Transcript przemoc, przestępstwa pospolite, ofiary, izolacja 2014

Przestępczość z użyciem przemocy
oraz przestępczość pospolita
i sposoby zapobiegania im…
P_W01:
Student potrafi wykazać się znajomością pojęć
(terminów) służących opisowi zjawiska
przestępczości
P_W02:
Student potrafi zdefiniować wybrane pojęcia służące
opisowi metodyki zwalczania zjawiska
przestępczości
Z wykorzystaniem danych i wyjaśnień zawartych w Raporcie MSW/KGP o
stanie bezpieczeństwa za rok 2012
1
POJĘCIE PRZEMOCY
Wg Słownika języka polskiego przemoc (przemoc) to:
-
-
siła przeważająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga nad
kimś;
czyny bezprawne, dokonywane z użyciem siły
gwałt
Pyt.:
Czy siła fizyczna jest wyróżnikiem przemocy?
2
POJĘCIE PRZEMOCY
1.

2.

Ujęcie wąskie
Zakłada ono użycie przez sprawcę siły fizycznej;
oznacza to wysiłek mięśni, posłużenie się
„naturalnymi” środkami posiadanymi przez człowieka
lub użycie przedmiotów jako wsparcia siły mięśni
Ujęcie szerokie
W tym przypadku chodzi także o oddziaływanie na
psychikę, również groźbę użycia siły fizycznej, nawet
zachowania niezwiązane wprost z pojęciem siły (np.
informacje przekazywane więźniowi za pośrednictwem
strażnika…- zob. przypadki samobójstw/sprawa Olewnika)
3
PRZEMOC: SENS KRYMINOLOGICZNY
I PRAWNOKARNY

Przemoc w sensie kryminologicznym oznacza
„rzeczywiste użycie siły fizycznej wobec człowieka lub
groźbę jej użycia, jeśli zamiar sprawcy obejmuje
spowodowanie szkód fizycznych w postaci śmierci lub
uszkodzenia ciała, bez względu na to, czy działanie sprawcy
stanowiło cel sam w sobie, czy też miało charakter
instrumentalny”.

Przemoc w sensie prawnokarnym ma szerszy zakres:
-
w tym znaczeniu już zagrzewanie do walki oznacza np.
współudział w bójce. Zob. też art. 350 k.k.:
-
/ Błachut, Gaberle, Krajewski.../
4
CO TO PRZESTĘPSTWA Z UŻYCIEM PRZEMOCY?


Przestępstwa, które w zespole swoich
ustawowych znamion zawierają jedno z
następujących:
„przemoc”
-
np. przestępstwo zgwałcenia, art. 197 § 1 k.k.: „Kto
przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem
doprowadza inną osobę do obcowania płciowego...”;
-
„uderzanie”
-
np. naruszenie nietykalności cielesnej, art. 351 k.k.,
„Żołnierz, który uderza podwładnego lub w inny
sposób narusza jego nietykalność cielesną...”
5
PRZESTĘPSTWA Z UŻYCIEM PRZEMOCY

-
-

-
„czynna napaść”
np. czynna napaść na prezydenta RP, art. 135 § 1 k.k.: „Kto
dopuszcza się czynnej napaści na Prezydenta RP...”;
np. czynna napaść żołnierza, art. 345 § 1 k.k.: „Żołnierz,
który dopuszcza się czynnej napaści na przełożonego...”)
„znęcanie się fizycznie”
np. przestępstwo znęcania się, art. 207 § 1 k.k.: „Kto znęca
się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad
inną (…) pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku
zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą
nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny...”
6
PRZESTĘPSTWA Z UŻYCIEM PRZEMOCY

Przestępstwami z
użyciem przemocy są
też takie, które w
zespole ustawowych
znamion nie zawierają
żadnego z wyżej
wymienionych:

np. zabójstwo,
np. udział w bójce lub
pobiciu

Fot. Supernowosci24.pl; Fakt.pl
7










Zabójstwo - art. 148 k.k.
§ 1. Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie
krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego
pozbawienia wolności.
§ 2. Kto zabija człowieka:
1) ze szczególnym okrucieństwem,
2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,
3) w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,
4) z użyciem materiałów wybuchowych,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat
pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
§ 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto jednym czynem zabija więcej niż
jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo oraz
sprawca zabójstwa funkcjonariusza publicznego popełnionego podczas lub w
związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych związanych z
ochroną bezpieczeństwa ludzi lub ochroną bezpieczeństwa lub porządku
publicznego.
§ 4. Kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego
okolicznościami, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
8
ZABÓJSTWA – PRZESTĘPSTWA STWIERDZONE,
W TYM USIŁOWANIA
9
KATEGORIE MIEJSC, W KTÓRYCH NAJCZĘŚCIEJ
DOCHODZIŁO DO ZABÓJSTW












W roku 2012 wśród odnotowanych zabójstw:
223 popełniono w budynku wielorodzinnym (38,3%), tj. w mieszkaniu
143 w budynku samodzielnym (24,6%), czyli głównie w domu
57 na ulicy (9,8%),
12 w parku, na skwerze (2,1%),
10 w lesie (1,7%),
8 na polu, łące (1,4%),
7 w barze, restauracji (1,2%),
7 w ogrodzie działkowym, altanie (1,2%),
6 w komórce, piwnicy, strychu (1%),
5 na parkingu (poniżej 1%),
58 w innym miejscu (10%).
10
MOTYWY ZABÓJSTW

Sprawcy popełnionych w Polsce w 2012 roku zabójstw
(w tym usiłowania) kierowali się następującymi
motywami:
 200 — motyw „inny”, np. chuligański, z zazdrości
(w roku 2011: 194),
 168 — motyw nieporozumień rodzinnych (198),
 142 — motyw nieustalony (194),
 57 — motyw rabunkowy (61),
 8 — na zlecenie (1),
 7 — motyw seksualny (14).
11
12
BÓJKI I POBICIA






Art. 158 k.k.
§ 1. Kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym naraża się
człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo
nastąpienie skutku określonego w art. 156 § 1 lub w art. 157 § 1,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest ciężki uszczerbek na
zdrowiu człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od
6 miesięcy do lat 8.
§ 3. Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest śmierć człowieka,
sprawca podlega karz pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Art. 159 k.k.
Kto, biorąc udział w bójce lub pobiciu człowieka, używa broni palnej,
noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu, podlega
karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
13
BÓJKI I POBICIA
14
KATEGORIE MIEJSC, W KTÓRYCH NAJCZĘŚCIEJ
DOCHODZIŁO DO BÓJEK LUB POBIĆ














W 2012 r. wśród odnotowanych przestępstw udziału w bójce lub pobiciu:
4660 miało miejsce na ulicy (40,8%),
1533 w szkole podstawowej lub gimnazjum (13,4%),
685 w budynku wielorodzinnym (6%),
543 w barze, restauracji, pubie (4,8%),
292 w budynku samodzielnym (2,6%),
235 na boisku (2%),
202 w parku, na skwerze (1,8%),
183 na parkingu (1,6%),
142 na drodze, autostradzie (1,2%),
125 w domu dziecka (1,1%),
113 na przystanku komunikacyjnym (1%)
105 w internacie, bursie (poniżej 1%),
1493 w innym miejscu (13,1%).
15
16
PRZESTĘPCZOŚĆ ROZBÓJNICZA







Art. 280 k.k.
§ 1. Kto kradnie, używając przemocy wobec osoby lub grożąc natychmiastowym jej
użyciem albo doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności lub
bezbronności, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
§ 2. Jeżeli sprawca rozboju posługuje się bronią palną, nożem lub innym podobnie
niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działa w inny
sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wspólnie z inną osobą, która posługuje
się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem, podlega karze
pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
Art. 281 k.k.
Kto, w celu utrzymania się w posiadaniu zabranej rzeczy, bezpośrednio po
dokonaniu kradzieży, używa przemocy wobec osoby lub grozi natychmiastowym jej
użyciem albo doprowadza człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Art. 282 k.k.
Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, przemocą, groźbą zamachu na życie
lub zdrowie albo gwałtownego zamachu na mienie, doprowadza inną osobę do
rozporządzenia mieniem własnym lub cudzym albo do zaprzestania działalności
gospodarczej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
17
PRZESTĘPCZOŚĆ ROZBÓJNICZA
18
KATEGORIE MIEJSC, W KTÓRYCH NAJCZĘŚCIEJ DOCHODZIŁO
DO PRZESTĘPSTW ROZBÓJNICZYCH














W roku 2012 wśród odnotowanych przestępstw rozbójniczych:
8152 popełniono na ulicy (33,2%),
7024 w szkole podstawowej lub gimnazjum (28,6%),
1766 w budynku wielorodzinnym (7,2%),
948 w sklepie, butiku (3,9%),
655 w budynku samodzielnym (2,7%),
495 w domu dziecka (2%),
369 w parku, na skwerze (1,5%),
339 w internacie, bursie (1,4%),
283 w centrum handlowym (1,2%),
223 na boisku (0,9%),
206 w banku, filii banku (0,8%),
205 na stacji paliw (0,8%),
1715 w innym miejscu, niewymienionym w katalogu (7%).
19
20
PRZESTĘPSTWA Z UŻYCIEM PRZEMOCY POLSKA


Występują częściej na terenie miast niż wsi (np.
rozbój, także udział w bójce lub pobiciu – o
dominacji przestępstw „sztachetowych” nad innymi
rozbójniczymi trzeba już zapomnieć)
Sprawcy i ofiary to często ludzie o podobnych
cechach społ.-demogr. (najczęściej – młodzi
mężczyźni o niskim statusie społeczno-ekonom.) i
podobnym stylu życia (lokale gastronomiczne,
rozrywkowe, późna pora, alkohol, narkotyki)
21
PRZESTĘPSTWA Z UŻYCIEM PRZEMOCY POLSKA

-
Sprawcę i ofiarę często łączą więzy towarzyskie
lub rodzinne, pomiędzy sprawcą a ofiarą istnieją
nieraz resentymenty o różnym podłożu;
jest to widoczne w przypadku zabójstw, bójek i
pobić, uszkodzeń ciała, przemocy w rodzinie,
także, choć rzadziej, zabójstw i rozbojów na tle
rabunkowym (obserwacja ofiary)...
22
POSPOLITA PRZESTĘPCZOŚĆ KRYMINALNA




Przestępczość pospolita to kategoria w dużej części
pokrywająca się z przestępczością z użyciem przemocy,
jednak nie w pełni...
Nie jest to również kategoria prawnokarna; w Kodeksie
karnym, w jego części szczegółowej i wojskowej, tworzą ją
przestępstwa wchodzące w skład różnych kategorii...
Przestępstwa pospolite to - wg Słownika języka polskiego i
podanej w nim etymologii słowa pospolity: często
zdarzające się, wszędzie spotykane, powszechnie
występujące; tj. jakich wiele... (por. przestępczość
„uliczna”, w rejonie blokowisk)
Przestępstwami pospolitymi, które wzbudzają u ludzi
stosunkowo największy i trwały lęk, są: kradzieże z
włamaniami, napady i rozboje, bójki i pobicia, wandalizm
23
ZWALCZANIE ZJAWISK
PRZESTĘPCZYCH/POLICJA

-
-
Polską policję tworzą generalnie nast. piony:
służba prewencji (zapobieganie)
służba kryminalna (wykrywczość)
logistyka (zasilanie finansowo-materiałowe)
Prewencja kryminalna to ogół bezpośrednich działań
instytucji państwowych, społecznych i obywateli,
mających na celu uniemożliwienie lub utrudnienie
podjęcia akcji przestępczej, poprawę
bezpieczeństwa i jakości życia osób poprzez
eliminowanie ich lęku przed staniem się ofiarami...
24
ZWALCZANIE ZJAWISK PRZESTĘPCZYCH PREWENCJA

-
-
-
-
Aktywność policji winna koncentrować się na:
rozwoju form technicznego i fizycznego (osobowego)
zabezpieczania mienia obywateli
poprawie infrastruktury technicznej, służącej
porządkowi prawnemu i wzrostowi bezpieczeństwa
osobistego obywateli w miejscach publicznych
edukacji dorosłych w zakresie samoobrony przed
przestępczością oraz…
edukacji i wychowaniu młodzieży na rzecz
bezpieczeństwa.
25
ZWALCZANIE ZJAWISK PRZESTĘPCZYCH
1.
2.

Kradzieże z włamaniem (do samochodów,
piwnic, budynków wielorodzinnych i
jednorodzinnych, sklepów, butików, ogródków
działkowych)
Kradzieże cudzej rzeczy (na ulicach, na
parkingach, w okolicach budynków
mieszkalnych, z samochodów, w
restauracjach/barach, w sklepach i centrach
handlowych, na obszarze kolei)
Jak temu zapobiegać?
26
ZWALCZANIE ZJAWISK PRZESTĘPCZYCH PREWENCJA
-
-
-
rozpoznanie [inwentaryzacja miejsc (mapa)
zagrożeń]
rozwijanie fizycznej (ludzie) i technicznej
ochrony przydomowych parkingów,
zabezpieczenia budynków mieszkalnych
służba patrolowa
także uczulanie i ostrzeganie klientów i
właścicieli pojazdów (materiały prewencyjne, z
finansową partycypacją właścicieli obiektów
handlowych, gastronomicznych)
27
ZWALCZANIE ZJAWISK PRZESTĘPCZYCH PREWENCJA

-
-
W ramach zabezpieczania mienia ludności:
grodzenie miejsc parkingowych
tworzenie parkingów strzeżonych (lub
okresowej/nocnej ochrony fizycznej)
poprawa oświetlenia miejsc publicznych
zabezpieczenie drzwi wejśc. do klatek i piwnic
kampania na rzecz troski o wózki, rowery
(niepozostawiania ich na klatkach schodowych,
przed blokami) oraz „sąsiedzkiego czuwania”
28
ZWALCZANIE ZJAWISK PRZESTĘPCZYCH PREWENCJA
-
-
-
-
-
ustalanie miejsc gromadzenia się tzw. elementu
chuligańskiego odpowiedzialnego za akty
wandalizmu w blokach, na osiedlach
wzmożone oddziaływanie policji na agresywnie
zachowujące się grupy młodzieżowe, osób
nietrzeźwych (bo to zbiorowości potenc. sprawców)
organizowanie grupom młodzieży, wespół z innymi
instytucjami, czasu wolnego
inspirowanie zarządców miejsc i obiektów do
budowy systemów ostrzegania przed kradzieżami,
oddziaływanie prewencyjne za pomocą mediów
29
ZWALCZANIE ZJAWISK PRZESTĘPCZYCH
3. Rozboje oraz kradzieże rozbójnicze i
wymuszenia (uliczne, z udziałem osób pod
wpływem alkoholu, w placówkach oświat.)
4. Bójki i pobicia (uliczne, w lokalach
gastronomicznych, w placówkach
oświatowych, w rejonach blokowisk)

Jak zapobiec tym przestępstwom?
30
ZWALCZANIE ZJAWISK PRZESTĘPCZYCH PREWENCJA





W obliczu ww. przestępstw należy stosować:
wzrost represji wobec osób zakłócających porządek
prawny w miejscach publicznych, zwł. nietrzeźwych (bo to
potencjalni sprawcy i ofiary); a jak jest w rzeczywistości?
edukację i wychowanie (działania te powinny zmierzać do
kształtowania u uczniów: poczucia obowiązku
przestrzegania prawa, umiejętności unikania zagrożeń
stwarzających możliwość stania się ofiarą, poszanowania
zasad współżycia społecznego, szacunku dla autorytetów)
monitoring i fizyczną ochronę placówek (choćby
wzmożone dyżury nauczycieli)
patrole policji oraz straży miejskich i rozpoznanie!
31
ZWALCZANIE ZJAWISK PRZESTĘPCZYCH PREWENCJA

-
-
-
Poprawie bezpieczeństwa osobistego sprzyjają:
instalowanie monitoringu i urządzeń ułatwiających szybki
kontakt z policją (dziś także nr 112, ale…)
oświetlenie miejsc publicznych
mapy zagrożeń i ostrzeganie osób przed tymi miejscami
ustalanie miejsc grupowania się elem. chuligańskiego,
represyjne oddziaływanie i neutralizowanie go
wpływanie na zarządców miejsc, w których ludzie tacy się
grupują, aby neutralizowali występujące zagrożenia (zob.
okolice sklepów, przysklepowe parkingi)
32
ZWALCZANIE ZJAWISK PRZESTĘPCZYCH

-

-

-
W wyniku kradzieży z włamaniem giną najczęściej:
sprzęt komputerowy, RTV, nawigacyjny; pieniądze
(banknoty i monety); rowery; biżuteria i zegarki;
akcesoria motoryzacyjne
Kradzież tzw. zwykła to głównie zabór:
pieniędzy; telefonu komórkowego; samochodu
(akcesoriów samochodowych), roweru; dokumentów
tożsamości
Celem kradzieży rozbójniczej i rozboju są:
pieniądze i telefon komórkowy; sprzęt RTV i
komputerowy; samochody (ciężarowe), dokumenty
tożsamości, odzież…
33
ZWALCZANIE ZJAWISK PRZESTĘPCZYCH PREWENCJA





System znakowania przedmiotów o cechach
trwałych
System ewidencji takich przedmiotów
Sieć osobowych źródeł informacji, zwłaszcza
związanych ze środowiskami zajmującymi się
daną przestępczością oraz z miejscami ich
obrotu (giełdy, lombardy)
Edukacja społeczeństwa i instruowanie go
Ulotki i współpraca z mediami: porady,
instrukcje
34
ŚCIGANIE

-
-
-
-
Ściganie to ostateczność (z punktu widzenia
interesu społ.); jest bowiem podejmowane wtedy,
gdy przestępstwo zostało popełnione, krzywda
wyrządzona! Obejmuje ono:
szeroko rozumiane rozpoznanie (tworzenie,
restrukturyzacja, rozwój sieci informatorów/współprac.)
nadzór nad środowiskami przestępczymi (przynajmniej
nieletnich, choć nie tylko)
poszukiwanie osób ukrywających się przed wymiarem
sprawiedliwości
czynności na miejscu zdarzenia
35
WIKTYMOLOGIA: ŹRÓDŁOSŁÓW, TWÓRCY DYSCYPLINY

-
-
-



Wiktymologia (z łac. victima – ofiara, z gr. logos – nauka)
Hans von Hentig (Uwagi na temat interakcji między
sprawcą a ofiarą, 1941 r.; Przestępca i jego ofiara, 1948)
Henri Ellenberg (Psychologiczne stosunki między sprawcą a
ofiarą, 1954)
Beniamin Mendelsohn (Nowa dziedzina nauki
biopsychospołecznej: wiktymologia, 1956)
Emilio Viano (Victims and Society, 1976)
1979 r. – powołanie w Münster Światowego Towarzystwa
Wiktymologii
Od lat 80. Rada Europy (za ONZ) zaleca uwzględnianie
rezultatów badań wiktymologicznych w ustawodawstwie
karnym krajów członkowskich
36
KONCEPCJE WIKTYMOLOGII – KRYTERIUM
ŹRÓDŁA POKRZYWDZENIA



Wiktymologia ogólna – nauka zajmująca się wszystkimi
ofiarami występującymi w społeczeństwie, niezależnie od
źródeł ich pokrzywdzenia (pod uwagę bierze się zarówno
przestępstwa, jak i wojny, epidemie, alkoholizm, nierówności
społeczne, wypadki przy pracy, kataklizmy przyrodnicze itp.)
Nowa wiktymologia (zwana też wiktymologią pogwałceń praw
człowieka) – zawężenie źródła pokrzywdzenia do ludzi i ich
działań (nie są przedmiotem jej zainteresowań źródła
pozaludzkie, uwzględnia natomiast nadużycia władzy)
Wiktymologia kryminalna – jedna z subdyscyplin kryminologii
(obok teologicznej, naturalnej, ekologicznej, indywidualnej,
grup społ., społecznej) zajmująca się ofiarami przestępstw.
37
DEFINICJA OFIARY
•
(W polskim systemie prawno-karnym występuje pojęcie
„pokrzywdzonego” przestępstwem)
•
Deklaracja podstawowych zasad wymiaru sprawiedliwości
odnoszących się do ofiar przestępstw i nadużyć władzy:
Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 40/34 z 29.11.1985
•
„Ofiara oznacza osobę, która, indywidualnie lub wspólnie z
innymi osobami, poniosła szkodę, włączając w to uszczerbek
fizyczny lub psychiczny, dolegliwość emocjonalną, stratę
materialną lub znaczące naruszenie jej podstawowych praw,
w rezultacie działań lub zaniechań stanowiących naruszenie
przepisów prawa karnego będących w mocy na terenie
Państw Członkowskich, włącznie z przepisami zakazującymi
kryminalnego nadużycia władzy”.
38
DEFINICJA OFIARY



Osobę można uznać „za ofiarę w rozumieniu tej Deklaracji
niezależnie od tego, czy sprawca jest zidentyfikowany,
zatrzymany, prowadzone jest przeciwko niemu
postępowanie karne, czy jest skazany, i niezależnie od
relacji rodzinnej pomiędzy sprawcą a ofiarą. (…)
Postanowienia te „będą znajdowały zastosowanie wobec
wszystkich, bez różnic wynikających z kryteriów (…) takich
jak rasa, kolor skóry, płeć, wiek, język, religia, narodowość,
przekonania polityczne lub inne, przekonania lub praktyki
kulturowe, majątek, urodzenie lub status rodzinny,
pochodzenie etniczne lub społeczne i niesprawność”.
można mówić o ofierze jako: pojedynczym człowieku
(jednostce); grupie, instytucji (zbiorze jednostek), także
porządku moralnym, prawnym
39
TYPY OFIAR WG BENIAMINA MENDELSOHNA
1.
2.
3.
4.
5.
Ofiara niewinna (np. ofiary z Kamienia Pomorskiego, z
Łodzi - w wyniku wjechania w nie nietrzeźwych kierujących:
autem i tramwajem)
Ofiara własnej ignorancji (np. osoby przebywające w
„niebezpiecznych” miejscach, przechadzające się po
zmroku; pyt.: czy można uznać za taką ofiarę policjanta
zasztyletowanego niegdyś na przystanku tramwajowym w
Warszawie?)
Ofiara winna w takim stopniu, jak sprawca (np. ci, którzy
idą na „ustawki”)
Ofiara bardziej winna niż sprawca (np. awanturnik na
zabawie, dyskotece, inicjujący bójki, sytuacje konfliktowe)
Ofiara wyłącznie winna przestępstwa (np. pirat drogowy,
który ulegnie wypadkowi, złodziej prądu)
40
TYPY OFIAR WG STEPHENA SCHAFERA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
osoby, które nie pozostają w żadnym związku ze sprawcą, a
sprawca wykorzystuje jedynie okazję,
osoby, które ze sprawcą łączą stosunki współuzależnienia,
np. rodzinne (przemoc domowa),
osoby prowokujące, które swoim ubiorem, zachowaniem,
niefrasobliwością przyczyniają się do przestępstwa,
ofiary przyspieszające, często inicjatorzy zdarzeń
przestępczych,
osoby słabe biologicznie z uwagi na wiek, płeć, zdrowie,
ofiary słabe społecznie, które traktowane są jako mniej
wartościowe (łatwiej je poświęcić lub „nie żal” im dołożyć)
ofiary samowiktymizacji (to osoby, które uprzednio były
sprawcami przestępstwa i doświadczają naznaczenia; także
naiwni, żądni łatwych zysków – np. nabywcy tombaku),
ofiary polityczne.
41
TYPY OFIAR





Ofiara potencjalna (Hans von Hentig),
Urodzona ofiara (Henri Ellenberg, Ezzal Fattah, Leszek Lernell)
- ze wzgl. na cechy biologiczne, fizjologiczne, społeczne,
psychologiczne, moralne; osoby o skłonnościach
masochistycznych, znudzone życiem, z syndromem Abla, o
predestynacji wiktymologicznej: prowokujące, fałszywe ofiary
„Ofiara uciążliwa” (osoba nadmiernie się narzucająca, „nie
dająca żyć”, np. szantażysta; sprawca nie widzi innego
sposobu na pozbycie się problemu, jak eliminacja osobnika);
„Ofiara niewygodna” (osoba mogąca pokrzyżować czyjeś
plany: świadek czy współsprawca przestępstwa, wspólnik w
interesach, małżonek nie godzący się na rozwód itp.)
Pojęcie wiktymności (podatności): np. okradani w sklepach…
42
OFIARA A PROCES WIKTYMIZACJI
1.
2.
3.
4.
a.
b.
c.
d.
Zainteresowanie ofiarami przestępstw wypływa z przekonania,
że ich związek ze sprawcami często nie jest przypadkowy
Uważa się, że ryzyko zaistnienia przestępstwa to niejako
wypadkowa skłonności potencjalnego sprawcy do jego
popełnienia i wiktymologicznej podatności ofiary
Przestępstwa bez ofiar – czyn zabroniony, nie krzywdzi nikogo
A zatem:
Zachowanie ofiary jest jedną ze zmiennych niezależnych
determinujących decyzję sprawcy
„Rozpoznanie” tej zmiennej pozwala zapobiegać wiktymizacji
„Udział” ofiary w przestępstwie może wpłynąć na decyzje o
kompensowaniu strat poniesionych przez ofiarę
Zachowanie ofiary (przed, w trakcie, po popełnieniu
przestępstwa) może też wpływać na karę wymierzaną sprawcy
43
KONTROWERSJE CO DO ROLI OFIARY
44
FAZY I RODZAJE WIKTYMIZACJI
1.
a.
b.
2.
Wiktymizacja pierwotna: stawanie się ofiarą w
wyniku przestępstwa/doznanie szkody (materialnej,
fizycznej, psychicznej)
wiktymizacja bezpośrednia (dotyczy ofiary
przestępstwa)
wiktymizacja pośrednia (dotyczy osób bliskich ofiary
oraz osób pokrzywdzonych w sytuacji zagrożenia
przestępstwem lub zapobiegania mu)
Wiktymizacja wtórna: doznanie dodatkowych
(nowych) szkód, krzywd w wyniku reakcji społecznej
(niezinstytucjonalizowanej, ale też
zinstytucjonalizowanej, np. z udziałem
organów ścigania, mediów – vide casus
Nataschy Kampusch)
45
CZYNNIKI RYZYKA WIKTYMOGENNEGO/RYZYKO WIKTYMIZACJI
1.
2.
3.
-
-
czynniki przestrzenne (urbanistyczno-architektoniczne;
rodzaj zabudowy, rozplanowanie jej składników, oświetlenie
lub jego brak, systemy kontroli formalnej i nieformalnej)
czynniki związane z charakterystyką fizyczną, psychiczną
(np. upośledzeniem) i społeczną jednostki
czynniki sytuacyjne (związane ze stylem życia mieszkańców,
sposobem ich codziennego funkcjonowania):
odsłonięcie celu (widoczność, dostępność);
strzeżenie celu (zabezpieczenie);
atrakcyjność (materialna lub symboliczna);
bliskość [azylu] – dystans pomiędzy miejscem
występowania celu a obszarem zaludnienia dającym
„schronienie” sprawcy, ale też potencjalnej ofierze
46
ZMIENNE ZWIĘKSZAJĄCE I ZMNIEJSZAJĄCE
RYZYKO WIKTYMIZACJI (BADANIA W 14 KRAJACH)

o
o
o
o
o

o
o
o
o
Stopień ryzyka wiktymogennego zwiększają:
wiek poniżej 30. roku życia
wysoki status społeczno-ekonomiczny
miejsce zamieszkania – duże miasto (powyżej 100 tys.)
„wyjściowy” styl życia
przynależność do grup mniejszościowych
Stopień ryzyka wiktymogennego zmniejszają:
wiek powyżej 55 lat
niski status społeczno-ekonomiczny
zamieszkiwanie w małym mieście
domatorski styl życia
47
PROBLEMATYKA KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI
1.
-
-
-
Wg kodeksu karnego (art. 32) karami są:
grzywna (wymierzana w tzw. stawkach dziennych,
których wielokrotność to 10 do 540, nie niższych
niż 10 zł i nie wyższych niż 2 tys. zł)
ograniczenie wolności (od miesiąca do 12 mies.
+ nieodpłatna, kontrolowana praca na cele
społeczne: 20 – 40 godzin miesięcznie, lub
potrącanie na cele społeczne 10 – 25 proc.
wynagrodzenia)
pozbawienie wolności (od miesiąca do 15 lat)
25 lat pozbawienia wolności
dożywotnie pozbawienie wolności
48
PROBLEMATYKA KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI
-
Zasadność kary pozbawienia wolności jako
powszechnego sposobu reagowania na przestępstwo
jest podważana.
-
wskazuje się na niemożliwość efektywnego przywracania
sprawcy społeczeństwu (resocjalizacji) w izolacji od tego
społeczeństwa
-
przywołuje się negatywny wpływ izolacji penitencjarnej
na psychikę człowieka (na zaspokajanie jego potrzeb;
stąd podkultura, „drugie życie więzienia”)
49
PROBLEMATYKA KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI

•
•
•
•
•
Techniki radzenia sobie z dolegliwościami więzienia
jako izolacji przymusowej (kryteria akceptacji
porządku i sposobów ich realizacji – porównaj z
rodzajami dewiacji wskazanymi przez Roberta K.
Mertona):
zadomowienie (typowe dla recydywistów): konwersja
(konformizm); zimna kalkulacja (niby-rytualizm)
wycofanie (odcięcie od otoczenia, zwrot ku sobie)
hamowanie (odcięcie się, dewaluacja przeszłości)
fiksacja (utrwalenie pewnych sposobów zachowania)
bunt (tu: przynależność do podkultury więziennej)
50
PROBLEMATYKA KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI
•
•
•
Pojęcie prizonizacji (twórcą Donald Clemmer, The
prison community), czyli asymilacji kultury więziennej,
zwłaszcza nieformalnych norm subkultury (zespołu
symboli i wartości określających odrębność danej
grupy od innych) więziennej
Prizonizacja jest konsekwencją uczenia się
specyficznych dla środowiska więźniów:
postaw (w konsekwencji zachowań)
zwyczajów
Sprzyja jej: recydywa, czas osadzenia, osobowość,
związki ze światem zewn., akceptacja świata wewn.
51
PROBLEMATYKA KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI

-
-
Funkcje prizonizacji:
psychologiczna - łagodzi dolegliwości więzienia (bo
oswaja z nim, daje poczucie bezpieczeństwa)
socjolologiczna - jest przejawem integracji ze
strukturami nieformalnymi, działającymi na
obrzeżach powszechnie obowiązującego systemu
aksjonormatywnego, tym samym może prowadzić
do akceptacji przestępczości przez utrwalanie
norm i wzorów zachowań nagannych…
52
PSYCHICZNE NASTĘPSTWA IZOLACJI WIĘZIENNEJ
•
•
•
•
•
Stygmatyzacja: naznaczenie skazanego jako
przestępcy (wyrok, osadzenie w zakładzie karnym)
Standaryzacja: unifikacja, ujednolicenie skazanych ubiór, posiadane przedmioty, harmonogram dnia,
zasady poruszania się, widzenia (swoiste
„odczłowieczenie” – zob. depersonalizacja)
Degradacja (poniżanie, manipulowanie, naruszanie
godności skazanych)
Depersonalizacja (subiektywne odczucie, ale i
zamierzone oddziaływanie oraz zmiana osobowości)
Zob. pojęcie instytucji totalnej Ervinga Goffmana
53
INSTYTUCJA TOTALNA
1.
Instytucja totalna wg Ervinga Goffmana

Organizacja, która dla pewnej zbiorowości (grupy)
jest miejscem długotrwałego odizolowania od
społeczeństwa i pełnego podporządkowania
rygorom regulującym wszystkie czynności
życiowe „podopiecznych”
Przykłady: więzienia, szpitale psychiatryczne,
sierocińce, klasztory, garnizony wojskowe itp.

54
INSTYTUCJA TOTALNA
1.
Pytanie zasadnicze: czy człowiek izolowany
może zostać przygotowany/przywrócony do
życia na wolności?
2.
Badania dowodzą destruktywnego wpływu
izolacji na psychikę człowieka:
wiele jego potrzeb, jako jednostki, jest stale
niezaspokajanych,
przeszkadza w wytworzeniu nawyków
niezbędnych do życia w innych warunkach.


55
55
INSTYTUCJA TOTALNA
3.
Cechy instytucji totalnych wg Ervinga Goffmana
•
życie w grupie (wszystkie czynności codzienne odbywają się w
grupie złożonej z tych samych osób)
„dwuczłonowa struktura” (wyraźny podział na tych, którzy
rządzą, i tych, którzy im podlegają, bez możliwości wpływania
na warunki funkcjonowania; ta dychotomia i stosowane
mechanizmy sprawiają, że strony postrzegają się negatywnie)
•
•
Zob. eksperyment Ph. Zimbardo w Stanford Univ. http://www.prisonexp.org
•
Kontrola środków (generalnie kontrola informacji dotyczących
więźnia, pacjenta, ale i instytucji)
Ograniczenie ruchliwości (poruszanie się poza wyznaczoną
strefą jest zabronione; życie toczy się w niewielkiej przestrzeni)
•

UWAGA na konflikt pomiędzy celami: sprawnego zarządzania
i resocjalizacji
56
56
INSTYTUCJA TOTALNA
W instytucjach totalnych jednolite
postępowanie z podopiecznymi
ułatwiają następujące mechanizmy:

-
Obnażanie (stripping, pozbawianie tożsamości)
„Skazani na
Shawshank”
Tim Robbins
chodzi o obnażanie szerzej rozumiane,
i Morgan
o pozbawienie wszystkiego, co stanowiło
Freeman
o dotychczasowej tożsamości człowieka
ubiór
imię/nazwisko (numer)
prawo dopytywania o najintymniejsze sfery życia
konieczność zwracania się z prośbą o pozwolenie wykonania
elementarnej czynności
57
PROBLEM RESOCJALIZACJI
•
Resocjalizacja to proces zindywidualizowanego
oddziaływania, którego celem jest przynajmniej
jurydyczna poprawa przestępcy
-
to cel minimum, którego osiągnięcie pozwala
sprawcy po wyjściu z więzienia funkcjonować w
zgodzie z obowiązującymi normami prawnymi
-
cel maksimum – sprawca, po wyjściu z zakładu
karnego, respektuje nie tylko normy prawne, ale
też moralne
58
PODKULTURA WIĘZIENNA
•
•
•
•
To rodzaj podkultury dewiacyjnej (cechującej się
brakiem lub małym respektem dla wartości i norm
uważanych poza więzieniem za pożądane),
utrudniającej proces resocjalizacji i stanowiącej
kontrpropozycję dla zasad instytucji
penitencjarnej
Obejmuje (jak każda kultura): wartości, normy,
wzory zachowania, sposoby komunikowania
Ma charakter hierarchiczny i niejawny
Zwana jest także „drugim życiem więziennym” lub
„grypserą” (od języka tej podkultury)
59
PODKULTURA WIĘZIENNA - FUNKCJE

-
-
-
Zaspokajanie potrzeb więźniów:
bezpieczeństwa (chroni przed agresją więźniów i daje
poczucie ochrony przed naciskami personelu więziennego)
stymulacji (urozmaica życie, dostarcza bodźców)
seksualnej (akceptuje przemoc seksualną)
agresji (zwłaszcza wobec więźniów spoza subkultury)
przynależności grupowej (w zastępstwie grup z wolności)
odrębności (podział na swoich i nie-swoich)
uznania i aprobaty
poczucia własnej wartości
posiadania (akceptuje i ułatwia przemyt dóbr, umożliwia
integrującą praktykę dzielenia się)
wiedzy i zrozumienia (oswojenia i komunikacji)
60
PRZEJAWY SUBKULTURY WIĘZIENNEJ
1.
a.
b.
c.
d.
e.
2.
3.
4.
5.
Nieformalny kodeks postępowania więźniów
jawna opozycja do systemu więziennego
promowanie siły fizycznej (i jej stosowanie) odwagi i
przestępczego stylu życia, agresja
zwalczanie osób nienależących do subkultury
wykorzystywanie więźniów spoza podkultury
solidarność grupowa
Podległość hierarchiczna
Zasady komunikowania się (grypsera)
Zachowania samoagresywne
Tatuaż
61
PRZECIWDZIAŁANIE PODKULTURZE WIĘZIENNEJ
•
•
-
Subkultura więzienna:
utrudnia resocjalizację
ma wpływ kryminogenny
Można jej przeciwdziałać:
zmniejszając przeludnienie
rozpoznając i klasyfikując skazanych
podnosząc kwalifikacje personelu
urozmaicając formy aktywności więźniów
tworząc większy zestaw środków szczególnoprewencyjnych,
umożliwiających indywidualne podejście do sprawców
(warunkowe nieorzekanie kar, częściowe lub całkowite
wstrzymanie ich wykonywania - na próbę, nałożenie obowiązków,
nadzór kuratora, elektroniczne „obrączki” itp.: zob. abolicjonizm,
diversion)
62
PRZESTĘPCZOŚĆ POWROTNA - TEORIE

pozytywistyczne

antynaturalistyczne
-
pochodzenie z niskich
warstw społecznych
niekorzystne warunki
wychowawcze w domu
rodzinnym (rozpad
rodziny, negatywne
wzorce postępowania)
niepowodzenia szkolne
nadużywanie alkoholu
-
naznaczenie wynikające
z popełnienia
przestępstwa i/lub
skazania za nie
odrzucone, często nie
znajdują akceptacji w
zbiorowości innej niż
przestępcza
stąd aktywność
przestępcza
-
-
-
-
63
PRZESTĘPCZOŚĆ POWROTNA - TEORIE

-
-
pozytywistyczne
wobec sprawcy
zastosowano
niewłaściwe
(nieskuteczne) środki
karne i/lub
Pozostawiono go w
kryminogennym
środowisku
społecznym

-
-
antynaturalistyczne
naznaczenie przyciąga
uwagę agend kontroli
społecznej i powoduje, że
osoby skazane znajdują się
pod szczególną kontrolą
łatwiej zatem wychwycić
ponowne popełnienie przez
nie przestępstwa, po czym
skazać
64
PRZESTĘPCZOŚĆ POWROTNA - TEORIE

-
-
pozytywistyczne
kara pozbawienia
wolności uważana jest za
bezskuteczną
postuluje się ograniczenie
jej stosowania, zwłaszcza
w przypadku
młodocianych, i położenie
nacisku na efektywną
resocjalizację

-
-
-
antynaturalistyczne
kara pozbawienia wolności
wręcz sprzyja ponownemu
popełnianiu przestępstw
po odbyciu kary powrót do
„zdrowego” układu
społecznego bywa niemożliwy
to zwiększa
prawdopodobieństwo powrotu
do przestępczości
65