Transcript lacina_dla_studentow

Łacina
Wykład monograficzny
(fragmenty wybrane)
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
1
A.
Indicativus perfecti activi
Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony
czynnej
Czas perfectum wyraża czynności zakończone w
przeszłości. Tworzymy go z tematu perfecta, do
którego dodajemy końcówki osobowe:
Singularis
Pluralis
–i
1. – imus
– isti
2. – istis
– it
3. – erunt
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
2







Określenie i zapamiętanie tematu perfecta umożliwia nam trzecia forma
podstawowa czasownika podana w słownikach, którą jest 1 os. perf. act.
Temat ten otrzymujemy przez odrzucenie końcówki 1 os. sing - i.
Najczęściej występującymi cechami perfectum są:
– v – cecha regularnej odmiany czasowników I i IV koniugacji, np.:
accusavi (oskarżyłem), audivi (usłyszałem).
– u – np. docui (nauczyłem), rapui (porwałem).
– s – np. mansi (pozostawiłem), scripsi (napisałem), dixi (powiedziałem).
Niekiedy w perfectum występują tematy z reduplikacją, np.: cecini
(zaśpiewałem od cano, - ěre), cucurri (pobiegłem od curro, - ěre).
Czasami w temacie następuje wzdłużenie rdzennej samogłoski, np.: vēni
(przybyłem, podczas gdy w praes. věnio), lēgi (przeczytałem, podczas gdy
w praes. lěgo).
Niektóre czasowniki w perfectum nie tylko zmieniają iloczas tematycznej
samogłoski ale i jej barwę, np.: fēci (uczyłem, w praes. facio), ēgi
(pognałem, w praes. ăgo).
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
3
Wzór odmiany
Singularis
1.
2.
3.
1.
2.
3.
Pluralis
Koniugacja I
amavi – pokochałem
amavisti
amavit
Koniugacja II
moniu – upomniałem
monuisti
monuit
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
amavimus
amavistis
amaverunt
monuimus
monuistis
monuerunt
4
Koniugacja III
1.
2.
3.
1.
2.
3.
Singularis
legi – przeczytałem
legisti
legit
Koniugacja IV
punivi - ukarałem
punivisti
punivit
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
Pluralis
legimus
legistis
legerunt
punivimus
punivistis
puniverunt
5
1.
2.
3.



Perfectum de esse
Singularis
Pluralis
fui– byłem
fuimus
fuisti
fuistis
fuit
fuerunt
Znajomość tematu perfecta umożliwi
tworzenie takich form jak:
- infinitivus perfecti activi
- indicativus plusquamperfecti activi
- indicativus future II active
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
nam
6
B. Infinitivus perfecti activi
(Bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego
strony czynnej)
Bezokolicznik ten tworzymy poprzez dodanie do
tematu perfecti zakończenia - isse.




amavisse – pokochać, że pokochałem
monuisse – upomnieć, że upomniałem
legisse – napisać, że napisałem
punivisse – ukarać, że ukarałem
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
7
C.
Indicativus plusquamperfecti activi
(Tryb oznajmujący czasu zaprzeszłego strony
czynnej)
1.
2.
3.
Czas zaprzeszły w stronie czynnej tworzymy przez
dodanie de tematu perfecti osobowych form
czasownika esse w imperfectum.
Koniugacja I
amaveram amaveramus
pokochałem (przedtem)
amaveras
amaveratis
amaverat
amaverant
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
8
Koniugacja II
1. monueram
– przeczytałem (przedtem)
2. monueras
3. monuerat
1. monueramus
2. monueratis
3. monuerant
Koniugacja III
1. legeram
– przeczytałem (przedtem)
2. legeras
3. legerat
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
1. legeramus
2. legeratis
3. legerant
9
Koniugacja IV
1. puniveram
– ukarałem (przedtem)
2. puniveras
3. puniverat
1. puniveramus
2. puniveratis
3. puniverant
Plusquamperfectum od esse
1. fueram
1. fueramus
2. fueras
2. fueratis
3. fuerat
3. fuerant
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
10
D.
Indicativus future II activi
Futurum II (exactum) tworzymy przez dodanie do
tematu perfecti osobowych form czasownika Essen
futurum. W 3 os. pl. zamiast –erunt występuje –
erint.
Koniugacja I
1. amavero
1. amaverimus
– pokocham (przedtem)
2. amaveris
2. amaveritis
3. amaverit
3. amaverint
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
11
Koniugacja II
1. monuero
1. monuerimus
– upomnę (przedtem)
2. monueris
2. monueritis
3. monuerit
3. monuerint
Koniugacja III
1. legero
1. legerimus
– przeczytam (przedtem)
2. legeris
2. legeritis
3. legerit
3. legerint
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
12
Koniugacja IV
1. punivero
1. puniverimus
– ukarzę (przedtem)
2. puniveris
2. puniveritis
3. puniverit
3. puniverint
Futurum II od esse
1. fuero
1. fuerimus
2. fueris
2. fueritis
3. fuerit
3. fuerint
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
13
Przetłumacz
De iuris fontibus et divisionibus
Omne ius aut consensus fecit aut necessitas constituit aut
firmavit consuetude. Quod vero naturalis ratio inter omnes
gentes utuntur. Quod quisque populus ipse ius constitutit,
id ipsius proprium civitatis est vocaturque ius civile, quasi
ius proprium ipsius civitatis. Ius civile est, quod ex legibus,
plebiscitis, senatus consultis, decretis principum, auctoritate
prudentium venit. Praetorum edicta non modicum iuris
obtinnebant auctoritatem.
Haec etiam ius honorariumdicitur, quod ab honore
praetoris venerat. Ius praetorium est, quod praetors
introduxerunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris
civilis gratia propter utilitatem publicam.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
14
Vocabula













fons, -nits, m. – źródło
divisio, -onis, f. – podział
facio, -ere, feci, 3 – czynić
necessitas, -atis, f. – konieczność
constituo, -ere, -ui, 3 – ustanawiać
firmo, -are, -avi – umacniać, utrwalać
consuetude, -inis, f. – zwyczaj
ratio, -onis, f. – rozum
pereaque – jednakowo
custodio, -ire, -ivi – strzec
utor, uti, 3 – korzystać, posługiwać się
quisque, quaeque, quidque – każdy dla siebie, każdy pojedyńczo
proprius, -a, -um – własny, właściwy
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
15
















auctoritas, -atis, f. – powaga, znaczenie
modicus, -a, -um – umiarkowany, mały
obtineo, -ere, -ui, 2 – posiadać
honorarius, -a, -um – urzędniczy
soleo, -ere, solitus sum, 2 – mieć zwyczaj (z inf.)
apello, -are, -avi – nazywać
venio, -ire, veni – pochodzić
introduco, -ere, -duxi 3 – wyprowadzać
adiuvo, -are, -avi – sprzyjać
suppleo, -ere, -plevi, 2 – uzupełniać
corrido, -ere, -rexi, 3 – poprawiać
gratia – z powodu, dla (z gen.)
popter – za względu, z powodu, dla (z acc.)
uilitas, -atis, f. – korzyść, pożytek
publicus, -a, -um – publiczny
nominatus, -a, -um - nazywany
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
16
Sententiae. Loci communes.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Veni, vidi, deus vicit.
Non omne quod licet honestum est.
In legibus magis simplicitas quam difficultas placet.
Quid leges sine moribus vanae proficiunt.
Ignorantia iuris nocet, facti non nocet.
Sola cogitation furti faciendi non facit furem.
Vocabula



venio, -ire, veni
video, -ere, vidi, 2
vinco, -ere, vici, 3
– isć, przybywać
– widzieć
– zwycieżać
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
17













honestus, -a, -um
magis
simplicitas, -atis, f.
quam
difficultas, -atis, f.
placeo, -ere, -ui, 2
sine
mos, moris, m.
vanus, -a, -um
ignorantia, -ae, f.
noceo, -ere, 2
factum, -i, n.
proficie, -ere, -feci, 3
– uczciwy, godny
– bardziej
– prostota
- niż
– trudność
– podobać się
– bez (z abl.)
– zwyczaj
– próżny, czczy
– nieznajomość
– szkodzić, przeszkadzać
– wypadek, zdarzenie, fakt
– dokonać czegoś, zdać się
na coś, przynieść
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
18
B. Accusativus cum infinitivo



A.c.i. jest połączeniem accusativu z infinitiwem i jest
jedną z najczęściej stosowanych konstrukcji w języku
łacińskim. Na język polski tłumaczymy ją przez zdanie
dopełnieniowe.
Konstrukcja a.c.i. występuje m.in. po czasownikach
wyrażających myślenie, postrzeganie (np. video – widzę,
scio – wiem), mówienie (np. dico – mówię), wzruszenie
(np. gaudeo – cieszę się), pragnienie (np. volo – chcę).
Przykład: Video patrem dormire. (Widzę, że ojciec śpi).
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
19


Jeśli porównamy zdanie łacińskie i polskie
zauważymy, iż w języku łacińskim mamy zdanie
pojedyńcze z dopełnieniem bliższym rozwiniętym
przez bezokolicznik, w języku polskim zaś dwa
zdania: nadrzędne i podrzędne dopełnieniowe.
Tłumaczenie tej konstrukcji rozpoczynamy od
przełożenia tzw. Słowa rządzącego, czyli orzeczenia
zdania (video). Po słowie rządzącym musimy
zawsze umieścić spójnik że. Dopiero teraz
dopełnienie w accusativie (patrem) stawiamy w
mianowniku jako podmiot zdania, dopasowujemy w
osobie, rodzaju i liczbie do podmiotu.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
20
De capitis deminutione
Capitis deminutio est priori status commutatio. Eaque tribus modis
accidit: nam aut maxima est capitis deminutio aut minor, quam
mediam vocant, aut minima.
Maxima est capitis deminutio, cum aliquis simul et civitatem et
libertatem amittit. Quod accidit in his, qui servi poenae efficiuntur
atrocitate sententiae vel qui ad pretium participandum se venumdari
passi sunt.
Minor sive media est capitis deminutio, cum civitas quidem
amittitur, libertas vero retinetur. Quod accidit ei, cui aqua et igni
interdictum fuerit, vel ei, qui insulam deportatus est.
Minima est capitis deminutio, cum et civitas et kibertas retinetur,
sed status hominis commutatur. Quod accidit in his, qui, cum sui
iuris fuerunt, coeperunt alieno iuri subiecti esse vel conta.
Servus autem manumissus capite non minuitur, quia nullum caput
habuit.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
21
Vocabula
 deminutio, -onis, f. – umniejszenie
 status, -us, m. – stanowisko
 commutatio, -onis, f. – zmiana
 simul – jednocześnie
 amitto, -ere, -misi, -missum, 3 – utracić
 efficio, -ere, -feci, -fectum, 3 – sprawić, spowodować
 atrocitas, -atis, f. – surowość, okropność
 patior, pati, passus sum, 3 – dopuszczać, pozwolić, doznać
 participo, -are, -avi, -atum – dzielić
 veniu, -i, m. – przedaż; venum do = vendo
 vendo, -ere, -didi, -ditum, 3 – sprzedawać
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
22

interdico, -ere, -dixi, -dictum, 3 – wzbraniać,
zakazywać; alicui aqua
et igni interdicere – zwrotu „odsuwać od wody i ognia”
używali Rzymianie w znaczeniu „skazać na wygananie,
uczynić banitą”; tutaj coniunctivus potentialis w zdaniu
względnym






insula, -ae, f. – wyspa
deporto, -are, -avi, -atum – wygnać
commuto, -are, -avi, -atum – zmieniać
incipit, -ere, -ceopi, coeptum, 3 – zacząć
subiungo, -ere, -iunxi, - iunctum, 3 – złączyć
contra – przeciwnie
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
23
Sententiae. Loci communes






Casus est maior vis cui humana infirmitas resistere
non potest.
Prior tempore potior iure.
Minorem natu non posse maiorem adoptare:
adoption enim naturam imitator.
In pari causa possessor potior haberi debet.
Nemo ex suo delicto meliorem suam condicionem
facere potest.
Corruptissima res publica plurimae leges.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
24
Vocabula








infirmitas, -atis, f. – słabość, bezsilność
resisto, -ere, -stiti, 3 – s[rzeciwiać się, stawiać
opor, opierać się
priori, -us – pierwszy
potior, -ius – lepszy, ważniejszy, silniejszy (comp.
od potis, pote- mogący, potężny)
adopto, -are, -avi, -atum – przysposabiać,
adoptować
natus , -us,m. – urodzenie, wiek
possum, posse – móc
adoptio, -onis, f. – przysposobienie, adaptacja
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
25










natura, -ae,f. – natura, porządek naturalny, prawo natury
imito, -are, -avi, -atum - naśladować
par, paris –równy, równo położony
possessor, -oris, m. – posiadacz
habeo, -ere, -ui, -itum,2 - pass. Uchodzić za co, być
uważanym za co
nemo (nullius, nemini, neminem, nullo) – nikt, żaden
delictum, -i, n. – przestępstwo, występek
conditio, -onis – położenie, sytułacja
corruptissimus, -a, -um –najbardziej przekupny
plurami, -ae, -a - najliczniejsi
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
26
Liczebniki główne i porządkowe
Odmiana unus, duo, tres
Séx horás dormire ést iuvenique senique,
Dá septém pigró, nulli concésseris ócto.
Sześć godzin snu wystarcza dla młodego człowieka
i starego,
Daj siedem leniuchowi, nikomu nie pozwól na
osiem.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
27
Liczebniki
Poniżej są podane liczebniki główne i porządkowe, które
stopniowo należy opanować pamięciowo.






Liczebniki główne
Cardinalia
I
1 unus, una, unum- jeden,
jedna, jedno
II 2 duo, duae, duo
III 3 tres, tres, tria
IV 4 quattuor
(III)
V 5 quinque
VI 6 sex
Liczebniki porządkowe
Ordinalia
primus, -a, -um,- pierwszy, -a,-e
secundus, -a, -um
tertius, -a, -um
quartus, -a, -um
quintus, -a, -um
sextus, -a, -um
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
28
VII
 VIII
 IX
(VIIII)
 X
 XI
 XII
 XIII

7 septem
8 octo
9 novem
septimus, -a, -um
octavus, -a, -um
nonus, -a, -um
10 decem
11 undecim
12 duodecim
13 tredecim
decimus, -a, -um
undecimus, -a, -um
duodecimus, -a, -um
tertius, -a, -um decimus, -a,
-um
quartus, -a, -um decimus,a, -um
quintus, -a, -um decimus, a, -um
sextus, -a, -um decimus, -a,
-um

XIV 14 quattuordecim

XV 15 quindecim

XVI 16 sedecim
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
29















XVII 17 septendecim
XVIII 18 duodeviginti
XIX 19 undeviginti
XX 20 viginti
XXI 21 vigiti unus albo:
unus et viginti
XXVIII 22 viginti duo albo:
duo et viginti
XXVIII 28 duodetriginta
XXIX 29 undetriginta
XXX 30 triginta
XXXI 31 triginta unus albo:
unus et triginta
XXXVIII 38 duodequadraginta
XXXIX 39 undequadraginta
XL
40 quadraginta
septimus, -a, -um decimus, -a, -um
duodevicesimus, -a, -um
undevicesimus, -a, -um
vicesimus, -a, -um
vicesimus, -a, -um primus, -a, -um
vicesimus, -a, -um secundus, -a, -um
duodetricesimus, -a, -um
undetricesimus, -a, -um
tricesimus, -a, -um
tricesimus, -a, -um
duodequadragesimus, -a, -um
undequadragesimus, -a, -um
quadragesimus, -a, -um
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
30


















L
50 quinquaginta
LX 60 sexaginta
LXX 70 septuaginta
LXXX 80 octoginta
XC 90 nonaginta
C
100 centum
CXX 120 centum viginti
CC 200 ducenti, ae, -a
CCC 300 trecenti, -ae, -a
CCCC 400 quadringenti, -ae, -a
D 500 quingenti, -ae, -a
DC 600 sescenti, ae, -a
DCC 700 septingenti, -ae, -a
DCCC 800 octingen
CM 900 nongenti, -ar, -a
M 1000 mille
MM 2000 duo milia
MMM 3000 tria milia
quinquagesimus, -a, -um
sexagesimus, -a, -um
septuagesimus, -a, -um
octogesimus, -a, -um
nonagesimus, -a, -um
centesimus, -a, -um
centesimus, -a, -um vicesimus, -a, -um
ducentesimus, -a, -um
trecentesimus, -a, -um
quadringentesimus, -a, -um
quingentesimus, -a, -um
sescentesimus, -a, -um
septingentesimus, -a, -um
octingentseimus, -a, -um
nongentesimus, -a, -um
millesimus, -a, um
bis millesimus
ter millesimus, -a, -um, itd.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
31
Z liczebników głównych odmieniając się przez rodzaje i
przypadki tylko: unus, - a, -um, - jeden; duo, duae, duodwa, tres, tres , tria-trzy. Następne są nieodmienne, np.
quattuor pueri properant – idzie czterech chłopców;–
książki czterech chłopców; magister Premium dat libri
quattuor puerorum quattuor pueris – nauczyciel daje
nagrodę czterem chłopcom, itd. Odmieniają się także
liczebniki poczynając od dwustu, np. ducenti milites –
dwustu żołnierzy, ducentae feminae – dwieście kobiet,
docenta aedificia – dwieście budowli; końcówka
nominatiwu wskazuje, że rodzaj męski i nijaki odmienia
się według deklinacji II, a rodzaj żeński – według
deklinacji I: ducentorum puerorum, ducentorum
aedificiorum, lecz: ducetarum feminarum.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
32
Unus,
una,
unum
Jeden
jedna
jedno
 G.
Unius
unius
unius
 D.
Uni
uni
uni
 Acc.
Unum
unam
unum
 V.
-- Abl.
Uno
una
uno
------------------------------------------------------------------------------------------ N.
Duo
duae
duo
Dwaj
dwie
dwa
 G.
duorum
duarum
duorum
 D.
duobus
duabus
duobus
 Acc.
duos
duas
duo
 V.
-- Abl.
Duobus
duabus
duobus

N.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
33

N.

G.

D.

Acc.
V.

Tres
Trium
Tribus
Tres
tres
trium
tribus
tres
tria
trium
tribus
tria
---
Tribus tribus tribus
----------------------------------------------------------------------------
Abl.
Liczebnik mille jest w liczbie pojedynczej
nieodmienny, np.: mille milites properant – idzie tysiąc
żołnierzy; video mille milites – widzę tysiąc żołnierzy;
natomiast pluralis milia – (tysiące) odmienia się
przez przypadki, np.:
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
34

N.

G.

D.

Acc.

Abl.
Tria milia – trzy tysiące
Trium miliom
Tribus minibus
Tria milia
Triubs milibus
Imperator cum triubs milibus militum in castra properat. –
Wódz z trzema tysiącami żołnierzy podąża do
obozu; Cesar duo milia peditum auxilio mittit. – Cezar
wysyła na pomoc dwa tysiące piechoty.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
35



Dwie liczby poprzedzające każdą dziesiątkę (20 – viginti; 40 –
quadraginta) tworzy się odejmując od niej „jeden”, unus (w
formie skróconej un) albo duo, np. 19 = undeviginti;
osiemnaście = duodeviginti; 58 – duodesexaginsta; 79 –
undeoctoginta. Ta sama zasada Obowiązuje przy liczebnikach
porządkowych.
Liczebniki porządkowe odmieniają się tak jak przymiotniki
zakończone na –us, -a, -um: dla rodzaju męskiego i nijakiego
według deklinacji II, dla rodzaju żeńskiego według deklinacji
I. Przy złożonych odmieniając się obie części, np. rok
dwudziesty pierwszy – annus vicesiums primus; godzina
dwudziesta pierwsza – hora vicesima prima; strona trzydziesta
szósta – pagina trecesima sexta itd.
Liczebnik porządkowy w tysiącach tworzymy dodając do
porządkowego millesiums (tysięczny) odpowiedni przysłówek
liczebnikowy (zwany też liczebnikiem mnożnym) bis – dwa
razy, ter – trzy razy, np.: ter millesimus – trzytysięczny.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
36


Znajomość cyfr rzymskich jest konieczna, gdyż
spotykamy je nie tylko na dawnych nagrobkach czy w
starodrukach, lecz także w książkach i czasopismach
wydawanych obecnie, np.: MDCXX (1620), MDCCCXII
(1812), MCMLXXIV (1974); wiele czasopism naukowych
stosuje cyfry rzymskie dla oznaczenia roku wydania,
często także wydawnictwa książkowe oznaczają strony
wstępu cyframi rzymskimi, a tekst pracy cyframi
arabskimi. Warto wiec zapoznać się z tymi symbolami i
zapamiętać je.
Cyfry L, C, D, M powstały z liter greckich (błędnie się
wyjaśnia, że C to skrót wyrazu centum – sto, a M to mille –
tysiąc).
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
37
Adverbia numeralia – Przysłówki liczebnikowe
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
semel – raz
bis – dwa razy
ter – trzy razy
quater – cztery razy
quinquies – pięć razy
sexties – sześć razy
septies – siedem razy
octies – osiem razy
novies – dziewięć razy
decies – dziesięć razy
undecies – jedenaście razy
duodecies – dwanaście razy
ter decies – trzynaście razy
quater decies – czternaście razy
quinquies decies – piętnaście razy
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
38
sexies decies – szesnaście razy
17.
septies decies – siedemnaście razy
18.
duodevicies – osiemnaście razy
19.
undevicies – dziewiętnaście razy
20.
vicies – dwadzieścia razy
21.
semel et vicies = vicies semel – dwadzieścia jeden razy
22.
doudetricies - dwadzieścia osiem razy
23.
undetricies – dwadzieścia dziewięć razy
24.
tricies – trzydzieści razy
25.
40. quadragies – czterdzieści razy
26.
50. quinquagies – pięćdziesiąt razy
27.
60. sexagies – sześćdziesiąt razy
28.
70. septuagies – siedemdziesiąt razy
29.
80. octogies – osiemdziesiąt razy
30.
90. nonagies – dziewięćdziesiąt razy
31.
100. centies – sto razy
32.
1000. milies – tysiąc razy
33.
2000. bis milies – dwa tysiące razy
Łączy się wiec przysłówki liczebnikowe z porządkowymi:
dwutysięczny – bis millesimus oraz pięciotysięczny – quinquies millesimus
16.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
39
Przetłumacz:
Unus rex Roman administrabat, sed regĭbus exactis duo
consŭles rei publǐcae praeěrant. Trium celebrium poetarum
Romanorum elegias legěre possumus: Sexti Propertii, Albii
Tibulli et Publii Ovidii Nasonis. Quattuor sunt tempora
anni: ver, aestas, autumnus, hiems. Quinque declinations
tibi iam notae sunt. Sex Virgines Vestales ignem in Vestae
templo custodiebant. Septem reges Romani errant: primus
Romulus, septimus Tarquinius Superbus erat. Roma in
septem montibus sita erat. Mensis October a numero octo,
mensis November a numero novem appellatur. Novem
Musae errant. In manu quinque, in duabus minibus decem
digitos habes.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
40
ĆWICZENIE







Podaj wyrazy łacińskie, od których pochodzą
wyrazy polskie:
- urbanizacja
- recytacja
- oktawa
- nona
- artysta
- kwartet
- kwintet
- audiencja
- audytorium
- ulokować
- dentysta
- akwarium
- inwokacja
- sakralny
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
41
Znaczenie
urbs
audio
recito
audire
recitare
locus
octavus
dens
nonus
navigo
ars
navigare
quartus
navis
quintus
invoco, invocare
sacer, sasacra, sacrum, aqua, -ae, mare, maris
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
42
Liczebniki (powtórzenie)
Póma dat aútumnús, formósa (e)ST méssibus aéstas
Vér praebét florés, levátur hiéms.
Owoce daje jesień, piękne jest w żniwa lato,
Wiosna przynosi kwiaty, ogniem łagodzi się
zimę.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
43












Annus duodecym menses habet, qui sunt:
I Mensis Ianuarius qui a Iano, principii deo, nomen habet.
II Mensis Februarius a februo, Romanorum ritu sacro,
appellatur.
III Mensis Martius a Marte deo, Romuli patre, nomen habet.
IV Mensis Aprilis a Veněre dea, quae apud Graecos
Aphroditae nomen habet, appellatur.
V Mensis Maius a Maia dea, Mercurii matre, et
VI Mensis Iunlus a Iunone, Iovis uxore, nomen habet.
VII Mensis Iulius-a Caio Iulio Ceasare et
VIII Mensis Augustus ab Octaviano Augusto appellatur
IX Mensis September a numero septem
X Mensis October a numero octo
XI Mensis November a numero novem
XII Mensis December a numero decem nomina habent.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
44
Przetłumacz:
Cur mensis nonus a numero septem, mensis
decimus a nimero octo, undecimus a numero
novem, et duodecimus a numero decem nomen
habet? Romulo regnante annus decem menses
habebat (qui “annus Romuli” appellabatur) et
primus anni mensis Martius erat. Si a mense Martio
menses numerabis, September – spetimus, October
– octavus, November – nonus, December –
decimus mensis est. Sed postea ante Martium duo
menses additi sunt: Ianuarius et Februarius;
Ianuarius primus anni mensis factus est, sed nomina
mensium mutate non sunt.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
45




Romulo regnante – za panowania Romulusa,
składnia zwana ablativus absolutus
additi sunt – zostały dodane; mutata non sunt –
nie zostały zmienione; additi sunt, mutata sunt –
są to formy złożone, perfectum passiva
Rzeczownik mensie, mensie jest wyjątkiem
rodzaju męskiego, dlatego też nazwy miesięcy bez
dodania rzeczownika mensie („miesiąc”) są
rodzaju męskiego: Martusi, Iulius itd.
factus est – stał się, został (perfectum passivi).
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
46
OZNACZENIE DNI MIESIĘCY
Miesiąc w rzymskim kalendarzu miał trzy
ustalone i nazwane dni, według których
obliczono daty: p i e r w s z y dzień każdego
miesiąca nazywał się Kalendae, np. Kalendae
Martiae (1. marca), Kalendae Maile (1. maja);
dzień t r z y n a s t y, a w niektórych miesiącach
dzień p i ę t n a s t y – idus (Iduum), oraz
d z i e w i ą t y dzień przed Idiami = Nonae
(Nonarum). Nony wypadały więc w dniu 5
miesiąca, w którym Idy były 13-go, a w dniu 7ym w miesiącach, w których Idy wypadały 15go.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
47
Idy wypadały 15-go dnia, a Nony 7-go w
marcu, maju, lipcu i październiku (zapamiętać
łatwo, łączy się bowiem skróty nazw
łacińskich: Mar- Ma Iul- O = Martusi, Maius,
Iulius, October). Dzień poprzedzający jeden z
nazwanych dni oznaczono pridie (=w
przeddzień), np. pridie Kalendas Februarias= 31.
stycznia. Należy zwrócić uwagę, że po Idach
liczono już dni od Kalend, czyli od 1-go dnia
następnego miesiąca, podobnie jak po
Kalendach liczono Non, a po Nonach od Id.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
48
MENSIS
1
Kal.
Ian.
2
IIII Non.
Ian.
3
III Non.
Ian.
4
Prid. Non
Ian.
5
Non.
Ian.
6
VIII Id.
Ian.
7
VII Id.
Ian.
8
VI Id.
Ian.
9
V Id.
Ian.
10
III Id.
Ian.
11
III Id.
Ian.
12
Prid.
Id. Ian.
13
Id.
Ian.
14
XVIIII
Kal. Feb.
15
XVIII
Kal. Feb.
16
XVII Kal.
Feb.
17
XVI Kal.
Feb.
18
XV Kal.
Feb.
19
XIIII Kal.
Feb.
20
XIII Kal.
Feb.
21
XII Kal.
Feb.
22
XI Kal.
Feb.
23
X Kal.
Feb.
24
VIIII Kal.
Feb.
25
VIII Kal.
Feb.
26
VII Kal.
Feb.
27
VI Kal.
Feb.
28
V Kal.
Feb.
29
IIII Kal.
Feb.
30
III Kal.
Feb.
31
Prid. Kal.
Feb.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
49
Objaśnienia skrótów:
 Kal. = Kalendae ;
 Non. = Nonus ;
 Id. = Idus ;
 Kal. Ian. = Kalendae Ianuariae,
 Prid. Non. Ian = pridie Nonas Ianuarias ;
 Prid. Id. Ian.= pridie Idus Ianuarias ;
 III Id.Ian = ante diem tertium Idus Ianuarias ;
 VI Kal. Feb. = ante diem sextum Kalendae Februarias.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
50
GRAMATYKA
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
51
1.
Stopniowanie przymiotników
a) stopniowanie regularne
Stopień równy przymiotnika (gradus positivus) podają
słowniki.
Stopień wyższy (gradus comparativus) tworzymy
przez dodanie do tematu genetivu przymiotnika w
stopniu równym przyrostka –ior dla rodzaju męskiego i
żeńskiego oraz –ius dla rodzaju nijakiego, np.:
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
52
Gradus positivus
longus, -a, -um (długi)
piger, -gra, -grum
(powolny, leniwy)
celer, -is, -e (szybki)
dulcis, -e (słodki)
ferox (odważny)
prudens (roztropny)
gen. sing. masc.
long-i
pigr-i
celer-is
dulc-is
feroc-is
prudent-is
Gradus comparativus
long-ior, long-ius
pigr-ior, pigr-ius
celer-ior, celer-ius
dulc-ior, dulc-ius
feroc-ior, feroc ius
prudent-ior, prudent-ius
Przymiotniki w stopniu wyższym odmieniają się według
typu spółgłoskowego deklinacji III.
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
53
Wzór odmiany
Singularis
m. f.
N. longior
Pluralis
n.
longius
m. f.
longiores
G. longioris
D. longiori
Acc. longiorem
Abl. longiore
Voc. longior
longioris
longiori
longius
longiore
longius
longiorum
longioribus
longiores
longioribus
longiores
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
n.
longiora
longiorum
longioribus
longiora
longioribus
longiora
54
Stopień najwyższy (gradus superlativus) tworzymy przez dodanie do
temetu genetiwu stopnia równego przyrostka –issimus, -a, -um, np.:
Gradus positivus
longus, -a, -um
dulcis, -e
ferox
prudens
gen. sing. masc.
long-i
dulc-is
feroc-is
prudent-is
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
Gradus superlativus
long-issimus, -a, -um
dulc-issimus, -a, -um
feroc-issimus, -a, -um
prudent-issimus, -a, -um
55
Przymiotniki II I III deklinacji zakończone na –er
tworzą superlativus przez zmianę zakończenia -er
na –errimus, -a, -um, np.:
Gradus positivus
piger, -gra, grum
celer, -is, -e
Gradus superlativus
pigerrimus, -a, -um
celerrimus, -a, -um
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
56
Kilka przymiotników na –ilis tworzy superlativus przez
zmianę zakończenia –ilis na -illimus, -a, -um, np.:
Gradus positivus
humilis, -e (niski)
gracilis, -e (wysmukły)
facilis, -e (łatwy)
difficilis, -e (trudny)
similis, -e (podobny)
dissimilis, -e
Gradus superlativus
humillimus, -a, -um
gracillimus, -a, -um
facillimus, -a, -um
difficillimus, -a, -um
simillimus, -a, -um
dissimillimus, -a, -um
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
57
Przymiotniki zakończone na –dicus, -ficus, -volus tworzą
comparativus przez zmianę zakończenia –us na –entior, entius, a superlativus na –entissimus, -a,-um, np.:
Gradus
positivus
maledicus, -a, -um
(złorzeczący)
magnificus, -a, -um
(wspaniały)
benevolus, -a, -um
(życzliwy)
Gradus
comparativus
Gradus
superlativus
maledicentior, -ius
maledicentissimus, -a, -um
magnficentior, -ius
magnificentissimus, -a, -um
benevolentior, -a, -ium benevolentissimus, -a, -um
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
58
b) stopniowanie opisowe
Przymiotniki zakończone na –eus, -ius, -uus tworzą comparativus za pomocą
przysłówka magis (bardziej) a superlativus za pomocą przysłówka maxime
(najbardziej), np.:
Gradus
positivus
idoneus, -a, -um
(stosowny)
dubius, -a, -um
(wątpliwy)
strenuus, -a, -um
(dziarski)
Gradus
comparativus
Gradus
superlativus
magis idoneus, -a, -um
maxime idoneus, -a,
-um
magis dubius, -a, -um
maxime dubius, -a,
-um
magis strenuous, -a, -um maxime strenuous,
-a, -um
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
59
c) stopniowanie nieregularne
Gradus
positivus
Gradus
comparativus
bonus, -a, -um (dobry)
malus, -a, -um (zły)
magnus, -a, -um
parvus, -a, -um
multi, -ae, -a (liczni)
propinquus, -a, -um
superus, -a, -um (wysoki)
inferus, -a, -um (niski)
melior, -ius
peior, ius
maior, -ius
minor, minus
plures, plura
proprior, -ius
superior, -ius
interior, -ius
dr Joanna Ożarowska - Sobieraj
Katowice 2009
Gradus
superlativus
optimus, -a, -um
pessimus, -a,- um
maximus, -a, -um
minimus, -a, -um
plurimus, -a, -um
proximus, -a, -um
supermus, -a, -um
infimus, -a, -um
lub mus, -a, -um
60