Transcript Editie van het zesde boek van de Aeneis

TOTUS QUIDEM VERGILIUS SCIENTIA PLENUS EST
DE GLOSSEN BIJ DE VIERDE ECLOGA EN HET ZESDE BOEK VAN DE AENEIS
TOTUS QUIDEM VERGILIUS SCIENTIA PLENUS EST
DE GLOSSEN BIJ DE VIERDE ECLOGA EN HET ZESDE BOEK VAN DE AENEIS
TOTUS QUIDEM VERGILIUS SCIENTIA PLENUS EST
THE GLOSSES ON THE FOURTH ECLOGUE AND THE SIXTH BOOK OF THE AENEID
(with a summary in English)
Proefschrift
ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de
rector magnificus, prof.dr. J.C. Stoof, ingevolge het besluit van het college voor
promoties in het openbaar te verdedigen op vrijdag 19 oktober 2007 des ochtends te
10.30 uur
door
Hendrikje Antje Bakker
geboren op 26 januari 1973, te Engelum
Promotor: Prof. Dr. Á.P. Orbán
Dit proefschrift werd (mede) mogelijk gemaakt met (financiële) steun van het Koninklijk
Nederlands Instituut te Rome (KNIR), de Nederlandse Organisatie voor
Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), McKinsey & Company Inc. The Netherlands en
mijn ouders, Jetze en Janny Bakker.
Voor Dick, zonder wiens rust, wijsheid en voortdurende steun dit boek niet tot stand was
gekomen
INHOUDSOPGAVE
INLEIDING
............................................................................................................ 9
DEEL 1
.......................................................................................................... 13
HOOFDSTUK 1
DE ROL VAN GRAMMATICAONDERWIJS IN DE OUDHEID ............... 15
1.1
1.2
1.3
1.4
HOOFDSTUK 2
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
HOOFDSTUK 3
3.1
3.2
3.3
3.4
HOOFDSTUK 4
4.1
4.2
4.3
4.3.1
4.3.2
4.3.3
4.3.4
4.3.5
4.3.6
4.3.7
4.4
4.4.1
4.4.2
4.4.3
4.4.4
4.4.5
4.4.6
4.5
4.5.1
4.5.2
4.5.3
4.5.4
4.5.5
Intellectueel tafelen........................................................................... 15
Het grammaticaonderwijs ................................................................. 17
Servius en Donatus ........................................................................... 19
Schoolmeesters over schoolmeesters................................................ 22
DE ONTWIKKELING VAN EEN CHRISTELIJK
ONDERWIJSPROGRAMMA ................................................................ 25
De doctrina christiana, een dubbele verdediging............................. 26
De doctrina christiana, de inhoud .................................................... 27
Cassiodorus: de praktische invulling van christelijk onderwijs........ 31
Het lesprogramma voor de rekruten van Christus ............................ 32
De opbouw van christelijk onderwijs ............................................... 35
GRAMMATICAONDERWIJS BIJ DE KAROLINGERS ......................... 37
Admonitio generalis en Epistola de litteris colendis ........................ 37
De canon ........................................................................................... 40
De monnik Rahingus ........................................................................ 42
De Vergiliuscodices.......................................................................... 47
CATEGORISERING VAN DE GLOSSEN .............................................. 53
Wat vooraf ging ................................................................................ 53
Vervangingen.................................................................................... 58
Grammaticale synoniemen of vertalingen ........................................ 59
Zelfstandig naamwoord .................................................................... 59
Werkwoorden.................................................................................... 60
Bijvoeglijk naamwoord..................................................................... 61
Bijwoord ........................................................................................... 62
Voegwoord........................................................................................ 62
Voornaamwoorden ........................................................................... 62
Grammaticale vervangingen............................................................. 63
Identificatie ....................................................................................... 64
Identificatie van eigennamen ............................................................ 64
Identificatie van naamvallen............................................................. 65
Voorzetsels........................................................................................ 70
Grammaticale termen ....................................................................... 71
Identificatie van retorische figuren................................................... 72
Constructietekens.............................................................................. 73
Toevoegingen ................................................................................... 75
Toevoeging van het onderwerp......................................................... 76
Toevoeging van het werkwoord ........................................................ 77
Toevoeging van het lijdend voorwerp............................................... 78
Bezittelijke voornaamwoorden ......................................................... 79
Overige aanvullingen........................................................................ 79
7
4.6
4.6.1
4.6.2
4.6.3
4.6.4
4.6.5
Verklaringen ..................................................................................... 80
Specifiek voor een generiek naamwoord .......................................... 82
Ongebruikelijke namen..................................................................... 82
Parafrases van zinsdelen .................................................................. 83
De vierde Ecloga en christianisering ............................................... 86
Het zesde boek van de Aeneis; de schoolmeesters aan het woord.... 89
HOOFDSTUK 5
CONCLUSIE EN SAMENVATTING ................................................... 103
DEEL 2
........................................................................................................ 107
UITGANGSPUNTEN VAN DE EDITIE ............................................................................... 109
EDITIE VAN DE VIERDE ECLOGA ................................................................................. 111
EDITIE VAN HET ZESDE BOEK VAN DE AENEIS ............................................................ 135
VOLLEDIGE TEKST VAN DE VIERDE ECLOGA EN HET ZESDE BOEK VAN DE AENEIS 331
Ecloga 4 .................................................................................................................... 331
Aeneis 6 .................................................................................................................... 332
HANDSCHRIFTBESCHRIJVINGEN.................................................................................. 349
BIBLIOGRAFIE
........................................................................................................ 371
SUMMARY
........................................................................................................ 383
CURRICULUM VITAE ..................................................................................................... 387
8
Inleiding
ijdens de grillige weg van het editeren van de glossen van de vierde Ecloga en
het zesde boek van de Aeneis van Vergilius, werd me duidelijk dat scholia lastig
maar inspirerend onderzoeksmateriaal vormen. Lastig, omdat de glossen
weerbarstig, vaak slecht leesbaar en weinig eenduidig zijn. Inspirerend, omdat deze in de
marge geschreven opmerkingen een lappendeken van kennis vormen, die sterk leunt op
traditie, maar door zijn verscheidenheid ook een uniek inzicht verschaft in de praktijk
van kennisoverlevering in de middeleeuwen. Alhoewel de laatste jaren meer aandacht
wordt besteed aan het editeren en bestuderen van glossen, heeft men juist, door de
omvang van het materiaal, het overvloedig becommentarieerde werk van Vergilius laten
liggen. Dit proefschrift heeft dan ook primair tot doel om een deel van deze glossen
toegankelijk te maken.
Al vanaf zijn eigen dagen genoot Vergilius roem vanwege zijn grote dichterschap en
werden zijn teksten ook als schoolteksten gebruikt. De dichter Propertius bejubelde de
Aeneis als groter dan de Ilias (nescioquid maius nascitur Iliade) voordat het werk zelfs
voltooid was1. Rond dezelfde tijd werden de Eclogae en de Georgica al
becommentarieerd en gebruikt als schoolteksten2. De traditie van het becommentariëren
van literaire teksten was ontstaan bij de Ilias en de Odyssee van Homerus. Literair,
historisch en taalkundig onderwijs gingen op die manier hand in hand, zodat de leerling
cultureel-historische kennis en kennis van het Latijn gelijktijdig werden bijgebracht.
Deze methode van uitleg leverde een aantal standaardcommentaren bij het werk van
Vergilius op, waarvan de vierde-eeuwse commentaar van de grammaticus Servius de
belangrijkste was3. In latere eeuwen veranderden en ontwikkelden zich deze
commentaren. De overlevering en traditie van het materiaal vormden in de
middeleeuwen als het ware een Vergiliuskunde, waarvan de weerslag nu voor u ligt.
De glossen bij het werk van Vergilius zijn zo overvloedig dat afbakening een cruciale
voorwaarde vormde voor het tot stand komen van dit boek. Ik heb me daarom gericht op
de vierde Ecloga en het zesde boek van de Aeneis in een corpus manuscripten dat te
dateren is tussen de 9e en 11e eeuw. In de vierde Ecloga bezingt de dichter de komst van
een goddelijk kind en in het zesde boek van de Aeneis begeeft Aeneas zich naar de
onderwereld om zijn vader Anchises om raad te vragen. Christelijke interpreten zagen de
komst van het goddelijk kind als een voorspelling van de komst van Christus en de reis
van Aeneas naar de onderwereld als de zoektocht van de ziel naar God4. Alhoewel
slechts één manuscript een expliciete christelijke exegese op de passages toepast, blijkt
uit de praktijk van het handschriftonderzoek wel dat juist deze passages populair moeten
zijn geweest. Veel manuscripten zijn niet gelijkmatig becommentarieerd. Vaak lijkt de
kopiist er na een aantal boeken van de Aeneis genoeg van te krijgen en neemt de
T
1 Prop. 2.34. 66. Zie Tarrant 1997, p. 56.
2 Rond het jaar 20 voor Christus, toen de Aeneis nog niet voltooid was, zou volgens Suetonius (De
grammaticis, 16) Vergilius’ werk al zijn becommentarieerd en onderwezen door Q. Caecilius Epirota, een
vrijgemaakte slaaf van Cicero’s vriend Atticus. Zie Tarrant 1997, p. 56; Connington, Nettleship 1963,
p. 54.
3 In het tweede hoofdstuk van deze inleiding ga ik uitgebreid in op de culturele context van het
grammaticaonderwijs in de late oudheid en het onderzoek naar tekstcommentaren op het werk van
Vergilius. Ook in het vijfde hoofdstuk zal de grote invloed van de commentaar van Servius op de
middeleeuwse commentaartraditie uitgebreid aan bod komen.
4 Lactantius verwijst bijvoorbeeld naar de vierde Ecloga in de Divinae Institutiones 7,24. Voor
vroegchristelijke commentaren op het werk van Vergilius, zie Benko 1980, p. 670-678.
9
hoeveelheid glossen af. Opvallend is dat juist deze twee passages bijna zonder
uitzondering rijkelijk van glossen worden voorzien. De afbakening van het corpus
manuscripten vanaf de 9e eeuw hangt samen met het feit dat uit die periode de eerste
Vergiliusmanuscripten met glossen zijn overgeleverd. Vanaf de Karolingische
renaissance groeit de behoefte aan onderwijsmateriaal en neemt het verzamelen en
bewerken van commentaren een grote vlucht.
In deze middeleeuwse Vergiliusglossen is de commentaar van Servius
alomtegenwoordig. Servius’ gedachtengoed kan voorkomen in vele gedaantes, variërend
van de complete commentaar in de marges rond de tekst van Vergilius tot enkele
interlineaire glossen. Ik heb de Serviuscommentaar niet opgenomen in de editie wanneer
die geheel (of bijna geheel) in de marge is gekopieerd5. Meerdere manuscripten bevatten
een verzameling van glossen die gedeeltelijk afkomstig zijn uit de commentaar van
Servius en gedeeltelijk uit andere commentaren. In deze gevallen, waarin Servius (vaak
in afwijkende vormen) wordt gebruikt, heb ik de passages wel overgenomen, ook
wanneer die letterlijk overeen kwamen met de editie van Thilo en Hagen.
De selectie van het manuscriptencorpus is gebaseerd op B. Munk Olsen, L’Étude des
auteurs classiques latins aux XIe et XIIe siècles6. Deze catalogus biedt een uitstekend
overzicht van overgeleverde codices met werk van klassieke auteurs tot aan de dertiende
eeuw. Het corpus van uit te geven codices werd in eerste instantie bepaald door twee
criteria: de codices moesten scholia bevatten en de codices (en glossen) moesten tussen
de negende en de twaalfde eeuw te dateren zijn. Dit leverde een lijst op van rond de
vijftig manuscripten, een corpus dat veel te groot bleek te zijn om binnen een enigszins
acceptabele periode te transcriberen en te bestuderen.
Munk Olsens catalogus biedt een zo compleet mogelijk overzicht van alle overgeleverde
codices met klassieke werken. Uit de beschrijvingen werd niet altijd duidelijk of een
codex een substantieel corpus glossen bevatte bij de te editeren passages en zo ja, in
hoeverre die glossen leesbaar waren. In de praktijk bleek dat veel codices een mix aan
commentaren bevatten die gedeeltelijk versnipperd en ad hoc waren opgetekend. Dit
kwam vaak de leesbaarheid niet ten goede. Het bleek niet mogelijk te zijn alle codices in
autopsie te bestuderen, waardoor ik me moest verzoenen met microfilms van sterk
wisselende kwaliteit. Als laatste maakte hun functie als gebruikstekst dat de
manuscripten door de eeuwen heen vaak beschadigd waren geraakt door hergebruik.
Manuscripten waren bijvoorbeeld uit elkaar gehaald en opnieuw samengebonden met
folia uit andere manuscripten. Als de maat van de folia afweek, waren de marges meestal
– met de commentaren – afgesneden. Een tekenend voorbeeld van mutilatie door de tand
des tijds vormde de codex Compactiones XV uit Monte Cassino, aanvankelijk aanwezig
op de geselecteerde lijst maar al in een vroeg stadium geschrapt. Bij een later bezoek aan
Monte Cassino bleek wat restte van de codex, na het bombardement in de Tweede
Wereldoorlog niet meer te zijn dan een vijftal hele en halve folia met becommentarieerd
werk van Vergilius.
In de praktijk bleek, kortom, een groot deel van het aanvankelijk gekozen corpus af te
vallen. Daarnaast dwong ook de beperkte tijd me om keuzes te maken. Met deze editie
pretendeer ik dan ook niet een volledigheid ten aanzien van de scholia bij de vierde
5 De door mij gebruikte editie van Servius is Servii grammatici qui feruntur in Vergilii carmina
commentarii, Thilo, G., Hagen, H. (ed.), Leipzig, 1881-1902. Een deel van de hier geëditeerde
manuscripten is onderdeel van de door hen vervaardigde editie.
6 Munk Olsen, B., L’étude des auteurs classiques latins aux XIe et XIIe siècles, 3 dln., Parijs, 1982-1989.
10
Ecloga en het zesde boek van de Aeneis maar representativiteit aan de hand van het
volgende corpus:
Ecloga 4
9Fb
9Fc
9Fj
9Fm
10Ea
10Fa
10Fc
10Fd
10Ff
10Fg
10Fh
11Fa
11Fd
11Ic
11If
Bern, Burgerbibliothek, 167
Bern, Burgerbibliothek, 172 (a) + Parijs, Bibliothèque nationale, 7929 (b)
Parijs, Bibliothèque nationale, 10307
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1669
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1671
Bern, Burgerbibliothek, 184
Parijs, Bibliothèque nationale, 7925
Parijs, Bibliothèque nationale, 7926
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1495
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, vat.lat. 1570
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1719
Parijs, Bibliothèque nationale, 7930
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1670
Parijs, Bibliothèque nationale, 10308
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, ottob.lat. 3313
Aeneis 6
9Fb
9Fj
9Fk
9Fm
10Ea
10Fc
10Ff
10Fg
11Fa
11Fd
11Ie
11If
Bern, Burgerbibliothek, 167
Parijs, Bibliothèque nationale, 10307
Parijs, Bibliothèque nationale, 13043
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1669
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1671
Parijs, Bibliothèque nationale, 7925
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1495
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, vat.lat. 1570
Parijs, Bibliothèque nationale, 7930
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.1670
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 2090
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, ottob.lat. 3313
De sigla zijn zo opgebouwd dat zowel de datering als de lokalisering van het manuscript
herkenbaar zijn. Zo refereert 9Fb aan een negende-eeuws handschrift uit Frankrijk.
Aangezien het hier relatief ‘low-budget’ manuscripten betreft, is het vaak moeilijk de
codices precies te lokaliseren en te dateren7. Hetzelfde geldt voor de gevonden glossen.
Vaak is bij de opmaak van het manuscript al ruimte ingecalculeerd voor de
commentaren, maar deze hoeven niet noodzakelijkerwijs tegelijkertijd met de tekst van
Vergilius te zijn aangebracht. Hetzelfde geldt voor de interlineaire glossen. Gezien het
doel van de lay-out van dit type codices, namelijk om commentaren toe te voegen, ben ik
ervan uitgegaan dat de glossen min of meer contemporain zijn. Duidelijk latere
toevoegingen of afwijkingen heb ik niet opgenomen in de editie.
Zoals gezegd, leunen de commentaren op Vergilius op vele tradities. Dit corpus glossen
is niet los te zien van de laatantieke onderwijstraditie en de ontwikkeling binnen het
7 Zie ook de handschriftbeschrijvingen in hoofdstuk 6. Om dezelfde reden is een groot aantal van de
oorspronkelijk geselecteerde manuscripten weggevallen. We vinden dit terug in de codering van de sigla
(9Fa ontbreekt, zo ook 9Fd etc tot 9Fj).
11
christelijk onderwijs. Aan de hand van een aantal (literaire) teksten, zoals de Saturnalia
van Macrobius, De doctrina christiana van Augustinus, de Institutiones van
Cassiodorus, de Admonitio Generalis en het nawoord bij de codex Vaticanus Latinus
1570 van de abt Rahingus, zal ik ingaan op de traditie van het grammaticaonderwijs en
specifiek de Vergiliuscommentaren vanaf de late-oudheid tot aan de middeleeuwen. Ik
heb hiermee tot doel, de context, inhoud en functie van de glossen toe te lichten en een
overzicht te schetsen van de onderzoekstraditie naar commentaren en glossen. De laatste
twee hoofdstukken zijn gericht op een bespreking en analyse van de glossen zelf en een
beschrijving van de handschriften.
Wie glossen uit zo’n groot aantal manuscripten bij elkaar brengt, editeert een
lappendeken van tradities en variaties. Het zoeken naar verwantschappen is dan ook niet
eenvoudig. Slechte leesbaarheid van de glossen, een overvloed aan zeer bewerkelijk
materiaal, vele omissies, het vrije kopiëren en uitwisselen van bestaande commentaren,
het ad hoc karakter van een deel van de glossen, ik heb het bij momenten wel eens de
soapserie van de filologie genoemd. Toch vormt de grilligheid van het materiaal
tegelijkertijd de waarde. Juist de combinatie van een commentaartraditie die gebaseerd is
op een belangrijke commentaar samen met een vrij gebruik van die kennis en
toegevoegde eigen begrip, geeft ons een kijkje in de keuken van de middeleeuwse
schoolsituatie, waarbij duidelijker wordt welke elementen blijkbaar uitleg behoefden of
op zijn minst de moeite waard werden gevonden om te benadrukken. Traditie en eigen
inbreng gaan daarbij hand in hand. Het blijft daarom lastig om de knoop te ontwarren,
zowel qua inhoud als filologische verwantschap. Tegelijkertijd vormt het, misschien juist
door het vele monnikenwerk, een historische sensatie bij uitstek, om al die handen en
tradities te bestuderen.
12
DEEL 1
13
14
Hoofdstuk 1
De rol van grammaticaonderwijs in de oudheid
1.1 Intellectueel tafelen
p de vooravond van het feest van de Saturnalia ontvangt de Romeinse senator
Vettius Agorius Praetextatus een uitgelezen gezelschap aan huis om de avond
al etend en converserend door te brengen, zo vertelt Macrobius Ambrosius
Theodosius8 ons in de Saturnalia. Onder de genodigden bevinden zich edellieden zoals
Symmachus, de gebroeders Albini en de nog jonge Avienus. Ook heeft zich een aantal
geleerden verzameld in het huis van Praetextatus, onder wie twee filosofen, een retor,
een medicus en de grammaticus Servius. Het gezelschap besluit zich te vermaken met
een vraag-en-antwoord-spel over zaken die de artes liberales betreffen. Al snel komt het
gesprek op Vergilius, die volgens de meeste aanzittenden een autoriteit is in iedere tak
van wetenschap9. Alleen de ongenode en botte gast Evangelus is het niet eens met zoveel
lof voor de dichter uit Mantua en begint uit te varen:
O
‘Toen we schooljongens waren, hadden we een blinde bewondering voor
Vergilius want zowel onze schoolmeesters als onze jeugdige leeftijd
stonden ons niet toe zijn fouten te doorzien. En dat hij tekortkomingen
heeft, kan niemand ontkennen, terwijl hij ze zelf heeft opgebiecht. Want
stuurde hij niet zelf zijn gedicht op zijn sterfbed naar de vlammen10?
Waarom zou hij dat hebben gedaan, tenzij hij er zorg voor droeg iets aan
het nageslacht te onthouden wat zijn reputatie zou schaden? En terecht!
Hij schaamde zich voor het toekomstige oordeel over zijn werk wanneer
iemand zou lezen over het verzoek van een smekende godin aan haar
man – die de enige was met wie ze getrouwd was maar bij wie ze geen
kind had, zoals ze heel goed wist – om een wapenuitrusting voor haar
zoon11 of als die duizenden andere passages aan het licht zouden komen
waarin Vergilius ofwel door het gebruik van Griekse en buitenlandse
woorden ofwel door een verkeerde compositie van zijn werk tegen de
goede smaak had gezondigd12.’
8 Ongeveer rond 17 december, met als literaire datum 383-384, maar waarschijnlijk later geschreven (in de
vijfde eeuw). Zie Fowler, p. 73. Macrobius was een hoge Romeinse staatsbeambte, waarschijnlijk
afkomstig uit Noord-Afrika (rond 400).
9 Saturnalia 1,16.
10 Vergilius zou Varro en Tucca op zijn sterfbed opdracht hebben gegeven de Aeneis te verbranden.
11 In boek 8 van de Aeneis (v.369-406) verleidt Venus haar echtgenoot Vulcanus tot het maken van wapens
voor Aeneas, die een zoon is van haar en Anchises.
12 Saturnalia 1,24: immo pueri cum essemus, (…), sine iudicio mirabamur, inspicere autem vitia nec per
magistros nec per aetatem licebat. quae tamen non pudenter quisquam negabit, cum ipse confessus sit. qui
enim moriens poema suum legavit igni, quid nisi famae suae vulnera posteritati subtrahenda curavit? nec
immerito. erubuit quippe de se futura iudicia, si legeretur petitio deae precantis filio arma a marito cui soli
nupserat nec ex eo prolem suscepisse se noverat, vel si mille alia multum pudenda seu in verbis modo
Graecis modo barbaris seu in ipsa dispositione operis deprehenderentur.
Het gezelschap reageert geschokt en besluit collectief Evangelus van repliek te dienen
door Vergilius’ superieure kennis te demonstreren over filosofie, astronomie, recht en
retoriek en zijn gebruik van het werk van Latijnse en Griekse dichters toe te lichten.
Nu het hoofdthema van de tafelgesprekken is vastgelegd, komt het mooi uit dat ook de
grammaticus Servius zich onder de gasten bevindt. Servius is net toegetreden tot de rang
van grammatici en zijn kennis over het werk van Vergilius is al vermaard. Daar waar de
onbehouwen Evangelus het gezelschap schoffeert met zijn boude opmerkingen, wordt
het karakter van Servius vooral getekend door bescheidenheid. Als geleerde van
eenvoudige komaf, is hij zich ten zeerste bewust van het grote rangverschil tussen hem
en zijn tafelgenoten. Servius maakt zijn entree met gebogen hoofd achter genodigden van
voornamere geboorte. Wanneer, kort na de opening van het samenzijn, Servius’ mening
wordt gevraagd naar een grammaticale kwestie, antwoordt hij:
‘Hoewel in een gezelschap als dit, dat niet minder door eruditie dan door
edele afkomst respect afdwingt, het eerder mijn plaats is om te leren dan
om te onderwijzen, zal ik u toch van dienst zijn en een uitspraak doen
over wat u vraagt en eerst het woord Saturnalia toelichten en vervolgens
de oorsprong van die andere uitdrukkingen die eerder archaïsch dan
modern zijn gebruikt13.’
De bescheidenheid van de maker van de meest gebruikte commentaar op het werk van
Vergilius komt hier duidelijk als literair topos naar voren. Maar sterker nog wordt
Servius als grammaticus getypeerd door zijn aanpak van het probleem. Hem is gevraagd
om uit te leggen wat het verschil is tussen de woorden saturnalium en saturnaliorum en
waarom de laatste vorm vaker gebruikt wordt dan de eerste (terwijl de eerste
grammaticaal juister lijkt). Servius antwoordt:
‘Hij die Saturnalium zegt, volgt de regel. Want naamwoorden die in het
meervoud een dativus op ‘–bus’ hebben, hebben nooit een genitivus met
meer lettergrepen14. Maar de genitivus heeft ofwel hetzelfde aantal
lettergrepen als de dativus zoals monilibus, monilium; sedilibus,
sedilium ofwel een lettergreep minder zoals carminibus, carminum;
liminibus, liminum. Daarom dus, uitgaande van Saturnalibus, is
Saturnalium beter dan Saturnaliorum. Maar diegenen die zeggen
Saturnaliorum, worden gesteund door de autoriteit van grote mannen.
Sallustius, bijvoorbeeld, spreekt in zijn derde boek van Bacchanaliorum
en Masurius, in het tweede boek van zijn Fasti zegt: Vinaliorum dies,
Iovi sacer est, non ut quidam putant, Veneri 15.’
13 Saturnalia 1,4: licet, inquit, in hoc coetu non minus doctrina quam nobilitate reverendo magis mihi
discendum sit quam docendum, famulabor tamen arbitrio iubentis, et insinuabo primum de Saturnalibus,
post de ceteris, unde sit sic eloquendi non novitas sed vetustas.
14 Namelijk, dan de dativus meervoud.
15 Saturnalia 1,4: qui Saturnalium dicit regula innititur: nomina enim quae dativum pluralem in bus mittunt,
numquam genitivum eiusdem numeri syllaba crevisse patiuntur, sed aut totidem habet ut monilibus
monilium, sedilibus, sedilium, aut una syllaba minus est, ut carminibus carminum, liminibus liminum: sic
ergo Saturnalibus rectius Saturnalium quam Saturnaliorum. sed qui Saturnaliorum dicunt auctoritate
magnorum muniuntur virorum. nam et Sallustius in tertio Bacchanaliorum ait, et Masurius Fastorum
secundo, Vinaliorum dies, inquit, Iovi sacer est, non ut quidam putant,Veneri. (…)
16
Het is niet voor niets dat Macrobius de beroemde grammaticus laat aanzitten in de
Saturnalia. De fictie van Macrobius en de realiteit van de late oudheid komen hier dicht
bij elkaar. De commentaar die Servius op het werk van Vergilius schreef, was ook al in
Macrobius’ dagen veel gebruikt. Vergilius was in Macrobius’ tijd de geijkte autoriteit als
het ging om grammaticaonderwijs. Door dit belangrijke onderwijsmateriaal in de vorm
van een tafeldialoog te gieten, maakte Macrobius voor zijn zoon een geheel nieuwe en
toegepaste onderwijsmethode, wellicht in de hoop dat die minder saai zou zijn dan de
veelgebruikte commentaren en artes en dat deze zijn zoon beter bij de les zou houden.
Het antwoord van Servius op de vraag over het gebruik van het woord Saturnaliorum is
kenmerkend voor de manier waarop de grammatica in zijn tijd werd onderwezen. Eerst
geeft hij een uitleg van de eigenschappen van het woord volgens de regel (men hoort de
vorm Saturnalium te vervoegen als monilibus, monilium; het is dus een genitivus),
aangevuld door uitspraken en woordgebruik van de autoriteiten. De grammaticus licht
eerst de natura, de eigenschappen van het woord toe, gevolgd door usus, het algemeen
gebruik (“maar diegenen die zeggen Saturnaliorum”) gesterkt door de auctoritas
(Sallustius). In de setting van het geleerde tafelgesprek komt een belangrijke hoeveelheid
culturele achtergrondkennis aan de orde, zoals de herkomst van het feest van de
saturnalia. Ook deze kennis wordt overgebracht aan de hand van het werk van Vergilius.
In die zin beantwoordt Macrobius zelf de bitse vraag van Evangelus. Vergilius is niet
alleen bedoeld voor de (grammatica) instructie van schooljongens. Aan de hand van de
verzen van de dichter uit Mantua worden niet alleen grammaticale regels uitgelegd, maar
ze dienen ook als een raamwerk voor een gemeenschappelijke culturele kennis.
1.2
Het grammaticaonderwijs
In Macrobius’ tekst mag Servius zich zeer bescheiden opstellen, in het onderwijssysteem
van de late oudheid speelde de grammaticus echter een cruciale rol. Wie onderwijs bij
een grammaticus had genoten, kon zich rekenen tot de culturele elite en had daarmee
toegang tot de maatschappelijke ladder. Het belangrijkste criterium voor het beklimmen
van die ladder werd gevormd door recte loquendi scientia en door kennis van poetarum
enarratio16. Deze twee aspecten, correct te kunnen spreken (gevormd taalgebruik) en
kennis te hebben van het werk van ‘de dichters’ waren en bleven de cruciale tweeslag
van het grammaticaonderwijs en tekenden de intellectuele elite17. Bij de recte loquendi
scientia ging het om een inhoudelijk inzicht in de eigenschappen en structuur van de taal,
de poetarum enarratio richtte zich op het bestuderen en reciteren van een vast corpus
literaire teksten.
Vanaf een jaar of twaalf gingen kinderen naar de grammaticus waar ze meester leerden
worden van correcte taal, kennis opdeden van een vast corpus klassieke teksten en de
vaardigheid leerden om de verworven kennis van taal en letterkunde om te zetten in een
retorische compositie. Dit gebeurde door middel van dialoog met de magister,
memoriseren en reciteren van de klassieke werken, intensieve studie van uitspraak,
oefeningen in compositie, studie aan de hand van commentaren en het maken van
verhalen of herformuleren aan de hand van voorbeelden18. In theorie werden de
leerlingen opgeleid in de zeven artes liberales, later onderverdeeld in het trivium
(grammatica, retorica en dialectica) en het quadrivium (astrologia, musica, geometria en
arithmetica), in praktijk lag de nadruk sterk op de grammatica. Woord voor woord, regel
16 Quintilianus, Institutiones 1,4,2.
17 Kaster 1988, p. 12-14.
18 Orbán 1995, p. 40; Stock 1996, p. 4. Zie ook Marrou 1965, p. 400-411.
17
voor regel werd de tekst doorgespit en werden de woorden van de bestudeerde dichter
gebruikt om de regels van de grammatica te bevestigen. De bijdrage van de grammaticus
bestond eruit om de kinderen goed, dat is volgens de regels, te leren spreken en hun via
woord-voor-woord-uitleg de klassieke dichters bij te brengen. De grammaticus doceerde
het ‘volgens de regels te spreken’ (recte loquendi scientia) nu als een set van
fonologische, morfologische en syntactische regels aangevuld met kennis over archaïsch
of buitenlands woordgebruik (soloecisme). Vooral de laatste twee onderdelen maakten
dat de grammaticus sterk normatief over taal sprak. Robert Kaster omschrijft de
grammaticus in zijn boek Guardians of Language dan ook als een scheidsrechter tussen
drie rivaliserende krachten binnen taalgebruik, namelijk de gewoonte (consuetudo usus),
de autoriteiten van de klassieke literaire modellen (auctoritas) en de ‘natuurlijke’,
grammaticale eigenschappen van taal (natura) die bepaald worden door systematische
analyse (ratio) en opgetekend worden als een set van regels (regula) in het handboek van
de grammaticus (ars) 19.
Naast de technische, inhoudelijke kennis van de taal, speelde de uitleg van de dichters
(poetarum enarratio) een grote rol. Men combineerde de taalkundige uitleg met
historisch en ethisch onderwijs. De gebeurtenissen en personages in het verhaal werden
namelijk becommentarieerd, beschreven en beoordeeld volgens de heersende mores.
Historische gebeurtenissen of personages werden ad hoc uitgelegd, wanneer de
bestudeerde literaire tekst daar aanleiding toe gaf. Zodoende had iemand die dit
onderwijs had genoten geen totaaloverzicht over bijvoorbeeld de geschiedenis van zijn
land. Het systeem gaf geen structurele kennis van de filosofen maar meer kennis van een
verzameling statements, en historische namen en vragen20. Hiermee werd het bestaande
wereldbeeld afgezet en bevestigd in het licht van de bestudeerde tekst. Al deze kennis
werd overgedragen via commentaren, aan de hand van een vast aantal literaire teksten.
Met deze ‘woord-voor-woord-uitleg’ van de literaire teksten, volgden de grammatici een
oude traditie, die terugging op de Homerusexegese in Griekenland. De vorm van de
commentaren bleef dezelfde: een indeling per lemma, gevolgd door commentaar,
vergelijkbaar met de annotatie in een moderne kritische editie. Hierbij werd de literaire
tekst beschouwd als vragen oproepend, waarop in de commentaar dan een antwoord
werd gegeven. De exegetiserende manier van tekstverklaring en grammatica-onderricht,
waarbij in de tekst ‘ad hoc problemen’ werden opgelost, leidde er toe dat er geen
gestructureerd overzicht ontstond. De verschillende artes, zoals de Ars minor en de Ars
maior van de grammaticus Donatus, fungeerden naast de commentaren als handboek.
Een gestructureerde lesmethode, in onze zin van het woord, ontbrak dus. Zoals al naar
voren kwam in de eerste paragraaf, diende het onderwijs bij de grammaticus tot het
‘goed leren spreken’ van Latijn. Gepolijst taalgebruik en een zekere achtergrondkennis
boden de sleutel tot maatschappelijk succes. De lespraktijk richtte zich dus vooral op het
technisch (talig) inzicht in de taal, bij leerlingen die het ‘rosa, rosae, rosae- punt’ al lang
overstegen waren en zelfs nooit hadden gekend omdat ze moedertaalsprekers van het
Latijn waren.
Grammaticaonderwijs betekende in die zin ook vooral het leren beheersen van een set
met codes die werd herkend door mensen die onderwijs hadden genoten. Kennis van het
werk van ‘de grote dichters’, evenals inhoudelijke kennis van het Latijn, leverden een
intellectuele elite op die elkaar kende en herkende doordat ze hetzelfde jargon sprak en
dientengevolge elkaars intellectuele grappen en nuances begreep. Daarnaast beschikte ze
over dezelfde set met cultuurhistorische en morele gemeenplaatsen en waarden waardoor
19 Kaster 1988, p. 19, zie ook Kaster 1980, ‘The grammarian’s authority’, p. 223.
20 Kaster 1988, Hs 1; Over het laatantieke grammaticaonderwijs, zie ook Holtz 1981, p. 24-46.
18
ze zich inhoudelijk van de massa kon onderscheiden. Binnen deze culturele elite
positioneerde de grammaticus zich in de late oudheid als scheidsrechter, die zowel het
taalgebruik als de encyclopedie van culturele kennis (gekoppeld aan het vaste corpus
teksten) onderwees en beoordeelde volgens de heersende mores van die tijd.
Zoals alle scheidsrechters, ontvingen ook de grammatici in de oudheid al kritiek op hun
dwingende artes en commentaren. De artes worden vaak beschreven als saai en de
grammatici als betweters. In de Noctes Atticae introduceert Aulus Gellius twee
grammatici die bijna slaags raken over een grammaticale kwestie en daarbij star
vasthouden aan hun eigen definitiones21. Niet voor niets noemt Seneca de grammaticus
al spottend custos Latini sermonis22.
In werkelijkheid had ook Macrobius overigens niet zoveel op met de grammatici en hun
commentaren. Ten eerste nam hij de moeite om zelf een lesmethode voor zijn zoon te
vervaardigen in plaats van zijn zoon op de gangbare traktaten los te laten. Bovendien
blijken de uitleggingen die Servius geeft in de Saturnalia niet altijd overeen te komen
met de overgeleverde commentaar van de echte Servius23. Macrobius legde Servius
verklaringen in de mond die hij nooit had gebruikt en baseerde zich voor zijn
antwoorden op een andere en in zijn ogen waarschijnlijk adequater commentaar.
Deze lijn van kritiek bleek langdurig en hardnekkig. Misschien uitgelokt door de
normatieve toon van de grote leermeesters zelf werden en worden commentaren en
glossen beoordeeld in termen van linguïstische kwaliteit terwijl het mijns inziens
interessanter is te kijken naar de culturele achtergrond van de commentaren. De
onderzoeksgeschiedenis naar de commentaar van Servius is daar een goed voorbeeld
van.
1.3
Servius en Donatus
Vergilius’ autoriteit in de oudheid wordt duidelijk, wanneer men de proloog van Servius
op het zesde boek van de Aeneis leest: ‘Totus quidem Vergilius scientia plenus est’ 24.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat er een groot aantal commentaren op het werk van
Vergilius ontstond. Voordat Servius aan de slag ging met een grammaticale analyse van
de Aeneis bestond er al een ruim corpus aan Vergiliusglossen. De commentaar van
Servius bevat namelijk weer materiaal uit commentaren op de Aeneis van voorgangers
als Annaeus Cornutus en Amelius Asper25. Bovendien werden in de gangbare artes
talloze taalregels geïllustreerd aan de hand van voorbeelden uit het werk van Vergilius.
Aan de ene kant werden de artes doorspekt met citaten van Vergilius om de beschreven
taalregels te staven, omgekeerd ontstonden er volledige of onvolledige commentaren
waarbij juist de literaire tekst als uitgangspunt werd genomen om de talige regels uit te
leggen. De opbrengst van beide methodes vormt een groot corpus met opmerkingen over
tekstpassages van Vergilius en voorbeelden uit zijn werk.
Naast de Serviuscommentaar is er nog een doorlopend commentaar overgeleverd,
namelijk die van Claudius Donatus (eind van de vierde eeuw) die, net als Macrobius, een
leermethode voor zijn zoon zou hebben vervaardigd. Deze Claudius Donatus moet niet
verward worden met Aelius Donatus, wiens verloren gegane commentaar veel stof voor
21 Noctes Atticae 14,5.
22 Epistula 95, 65.
23 Kaster 1980, ‘Macrobius and Servius: verecundia and the grammarian’s function’ p. 254.
24 Servius (4e eeuw), commentaar bij Aeneis 6,1.
25 Connington, Nettleship 1963, p.lviii, lvix. Zie ook voor andere vroege commentaren op Vergilius de
inleiding bij deze editie (dl. 1, p.liv-c). Zie ook Kaster 1988, p. 237-440.
19
discussie heeft opgeleverd26. De commentaar van Claudius Donatus beperkt zich tot de
Aeneis en is vooral een hervertelling van het verhaal in proza, met hier en daar aandacht
voor retorische figuren. Naast deze commentaar van Claudius Donatus is er nog een
aantal anonieme doorlopende commentaren bij delen van het werk van Vergilius zoals de
Scholia Veronensia, de Scholia Bernensia en de Explanationes in Bucolica, die worden
toegeschreven aan de laatantieke commentator Iunius Philargyrius27.
De commentaar van Servius is van deze wijdverbreide traditie de enige representant die
in zijn geheel is overgeleverd. Dit heeft mijns inziens het onderzoek naar
Vergiliuscommentaren parten gespeeld. Terwijl de commentaar in wezen een ‘topje van
de ijsberg’ van Vergiliuswetenschap aan ons laat zien, is het onderzoek veeleer gericht
geweest op de commentaar zelf en die van Servius’ leermeester Aelius Donatus.
Zoals Vergilius en Servius hand in hand gaan binnen het grammaticaonderwijs, zo roept
eenieder die schrijft over de Serviuscommentaar de geest van Donatus op. In Donatus
moet Servius een grote voorganger hebben gevonden. Hiëronymus spreekt over de
vierde-eeuwse grammaticus als zijn leermeester en verwijst een aantal malen naar zijn
werk28. Naast de Ars minor en Ars maior werd ons ook een commentaar op het werk van
Terentius overgeleverd van Donatus’ hand. Donatus meldt ons echter in zijn
overgeleverde vitae van Vergilius en een voorwoord bij de Eclogae dat hij een volledige
commentaar op het werk van Vergilius heeft vervaardigd29. In de brief aan Munatius laat
Donatus weten dat hij bij het samenstellen van zijn commentaar, de commentaren van
anderen op Vergilius heeft onderzocht en het beste heeft overgenomen. Hij heeft
daarmee een dienst willen bewijzen aan zijn collega’s en speciaal aan debuterende
grammatici. Deze commentaar is echter niet aan ons overgeleverd. Wel distilleerde
Servius uit Donatus’ handboek op zijn beurt de voor hem in de lespraktijk nuttige
informatie. Dit laatste bevestigt Servius op verschillende plaatsen in zijn commentaar30.
Tekenend nu voor het onderzoek naar Vergiliuscommentaren is de nadruk die gelegd is
op het reconstrueren van de verloren gegane commentaar van Donatus. De
achterliggende gedachte daarbij was dat men de oudste en, impliciet, de beste
commentaar op Vergilius zou kunnen distilleren uit de ‘wollige en slordige’
manuscripttraditie en zo als het ware de prototekst zou kunnen reconstrueren waarop
men zich vanaf de oudheid had gebaseerd. Daarbij wordt mijns inziens geen recht
gedaan aan een zich vanaf de oudheid zelfstandig ontwikkelende traditie van
‘Vergiliuswetenschap’ waarbij de antieke commentaren werden uitgebreid. Als illustratie
van de tot voor kort gangbare onderzoekshouding ten opzichte van commentaren en
glossen en om de eerbiedwaardige achtergrond van het Servius/Donatus onderzoek te
schetsen, zal ik hier kort de ontwikkeling van het onderzoek aangeven31.
Zoals al eerder naar voren kwam, wordt algemeen aangenomen dat Servius zijn
Vergiliuscommentaar baseerde op de niet overgeleverde commentaar van Aelius
Donatus, een grammaticus van aanzien in het vierde-eeuwse Rome. Servius’
commentaar is in ruime mate overgeleverd, zowel als doorlopende marginale
26 In de editie te vinden in 11Fd.
27 In de editie te vinden in 9Fb,9Fc. Zie over laatantieke Vergiliuscommentaren ook Irvine 1994, hs. 4.
28 Zie Holtz 1981, p. 25, Connington, Nettleship 1963, p.xcii, Law 2003, p. 66.
29 In de brief aan Munatius, zie Holtz 1981, p. 29-30.
30 Servius noemt Donatus veelvuldig als bron.
31 Het beste overzicht van de ontwikkeling van het onderzoek naar de Donatuscommentaar geeft Goold in
zijn artikel The Helen episode (1970). Mijn samenvatting hier is dan ook sterk op dat artikel gebaseerd.
Voor de uitgebreidere discussie zijn vooral van belang: de Serviuseditie van Thilo en Hagen en de
artikelen van Thomas 1880, Barwick 1911, Savage 1931, Rand 1916, Daintree 1990 en Schindel 1974,
p. 9-18.
20
commentaar bij het werk van Vergilius, als ook als zelfstandige tekst in manuscripten
met het werk van de Romeinse dichter. Binnen de grootste groep manuscripten is de
commentaar tamelijk uniform overgeleverd. Er bestaat een kleine groep manuscripten
met additionele scholia32. Deze uitgebreide commentaar voegt verklaringen toe aan
Servius, biedt alternatieve verklaringen en geeft meer citaten. Deze additionele scholia
werden voor het eerst in 1600 gepubliceerd door de Fransman Pierre Daniel en daarom
wordt deze uitgebreide Serviuscommentaar in de literatuur dan ook de Servius Danielis
commentaar genoemd (Servius Auctus, ook wel DS).
Aanvankelijk dacht men dat DS de complete overlevering van de Serviuscommentaar
was en dat bij de grootste groep handschriften simpelweg glossen ontbraken. In de
negentiende eeuw echter realiseerde men zich dat de Servius Danielis een alligatie was
van de Serviuscommentaar met een groot aantal glossen die niet afkomstig waren van
Servius. In deze additionele glossen werden namelijk autoriteiten geciteerd die niet door
Servius waren gebruikt. Emile Thomas suggereerde in Scoliastes de Virgil; Essai sur
Servius op basis van tekstvergelijking overeenkomsten tussen de toegevoegde
Danielisglossen en autoriteiten als Asper en Macrobius. Dit verleende de commentaar, in
de woorden van Goold, ‘a unique authority’, ervan uitgaande dat het citeren van antieke
bronnen die niet door Servius waren gebruikt geen middeleeuwse activiteit kon zijn
geweest. Hieruit concludeert hij, samen met de negentiende-eeuwse Serviusediteurs,
Thilo en Hagen, dat de inhoud van de Danielisglossen afkomstig zou zijn uit een met
Servius contemporaine andere ‘Vergiliusbron’. Barwick, in Zur Serviusfrage,
identificeerde de Danielisglossen als zevende-eeuws en Iers. De additionele commentaar
zou door een Ierse monnik uit een laatantieke commentaar zijn gehaald en als het ware
her en der aan de commentaar van Servius zijn gelijmd.
Maar er was meer. Servius, zo lijkt het, was zijn grote werk begonnen met het
vervaardigen van een commentaar op de Aeneis en had pas daarna zijn activiteiten
uitgebreid naar de Eclogae en de Georgica. In regel 488 bij het eerste boek van de
Georgica meldt de commentaar bijvoorbeeld: ut docuimus in Aeneide en in regel 101 van
het vierde boek van de Georgica: sicut in Bucolicis diximus. Door deze en andere
kruisverwijzingen meende men dat hij dus eerst Vergilius’ epos en toen pas de rest van
Vergilius’ oeuvre had bewerkt. Hiermee werd de volgorde van de commentaar: Vita
vergiliana, Aeneis, Eclogae, Georgica.
Dit kwam echter niet overeen met de werkwijze in de Danieliscommentaar; deze leek
een volgorde Vita vergiliana, Eclogae, Georgica, Aeneis aan te houden. Die volgorde
kwam eerder overeen met die van de commentaar van Donatus. Deze werd op basis van
zijn Vita vergiliana verondersteld zijn commentaar in chronologische volgorde van het
werk van de dichter uit Mantua te hebben afgehandeld. Bovendien liet de
Danieliscommentaar op een aantal plaatsen waar Servius Donatus als autoriteit noemt,
zijn naam weg. Dit zou erop kunnen wijzen dat deze Donatuscommentaar zelf de bron
was (Donatus zou immers niet in zijn eigen commentaar naar zichzelf verwijzen). Over
het algemeen was DS bovendien punctueler in het benoemen van citaten dan Servius, die
vaak de autoriteiten weglaat of vervangt door bijvoorbeeld alii dicunt. Het viel dus op
dat Servius wel naamsverwijzingen gaf en DS niet.
Hieruit ontstond de aanname dat de Servius-Danieliscommentaar wellicht een bewerking
was van de verloren gegane Donatuscommentaar. Rand suggereerde dat als Servius zijn
materiaal uit de commentaar van Donatus haalde en als bovendien iemand in de
32 De opvallende uniformiteit van de Serviuscommentaar (zoals geëditeerd door Thilo en Hagen) is de reden
dat ik in mijn editie niet de marginale doorlopende Serviusversies heb opgenomen.
21
middeleeuwen aan de tekst van Servius een substantieel aantal Donatusglossen had
toegevoegd, dan in wezen de Donatustekst tot onze beschikking stond.
Door Travis werd al spoedig na deze grote ontdekking roet in het eten gegooid nadat hij
de additionele glossen had vergeleken met de overgeleverde commentaar van Donatus op
Terentius en tot de conclusie was gekomen dat de stijlen van de twee teksten te veel van
elkaar verschilden om direct verwant te kunnen zijn. Hiermee kwam een einde aan de
zoektocht naar de commentaar van Donatus; het dédain ten opzichte van de
middeleeuwse traditie was echter daarmee nog niet verdwenen.
1.4
Schoolmeesters over schoolmeesters
De grammatici mocht in de oudheid al starheid en normatief gedrag zijn verweten, in het
wetenschappelijk onderzoek van de twintigste eeuw kregen ze in ieder geval nog enig
krediet voor hun kennis van het Latijn. Een heel ander lot was de middeleeuwse
commentatoren beschoren, wier enige beoordelingscriterium vaak was in hoeverre ze de
laatantieke autoriteiten foutloos hadden gekopieerd. De achterliggende gedachte van het
onderzoek was dat men uit de wollige, slordige wirwar van middeleeuwse glossen de
laatantieke, ‘correcte’ versie van een commentaar zou kunnen distilleren. De
middeleeuwse traditie zou daarbij niets substantieels hebben toegevoegd aan de
commentaren en alleen de oorspronkelijke traditie hebben vertroebeld. De middeleeuwse
geleerden kregen er in de wetenschappelijke literatuur doorgaans stevig van langs.
Alhoewel Goold zeker niet alleen staat in deze traditie, volg ik opnieuw diens redenering
om de gangbare opinie te schetsen. We gaan terug naar de zevende-eeuwse Ierse monnik
uit de vorige paragraaf. Deze gebruikte, volgens de gangbare theorieën een laatantieke
commentaar (wellicht Donatus) en vulde daarmee de commentaar van Servius aan. Hij
lijmde als het ware de additionele glossen aan de commentaar van Servius. Om dit te
staven, wordt regel 1,448 aangehaald uit de Aeneis waarbij Servius in zijn commentaar
uitlegt waarom de portalen van de tempel van Dido van brons waren gemaakt. Servius
meldt: aerea uel quod aes magis ueteres in usu habebant, uel quod religioni apta est
haec materies; denique flamen Dialis aereis cultris tondebatur. De ServiusDanieliscommentator voegt op basis van extra gegevens uit andere commentaren toe: Aut
qui uocalius ceteris metallis, aut quia medici quaedam uulnera aere curant.Goold zegt
dan: ‘maar hij voegt opnieuw toe: aut dicit quia veteres magis aere usi sunt.’ Dit is dom
in Goolds opvatting want juist die opmerking had Servius al gemaakt. De kopiist heeft
blijkbaar niet in de gaten dat Servius met die opmerking was begonnen en daarom is hij
‘no critic and heedless of inconsistancies and contradictions’. Bovendien heeft de Ier een
‘dreadful Latin style’, hij vervangt het woord uocare door appellare, vervangt twee keer
het voorzetsel cum door in en laat een woord uit een fragment van Sallustius weg.
Goolds conclusie over deze monnik moet zijn: ‘he is hack, without taste or learning or
brains’, een ongenadig oordeel over iemand die toch zogenaamd de sleutel tot de
Donatuscommentaar in handen heeft.
Wat de kopiist wordt verweten is niet niks: hij kopieert blijkbaar zonder nadenken lappen
tekst, sterker nog, je zou bijna gaan denken dat de zevende-eeuwse monnik in het geheel
geen Latijn beheerst als je kijkt naar de fouten die hij maakt. De toegevoegde opmerking
aut dicit quia veteres magis aere usi sunt lijkt verdacht veel op Servius’ eerste
opmerking uel quod aes magis ueteres in usus habebant en je hoeft niet een briljant
latinist te zijn om te herkennen dat de twee glossen dezelfde inhoud hebben. Hetzelfde
geldt voor het klassieke uocare dat vervangen wordt door appellare. Er van uitgaande
dat de kopiist het woord heeft toevoegd om het lemma te vervangen of te verklaren, leidt
het tot een conclusie die geen hoop geeft over zijn kennis van het Latijn.
22
Maar misschien is er iets anders aan de hand; misschien zag de kopiist wel degelijk dat
het tweede deel van de toegevoegde glosse overeenkwam met de commentaar van
Servius, maar trachtte hij een compilatie te maken van de commentaren die hij
voorhanden had. Wellicht bezat hij een Serviuscommentaar en had hij een andere
laatantieke (wel of niet Donatus) commentaar als legger beschikbaar die hij toevoegde
aan het Serviushandschrift. Hij kopieerde daarbij de hele commentaar, waarbij hij
sommige ‘verdubbelingen’ voor lief nam. Hij ‘verving’ dan ook niet het woord uocare
door appellare maar voegde hij het toe als synoniem.
Lange tijd werd de beoordeling van de commentaren in middeleeuwse manuscripten
bepaald door het idee dat aan de middeleeuwse commentaren per definitie oudere
voorgangers voorafgingen die van betere kwaliteit waren en dat de middeleeuwse
bewerkers en kopiisten van die overgeleverde commentaren niet in staat waren geweest
een afweging te maken van wat ze wilden bewerken of kopiëren en wat niet, laat staan
dat ze capabel waren om zelf iets toe te voegen33. Dit oordeel heeft ook in hoge mate de
overlevering van de Vergiliuscommentaren bepaald en heeft ertoe geleid dat het
onderzoek naar Vergiliuscommentaren met name gericht is geweest op het reconstrueren
van de verloren gegane commentaar van Donatus en van de meest authentieke versie van
de commentaar van Servius. Niet dat Servius niet belangrijk was voor de middeleeuwse
commentatoren. De grotendeels uniforme overlevering bewijst al dat men hem als een
autoriteit op het gebied van Vergilius beschouwde en zijn werk betrekkelijk
consciëntieus kopieerde. Ook uit de editie van het Vergiliusmateriaal komt naar voren
dat de commentaar van Servius een belangrijke bron was bij het maken van ‘lesedities’
van het werk van Vergilius. Het is echter belangrijk de middeleeuwse magistri op waarde
te schatten en hun keuzes uit het beschikbare materiaal als intelligente keuzes te
respecteren (uitzonderingen daargelaten). Het beschikbare materiaal werd letterlijk
gekopieerd, bewerkt of weggelaten, afhankelijk van de lesbehoefte van het moment.
Inzicht in de overlevering, aard en functie van de ‘schoolcommentaren’ vereist dan ook
een wetenschappelijke blik die de middeleeuwse glossen beschouwt als een
functionerende lesmethode en niet alleen maar als een kwalitatief betere of mindere
overlevering van de oudheid34.
33 Het artikel van Daintree (1990) is in deze context verhelderend. Ook hij wijst op een aantal
vooronderstellingen bij het bestuderen van middeleeuwse glossen en commentaren.
34 Zie hoofdstuk 4.
23
24
Hoofdstuk 2
De ontwikkeling van een christelijk onderwijsprogramma
n de (late) oudheid vormde grammaticaonderwijs een van de sleutels tot
maatschappelijk succes. Wie het jargon van de grammatica-opleiding beheerste,
hoorde erbij en kon opklimmen in de samenleving. Deze situatie leverde echter
een gewetensconflict op voor de vroege christenen. Zij hadden nog geen eigen
onderwijssysteem en waren dus afhankelijk van het curriculum waarin de bestudering en
categorisering van de taal een cruciale rol speelde. In de bijbel was duidelijk gemaakt dat
Petrus en Johannes ongeletterde leken waren35 en ook Paulus verdedigde zich door te
zeggen dat hij onwetend was in het spreken maar niet in kennis36. De grammaticastudie
werd bovendien beoefend aan de hand van heidense teksten zoals de Aeneis, waarin
helden heen en weer werden geslingerd door het lot en door de heidense godenwereld.
Dit riep vele vragen op: in hoeverre was het juist om het gepolijste antieke jargon te
gebruiken terwijl de apostelen zelf eenvoudige taal bezigden en klaarblijkelijk zich
primair richtten op de boodschap en niet op de vorm? Moest men niet juist uit de
eenvoud de kracht winnen? En in hoeverre was het geoorloofd om het Latijn te leren aan
de hand van heidense, klassieke teksten zoals die van Vergilius?
Een aantal vroegchristelijke denkers besefte de noodzaak van een gedegen opleiding om
de bijbel beter te kunnen interpreteren en de boodschap te kunnen verkondigen. Een
bijkomend effect van dit alles zou zijn dat het christendom zich beter zou conformeren
aan het grammaticale en retorische jargon, zodat de nieuwe leer en de bijbel als tekst
serieus zouden worden genomen door de hoger opgeleiden van die tijd37. Een van die
denkers was Augustinus, die een brug probeerde te slaan tussen de conflicterende
belangen.
In dit hoofdstuk ga ik dieper in op de wijze waarop Augustinus de belangen verenigde in
De doctrina christiana. Dit traktaat was cruciaal voor de verdediging van de vermenging
van heidens en christelijk onderwijs. Verderop in dit hoofdstuk bespreek ik de
Institutiones van Cassiodorus, die op zijn beurt een praktische invulling gaf aan
Augustinus’ ideeën. Beide werken spelen een belangrijke rol als achtergrond van mijn
onderzoek omdat ze een beeld verschaffen van de (theologische) context waarin het in
latere eeuwen mogelijk en geoorloofd was een heidense tekst te gebruiken in een
overwegend christelijk onderwijssysteem. Onder andere hierdoor mocht men zich in de
negende en latere eeuwen nog bezig houden met de exegese van een antiek werk over de
Trojaanse oorlog.
I
35 Handelingen 4.13.
36 2 Cor. 11.6, Kaster 1988, p. 71.
37 Zie Kaster 1988, Hs. 2 over de ontwikkeling van het Latijn en de status van het grammaticaonderwijs na
het christendom. Zie vanaf p. 84 over De doctrina christiana. Als startpunt voor het bestuderen van De
doctrina christiana en de Institutiones, heb ik gebruik gemaakt van Orbáns artikel ‘Augustinus en
Cassiodorus, twee pogingen om het heidens Latijns onderwijs te kerstenen’.
25
2.1
De doctrina christiana, een dubbele verdediging
Net als Hiëronymus38 wist ook Augustinus zich niet altijd raad met de positie die hij
moest innemen ten opzichte van de heidense literatuur. In de Confessiones, waarin
Augustinus’ schooljaren bepaald niet als een grote bron van vreugde worden
gepresenteerd, klaagt hij over zijn opleiding:
‘(Die andere zaken) dwongen me de omzwervingen van een of andere
Aeneas te memoriseren, terwijl ik mijn eigen dwalingen vergat, en te
wenen om de dood van Dido omdat ze zichzelf had gedood uit liefde,
terwijl ik ondertussen, ongelukkige die ik was, met droge ogen verdroeg
dat ik zelf ten opzichte van u stervende was, oh God, mijn leven39.’
Ondanks zijn klacht, was Augustinus als geschoolde retor zich zeer bewust van de
voordelen van onderwijs en kennis van de artes liberales. Na zijn bekering was voor
hem bijbelexegese, ingericht naar de antieke manier van becommentariëren, de sleutel tot
het heil. Hij zag zich dus genoodzaakt zijn medechristenen ervan te overtuigen niet het
heidens onderwijs te verwerpen onder het mom dat de apostelen ook ongeletterd waren
geweest en retoriek alleen maar leidde tot mooipraterij, maar het aan te wenden voor een
betere bijbelanalyse. Hiermee verschafte hij de nieuwe christenen een verantwoord
argument tot bijbelanalyse, gestileerd taalgebruik en het bestuderen van de artes
liberales. Met De doctrina christiana plantte Augustinus de nieuwe christelijke leer in
antieke bodem en zorgde hij voor een verantwoording van het gebruik van heidens,
antiek onderwijs voor christelijke doelen, namelijk het beter kunnen interpreteren en
uitleggen van de bijbel40.
Alhoewel Augustinus hierboven nog zijn ongenoegen had geuit over het uit het hoofd
leren van passages uit het werk van Vergilius, was deze en de andere schoolliteratuur
toch bijzonder vormend voor hem geweest. Zijn opleiding in het trivium had hem
duidelijk vaste verwachtingen gegeven over hoe literatuur en literair taalgebruik er uit
moesten zien. Dit blijkt uit zijn reactie toen hij de bijbel voor de eerste keer las: ‘De
bijbelboeken leken me onwaardig om te worden vergeleken met de majesteit van
Cicero41.’ Vergeleken met de literatuur die Augustinus vanuit zijn opleiding gewend
was, vormde de Latijnse bijbel (Vetus Latina) dan ook een rare collectie teksten van
slechte literaire kwaliteit. Dit verklaart misschien waarom hij in De doctrina christiana
zich aan alle kanten uitputte om te bewijzen dat de stijl van de bijbel minstens even
gecultiveerd was als die van de heidense werken. Hij wilde niet alleen aan de christen het
nut van de bestudering van de artes bewijzen, maar ook de elite ervan overtuigen dat de
bijbel geen tekst was voor ongeletterde slaven maar dat de bijbel een ingenieuze literaire
stijl bezat, die gevat kon worden in de voor hen gebruikelijk grammaticale en retorische
regels en die kennis bevatte die belangrijker was dan de gebruikelijke encylopedie van de
38 Op weg naar Bethlehem kreeg Hiëronymus in het jaar 374 in een droom van God te horen: ‘Jij bent een
Ciceroniaan, niet een christen’, als verwijt voor zijn te grote belangstelling voor het antieke erfgoed
(Epistula 22.30).
39 Confessiones 1.13: (…) quibus tenere cogebar Aeneae nescio cuius errores, oblitus errorum meorum, et
plorare Didonem mortuam, quia se occidit ab amore, cum interea me ipsum in his a te morientem, deus,
vita mea, siccis oculis ferrem miserrimus.
40 Zie Pollman 1996, p. 68. Zie ook Irvine 1994, p. 169-189, p. 257-262.
41 Confessiones 3,5: non enim sicut modo loquor, ita sensi, cum attendi ad illam scripturam, sed visa est
mihi indigna, quam Tullianae dignitati compararem.
26
elite. Daarmee was het doel tweeledig: heidens onderwijs verantwoorden bij de christen
en de bijbel als volwaardige tekst verantwoorden bij de heidense elite.
2.2
De doctrina christiana, de inhoud
De bijbel als verzameling van tekens (woorden) die verwijzen naar de echte boodschap,
vormt een belangrijke sleutel in Augustinus’ redenering in De doctrina christiana.
Tijdens het leven, zo zegt Augustinus, terwijl hij verbannen is op aarde, moet de christen
een onderscheid maken tussen zaken die hij moet ‘gebruiken’ (uti) en zaken waarvan hij
moet ‘genieten’. De ware christen geniet (frui) alleen van de Drie-eenheid. Alle andere
denkbare dingen in het universum, waaronder taal en opleiding, moet hij slechts
‘gebruiken’ om dichter tot God (de Drie-eenheid) te komen. Augustinus legt dit uit door
middel van een metafoor:
‘Stel nu dat we reizigers waren, die alleen in hun vaderland gelukkig
konden leven. Omdat onze afwezigheid ons ongelukkig maakte, wilden
we een einde maken aan ons lijden en naar ons vaderland terugkeren: we
zouden dan vervoer over land en zee nodig hebben, dat we konden
gebruiken om naar het vaderland, het object van ons geluk, terug te
keren. Maar wanneer we gefascineerd zouden raken door de geneugten
van de reis en het reizen zelf, dan zouden we onterecht genieten van
dingen die we alleen zouden moeten gebruiken en zouden we de reis niet
zo snel meer willen beëindigen omdat we in de greep zouden zijn van
het verkeerde soort genoegens en vervreemd zouden raken van het
vaderland, van welke de genoegens ons gelukkig zouden kunnen
maken42.’
De zaken nu die we moeten gebruiken (uti), vallen uiteen in res (ware dingen) en signa
(tekenen). Taal valt onder de signa. Mensen gebruiken taal om hun gedachten aan andere
mensen duidelijk te maken. Wanneer men een boodschap opschrijft, zet men die
boodschap (gedachte, res) om in symbolen (letters, signa). Daarom is een geschreven
document een collectie van signa die moet worden gelezen en geïnterpreteerd om terug
te komen tot de boodschap (res) die op zijn beurt dan weer gebruikt kan worden om
dichter te komen tot de liefde voor de Drie-eenheid.
Dit heeft belangrijke consequenties voor Augustinus’ houding ten aanzien van de bijbel
als een heilige tekst. Voor Augustinus is de boodschap (res) van de bijbel heilig maar de
geschreven tekst zelf niet (behorende tot de signa). Om de signa (taalgebruik) van de
bijbel goed te kunnen interpreteren en zo de ware boodschap (res) te kunnen distilleren,
moet je ter zake kundig zijn. Grammaticaonderwijs en verdere bestudering van de artes
en andere wetenschappen zijn daarom noodzakelijke middelen om de bijbeltekst te
bestuderen en de inhoud te kunnen begrijpen.
Talenkennis bijvoorbeeld, is volgens Augustinus onontbeerlijk om de bijbel goed te
kunnen interpreteren. De voor handen zijnde bijbelvertalingen zijn dikwijls niet
toereikend, omdat vertalers geregeld ver van de oorspronkelijke betekenis afdwalen.
42 De doctrina christiana (hierna afgekort als DDC) 1,8: Quomodo ergo, si essemus peregrini qui beate
vivere nisi in patria non possemus, eaque peregrinatione utique miseri et miseriam finire cupientes in
patriam redire vellemus, opus esset vel terrestribus vel marinis vehiculis quibus utendum esset ut ad
patriam qua fruendum erat pervenire valeremus; quod si amoenitates itineris et ipsa gestatio vehiculorum
nos delectaret, conversi ad fruendum his quibus uti debuimus nollemus cito viam finire et perversa
suavitate implicati alienaremur a patria, cuius suavitas faceret beatos.
27
Verder ontstaan er bij de vertalingen soloecismen en barbarismen, omdat bepaalde
woordgroepen of zinnen niet makkelijk kunnen worden gevangen in de Latijnse taal.
Hierbij moet vooral de boodschap voorop staan, zegt Augustinus nuchter. Want, wat
soloecisme genoemd wordt, is alleen maar het niet volgens de regels van een of andere
autoriteit combineren van woorden. Of je nu inter homines of inter hominibus zegt,
maakt niet uit voor het begrip43.
Er moet volgens Augustinus zo veel mogelijk gebruik worden gemaakt van vertalingen
die dicht bij de grondtekst blijven44. Idealiter leren moedertaalsprekers van Latijn ook
Hebreeuws en Grieks, om zich in staat te stellen onduidelijke passages in de bijbel in de
brontekst te controleren. Augustinus geeft hier blijk van een ‘liberale houding’ ten
opzichte van de bijbel. Het gaat primair om de heilige boodschap en niet om de
formulering. Bij het bewerken van die boodschap, door kopiëren of vertalen, kunnen
fouten in de tekst sluipen. Kennis van grammatica, de overige artes en andere
wetenschappen zoals de historia helpen op verstandige wijze bij de boodschap te komen.
Het is volgens Augustinus dan ook nuttig om manuscripten te verzamelen en te
discussiëren over de kwaliteit van de vertalingen en de manuscripten te emenderen45.
Als retor was Augustinus geschoold in het vergelijken en bestuderen van teksten en hij
bekijkt de bijbel in het licht van zijn opleiding: houd altijd de kwaliteit van je kopie in de
gaten en vergelijk verschillende versies wanneer onduidelijkheden zich voordoen. De
literair geschoolden moeten echter wel begrijpen dat de bijbel het hele scala aan
stijlfiguren bevat die ook te vinden zijn in de antieke teksten. ‘In de Heilige Schrift
vinden we niet alleen voorbeelden van deze tropen, zoals van alles, maar ook de namen
van sommige andere, zoals ‘allegorie’, ‘enigma’ en ‘parabel’46. Ook de niet geletterden
gebruiken deze stijlfiguren in hun spreken. Dit illustreert Augustinus aan de hand van
een groot aantal voorbeelden uit de bijbel.
Tot zover heeft Augustinus het bestuderen van de grammatica verdedigd. Maar ook het
bestuderen van de andere artes heeft een duidelijk doel. Augustinus legt uit dat gebrek
aan algemene kennis een tweede reden is dat mensen de boodschap van de bijbel niet
begrijpen. Om onbegrip te voorkomen zouden christenen nu de artes liberales moeten
bestuderen. Iemand die geen kennis heeft van de artes zal immers niet in staat zijn om de
verborgen boodschappen en betekenissen van de bijbel te doorzien. Zo zorgt gebrek aan
kennis van de arithmetica bijvoorbeeld voor onbegrip van de mystieke getallen in de
bijbel47 en men zal ook vele passages in de bijbel niet goed begrijpen wanneer men geen
kennis van muziek heeft48.
Ook andere wetenschappen dan de zeven artes zijn belangrijk voor een christen.
Augustinus vertelt dat Ambrosius de christenen eens succesvol heeft verdedigd tegen een
43 DDC 2,44: Nam soloecismus qui dicitur nihil est aliud quam cum verba non ea lege sibi coaptantur qua
coaptaverunt qui priores nobis non sine auctoritate aliqua locuti sunt. Utrum enim inter homines an inter
hominibus dicatur ad rerum non pertinet cognitorem.
44 DDC 2,43: Sed quoniam et quae sit ipsa sententia quam plures interpretes pro sua quisque facultate atque
iudicio conantur eloqui non apparet, nisi in ea lingua inspiciatur quam interpretantur, et plerumque a
sensu auctoris devius aberrat interpres, si non sit doctissimus, aut linguarum illarum ex quibus in latinam
scripturam pervenit petenda cognitio est aut habendae interpretationes eorum qui se verbis nimis
obstrinxerunt, non quia sufficiunt, sed ut ex eis libertas vel error dirigatur aliorum, qui non tam verba
quam sententias interpretando sequi maluerunt.
45 DDC 2,52: Plurimum hic quoque adiuvat interpretum numerositas collatis codicibus inspecta atque
discussa.
46 DDC 3,88: Istorum autem troporum non solum exempla, sicut omnium, sed quorundam etiam nomina in
divinis libris leguntur, sicut allegoria, aenigma, parabola.
47 DDC 2,62.
48 DDC 2,66.
28
aanval van de heidenen door zijn kennis van historia. Bewonderaars van Plato hadden
namelijk de beschuldiging geuit naar Christus dat hij zijn ideeën zou hebben gestolen
van Plato. Maar Ambrosius ontdekte door zijn kennis van de historia, dat Plato Egypte
had bezocht en daar Jeremiah tegen het lijf was gelopen. Op die manier kon Ambrosius
hard maken dat het veel waarschijnlijker was dat Plato door zijn ontmoeting met
Jeremiah de christelijke wijsheden had verworven dan dat Christus ze overgenomen zou
hebben van de filosoof. Augustinus besluit:
‘Dus door het bestuderen van de tijden is het veel makkelijker te geloven
dat de heidenen alles wat goed is en waar in hun geschriften van onze
literatuur hebben overgenomen, dan dat onze heer Jezus Christus Zijn
ideeën van Plato had overgenomen – quod dementissimum est
credere49.’
Hiermee verantwoordt Augustinus voor de christenen dat men een gedegen kennis van
de artes liberales moet hebben om de versluierde betekenis van de bijbel te kunnen
herkennen. De geleerde Romein moet zich er echter ook van bewust zijn dat de
bijbeltekst een rijk aanbod aan stijlfiguren bezit die de moeite waard is te bestuderen en
dat de tekst vele versluierde waarheden bevat, die niet onderdoen voor die van de
traditionele antieke teksten. Deze stijlfiguren en verborgen betekenissen zijn een
geschenk van God, omdat God op die manier voorkomt dat een erudiet publiek zich
verveelt en tegelijkertijd de eenvoudigen van geest de makkelijkere passages laat
begrijpen50. Al met al benadrukt Augustinus het belang van een goede opleiding voor de
christen.
‘Uiteraard is het mogelijk voor sommigen om de bijbel al goed te
kunnen uitleggen zonder opleiding en puur door de genade van God.
Maar zelfs die gezegenden zullen moeten toegeven dat ze hebben leren
spreken met behulp van hun ouders. Zou aan ouders dus maar moeten
worden aangeraden om dat niet meer te doen, omdat de apostelen in
tongen hebben leren spreken zonder hulp, alleen door de Heilige Geest?
Of moeten we diegenen die dat niet overkomt (in tongen spreken) maar
zeggen dat ze geen goede christenen zijn? Het Pinksterwonder was
eenmalig en de meeste mensen moeten het spreken van hun moedertaal
en het lezen en interpreteren van de bijbel gewoon leren door studie met
behulp van een menselijke leraar. Daarom is het niet zondig, en voor de
49 DDC 2,107-108: De utilitate autem historiae, ut omittam Graecos, quantam noster Ambrosius
quaestionem solvit, calumniantibus Platonis lectoribus et dilectoribus, qui dicere ausi sunt omnes domini
nostri Iesu Christi sententias, quas mirari et praedicare coguntur, de Platonis libris eum didicisse, quoniam
longe ante humanum adventum domini Platonem fuisse negari non potest. Nonne memoratus episcopus,
considerata historia gentium, cum reperisset Platonem Hieremiae temporibus profectum fuisse in
Aegyptum, ubi propheta ille tunc erat, probabilius esse ostendit quod Plato potius nostris litteris per
Hieremiam fuerit imbutus, ut illa posset docere vel scribere quae iurare laudantur? Ante litteras enim
gentis Hebraeorum, in qua unius dei cultus eminuit, ex qua secumdum carnem venit dominus noster, ne
ipse quidem Pythagoras fuit, a cuius posteris Platonem theologiam didicisse isti asserunt. Ita consideratis
temporibus fit multo credibilius istos potius de litteris nostris habuisse quaecumque bona et vera dixerunt
quam de Platonis dominum Iesum Christum, quod dementissimum est credere.
50 DDC 1,14-15: Qui enim prorsus non inveniunt quod quaerunt, fame laborant; qui autem non quaerunt,
quia in promptu habent, fastidio saepe marcescunt. In utroque autem languor cavendus est. Magnifice
igitur et salubriter spiritus sanctus ita scripturas sanctas modificavit, ut locis apertioribus fami occurreret,
obscurioribus autem fastidia detergeret. Nihil enim fere de illis obscuritatibus eruitur quod non planissime
dictum alibi reperiatur.
29
meeste mensen zelfs noodzakelijk om met de hulp van de artes de bijbel
te leren lezen en verklaren. En degenen die de kennis verworven hebben,
moeten die zonder jaloezie of trots doorgeven51.’
Ook het leren presenteren van de boodschap door middel van de eloquentia van de
retoriek (retorica had een slechte naam bij de christenen), is volgens Augustinus een
nuttige exercitie voor een christen, alhoewel retorica ook voor de verkeerde doelen kan
worden gebruikt. Eloquentia kan echter ook helpen om de waarheid te verdedigen. Het is
dus niet het vak zelf dat moet worden afgewezen maar het verkeerde gebruik ervan, en
de verdorvenheid van degenen die het misbruiken. Want:
‘aangezien retorica ons zowel tot waarheid als tot leugen tracht te
overtuigen, wie zou dan vol kunnen houden dat de waarheid, die van ons
afhankelijk is om te worden verdedigd, ongewapend de strijd aan zou
moeten gaan met de leugen? Dit zou betekenen dat degenen die ons van
de leugen proberen te overtuigen, zouden weten hoe ze een introductie
moeten maken om hun publiek goedgezind, geïnteresseerd en
ontvankelijk te maken, terwijl wij dat niet zouden weten. Dat zij de
leugen zouden betogen in beschrijvingen die adequaat, lucide en
overtuigend zijn terwijl wij de waarheid zouden betogen op een manier
die ons publiek zou vervelen, hun begrip zou verduisteren en hun
verlangen om te geloven zou verminderen52.’
Alle retoriek moet er op gericht zijn de boodschap beter te laten overkomen. Maar we
moeten wel voor ogen houden dat de functie van retoriek is om mensen te laten
begrijpen, door bijvoorbeeld metaforen, wat nog verborgen voor ze was. Retoriek is als
een gouden sleutel die geen nut heeft als hij zijn enige taak niet kan vervullen, namelijk
openen wat we geopend willen hebben en in dat geval is een houten sleutel beter, als die
het wel kan53. Net als bij de bestudering van de grammatica en de andere artes, is
retoriek dus een middel om de ware boodschap te verkondigen en bovendien op gelijk
niveau te kunnen redeneren met eventuele tegenstanders. Zoals geldt voor alle artes is
ook de retoriek een middel om christenen dichter bij de waarheid te brengen en het
geloof in hetzelfde jargon als de hogeropgeleiden te kunnen verdedigen.
Hiermee verantwoordt Augustinus het gebruik van de artes en het heidense
onderwijssysteem en legt hij de basis voor christelijk onderwijs naar een antiek systeem.
51 DDC Praefatio, 9-11: Certe enim quoniam cum Christianis nobis res est qui se scripturas sanctas sine
duce homine nosse gaudent et, si ita est, vero et non mediocri gaudent bono, concedant necesse est unum
quemque nostrum et ab ineunte pueritia consuetudine audiendi linguam suam didicisse et aliam aliquam
vel graecam vel hebraeam vel quamlibet ceterarum aut similiter audiendo aut per hominem praeceptorem
accepisse. Iam ergo si placet, moneamus omnes fratres ne parvulos suos ista doceant, quia momento uno
temporis adveniente spiritu sancto repleti apostoli omnium gentium linguis locuti sunt, aut cui talia non
provenerint, non se arbitretur esse Christianum aut spiritum sanctum accepisse se dubitet ? Immo vero et
quod per hominem discendum est, sine superbia discat, et per quem docetur alius, sine superbia et sine
invidia tradat quod accepit.
52 DDC 4,4: Nam cum per artem rhetoricam et vera suadeantur et falsa, quis audeat dicere adversus
mendacium in defensoribus suis inermen debere consistere veritatem, ut videlicet illi qui res falsas
persuadere conantur noverint auditorem vel benevolum vel intentum vel docilem preooemio facere, isti
autem non noverint? Illi falsa breviter aperte verisimiliter, et ista vera sic narrent ut audire taedeat,
intellegere non pateat, credere postremo non libeat?
53 DDC 4,73: Quid enim prodest clavis aurea, si aperire quod volumus non potest, aut quod obest lignea, si
hoc potest, quando nihil qauerimus nisi patere quod clausum est?
30
In wezen is hiermee de redenering in De doctrina christiana rond: het bestuderen van
heidense teksten en de opleiding in een heidens onderwijssysteem is goed en zelfs
noodzakelijk, niet als scientia in zichzelf maar als middel om de versluierde wijsheden
van de bijbel te kunnen begrijpen. Bovendien is de bijbel een volwaardig boek, dat
verdient behoorlijk bestudeerd te worden naar de regels van het vak.
2.3
Cassiodorus: de praktische invulling van christelijk
onderwijs
In de Institutiones divinarum et saecularium litterarum van de senator Flavius Magnus
Aurelius Cassiodorus komt de basis van Augustinus’ ideeën over onderwijs terug. Ook
Cassiodorus is overtuigd van het belang van onderwijs, om de bijbel goed te kunnen
begrijpen en interpreteren. In het voorwoord van de Institutiones meldt hij dat hij zich
zorgen maakte omdat hij zag dat het wereldlijke onderwijs met groot enthousiasme aan
de scholen werd onderwezen (omdat het de voordelen had van een grote
onderwijstraditie) terwijl de goddelijke wetenschap in het geheel niet werd gedoceerd
door leraren54. Daarop besluit Cassiodorus samen met paus Agapetus sponsoring te
zoeken voor christelijke scholen. Helaas mislukt dit plan omdat Italië op dat moment
geplaagd wordt door oorlog, want, zo zegt Cassiodorus, ‘een zaak, vredig van nature,
kan niet plaats hebben in turbulente tijden55’.
Rond 550 verlaat Cassiodorus de politieke arena om zich op zijn landgoed Vivarium
terug te trekken. Hier stelt hij zijn ‘leerprogramma’ voor de monnik samen, en verzamelt
en emendeert hij de teksten die volgens hem in het christelijke leerprogramma passen.
De daarop volgende jaren blijft hij zijn handboek corrigeren en aanpassen en pas vlak
voor zijn dood presenteert hij de codex Bamberg Patr. 61 Codex archetypus, ad cuius
exemplaria sunt reliqui corrigendi56.
Bij lezing van de Institutiones is het duidelijk dat Augustinus een autoriteit is voor
Cassiodorus. In bijna ieder hoofdstuk wordt aan hem gerefereerd, niet alleen als
verdediger van het geloof, maar ook als een leraar die de loci obscuri in de bijbel uitlegt.
Cassiodorus’ benadering van de bijbeltekst verschilt echter van die van Augustinus.
Augustinus spreekt nog als retor voor een hoger opgeleid laatantiek publiek. Augustinus
raadt zijn latijnstalig publiek nog aan Grieks en Hebreeuws te leren om zo de brontekst
van de bijbel te kunnen lezen. Cassiodorus schrijft voor geestelijken, die hij een goed
instrumentarium wil meegeven om de bijbel te kunnen lezen, memoriseren en begrijpen.
Cassiodorus verwacht niet van zijn ‘rekruten van Christus’ dat ze de bijbeltekst in de
Griekse of Hebreeuwse brontekst gaan lezen, tekstkritische analyse uitvoeren en
verschillende lezingen vergelijken. Hij gaat niet uit van een hoogopgeleid publiek maar
probeert nu juist de opleiding praktisch vorm te geven, door het verstrekken van een
handboek en het opbouwen van een eigen bibliotheek waarin al deze werken te vinden
zijn. Voor hem heeft de bijbel als tekst bovendien veel meer status. De Heilige Schrift is
veel meer dan een verzameling signa, het is ook de letterlijke formulering die van belang
is. Het corrigeren van de bijbelboeken is daarom een belangrijk werk dat alleen aan de
54 Institutiones Praefatio, r.1-7: Cum studia saecularium litterarum magno desiderio fervere cognoscerem, ita
ut multa pars hominum per ipsa se mundi prudentiam crederet adipisci, gravissimo sum, fateor, dolore
permotus ut Scripturis divinis magistri publici deessent, cum mundani auctores celeberimma procul dubio
traditione pollerent.
55 Institutiones Praefatio, r.13-16: sed cum per bella ferventia et turbulenta nimis in Italico regno certamina
desiderium meum nullatenus valuisset impleri, quoniam non habet locum res pacis temporibus inquietis
(…)’.
56 Orbán 1995, p. 49. Zie ook Irvine 1994, p. 195-209.
31
hoogstopgeleide mannen uit het klooster is voorbehouden. Bijbelemendatie en het
herkennen van de juiste lezing van de heilige teksten is dan ook, naast het lesprogramma
voor de christen, één van de hoofdthema’s van de Institutiones.
2.4
Het lesprogramma voor de rekruten van Christus
De monnik krijgt in de Institutiones een lesprogramma aangeboden, waarna hij als het
ware met het boek in de hand zich naar de bibliotheek in het klooster kan begeven om
zijn studie te beginnen. Cassiodorus heeft, naar eigen zeggen, toen het opzetten van
christelijke scholen was mislukt, besloten om, gedreven door Gods caritas, zichzelf als
christelijke leraar op te werpen om tegenwicht te bieden aan het heidense onderwijs.
Cassiodorus geeft aan dat hij dit handboek heeft samengesteld, om de ononderbroken lijn
van de heilige geschriften en de samengevatte kennis van de wereldlijke geschriften
uiteen te zetten. Hij voegt het topos toe dat dit handboek misschien niet zo mooi
geschreven is maar buitengewoon nuttig omdat men daaruit zowel de redding van de ziel
als de wereldlijke kennis kan leren57.
De inhoudsopgave van de Institutiones biedt een goed overzicht van wat de monnik
volgens Cassiodorus moet leren. Per onderwerp (vaak bijbelboeken) behandelt hij de
belangrijkste werken en vaak ook de volgorde waarin de monnik ze moet lezen. Ook
wordt duidelijk dat Cassiodorus werkelijk in zijn bibliotheek heeft verzameld wat hij zijn
leerlingen opdraagt te bestuderen. Voortdurend verwijst hij naar codices, alsof hij met
zijn vinger langs de boekenplank gaat terwijl hij de leeslijst voor de monnik samenstelt.
De ene keer meldt hij commentaren bij elkaar in een band te hebben verzameld omdat
dat handig is, verderop zegt hij ‘het is het eerste werk dat ik heb ondernomen in mijn
programma van becommentariëren, maar in volgorde de vierde58’. Cassiodorus maakt
zelf ook studiemateriaal door commentaren te schrijven. Hij gebruikt een Vergiliaanse
metafoor terwijl hij vertelt over zijn commentaar op de psalmen:
‘Ik heb iets geschreven over het Psalter, met de hulp van God, zodat de
beroemde woorden van de bard uit Mantua werkelijk geschetst worden:
En ik kakel als een gans tussen melodieuze zwanen59.’
Wat moet de monnik dan zoal lezen? Het is interessant om in meer detail naar de
inhoudsopgave van het handboek te kijken. Cassiodorus begint met de commentaren op
de bijbelboeken waaronder de Octateuch (1), gevolgd door Koningen (2), de profeten
(3), de psalmen (4), Salomo (5), de evangelieën (7), de brieven van de apostelen (8),
maar ook andere geschriften komen aan bod zoals over de verdeling van de Heilige
Schrift volgens Hiëronymus (12) en Augustinus (13), over Cyprianus (19) en over
Ambrosius (20). Ook zijn er praktisch gerichte hoofdstukken te vinden in Cassiodorus’
57 Institutiones Praefatio r.16-25: (…) ad hoc divina caritate probor esse compulsus, ut ad vicem magistri
introductorios vobis libros istos Domino praestante conficerem; per quos, sicut aestimo, et Scripturam
divinarum series et saecularium litterarum compendiosa notitia Domini munere panderetur- minus
fortasse disertos, quoniam in eis non affectata eloquentia sed relatio necessaria reperitur; utilitas vero
inesse magna cognoscitur, quando per eos discitur unde et salus animae et saecularis eruditio provenire
monstratur.
58 Institutiones 1,4,1: Sequitur Psalterii codex tertius, qui nobis primus est in commentorum labore, sed bis
binum locum tenet in ordine.
59 Institutiones 1,4,2 : A quo, ut fieri solet, mutuans lumen de lumine, aliqua de ipso Domino largiente
conscripsi, ut illud in me dictum Mantuani vatis veraciter impleretur ‘et argutos inter strepere anser olores
(Ecl. 9,36)’
32
handboek zoals over de voorzichtigheid waarmee men de heilige autoriteit moet lezen
met het doel te corrigeren (15), over het toevoegen van interpunctie (26), wat moet
worden gelezen door diegenen die de filosofische werken niet begrijpen (28), over de
situatie van het klooster Vivarium en dat van Castellum (29) en over dokters (31).
Na het lezen van Cassiodorus’ handboek moet de monnik zich richten op de schrijvers
van introductiewerken zoals Ticonius de Donatist, Liber regularum, Augustinus’ De
doctrina christiana, en werken van anderen. Het leren van de bijbel is een voortdurende
wisselwerking tussen het bestuderen van de bijbel en lezen van commentatoren die de
loci obscuri uitleggen. Door contemplatie, lezing en uitleg en in laatste instantie
gesprekken met wijze, oudere mannen worden de bijbelteksten werkelijk
geïnternaliseerd en de versluierde signa begrepen. Degenen voor wie deze intellectuele
exercitie niet is weggelegd, kunnen heil verwerven door handwerk te doen (bijvoorbeeld
in de tuinen te werken) en alleen de basisgeschriften te lezen. Niet alleen wetenschap
leidt immers tot heil want, zegt Cassiodorus:
‘Voor wie echter niet de intellectuele capaciteiten heeft om de
commentaren en boeken te lezen en te bestuderen, is er ook heil, want
God geeft wijsheid aan een ieder naar Zijn wil. Want als de kennis van
goede zaken alleen in de letteren verborgen lag, zouden ongeletterde
mensen geen wijsheid bezitten. Maar omdat vele ongeletterde mensen
een waar begrip bezitten en het geloof hun door de hemel is ingegeven,
staat het buiten kijf dat God aan de mensen met pure en reine gevoelens
geeft, datgene wat hij voor hen als nuttig beschouwt60.’
Dus laat broeders die niet in staat zijn te leren over heilige of wereldlijke wetenschappen,
zich dan richten op het tuinieren en het bebouwen van het land61.
Het tweede boek van de Institutiones handelt over de artes liberales. In dit deel geeft
Cassiodorus van de verschillende artes een handzaam uittreksel op basis van de
belangrijkste literatuur, bij de grammatica bijvoorbeeld op basis van de Ars maior van
Donatus. Dit verschilt dus van de opzet in het eerste deel, dat veel meer een leeslijst en
boekbespreking vormt over de verschillende onderwerpen. Cassiodorus verwijst naar
Augustinus wanneer hij zegt dat het weliswaar mogelijk is om de Schrift te begrijpen
door de genade van God maar dat we daar niet van uit mogen gaan. Alle dingen zijn
mogelijk voor hen die geloven, maar we moeten niet te vaak dit soort wonderen
verwachten en liever vasthouden aan het onderwijs62. Ook bij Cassiodorus is studie de
60 Institutiones 1,28,2: sciamus tamen non in solis litteris positam esse prudentiam, sed perfectam sapientiam
dare Deum unicuique prout vult. nam si tantum in litteris esset scientia rerum bonarum, qui litteras
nesciunt utique rectam sapientiam non haberent. sed cum multi agrammati ad verum intellectum
perveniant rectamque fidem percipiant caelitus aspiratam, dubium non est puris ac devotis sensibus Deum
concedere, quod eis iudicat expedire.
61 Opnieuw met een metafoor van Vergilius: quod si alicui fratrum, ut meminit Vergilius ‘Frigidus obstiterit
circum praecordia sanguis (Georgica 2,484)’ ut nec humanis nec divinis litteris perfecte possit erudiri,
aliqua tamen scientiae mediocritate suffultus eligat certe quod sequitur: ‘Rura mihi et rigui placeant in
vallibus amnes (Georgica 2,485)’, quia nec ipsum est a monachis alienum hortos colere, agros exercere et
pomorum fecunditate gratulari. Legitur enim in psalmo CXXXVII: Labores fructuum tuorum
manducabis; beatus es et bene tibi erit.
62 Institutiones Praefatio 7: Simile est et illud sancti Augustini dictum, quod in libris De doctrina christiana
commemorat, quendam famulum barbarum litteris imperitum orationibus crebris ita sibi traditum codicem
subito legisse, quasi in schola fuerit longis meditationibus eruditus. De qua re sic ipse subsequens dicit:
licet haec fuerint stupenda miracula, et omnia possibilia credentibus approbentur, non nos tamen debere
talia frequenter expetere sed in usu communis doctrinae satius permanere, ne cum illa quae sunt supra nos
audacter exquirimus, culpam temptationis contra praeceptum Domini potius incurrere videamur dicentis
33
sleutel tot een beter begrip van de bijbel, de bestudering van de artes liberales speelt
daarbij een belangrijke rol. Cassiodorus meldt:
‘Omdat we in de heilige literatuur zowel als bij de knapste interpreten
veel kunnen begrijpen door stijlfiguren, definities, veel door
grammatica, retorica, dialectica, arithmetica, muziek, geometrie,
astronomie, is het niet onnuttig om in het boek dat volgt (het tweede
boek) kort op de kennis van wereldlijke leraren in te gaan, namelijk op
de artes, samen met hun onderverdelingen. Zo kunnen diegenen die al
kennis daarover hebben vergaard, dit deel gebruiken als een kleine
samenvatting, terwijl degenen die niet de kans hebben gehad erover te
lezen, iets kunnen leren van de samengevatte discussie.’
Cassiodorus voegt toe:
‘Het staat buiten kijf dat kennis van deze zaken, zoals onze Vaders
vonden, nuttig is en niet zou moeten worden vermeden, omdat men deze
kennis overal in de heilige literatuur verspreid ziet, omdat het uit de
oorsprong van de universele en perfecte wijsheid stamt. En wanneer
deze zaken worden onderwezen in verband met de Heilige Schrift, zal
ons vermogen om te begrijpen op iedere manier worden geholpen63.’
Hiermee is de verantwoording voor de artes weer gelegd en is Augustinus samengevat:
De artes vormen in oorsprong onderdeel van de goddelijke wijsheid en zijn
overgenomen door de heidenen. Omdat ze onderdeel zijn van de goddelijke wijsheid,
vormen ze een goed instrument om de bijbel beter te begrijpen. Ook in de heilige tekst
vindt men immers stijlfiguren, retoriek en wetenschappen terug.
‘En zelfs als het verhaal simpel lijkt, is het niet leeg en ijdel in de
goddelijke letteren en alles wat wordt gezegd, wordt altijd gezegd met
een nuttig doel zodat dit doel ontvangen wordt in zijn ware betekenis en
dat het heil brengt64.’
Met behulp van het lesprogramma uit het eerste boek en de kennis van de artes uit het
tweede boek, kan men zo de christelijke opleiding afronden. Het eerste boek vormt
daarbij de basis van de christelijke opleiding, met voornamelijk kennis over de bijbel.
Het tweede deel, de korte compilatie van de verschillende artes, vormt het
in Deuteronomio: Non temptabis Dominum Deum tuum et itero in Evangelio ait: Generatio mala et
adultera signum quaerit, et cetera.
63 Institutiones 1,27: quoniam tam in litteris sacris quam in expositoribus doctissimis multa per schemata,
multa per definitiones, multa per artem grammaticam, multa per artem rhetoricam, multa per dialecticam,
multa per disciplinam arithmeticam, multa per musicam, multa per disciplinam geometricam, multa per
astronomicam intellegere possumus, non ab re est instituta saecularium magistrorum, artes scilicet ac
disciplinas cum suis divisionibus, in sequenti libro paucis attingere, quatenus et qui talia didicerunt
breviter ammoneantur, et qui latius legere fortasse minime potuerunt, aliquid exinde compendiosa
brevitate cognoscant. est enim rerum istarum procul dubio, sicut et Patribus nostris visum est, utilis et non
refugienda cognitio, quando eam in litteris sacris, tamquam in origine generalis perfectaeque sapientiae,
ubique reperis esse diffusam. nam cum ibi reddita fuerint atque monstrata, sensus noster ad intellegendum
modis omnibus adiuvantur.
64 Institutiones 1,24,3: nam etsi simplex vidatur esse relatio, nihil vacuum nihil otiosum divinis litteris
continetur, sed semper ad utilitatem aliquam dicitur, quae rectissimis sensibus salubriter auriatur.
34
instrumentarium dat helpt om de bijbel beter te interpreteren. Ook bij Cassiodorus ligt de
gedachtengang daaraan ten grondslag dat de bijbel een volwaardige tekst is, die alle
stijlfiguren en retoriek van de antieke teksten bevat en dat het daarom goed is kennis van
de artes te hebben, om die stijlfiguren en vergelijkingen te kunnen herkennen en zo de
bijbel beter te kunnen interpreteren.
2.5
De opbouw van christelijk onderwijs
De Institutiones bieden naast een indruk van het lesprogramma van de monnik ook een
blik in de keuken van het klooster in Vivarium. De Institutiones dienen als een
handleiding bij de moeite die Cassiodorus zich in werkelijkheid getroost om de
betreffende codices te verzamelen. Het aanleggen van een verzameling van manuscripten
en het zorg dragen voor emendatie en collectie van de heilige teksten spelen daarbij een
grote rol. Niet alleen de bijbelboeken maar ook de commentaren daarop worden
verzameld en gecorrigeerd door Cassiodorus opdat er maar niet bij het uit het hoofd leren
verkeerde of foutieve passages zich in de geesten van de rekruten van Christus wortelen.
Opnieuw zien we Cassiodorus tussen de codices rondlopen, zich bewust van
verschillende versies en kopieën van wisselende kwaliteit. Hij verzucht:
‘voor zover mijn leeftijd het toeliet, ben ik door alle negen codices van
de goddelijke autoriteit gegaan, ze zorgvuldig lezend, na een
vergelijking van oude codices en eerdere lezingen van vrienden: en in de
codices, moet ik toegeven, heb ik hard mijn best gedaan met de hulp van
God, niet gebrek te hebben aan beheerste welsprekendheid en niet de
heilige boeken te beschadigen met snelle vooronderstellingen65.’
Daarnaast brengt hij cola en commata aan voor de eenvoudige broeders, om het lezen
van de tekst te vergemakkelijken66. De correctie van manuscripten moet worden
uitgevoerd door pauci doctique, een kleine groep geleerden, zo zegt hij in het deel met de
titel: Met welke voorzichtigheid de hemelse autoriteit moet worden gecorrigeerd67. De
kleine groep heeft zijn opleiding voltooid en heeft veel kennis vergaard van zowel de
heilige als de seculiere geschriften. Omdat deze monniken zoveel hebben gelezen,
kunnen ze verkeerde lezingen onderscheiden van taalgebruik dat volgens de regels van
de grammatica niet klopt maar eigen is aan het bijbelidioom. Alleen die monniken
kunnen beoordelen, en dan nog met de grootste voorzichtigheid, wat ze wel en niet
moeten veranderen in de Schrift.
In het vijftiende hoofdstuk geeft Cassiodorus daar regels voor: net als Augustinus
benadrukt Cassiodorus dat de bijbel haar eigen idioom heeft dat volgens de profane
literatuur misschien niet correct is maar wat een ‘speciale manier van uiten is die gewone
65 Institutiones Praefatio 8: quos ego cunctos novem codices auctoritatis divinae, ut senex potui, sub
collatione priscorum codicum amicis ante me legentibus sedula lectione transivi; ubi multum me
laborasse Domino iuvante profiteor, quatenus nec eloquentiae modificatae deessem nec libro sacros
temeraria praesumptione lacerarem.
66 Institutiones 1.12,4: Meminisse autem debemus memoratum Hieronymum omnem translationem suam in
auctoritate divina, sicut ipse testatur, propter simplicitatem fratrum colis et commatibus ordinasse; ut qui
distinctiones saecularium litterarum comprehendere minime potuerunt, hoc remedio suffulti inculpabiliter
pronuntiarent sacratissimas lectiones.
67 Institutiones 1.15: Sub qua cautela relegi debeat caelestis auctoritas.
35
uitingen niet bezitten68.’ Daarnaast mogen Hebreeuwse namen niet worden aangepast
aan het Latijn. Sommige woorden die volgens de normale grammatica niet correct zijn
maar wel in vele codices de lezing zijn, mogen niet worden veranderd. Ook hier volgt
Cassiodorus Augustinus, die immers ook strikt genomen niet correcte passages verdedigt
door te zeggen dat het om het begrijpen ging en niet om de exacte woorden. Een aantal
directieven volgt, onder andere over het aanbrengen van interpunctie; Cassiodorus
verwees, zoals we zagen, hier al eerder naar. Hij beschouwt een zekere mate van
interpunctie als hulp voor de lezer. Hij sluit het hoofdstuk af met de opmerking dat de
correcties er mooi moeten uitzien want: ‘Het is zeker ongepast om broddelwerk te vinden
in een boek zo glorieus als de Heilige Schrift.’
Dat Cassiodorus veel belang hecht aan de productie en emendatie van de codices, blijkt
ook uit een aantal praktische maatregelen die hij in het klooster neemt ten behoeve van
de boekproductie. Zo heeft hij boekbinders in dienst genomen, opdat een mooie
buitenkant de schoonheid van de Heilige Schrift mag bekleden, en ook heeft het klooster
een soort staalkaart gemaakt van verschillende manieren van binden, waaruit een type
omslag kan worden gekozen69. Bovendien zijn er ‘lampen’ aangebracht zodat het
kopiëren makkelijker wordt bij een helder licht.
Dit allemaal dient een duidelijk doel, namelijk het opleiden van de rekruten van Christus
aan de hand van gecorrigeerde teksten ‘zodat de rekruten van Christus, nadat ze de
psalmen hebben geleerd, de goddelijke autoriteiten kunnen bestuderen in gecorrigeerde
manuscripten’. Op die manier komt de juiste kennis over God in hun hoofd en geen
kopiistenfouten zullen worden gezaaid in hun geest.
Zowel de Institutiones als De doctrina christiana zijn van grote invloed geweest voor de
vorming en ontwikkeling van christelijk onderwijs. Als theoreticus gaf Augustinus
antwoord op de morele vraag of christenen heidens onderwijs mochten genieten. Hij
legde de basis voor de later geldende gemeenplaats; dat het geoorloofd was de kennis
van de oudheid te bestuderen, zolang het maar in dienst van het geloof werd was. Het
mes sneed aan twee kanten, christenen konden daarmee met een bestaand
instrumentarium ‘hun’ tekst analyseren, terwijl het feit dat datzelfde instrumentarium
toepasbaar was op de heilige tekst bewees dat grammatica en retorica in wezen een
goddelijke oorsprong hadden. Cassiodorus laat ons in zijn werk de ontwikkeling van
deze verantwoording zien. De inhoud van het christelijke lesprogramma moeten de
heilige teksten zijn, maar kennis van de artes is onontbeerlijk om het integumentum (de
verborgen waarheden) in de tekst te kunnen doorzien. Met die artes, met in de eerste
plaats de grammatica, is Vergilius onlosmakelijk verbonden. Ook Cassiodorus
demonstreert zijn kennis door af en toe een citaat van de Romeinse dichter in zijn tekst te
gebruiken. Ook voor hem is Vergilius primair verbonden met grammaticaonderwijs.
68 Institutiones1.15, 2 : In primis igitur idiomata Scripturae divinae nulla praesumptione temeretis, ne cum
ad intellectum communem quae dicta sunt trahere cupitis (quod absit) caelestium verborum puritas
dissipetur. idiomata enim legis divinae dicuntur propriae locutiones, quas communis usus non habere
cognoscitur (…)
69 Institutiones 1.30,3 : His etiam addidimus in codicibus cooperiendis doctos artifices, ut litterarum
sacrarum pulchritudinem facies desuper decora vestiret (…). quibus multiplices species facturarum in uno
codice depictas, ni fallor, decenter expressimus, ut qualem maluerit studiosus tegumenti formam ipse sibi
possit elegere.
36
Hoofdstuk 3
Grammaticaonderwijs bij de Karolingers
en christelijke heerser moest niet alleen zelf een rechtschapen leven leiden, maar
had ook als taak om door correctio en emendatio van zijn onderdanen een
omgeving te creëren waarbinnen iedereen in vrede en welvaart kon leven onder
het genadige oog van God70. In het uitdragen en realiseren van deze waarden bleken de
Karolingers zeer succesvol. Dit leidde tot de Karolingische renaissance, een periode
waarin scholing, boekproductie en intellectuele cultuur een enorme impuls kregen.
In veel van de Karolingische periode gehanteerde methodologie over scholing en
onderwijs klinken de laatantieke christelijke waarden door, zoals ze werden verwoord
door Augustinus en Cassiodorus71. Ook twee andere teksten speelden een grote rol bij
het vormgeven en uitdragen van deze christelijke maatschappij: de Admonitio generalis
en de Epistola de litteris colendis. Met deze twee teksten genereerden Karel de Grote en
zijn opvolgers een kader waarin christelijk onderwijs, en in dienst daarvan het bestuderen
van de artes, een voorwaarde schiep voor het leiden van een godsvruchtig leven.
E
3.1
Admonitio generalis en Epistola de litteris colendis
In 789 vaardigde Karel de Grote de Admonitio generalis uit, waarin hij voorschreef hoe
een christelijke maatschappij vorm moest krijgen. Uit de praefatio wordt duidelijk dat
Karel zich verantwoordelijk voelt voor het heil van zijn onderdanen.
Het grootste deel van de Admonitio generalis is gebaseerd op de Dionysio-Hadriana, een
collectie canonieke rechtsregels die in 774 door paus Hadrianus I aan Karel waren
gegeven72. De 22 overige hoofdstukken vormen een oproep aan bisschoppen, monniken
en overige clerici om een waarlijk christelijk leven te leiden. Het heil van de ziel is in
eerste instantie afhankelijk van de goddelijke genade, maar het lezen en bestuderen van
christelijke werken schept de context waarin het de goddelijke genade mogelijk wordt
gemaakt om de ziel te redden. Priesters moeten daarbij in hun levenswandel een
voorbeeld zijn. Een nieuwe nadruk wordt gelegd op het in correct Latijn opdragen van
missen en het correct zingen van de psalmen of het gloria. Ook wordt het belang
benadrukt van het preken, om het volk te vermanen en op het rechte pad te houden.
Priesters moeten bovendien in hun parochie uitsluitsel geven over morele kwesties (zoals
bijvoorbeeld bestialiteit, diefstal, gierigheid etc.). Ze vormen dus spil in het uitdragen
70 Brown 1994, p. 6: Merovingian kings, in public at least, were committed to shaping a christian society
pleasing to God, where the clergy lived disciplined lives according to the dictates of canon law, and
where the laity, abandoning all vestiges of their pagan past, held fast to the moral standards of the
christian faith; against a background of peace, discipline and just laws, all were to prosper together,
pleasing God and working out their salvation
71 Over het gebruikte intellectuele vocabulaire in de middeleeuwen zie Teeuwen 2003. Over de
Karolingische renaissance, de invloed daarvan op de intellectuele cultuur en de boekproductie en de
vorming van kloosterscholen is uitvoerig geschreven. Voor verdere lezing over deze onderwerpen,
verwijs ik naar het werk van Contreni, McKitterick, Ganz en De Jong in mijn bibliografie. Voor de
invloed van de Karolingische renaissance op de intellectuele cultuur, zie o.a. Contreni 1995 p. 712-725,
747-757, De Jong 1998, Brown 1994 p. 28-46. Voor de boekproductie en ontwikkeling van scriptoria
tijdens de Karolingische renaissance, zie o.a. Ganz 1995, McKitterick 1994, Carolingian culture,
emulation and innovation p. 221-248, McKitterick 1989 p. 135-164, Clanchy 1979, 114-145.
72 Over de Admonitio generalis en Epistola de litteris colendis zie o.a. Brown 1994, p. 17, Diem 1998,
p. 34-44, Contreni 1995, p. 709-712, De Jong 1995, p. 63-76.
37
van de Karolingische idealen. Dat betekent dat juist deze groep kennis moet hebben van
de christelijke doctrine en dat ze schone, ongecorrumpeerde kopieën van de bijbel en de
patristische teksten nodig hebben. Maar bovenal moeten ze Latijn te kunnen lezen73.
Brown vat dit treffend samen als: ‘if faith is the key to understanding, understanding, it
is argued, is the key to faith74.’
Tegelijkertijd komt uit de slechte kwaliteit van de brieven die aan het hof worden
bezorgd duidelijk naar voren dat de clerici zelf scholing en extra onderwijs behoeven om
de bijbel goed te kunnen lezen en de mis foutloos op te kunnen dragen75. Er moeten dus
opleidingsmogelijkheden worden gecreëerd. Paragraaf 72 van de Admonitio generalis
handelt dan ook over onderwijs en de noodzaak om scholen op te zetten:
‘En laten zij scholen oprichten van lezende jongens. Verbeter [het
onderwijs in] de psalmen, muzieknotatie, zang, computus en grammatica
en de orthodoxe boeken, in alle kloosters en bisschopshoven. Want vaak,
terwijl mensen op juiste wijze tot God willen bidden, doen ze het niet
zoals het hoort, vanwege ongecorrigeerde boeken. En sta niet toe dat
jullie jongens deze boeken corrumperen, bij het lezen en bij het
kopiëren. Als de evangeliën, het psalter of de missaal moeten worden
gekopieerd, laat het dan gebeuren door volwassen mannen, die met
volledige toewijding schrijven76.’
Zoals bij Cassiodorus, valt het ook nu op dat het vinden en behouden van goed
gekopieerde en ‘schone’ teksten opnieuw een belangrijk punt van aandacht is. Om
boeken goed te kunnen kopiëren, moesten de kopiisten het Latijn meester zijn. Dus
werden er in vele scriptoria snel de belangrijkste grammatica’s en de belangrijkste
traktaten over spelling gekopieerd. De algemene toename van de boekproductie, om het
boekbezit in de bibliotheken te vergroten, veroorzaakte een schaarste aan kopiisten. Ook
wordt er veelvuldig geklaagd over de kwaliteit van het werk dat de meeste kopiisten
afleveren77.
Leren schrijven was een moeilijk proces dat training vereiste. Als beginner oefende men
meestal eerst veschillende penstreken (onderdelen van een letter), dan pas letters en dan
lettergrepen. Aan de verschillende penstreken (die vaak nog herkenbaar zijn in de
individuele letter) werden soms namen gegeven. Het is van belang om daarbij in het
achterhoofd te houden dat lezen en schrijven niet op dezelfde manier met elkaar
verbonden waren als in onze tijd. Vooral het schrijven was een vakmanschap dat niet
iedereen die kon lezen beheerste78. De twee vaardigheden werden onafhankelijk van
73 Brown 1994, p. 18-20.
74 Brown 1994, p. 20.
75 Contreni 1995 p. 709-710. De cruciale passage hierbij komt uit de Epistola de Litteris colendis in MGH
Cap. 1, p. 79, r. 38-42: ‘Optamus enim vos, sicut decet ecclesiae milites, et interius devotos et exterius
doctos castosque bene vivendo et scholasticos bene loquendo, ut, quicunque vos propter nomen Domini et
sanctae conversationis nobilitatem ad vivendum expetierit, sicut de aspectu vestro aedificatur visus, ita
quoque de sapientia vestra, quam in legendo seu cantando perceperit, instructus omnipotenti Domino
gratias agendo gaudens redeat.
76 Admonitio generalis, c. 72: Et ut scolae legentium puerorum fiant. Psalmos, notas, cantus, compotum,
grammaticam per singula monasteria vel episcopia et libros catholicos bene emendate; quia saepe, dum
bene aliqui Deum rogare cupiunt, sed per inemendatos libros male rogant. Et pueros vestros non sinite eos
vel legendo vel scribendo corrumpere; et si opus est euangelium, psalterium et missale scribere, perfectae
aetatis homines scribant cum omni diligentia.
77 Ganz 1995, p. 795.
78 Zie bijvoorbeeld Einhard in Vita Caroli.
38
elkaar beoefend. De toenemende behoefte aan boeken zorgde wel voor belangrijke
ontwikkelingen in de vorm van het schrift. De ontwikkeling van de Karolingische
minuskel vormde een revolutie waarin de met de hand gekopieerde letter werd
gestandariseerd tot een soortement drukletter voor kopiisten. Niet alleen
vergemakkelijkte dat de techniek van kopiëren. Ook kwam het de leesbaarheid van de
manuscripten ten goede en verkleinde het de verschillen tussen kopiisten. Dit leverde
tevens een consistenter geheel op wanneer verschillende kopiisten aan een codex
werkten. Deze ontwikkeling werd versterkt door het afspreken van vaste afkortingen
voor woorddelen, daar waar eerst iedere kopiist zijn eigen afkortingen gebruikte. In de
praktijk blijft ‘het oplossen’ van de afkortingen in het Latijn een uitdaging voor de
hedendaagse filoloog, omdat ze per regio sterk verschillen. In ieder geval kunnen we
concluderen dat er een poging tot uniformeren werd gedaan. Wat betreft de
Karolingische minuscul: het succes van de letter blijkt uit onze hedendaagse drukletter
die nog steeds daarop is gebaseerd.
Wanneer codices gekopieerd zijn, drukt Karel zijn onderdanen op het hart de
manuscripten (van christelijke teksten) vooral door oude en wijze mannen te laten
corrigeren en niet door onervaren jongens. Zo kunnen ze voorkomen dat ze door het
corrigeren de manuscripten slechter maken door fouten tegen de tekst of het christelijke
jargon. Het is alsof we opnieuw de stem van Cassiodorus horen spreken.
Dit aspect komt sterk naar voren in de brief aan Baugulf van Fulda genaamd Epistola de
litteris colendis, die eveneens gedateerd wordt rond 790. De Epistola de litteris colendis
is waarschijnlijk het enig overgeleverde exemplaar van een rondschrijven aan de
bisschoppen en abten79. Hierin maakt Karel nog eens duidelijk dat behalve een goede
levenswandel, de kerkelijke gemeenschappen ook de plicht hebben om onderwijs (studie
in de letteren) te verstrekken aan iedereen in de gemeenschap die in staat is om te leren.
Studie behaagt God. De ideale monnik is dus ook iemand die niet alleen een
rechtvaardige levenswandel heeft maar ook geleerd is en ‘goed spreekt’80. Hierbij wordt
verwezen naar Mattheüs 12:37: want op grond van je woorden zul je worden
vrijgesproken, en op grond van je woorden zul je worden veroordeeld81. Dit betekent
echter niet dat iedere geestelijke Vergilius las. Overal komt het onderwijs in dienst van
de christelijke leer en levenshouding naar voren. Uit de overgeleverde
bibliotheekcatalogi blijkt, ook in deze periode, dat de nadruk lag op het verzamelen en
bestuderen van patristische teksten. Juiste teksten en het beheersen van de liturgie
werden een belangrijk aandachtspunt, maar de overdracht en het bestuderen van wat je
geleerdenkennis zou kunnen noemen, bleven voorbehouden aan een kleine elite binnen
de gemeenschap82. Ook voor dorpspriesters golden andere eisen. Het ging ook hier
weliswaar om het verbeteren van het tekstbegrip. Priesters moesten de gebeden van de
mis kennen, de psalmen kunnen zingen en het Onze Vader kunnen bidden en uitleggen,
opdat de mensen zouden weten wat ze baden. We praten dan dus over een veel basalere
en praktischere toepassing van het Latijn dan wat ik heb gevonden in de geëditeerde
manuscripten. Op alle niveaus draaide het kortom om een verbeterd inzicht in de heilige
teksten. Opnieuw vormde, op het hoogste niveau en voor een kleine groep, de
79 Brown 1994, p. 20, de Jong 1998, p. 64
80 De eerste christenen verwezen nog naar Petrus en Paulus als ongeletterde apostelen om te argumenteren
tegen een te gepolijste spreekstijl en het bestuderen van de letteren. Dit thema lijkt in de Karolingische
periode zijn overtuigingskracht te hebben verloren.
81 De Jong, 1995, p. 64. Het is overigens opvallend dat de woorden uit Mattheüs hier in een geheel nieuwe
context worden gebruikt. Het citaat uit Mattheüs gaat over zonden als kwaadsprekerij, niet over
(grammaticaal) foutief gebruik van woorden.
82 Diem 1998, p. 40, De Jong 1995, p. 65.
39
bestudering van de grammatica een middel tot het bereiken van de hier boven
geformuleerde doelen.
3.2
De canon
Boeken speelden, zoals gezegd, een belangrijke rol bij de nieuwe impuls die de
Karolingische renaissance voortbracht. Kloostergemeenschappen verzamelden codices
en wisselden uit wat voorhanden was naar aanleiding van de Admonitio generalis en de
Epistola de litteris colendis. Enige richtlijnen over welke handschriften belangrijk waren,
bestonden er al. Cassiodorus had met zijn Institutiones een voorzet gegeven voor de
opbouw van een goede studiebibliotheek voor christenen. Ook Hiëronymus’ De viris
illustribus werd als boekenlijst gebruikt. Hiëronymus had dit werk rond 392 geschreven
om aan te tonen aan de heidenen hoe talrijk en erudiet de christelijke schrijvers waren.
De lijst van Hiëronymus was rond 490 nog eens aangevuld met 91 vijfde-eeuwse auteurs
door Gennadius van Marseille en later door o.a. Isidorus van Sevilla. Deze lijst werd
gebruikt als belangrijke basis voor theologische werken die antwoord konden geven op
de belangrijkste vraagstukken. Tegelijkertijd diende de lijst ook als een boekcollectie vrij
van dwalingen en met werken die geschikt waren om te lezen voor christenen83. Een
ander werk dat als bibliogafische handleiding werd gebruikt was De libris recipiendis et
non recipiendis, dat waarschijnlijk rond 700 was ontstaan in Gallië84.
Door deze werken kregen samenstellers van catalogi een overzicht van wat de
christelijke kennis had voortgebracht. Op die manier speelden de lijsten een belangrijke
rol bij zowel de organisatie van bibliotheekcatalogi als de inhoud van de bibliotheken.
Als we kijken naar wat deze ‘handleidingen’ voorschrijven en naar wat concreet uit
overgeleverde inventarislijsten van bibliotheken uit die periode naar voren komt, valt op
dat de nadruk vooral lag op de patristische literatuur, theologie en de bijbel. Studie stond
in dienst van God en in dienst van de veranderingen en de vorming van een christelijke
maatschappij.
Bij het verzamelen van commentaren van de kerkvaders dienden gaten (lacunae) in de
teksten te worden opgevuld. De laatantieke kerkvaders hadden in een andere tijd en
samenleving geleefd en gefunctioneerd en hun werken waren op vraagstukken gericht
die ondertussen sterk waren veranderd. De commentaren van de kerkvaders richtten zich
dan ook op passages in de bijbel die voor het laatantieke publiek interessant waren. Dat
waren echter niet per definitie de vragen die speelden voor de lezers in de negende eeuw.
De Karolingische verzamelaars maakten bijbelcommentaren om voor iedere passage van
de Schrift een waterdichte verklaring te hebben. Daarbij voegden ze zelf toe wat de
vaders hadden nagelaten uit te leggen; Vestigia patrum, in de voetsporen van de
vaders85.
Het was een grote uitdaging voor de Karolingers om al die obscure plekken te lijf te gaan
en uit te leggen en zo niet alleen te verzamelen maar ook aan te vullen wat er over de
belangrijke bijbelteksten was gezegd. De vele overgeleverde glossaria en commentaren
zijn daar de getuigen van. Encyclopedisch vergaren van kennis door woordenlijsten,
bloemlezingen en compendia van alle soorten van informatie en het opnieuw verzamelen
en kopiëren van schoolboeken hebben de Karolingers de naam van verzamelaars eerder
83 McKitterick 1989, p. 202.
84 McKitterick 1989, p. 203: vooral De libris recipiendis et non recipiendis verspreidde zich snel over
Europa tot in Noord-Italië. McKitterick geeft een aantal voorbeelden van de overlevering in manuscripten
van de lijst.
85 Brown 1994, p. 40.
40
dan van (wetenschappelijke) vernieuwers bezorgd. Dat dit niet geheel terecht is,
bewijzen de originaliteit en de intelligentie waarmee de belangrijke teksten werden
uitgewisseld, bij elkaar gebracht en aangevuld.
In de inventarisatie van bibliotheekcatalogi bij Glauche, vinden we een aantal verzen van
Theodulfus van Orléans (750/760-821) onder de titel De libris quos legere solebam86.
Ook Theodulfus begint met name met de kerkvaders. Maar na het belangrijke corpus
kerkvaders, vult hij de volgende auteurs aan:
Sedulius Rutilus, Paulinus, Arator, Avitus,
Et Fortunatus, tuque, Iuvence tonans;
Diversoque potens prudenter promere plura
Metro, o Prudenti, noster et ipse parens.
Et modo Pompeium, modo te, Donate, legebam,
Et modo Virgilium, te modo, Naso loquax
In quorum dictis quamquam sint frivola multa,
Plurima sub falso tegmine vera latent87.
Grote nadruk ligt, zoals gezegd, binnen het onderwijs en de opbouw van boekbezit op de
patristische en christelijke teksten. Daarna is er echter aandacht voor andere
wetenschappen, de artes, met de nadruk op grammatica, en voor de klassieke dichters.
Het is opvallend dat Theodulfus aan het noemen van de twee antieke dichters, Ovidius en
Vergilius een waardeoordeel vastknoopt. In de woorden van deze dichters zijn vele
trivialiteiten (frivola multa) te vinden, maar ook liggen vaak onder een valse sluier ware
zaken verborgen. Naast werken van Vergilius en Ovidius werd ook werk van andere
klassieke dichters en prozaschrijvers gekopieerd en verzameld, bijvoorbeeld van
Lucanus, Juvenalis, Terentius, Statius, Cicero, Sallustius en Vitruvius. Voor het
grammaticaonderwijs gebruikte men onveranderd de (laat)antieke dichters en
commentaren waaronder: Servius en Vergilius, de Ars minor en Ars maior van Donatus,
maar ook Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii, Augustinus, De
doctrina christiana, Cassiodorus, Institutiones en Isidorus, Etymologiae. De nadruk lag
daarbij vooral op het juiste gebruik van woorden en formuleringen. Grammatica stond
duidelijk in dienst van de bijbel, om deze beter te kunnen interpreteren. Als het mogelijk
was, kon de heidense cultuur voorzien worden van een christelijke glosse. Als dat niet
mogelijk was, werd de kennis getolereerd omdat het nuttig was, zoals al eerder naar
voren kwam bij Augustinus en Cassiodorus en we ook in het bovenstaande fragment van
Theodulfus van Orléans zagen. Ook voor Alcuinus (ca.730-801) speelden de artes een
cruciale rol in het verwerven van heil door de mens. Hij gebruikte daarbij het beeld van
een tempel van christelijke wijsheid die werd ondersteund door zeven pilaren, de zeven
artes. De artes vormden volgens Alcuinus niet alleen propedeutische kennis maar waren
ook een link met het goddelijke en daarmee een voorwaarde voor uiteindelijke redding88.
Daarbij moet wel worden aangetekend dat protesten tegen het lezen en gebruiken van
antieke werken bleven bestaan.
Het is nog steeds lastig te achterhalen hoe leerlingen vanaf de negende eeuw Latijn
leerden. De eerste bemoeilijkende factor daarbij is dat we niet precies weten hoe
kloosterscholen georganiseerd waren, wat betreft leeftijden, opleidingsniveaus en
86 Glauche 1970, p. 11-12, zie ook Contreni 1995, p. 728.
87 Carm. 45, MGH Pl.1,543, zie Glauche 1970, p. 11-12, Contreni 1995, p. 728.
88 Contreni 1978, p. 113.
41
curriculum89. Het tweede lastige punt, vooral in verband met het grammaticaonderwijs,
is de mate waarin leerlingen Latijn beheersten. De laatantieke commentaren gaan uit van
leerlingen die nog Latijn spreken als moedertaal. De lastige vraag is, in hoeverre de
normale spreektaal in de Romaanse landen in de negende en daaropvolgende eeuwen
afweek van het Latijn.
Onderzoekers als Michael Banniard en Roger Wright gaven vanaf de jaren negentig een
impuls aan deze discussie door erop te wijzen dat de passieve kennis van het Latijn in het
Europa in die periode per streek sterk verschilde. In die zin was in het Frankische rijk het
doel van de studie van het Latijn primair om het te verbeteren en niet om het als een
nieuwe taal te leren90. De meeste aanvullende grammatica’s hebben een insulaire
oorsprong. Het grote verschil tussen passieve en actieve kennis van een taal is tevens een
factor die meespeelt. Zo zouden vele oblaten het Latijn niet meer op de antieke manier
hebben gesproken maar nog wel hebben begrepen91. Alhoewel ik hier niet verder wil
ingaan op die discussie, vormt het zeker een invalshoek die interessante inzichten biedt
in de ontwikkeling en het onderwijs van het Latijn. Voor het bestuderen van het werk
van Vergilius kunnen we, zoals gezegd, stellen dat het slechts een kleine groep was aan
wie dit recht was voorbehouden. Bovendien beheerste deze groep het Latijn al op een
behoorlijk niveau voordat ze aan de analyse van het epos begon.
3.3
De monnik Rahingus
Op het laatste folium van het manuscript Vat.Lat.1570 maken we kennis met ‘Rahingus
monachus’ uit het van Flavigny. Deze Rahingus is geïdentificeerd als de abt van
Flavigny rond 90092. Hij laat ons een naschrift na bij de Vergiliuscodex dat het beeld
schetst dat we in de literatuur tegenkomen van de intellectuele situatie na het
uitvaardigen van de Admonitio generalis en de Epistola de litteris colendis.
Rahingus vertelt ons dat hij zich met enthousiasme heeft gestort op het verzamelen van
boeken om zich nuttig te maken voor zijn kloostergemeenschap. Vanwege het gebrek
aan goede kopiisten heeft hij besloten zelf een codex met het werk van Vergilius te
kopiëren ten behoeve van de anderen in het klooster93. Rahingus draagt de codex op aan
God en aan Petrus, opdat die het mogen bewaren door vele jaren en over vele curricula
ten behoeve van het onderwijs van de jeugd en tot eer van God en de eerste onder zijn
apostelen Petrus. De codex is bedoeld, zo voegt hij toe, om op deze plek te worden
bewaard zodat men dingen die nodig zijn erin kan bestuderen en niet om het bedrieglijk
(onder valse voorwendselen) te ontvreemden of voor verkeerde doelen te gebruiken. En
moge degene die dat wel doet op de dag des oordeels veroordeeld worden tot eeuwige
verdoemenis. Tot slot richt Rahingus zich tot de lezer en zegt: ‘Oh jij geleerde lezer die
89 Zie o.a. De Jong 1996, Hs 5, Mostert 1996, p. 87-126.
90 Als terminus ante quem voor de ‘dood’ van het vulgair Latijn en de ‘geboorte’ van het ‘Romaans’ neemt
men vaak 813, het concilie van Tours aan, waarop de kerk het officiële besluit nam, dat de bisschop in de
kerk zijn preek in het “Romaans” moest uitspreken (en in de Germaanse landen natuurlijk in het Duits),
zodat het gelovige volk gemakkelijker kon begrijpen wat er gezegd werd: Visum est unanimitati nostrae,
ut quilibet episcopus … omelias … aperte transferre studeat in rusticam Romanam linguam aut
Thiotiscam, quo facilius cuncti possint intellegere quae dicuntur (MGH Leges III, 2,1, p. 288).
91 Zie voor deze discussie o.a. Banniard 1992 en Wright 2002.
92 In de handschriftbeschrijvingen van codex Vat.lat 1570 van Deslisle 1886, Nogara 1912, Murgia 1975 en
Munk Olsen.1982-1989. Delisle indentificeert deze Rahingus als de abt van het klooster van Flavigny
rond 900.
93 Door Nogara wordt het nawoord van Rahingus als authentiek geïdentificeerd, Murgia komt met een
aantal, gedeeltelijk terechte argumenten om dat te ontkrachten (p. 164).
42
dit onder ogen krijgt, gedenk mij en zeg: O Heer, heb genade met de geest van uw
dienaar Rahingus94.’ Rahingus sluit af met een elegisch gebed in hexameters dat hij
Carmina Virgilii noemt, waarin hij de codex opnieuw aan God en Petrus opdraagt95. En
inderdaad zijn de hexameters, waarin God wordt bezongen als heerser en maker van
hemel en aarde in typisch vergiliaanse beelden en bewoordingen geschreven. Hier is
iemand aan het woord die niet alleen zijn kennis van de oudheid en Latijn heeft benut om
codices te kopiëren en te verzamelen, zoals hij ons beschrijft, maar die het vergiliaanse
jargon zo goed en actief beheerst dat hij het schijnbaar moeiteloos aanwendt ten dienste
van God. God is de hoofdrolspeler van het gebed. De codex met het werk van de
heidense dichter wordt aan Hem aangeboden. Toch kan ik me door de creativiteit en het
plezier waarmee de vergiliaanse formuleringen zijn gebruikt niet aan de indruk
onttrekken dat het ook een geleerd grapje is van Rahingus om aan het einde van een
codex met het werk van de dichter uit Mantua in een perfect gekopieerde stijl het werk
aan God op te dragen. Hier gaan, zo lijkt het, nut en vermaak samen. Rahingus stelt
duidelijk dat de codex gebruikt moet worden voor de dingen die nodig zijn om te
bestuderen. Tegelijkertijd presenteert hij zich als een intellectueel die met een spelletje
de codex extra cachet geeft. Dit geeft in wezen de houding van Cassiodorus en
Augustinus weer. De werken van Augustinus en Cassiodorus en hun ideeën over
onderwijs en de rol van heidens erfgoed bleven ook in de Karolingische renaissance
bruikbaar als richtlijn. Heidense boeken mochten worden gebruikt, maar vooral voor het
ondersteunen van de artes en daarmee indirect voor een beter begrip van de bijbel. Als
steeds terugkerend topos moest worden toegevoegd dat het antieke onderwijs in dienst
van God diende te worden bestudeerd. De zorg rond het kopiëren en verzamelen van
codices bleef daarnaast bestaan. Goede kopiisten bleven schaars, terwijl de nadruk op het
foutloos kopiëren van de tekst van levensbelang bleef.
De codex van Rahingus vormt het schoolvoorbeeld van het type gebruikscodex dat ik
ben tegengekomen bij mijn onderzoek: door meerdere handen gekopieerd, ontbrekende
katernen, ruime liniëring in de marges en tussen de regels, waarvan een deel halverwege
was weggesneden en later weer aangenaaid. Dit waarschijnlijk omdat die folio’s zo
versleten en gescheurd waren dat het handiger was ze eerst geheel af te snijden en dan
weer aan te naaien dan alleen de scheuren te maken. Het gevolg van deze opknapbeurt
was wel dat een deel van de glossen was weggesneden en van een ander deel een stuk
ontbrak. Hergebruik, becommentariëren, discussies over de geoorloofdheid van het
gebruik van heidens materiaal, zijn elementen die we in het voorafgaande al
tegenkwamen. Rahingus’ vergiliuscodex voldoet in die zin aan het beeld dat ons werd
geschetst in de Institutiones van Cassiodorus.
Dat de Karolingische renaissance een belangrijke periode vormde voor het onderwijs en
de boekproductie blijkt alleen al uit het grote aantal overgeleverde manuscripten in de
negende eeuw. Uit de periode tot 800 zijn ongeveer 1800 manuscripten overgeleverd,
terwijl alleen al uit de negende eeuw ongeveer 7000 manuscripten zijn overgeleverd.
Gezien de kleine kans van overleven voor een manuscript tot in onze tijd, is het
overbodig hieraan toe te voegen dat dit grote aantal alleen het topje van de ijsberg is96.
94 Voor de volledige Latijnse tekst zie de handschriftbeschrijvingen hs 5.
95 Onder andere op basis van de titel Carmina Vergilii, betoogt Murgia dat het naschrift van Rahingus niet
authentiek is, maar is mee gekopieerd bij het tot stand komen van de codex (Murgia, p. 164). Zijn
redenering is: waarom zou Rahingus het gebed de titel Carmina Vergilii meegeven als hij het zelf
gemaakt heeft? Murgia ziet mijns inziens daarmee juist Rahingus’ intellectuele knipoog naar Vergilius
over het hoofd.
96 Brown 1994, p. 14. Zie ook Ganz 1995, p. 786.
43
De manuscripten in deze editie getuigen van de praktijk van het grammaticaonderwijs
vanaf de Karolingische renaissance. Want hoe leerde men nu precies Latijn? Een van de
belangrijkste grammaticale traktaten voor het onderwijs van Latijn waren in de
Karolingische periode en ver daarna de laat antieke Ars maior en Ars minor van dezelfde
Aelius Donatus die in hoofdstuk 2 al naar voren kwam als de grote vergiliuscommentator
die als voorbeeld had gediend voor Servius. De grondslag van het hogere
grammaticaonderwijs, want daar praten we immers over met Vergilius, lag dus in de late
oudheid. Een citaat van Alexander Nequam, weliswaar later, twaalfde-eeuws, maar toch
illustratief luidt,
‘En als ze het alfabet hebben geleerd, en met de overige basiselementen
(van het Latijn) voor de kinderen zijn doordrenkt, laat ze dan Donatus
leren, en dat nuttige compendium over moraal dat over het algemeen
geloofd wordt het werk van Cato te zijn97, en laat ze vanaf de Ecloga
van Theodolus overgaan naar Bucolica (van Vergilius), nadat ze eerst
wat kortere werken hebben gelezen die nodig zijn voor het onderwijs
van de beginners98.’
Voordat de jongens aan het werk gaan met het bestuderen van de tekst van Donatus,
hebben ze dus al een aantal beginselen moeten leren. In de eerste plaats de verschillende
letters van het alfabet. Vervolgens leren ze om de letters te vormen tot lettergrepen en ze
goed uit te spreken aan de hand van gebeden, het credo of de psalmen. Dit diende twee
doelen: men leerde de uitspraak van het Latijn en tegelijkertijd leerde men de teksten van
de psalmen uit het hoofd99. Ook hier speelt een rol dat de juiste formulering van gebeden
en bijbelteksten cruciaal was in de dienst van God.
Deze nadruk op uitspraak wijst niet alleen op het belang dat werd gehecht aan
formuleringen. Ik denk dat het ons ook iets over het bilinguale karakter van het
middeleeuwse onderwijs vertelt. De jongens moesten de uitspraak van woorden leren,
omdat Latijn allang geen moedertaal meer voor ze was, maar een tweede taal. Gezien het
belang van goede en correcte formuleringen van de heilige teksten, is het begrijpelijk dat
ze in eerste instantie op die uitspraak oefenden en pas later naar de grammaticale
achtergronden van het Latijn gingen kijken. Door te oefenen op uitspraak, leerden ze de
psalmen en sommige bijbelteksten al voor ze deze volledig begrepen.
Daar komt ook bij dat de prijs van een manuscript te hoog was om iedere leerling van
een exemplaar te voorzien. De manuscripten met de grammatica’s dienden uitsluitend
voor de magister die de klas onderwees. Het onderwijs was dus sterk fonetisch
georiënteerd. Dit is een van de redenen dat glossen in de eerste plaats dienden voor de
docent, veel eerder dan als studiemateriaal voor leerlingen. De leraar las zo woorden uit
de tekst voor die de leerlingen dan herhaalden tot het in hun geheugen zat. Of ze
kopieerden het dictaat op wastabletten, waarbij woord voor woord de tekst werd
uitgelegd en herhaald voordat de grammaticale consequenties aan de orde kwamen.
Zoals in hoofdstuk 2 al naar voren kwam, waren de laatantieke grammatica’s en
commentaren geschreven voor een publiek dat Latijn als moedertaal had. De
97 Dicta Catonis.
98 Hunt 1991, dl.1, p. 269-271: postquam alphabetum didicerit et ceteris puerilibus rudimentis imbutus
fuerit, Donatum et illud moralitatis compendium quod Catonis esse vulgus opinatur addiscat, et ab Egloga
Theodoli transeat ad Eglogas Bucolicorum, prelectis tamen quibusdam libellis informationi rudium
necessariis (zie ook Reynolds 1996, p. 7). Raadpleeg verder over grammatica Riché 1979, Hunt 1980,
Holtz 1981.
99 Reynolds1996, p. 9-10, Chase 1926, p. 12.
44
consequenties van deze veranderde leersituatie bij de middeleeuwse leerlingen waren
groot. De antieke leerlingen kenden uiteraard de uitspraak van hun moedertaal,
bovendien waren ook de vervoegings- en verbuigingspatronen van het Latijn bekend aan
hen. Voor een middeleeuwse niet-moedertaalspreker was het nodig per werkwoord de
verschillende vervoegingen en verbuigingen expliciet te leren. Hetzelfde geldt voor de
naamwoorden. Daar waar een moedertaalspreker aan de hand van de eerste vorm van een
woord, meteen de verbuigingen en uitzonderingen kende, moest een nietmoedertaalspreker dat met vallen en opstaan uit het hoofd leren, nog steeds het
schrikbeeld van ieder gymnasiast.
De rijke schakering aan grammaticadocumenten die uit de middeleeuwen zijn
overgeleverd, laat een aantal manieren zien waarop aan deze wisselende behoefte werd
tegemoet gekomen. In de eerste plaats begon men, op zoek naar grammaticale traktaten,
veelvuldig het uit de oudheid overgeleverde materiaal te kopiëren. Aan deze traditionele
grammatica’s die bekend staan onder de naam Schulgrammatik kent Vivian Law een
viertal eigenschappen toe:
1. Ze zijn buitengewoon hiërarchisch van structuur
2. Ze zijn systematisch in hoofdstukken ingedeeld
3. Ze zijn logisch georganiseerd. Dit komt overeen met de benadering uit de
oudheid dat een taal logisch georganiseerd zou zijn
4. Ze hebben de tendens om semantische categorieën op de voorgrond te plaatsen
en formele categorieën op de tweede plaats, of ze in zijn geheel weg te laten100.
De meest gebruikte grammatica’s (tot aan de 16e eeuw), zijn, zoals gezegd de Ars maior
en Ars minor van Donatus. De eerste, de Ars maior, is verdeeld in 3 boeken. Boek 1
handelt over klank (vox), letters/spreekklank (littera), lettergrepen, metriek, accenten en
interpunctie. Boek 2 handelt over zinsdelen: naamwoord, voornaamwoord, werkwoord,
bijwoord, deelwoord, voegwoord, voorzetsel en tussenwerpsel. Boek drie handelt over
barbarismen, soloecismen, andere fouten, metaplasmen, schema’s en tropen101.
De hiërarchie is duidelijk. Boek 1 begint bij het fysieke deel van spraak, van daaruit
werkt men naar letters en lettergrepen. Boek 2 gaat over de verschillende zinsonderdelen
en woordfuncties. En boek 3 zou je kunnen omschrijven met de term stijlfiguren. De
indeling werkt als het ware van klein naar groot, van letter naar zinsdeel, naar zinnen.
Verder is de opdeling zeer gestructureerd. Ieder hoofdstuk begint met een lijst van
definities en eigenschappen van de besproken eenheid. Alle eigenschappen worden een
voor een besproken met voorbeelden102.
Het is echter vooral de Ars minor die in de vroege middeleeuwen wordt gebruikt voor het
grammaticaonderwijs (samen met het derde boek van de Ars maior, dat bekend stond
onder de naam barbarismus, omdat de eerste regel ervan daarover handelt). De Ars
minor behandelt in vraag- en antwoordvorm de onderwerpen van het tweede boek van de
100 Law 2003, p. 65, zie ook Holtz 1981, p. 107-108.
101 Holtz 1981, p. 583:
Ars minor: 1. De partibus orationis, 2. De nomine, 3. De pronomine, 4. De uerbo, 5. De aduerbio, 6. De
participio, 7. De coniunctione, 8. De praepositione, 9. De interiectione.
Ars maior I: 1. De uoce, 2. De littera, 3. De syllaba, 4. De pedibus, 5. De tonis, 6., De posituris.
Ars maior II: 1. De partibus orationis, 2-10. De nomine, 11. De pronomine, 12. De uerbo, 13. De
aduerbio, 14. De participio, 15. De coniunctione, 16. De praepositione, 17. De interiectione.
Ars maior III: 1. De barbarismo, 2. De soloecismo, 3. De ceteris uitiis, 4. De metaplasmo, 5. De
schematibus, 6. De tropis.
102 Law 2003, p. 70, Zie over de hiërarchische structuur en organisatie van de taal in de grammatica ook
Holtz 1981, p. 49-57.
45
Ars maior, zinsonderdelen en woordfuncties. Holtz interpreteert de Ars Donati (de Ars
minor en de Ars maior samen) op basis hiervan als een complete lesmethode voor
beginners en gevorderden. Voordat de leerlingen aan de Ars maior beginnen, moeten ze
de Ars minor al bestudeerd en zich eigen gemaakt hebben103. De Ars minor wordt dus
beschouwd als grammatica voor beginners. Dit blijkt ook uit de vraag- en antwoordvorm
waarin het traktaat is opgesteld. Om een kort voorbeeld te geven uit de sectie over het
naamwoord:
‘Wat is een naamwoord? (de definitie volgt). Het is een zinsdeel dat met
een naamval een persoon of ding specifiek of in het algemeen aangeeft.
Hoeveel eigenschappen heeft een naamwoord? Zes. Welke zijn het?
Hoedanigheid, vergelijking, geslacht, getal, compositie en naamval104.’
In een imaginaire klas stelt de meester de vragen en antwoordt de pupil. Het is echter wel
een laatantieke pupil die hier antwoord geeft. Deze leert in eerste instantie het benoemen
van eenheden en eigenschappen. Daar waar voor een middeleeuwse leerling het leren
van uitspraak, het uitbreiden van vocabulaire en het onder de knie krijgen van de
daadwerkelijke verbuigingen en vervoegingen van belang is, leert de antieke leerling met
name wat ik zou willen omschrijven als het plakken van grammaticale labels op woorden
en zinsdelen. Het grammaticale systeem vormt daarbij een structuur om woorden te
benoemen. Donatus geeft in zijn traktaten voorbeelden ter illustratie van een categorie of
eigenschap, maar niet lijsten met verbuigingen of uitzonderingen daarop. Wanneer
antieke leerlingen een nominativusvorm van een naamwoord krijgen aangereikt, weten
ze immers, als native speakers, hoe het woord verder wordt verbogen.
Door de eeuwen heen, bleef de Ars Donati een belangrijk hulpmiddel bij het bestuderen
van de Latijnse grammatica105. Wel verschenen er spoedig commentaren op Donatus en
op de werken van zijn laatantieke collega’s, om de impliciete grammaticale regels toe te
lichten en met meer voorbeelden te illustreren. Doordat men op grote schaal gebruik
maakte van de laatantieke grammatica’s in een cultuur die niet meer de antieke normen
als basis had, zette deze tendens om traktaten aan te vullen zich op grote schaal door.
Law onderscheidt daarbij drie manieren waarop de kloof tussen formele grammatica’s en
de meer praktische behoeftes aan voorbeelden en lijsten werd overbrugd:
1. Er ontstonden commentaren op de grammatica’s die niet zozeer de gaten in de
tekst opvulden maar eerder de tekst (en laten we Donatus opnieuw als
representant nemen van de laatantieke grammatici) uitlegden. Ze schreven
commentaren bij de Ars Donati zoals Donatus zelf had gedaan bij de tekst van
Vergilius (en Servius na hem).
2. Er ontstonden declinationes nominum: de praktische oplossing voor het gebrek
aan vorminformatie (rijtjes van verbuigingen) werd opgelost door het
103 Holtz 1981, p. 100: (…) dans l’esprit de l’auteur, il n’y a pas deux grammaires, mais une seule
grammaire comportant un cours élémentaire et un cours supérieur; tout elève est censé suivre
successivement les deux cours.
104 Holtz 1981, p. 585: Nomen quid est? Pars orationis cum casu corpus aut rem proprie communiterue
significans. Nomini quot accident? Sex. Quae? Qualitas, conparatio, genus, numerus, figura, casus. (zie
ook Law 2003, p. 70-71). Als we dit vergelijken met hetzelfde deel uit de Ars maior, lezen we: Nomen
est pars orationis cum casu corpus aut rem proprie communiterue significans, proprie ut Roma Tiberis,
communiter ut urbs flumen. Nomini accidunt sex, qualitas, conparatio, genus, numerus, figura, casus.
Nomen unius hominis, appellatio multorum, uocabulum rerum est. Sed modo nomina generaliter dicimus
(Ars maior, II, 2 (Holtz 1981, p. 614)).
105 Naast o.a. de Institutiones Grammaticae van Priscianus.
46
verzamelen van de ontbrekende informatie in lijsten. Er werden verbuigings- en
vervoeginsgschema’s gemaakt van naamwoorden en werkwoorden uit het
kerkelijk vocabulaire. Dit type teksten zien we vanaf het einde van de zevende
eeuw.
3. Aanvullen van de Ars minor en Ars maior met het ontbrekende materiaal door
het oorspronkelijk materiaal van semantische kenmerken te handhaven maar aan
te vullen met lijsten verbuigingen en vervoegingen. In de Ars Asporii,
bijvoorbeeld, een zevende eeuwse grammatica wordt aanvankelijk Donatus
letterlijk gevolgd, maar dan aangevuld met Latijnse declinaties106.
Oorspronkelijk gaven de formele grammatica’s dus vooral een kader om over taal te
kunnen praten. Tijdens de Karolingische renaissance had men juist meer behoefte aan de
praktische aspecten van taal zoals woordkennis, vervoegingen en verbuigingen. In die
zin vormen de glossen om het werk van Vergilius te verklaren, mijns inziens, een een
vierde categorie van ongesystematiseerde, op de praktijk geënte aanvullingen op de
grammatica’s en gaan de twee hand in hand. Zoals boven vermeld, vormde de Ars
Donati een vast onderdeel van het curriculum van een leerling. Door aanvullingen op de
oorspronkelijke tekst en ongetwijfeld ook door de orale uitleg van de magister, werden
de benoemende traktaten praktischer gemaakt. In die zin vormde het bestuderen van de
tekst van Vergilius een volgende stap. Ook in de commentaren bij de tekst van Vergilius
vinden we geen verbuigingen en vervoegingen en geen volledig overzicht van de
verschillende onderdelen van het Latijn. Wel vormen ze een tamelijk praktische manier
om zowel het begrip van de tekst van Vergilius als de kennis van het Latijn te vergroten,
zoals ik in het volgende hoofdstuk zal bespreken. Vergilius en Donatus gingen in die zin
hand in hand en zijn beiden onderdeel van hetzelfde opleidingssysteem.
3.4
De Vergiliuscodices
Veel van de manuscripten uit de editie zijn afkomstig uit de grote kloosters en centra
voor boekproductie als Fleury (9Fc, 9Fm), Corbie (9Fk) en Flavigny (10Fg).
Net als in het naschrift van abt Rahingus wordt vermeld, werden de codices met het werk
van Vergilius in eerste instantie voor bestudering en onderwijsdoeleinden geproduceerd.
Het ligt voor de hand dat dit type gebruiksmanuscripten op een relatief goedkope manier
gemaakt werden, in tegenstelling tot meer prestigieuze boeken als bijvoorbeeld psalters.
Geen van de geëditeerde manuscripten is dan ook vervaardigd van duur perkament en
zelden trof ik rubricering aan of illuminaties. Wel is het belangrijk op te merken dat
‘goedkoop’ in deze context een zeer relatief begrip vormt. Perkament is geprepareerde
huid van kalveren of schapen en daarmee relatief kostbaar. Uit de huid van een schaap
haalt men met de gemiddelde grootte van een vergiliuscodex gemiddeld 1 bifolio, wat
dubbel gevouwen neerkomt op vier bladzijden (2 folio’s). Een manuscript als Vaticaan,
Reg.lat.1669 (9Fm) bevat 192 folio’s. Dat betekent dus dat er 96 bifolio’s, dus de
geprepareerde huiden van 96 schapen nodig zijn geweest om de codex tot stand te
brengen107. Daarnaast was het kopiëren van een manuscript een arbeidsintensieve
bezigheid die de prijs van een codex, hoe eenvoudig van opmaak ook, duur maakte.
Meestal hebben meerdere kopiisten aan dezelfde vergiliuscodex gewerkt. De legger werd
dan opgedeeld in katernen en iedere kopiist kopieerde een of meerdere katernen van de
106 Law 1994, p. 91.
107 Zie over boekproductie onder de Karolingers, McKitterick, o.a. in The new Cambridge medieval history
en The Carolingians and the written word.
47
legger. Door liniëring aan te brengen, wist men precies hoeveel regels er per folio
konden worden gekopieerd. Het verdelen van het werk kwam vervolgens neer op
uittellen van het aantal te kopiëren versregels en zo kon het arbeidsintensieve karwei
worden verdeeld onder meerdere kopiisten, zodat de codex eerder klaar was. Ieder
kopieerde zijn eigen katernen en aan het einde werden de katernen gebonden tot een
codex. Niet alleen het kopiëren, maar ook het verdelen van het werk, het liniëren van het
perkament en het corrigeren aan het einde, maakte de productie van een manuscript tot
vakmanschap. Het is niet voor niets dat er veelvuldig wordt geklaagd over de kwaliteit
en (gebrek aan) scholing van kopiisten.
De opmaak van de manuscripten is over het algemeen als volgt108: in het midden van het
folio staat een kolom met de tekst van Vergilius (tussen de 30 en 40 versregels). Deze
wordt omrand door ruime marges waarin commentaren en glossen kunnen worden
toegevoegd. Vaak zijn de marges gelinieerd zodat de tekst van Servius, of een andere
commentaar kon worden toegevoegd. Ook is er extra ruimte voor glossen overgelaten
tussen de versregels van Vergilius. De negende-eeuwse codices vormen vaak ‘een
complete vergiliuslesmethode’. De tekst van Vergilius en de bijbehorende commentaar
van Servius zijn dan in hun geheel gekopieerd.
Soms zijn beide werken gekopieerd en achter elkaar ingebonden in dezelfde codex. Vaak
echter zijn de marges rond de versregels van Vergilius gelinieerd en is de commentaar
van Servius systematisch in die marges gekopieerd zodat het als het ware een
geannoteerde versie van het werk van Vergilius oplevert. Dit systeem wordt versterkt
doordat de commentaar van Servius direct aan woorden uit de tekst van Vergilius is
gekoppeld. Bij de commentaartekst is de juiste indeling echter lastiger uit te rekenen dan
bij de in hexameters gedichte tekst van Vergilius. De keurige hexameters maken het
gemakkelijk uit te rekenen hoeveel tekst er op een folio gaat (zoals gezegd meestal
gelinieerd voor ongeveer 35 versregels). De tekst van Servius is echter in proza
geschreven met het gevolg dat het niet eenvoudig is de commentaar aan de lemmata uit
de tekst van Vergilius te koppelen. Soms verschijnt informatie dan ook niet naast de
hoofdtekst maar op het vorige of volgende folio, en soms zien we de kopiist met de
moed der wanhoop kleinere en kleinere letters produceren om toch alles nog op het
goede folio te kunnen zetten. Een uitgebreid systeem van verwijzingstekens bij
commentaar en tussen de regels bij de bijbehorende tekst van Vergilius is dan ook te
vinden in de codices.
In de marges van het manuscript staan de langere commentaren die ingaan op bredere,
grammaticale problemen. Deze glossen behandelen de grammaticale of literaire
achtergronden van gebeurtenissen in de tekst van Vergilius. De kortere, interlineaire
glossen richten zich op een directer, praktischer en beter begrip van een bepaald woord
in de tekst. Zij richten zich eerder op taalkundige aanwijzingen als synoniemen of
werkwoordsvervoegingen. In de editie heb ik niet aangegeven welke glossen marginaal
en welke interlineair zijn. De keuze om een opmerking in de marge van het manuscript
ofwel tussen de versregels te maken, heeft mijns inziens alleen met ruimte op het folio te
maken. De langere citaten en opmerkingen passen simpelweg niet tussen de versregels
en worden dus in de marges van het manuscript gezet.
Vanaf de tiende eeuw lijken de ‘volledige vergiliuslesmethodes’ minder in zwang te zijn.
In manuscript Bibliothèque Nationale 7926 (10Fd) bijvoorbeeld, is op de eerste folio’s
de commentaar van Servius keurig in de marge gekopieerd, maar neemt de hoeveelheid
glossen af wanneer we verder bladeren. Ook voor de andere codices geldt dat
intensiviteit en aard van de glossen door de gehele codex vaak wisselt. Het eerste deel
108 Zie ook de manuscriptbeschrijvingen in hoofdstuk 6.
48
van de codex, dat meestal begint met de Eclogae en de Georgica, staat doorgaans vol
met aantekeningen maar tegen de tijd dat we bij het tweede boek van de Aeneis zijn
aangeland, neemt de hoeveelheid glossen af. De vierde Ecloga en het zesde boek van de
Aeneis zijn echter vanwege hun populariteit in de middeleeuwen in verhouding dicht
becommentarieerd. De animo om consequent door het hele manuscript de commentaar
van Servius te kopiëren, lijkt na de negende eeuw af te nemen. Er verschijnen
willekeurig hier en daar glossen, ontleend aan de commentaar van Servius, maar ook
glossen uit onbekende commentaren en eigen toevoegingen. De mate waarin men
‘vasthoudt’ aan de commentaar van Servius, vermindert, zijn autoriteit als belangrijkste
commentaar blijft echter overal leesbaar. De glossen vormen zo gedurende eeuwen in
toenemende mate een lappendeken van informatie, mengvormen en bewerkingen van de
commentaar van Servius, locale commentaren en inzichten van de betreffende magister.
Servius blijft daarbij de absolute basis voor vergiliusinterpretatie. In latere eeuwen
ontstaan er ook commentaren die gebaseerd zijn op de informatie die Servius biedt, maar
die daar varianten op zijn, met een geheel eigen formulering.
Zulke ‘aanpassingen’ treffen we echter niet aan in de tekst van Vergilius zelf. Dit heeft
mijns inziens te maken met ‘de pikorde’ van beide teksten. Hoe meer autoriteit een tekst
bezat, des te letterlijker en ‘zuiverder’ werd hij gekopieerd. In de voorafgaande
hoofdstukken werd duidelijk hoeveel belang er bijvoorbeeld werd gehecht aan het
foutloos kopiëren van bijbelteksten. Vergilius had in deze ‘rangorde’ vanaf de oudheid
zijn plaats veroverd. Als literaire tekst had zijn werk een dusdanige respectabele status
dat het consciëntieus en zonder variaties werd gekopieerd. Ik heb dan ook in de codices
van de editie een opvallende eenheid gevonden in de tekst van Vergilius. Natuurlijk zijn
er kleine verschrijvingen, vaak later door de corrector gecorrigeerd, maar nergens zijn
tekstgedeeltes weggelaten of opzettelijke veranderingen aangebracht.
Heel anders is dit bij de commentaar van Servius. Een commentaartekst leent zich per
definitie al voor aanpassingen, toevoegingen en omissies. De tekst bezat weliswaar
autoriteit als lesmethode bij het werk van Vergilius, maar diende eerder als encyclopedie
bij de dichtregels dan als zelfstandige tekst. Na de negende eeuw begint deze
‘vergiliusencyclopedie’ zich te ontwikkelen. Soms worden maar gedeeltes van de tekst
van Servius gekopieerd, meer en meer ook, neemt men de tekst van Servius als basis
voor een geheel eigen uitleg en formulering (bijvoorbeeld codex 11Fa). Het is daarbij
ook niet altijd duidelijk of een legger met het werk van Servius voorhanden is geweest of
dat men putte uit het geheugen bij het neerschrijven van de commentaren. Autoriteit en
traditie, persoonlijke inzichten en ad hoc toepassingen, allemaal spelen ze een rol bij het
gevonden materiaal. De uit de oudheid overgenomen organisatie van een
tekstcommentaar maakte deze erg geschikt voor toevoegingen en omissies, afhankelijk
van de ruimte op het folio en het inzicht van de schoolmeester of kopiist.
Daarbij werden de Vergiliusmanuscripten voortdurend gebruikt in de lespraktijk. Zoals
gezegd zijn er bijna zonder uitzondering in de codices meerdere handen te
onderscheiden. Deze boeken gingen jaren mee, en de verschillende generaties
schoolmeesters voegden eigen glossen en inzichten toe. De codices representeren in die
zin niet een moment in de tijd maar eerder een ontwikkeling. De slecht te achterhalen
geschiedenis van veel van de manuscripten en het gebruik als lesmethode, maken dat de
manuscripten lacunes vertonen, later ter vervanging ingevoegde katernen bevatten en in
die zin getuigen van hun eigen gebruik en het verstrijken van de tijd. Dit bemoeilijkt het
vaststellen van de verschillende handen en het besluiten over de herkomst en
geschiedenis van een manuscript.
Dit alles heeft gevolgen voor het zoeken naar verwantschap tussen de manuscripten. Het
is duidelijk dat er verwantschap bestaat tussen verschillende corpora glossen (zoals bij de
49
Scholia Bernensia in 9Fb en 9Fc). Door de boven geschetste grilligheid bij het kopiëren
van commentaren (en de slechte leesbaarheid van de glossen) moeten hele codices, en
niet fragmenten, naast elkaar worden gelegd voordat we echt iets kunnen zeggen over
eventuele verwantschappen. Zelfs dan blijft de materie glibberig, vergelijkbaar met het
opzoeken van woorden in een modern woordenboek of encyclopedie. Wanneer we het
woord Venus opzoeken in de Van Dale, vinden we bij het lemma: ‘(mythologie) godin
van de schoonheid en de liefde bij de Romeinen’. Wanneer we hetzelfde woord zoeken
in de Winkler Prins, levert dat op: ‘(mythologie) de Romeinse godin van de liefde,
oorspronkelijk een Oud Italische vegetatiegodin ….etc’. Alhoewel het verhaal in de
Winkler Prins langer is dan dat in de Van Dale (Winkler is tenslotte een encyclopedie),
vertonen de eerste regels van beide werken grote gelijkenis, zonder dat er een directe
verwantschap bestaat tussen beide teksten. Hetzelfde geldt voor de commentaren en
glossen in de verschillende manuscripten. Zelfs als ze overeenkomsten vertonen,
betekent dat niet per se dat ze dezelfde bron hebben109.
Voor het traceren van aanwijsbare verwantschappen is het, zoals gezegd, noodzakelijk
om hele codices te vergelijken. Wel vertelt het geëditeerde materiaal veel over wat nu
werkelijk als problemen of lacunes in de tekst werd ervaren. De glossen vertonen als
gezamenlijke lesmethode en encyclopedie een grote eenheid. In het nu volgende richt ik
me op deze gemeenschappelijke kenmerken, zodat de werking en de achterliggende
lesmethode van het materiaal beter in kaart wordt gebracht.
De inhoud van de Vergiliuscodices vertoont een min of meer standaard corpus teksten.
De meeste codices bevatten in de eerste plaats de aan Vergilius toegeschreven werken
(Eclogae, Aeneis, Georgica) en een of meer van de ‘apocriefe’ werken van Vergilius
(Culex, Moretum, Copa, Dirae et Lydia), de commentaar van Servius, een of meer vitae
van Vergilius en een paar korte of langere uittreksels uit andere antieke werken (een
aantal malen Ovidius (o.a. in 9Fm), maar ook Macrobius, commentaar op Somnium
Scipionis (9Fm), Ennius’ Annalen (9Fj)). Bijna zonder uitzondering worden de
verschillende boeken van de Aeneis voorafgegaan door de Versus super XII libros Basili
(AL, 634), vaak in de codices aan Ovidius toegeschreven. Deze verzen geven een
samenvatting van het betreffende boek van de Aeneis.
De glossen vinden we overal verspreid door de codices. Een deel van de glossen bevindt
zich in de marges, een ander deel tussen de regels. Soms zijn de marges van de
manuscripten gelinieerd, zodat duidelijk ruimte is vrijgehouden voor de commentaren. In
andere gevallen heeft een manuscript geen liniëring, maar wel opvallend grote marges,
waardoor eveneens de indruk ontstaat dat opzettelijk ruimte is vrijgehouden voor het
aanbrengen van commentaren bij de tekst van Vergilius. Vaak begint een glosse door het
vermelden van het lemma waar het bij hoort, meestal in kapitalen. Ik heb eveneens
voorbeelden gezien waarbij een groot aantal verwijzingstekens wordt gebruikt. De
bladspiegel van een folium levert dan een soort zoekplaat op om woorden in de tekst van
Vergilius te koppelen aan de glosse waar ze bijhoren. Interlineaire glossen zijn korter
dan marginale. Daarmee is het verschil tussen beide soorten ook gezegd. Het gevolg
hiervan is wel dat meestal juist synoniemen of korte grammaticale opmerkingen zich
interlineair bevinden (deze kosten immers weinig ruimte).
De meest voor de hand liggende methode om de grote hoeveelheid glossen te editeren, is
om de laatantieke en middeleeuwse methode te volgen en de opmerkingen te koppelen
aan lemmata uit de tekst van Vergilius. Het brede scala aan informatie van de marginale
en interlineaire glossen is immers direct gekoppeld aan de tekst van Vergilius en kan
109 Daintree gebruikt een soortgelijke woordenboekvergelijking in zijn artikel Donatus, black hole or
éminence grise.
50
alleen in die context worden geïnterpreteerd. Juist omdat de glossen vaak zo ongrijpbaar
zijn, slecht leesbaar en in onze ogen onsystematisch, is het lastig om grip te krijgen op
het materiaal.
In het voorafgaande kwam al duidelijk de behoefte van de Karolingers om nieuwe
boeken te kopiëren naar voren. Grammatica werd gebruikt om Latijn beter te leren
beheersen, in dienst van God en bijbelanalyse. Schoolmethodes uit de oudheid werden
hergebruikt en verder ontwikkeld. Er ontstonden florilegia, glossaria en commentaren.
Maar wat betekende dat nu voor het kopiëren en gebruiken van Vergilius in de negende
eeuw? Hoe ziet een ‘Vergiliuslesmethode’ er dan uit? Als de lesmethode niet het pad
volgt dat wij kennen wanneer we een taal leren, hoe werkte het dan wel? Hier wil ik in
het volgende hoofdstuk op ingaan. Met in het achterhoofd het idee dat de
vergiliusglossen bedoeld zijn voor een hogeropgeleide, kleine groep, heb ik getracht het
programma achter de ogenschijnlijk onsamenhangende glossen in kaart te brengen.
51
52
Hoofdstuk 4
Categorisering van de glossen
et is niet eenvoudig om glossen onder te verdelen in categorieën die recht doen
aan de diversiteit van het materiaal. In de literatuur over scholia, worden
verschillende systemen gehanteerd, waarbij geen van alle echt bevredigend is.
Toch wil ik in dit hoofdstuk een poging doen om tot een onderverdeling te komen.
Daarbij pretendeer ik niet dat mijn oplossing sluitend is. Mijn onderverdeling dient, zoals
ook die van de onderzoekers op wie ik voortbouw, om een jargon te bieden dat het
mogelijk maakt het materiaal te benoemen en enig inzicht te bieden in de onderlinge
samenhang van de glossen.
H
4.1
Wat vooraf ging
In 1983 verscheen Gernot Wieland’s Latin glosses on Prudentius and Arator waarin
Wieland glossen analyseerde bij Arator’s De actibus apostolorum110 en Prudentius’
Psychomachia uit het Angelsaksische negende-eeuws handschrift Cambridge University
Library, ms. Gg. 5.35. Deze teksten worden algemeen beschouwd als middeleeuwse
schoolteksten. Wieland richtte zijn aandacht hier bewust op Latijnse glossen. In het
traditionele onderzoek naar glossen lag de focus namelijk vooral op het bestuderen van
volkstalige glossen bij Latijnse teksten111. Wieland onderscheidt de glossen die hij vindt
in vijf verschillende soorten: glossen over prosodie en metriek, lexicale, grammaticale,
syntactische en commentaarglossen112. Wieland gaat hierbij uit van de grammaticale
categorieën zoals die onderwezen werden in traktaten als de Ars Donati en zoekt
vervolgens voorbeelden bij de verschillende groepen. Reynolds zegt hierover:
‘Wieland’s scheme (…) is tacitly informed by the standard medieval
model of language and grammar- letter, syllable, word and phrase. The
syllable is the focus of prosodic glosses, the dictio is examined both as a
significant unit (lexical glosses) and as a part of speech (grammatical
glosses) and the oratio studied by syntactic glosses. In fact, Wieland’s
emphasis is squarely on the glosses themselves, but his scheme
potentially extends into the more general strategies of grammar and
rhetoric, under whose aegis this reading took place113.’
110 Deze tekst was in de middeleeuwen bekend onder de naam Historica Apostolica. Zie de juist verschenen
editie Aratoris subdiaconi Historia apostolica, cura et studio A. P. Orbán. Corpus Christianorum, Series
Latina CXXX (Pars I) en Series Latina CXXXA (Pars II: Glossae), Turnhout, 2006.
111 In zijn artikel Latin Lemma- Latin gloss: the Stepchild of Glossologist’ merkt Wieland op dat het
eigenlijk vreemd is dat het onderzoek naar glossen zich altijd met name op volkstalige glossen heeft
geconcentreerd, p. 91: ‘Even a cursory study of manuscripts shows that Latin glosses over Latin lemmata
are far more numerous than glosses in the vernacular… Numerical superiority, however, has not given
the Latin gloss a more prominent place in research. Quite the contrary: the study of the vernacular gloss
over the Latin lemma is flourishing while the study of Latin-in-Latin glosses is languishing.’
112 Wieland 1984, p. 96-97.
113 Reynolds 1996, p. 31.
53
Impliciet gebruikt Wieland dus de premisse dat de glossen georganiseerd en
geconstrueerd zijn in navolging van de traditionele grammatica’s. In het vervolg van dit
hoofdstuk zal ik op meerdere plaatsen betogen dat dat mijns inziens niet het geval is.
Wieland heeft met zijn studie een belangrijke impuls gegeven aan de systematische
bestudering van Latijnse glossen. In de grillige praktijk van de scholia lijkt Wielands
onderverdeling echter te geforceerd. In de eerste plaats vertonen de genoemde vijf
categorieën grote overlap. Daarnaast gaat hij er ook vanuit dat de glossen die in een
Angelsaksische context zijn gebruikt, specifieke kenmerken zouden hebben die te maken
hebben met de tweetaligheid van de gebruikers. Op het eerste gezicht lijkt het type
glossen dat Wieland vindt in zijn manuscripten echter niet af te wijken van wat ik in het
corpus Vergiliusmanuscripten heb gevonden, alhoewel een meer systematische
vergelijking daar definitief uitsluitsel over zou kunnen bieden.
Alhoewel ik Reynolds’ visie volledig deel, dat het van belang is om te zoeken naar een
indeling van glossen volgens algemeen geldende functies of criteria, denk ik niet dat de
verdeling die Wieland heeft gemaakt de beste is. De onderverdeling lijkt te wringen met
de praktijk van de scholia. Zoals gezegd, volgt Wieland in zijn indeling van de glossen
de categorieën en systemen van de grammaticale traktaten. De laatantieke grammatica’s
hebben als overeenkomst dat ze de Latijnse taal trachten in te delen volgens een vrij
hiërarchisch systeem van kenmerken en eigenschappen. Wielands vooronderstelling is
dat de glossen volgens hetzelfde grammaticale systeem zijn gemaakt (met dezelfde
hiërarchie in het achterhoofd). Maar wat nu als de glossen zich niet op de traditionele
grammatica’s richten maar veel eerder een weerspiegeling zijn van de behoeftes van een
niet-moedertaal-spreker? Wat nu als de glossen inderdaad volgens een systeem zijn
aangebracht maar wanneer dat systeem niet zozeer de grammatica’s representeert maar
eerder wordt gegenereerd door lacunae en de woorden van de onderliggende tekst zelf?
In dat geval is het onderliggende systeem veel meer gericht op intertekstueel begrip en
het oefenen van het Latijn (met voor handen zijnde lemmata uit de tekst) dan op het leren
van eigenschappen en kenmerken. Ik denk dat het laatste inderdaad aan de hand is.
Laten we kijken naar een aantal andere belangrijke studies waarin de auteurs zoeken naar
een systeem achter het materiaal: een andere methode van onderverdelen wordt uitgelegd
in Alexander Schwarz’ artikel ‘Glossen als Texte’ uit 1977, waarin Schwarz Otfrid’s
glossen bij de Institutiones Grammaticae van Priscianus bestudeert. In het geval van
Schwarz betreft het zowel Latijnse als volkstalige glossen en hij stelt zich ten doel te
bestuderen hoe de glossen hebben gefunctioneerd in een schoolomgeving. Vanuit die
doelstelling is zijn onderverdeling dan ook sterk getekend. Schwarz beschouwt zijn
glossen vanuit de literaire theorie waar tekst dient als communicatiemiddel. Hij beperkt
daarmee sterk de voorwaarden waaronder glossen bestudeerd kunnen worden. Volgens
Schwarz is het pas mogelijk om glossen te analyseren wanneer ze lokaliseerbaar en
dateerbaar zijn en wanneer het doel van de glossen en tekst waar ze bijgevoegd zijn
traceerbaar zijn (liefst door extern bewijs) 114.Voor veel middeleeuwse teksten is het
114 Schwarz 1977, p. 26. Als onderzoeksmethode stelt Schwarz het volgende voor:
Wir müssen nämlich
1. für unseren ersten Versuch eine Glossenhandschrift suchen, die nicht bloße Abschrift ist, die sich
datieren und lokalisieren läßt und deren praktischer Zweck feststeht,
2. die Funktionen der einzelnen Glossen innerhalb der Handschrift bestimmen,
3. unsere Kenntnisse im Umkreis des unter 1. genannten ‘praktischen Zweckes’ zusammenstellen,
4. einzelne Glossen in ihrer unter 2. gewonnenen Funktion in das Bild einfügen, das 3. liefert,
5. die Gemeinsamkeit der Ergebnisse formulieren, die wir im 4. Schritt erhalten haben.
54
echter onmogelijk om nauwkeurig de zender en ontvanger te identificeren, of om de tekst
precies te lokaliseren en te dateren115.
Schwarz heeft overigens niet expliciet het doel om een algemeen geldend systeem voor
glossen te ontwerpen. Dit is inherent aan het belang dat hij hecht aan het lokaliseren,
dateren en identificeren van glossen. Schwarz wil zoveel mogelijk over de context van
de scholia weten alvorens op basis van hun vorm er uitspraken over te doen. Hij merkt
overigens op dat de volkstalige glossen qua functie niet van de Latijnse kunnen worden
onderscheiden116. Schwarz komt op basis van zijn materiaal tot 27 functies, waarbij een
aantal specifiek voor zijn tekst opgaan (bv. q: Ergänzung der Theorie Priscians:
Verständnishilfe, Inhaltsangabe von Fachliteratur, auf die Priscian verweist). Doordat
Schwarz nadrukkelijk als uitgangspunt de functionaliteit van de glossen neemt en
benoemt, wordt zijn categorisering op sommige plaatsen te dwingend. Zoals Hexter
terecht opmerkt, is het in praktijk in veel gevallen moeilijk te achterhalen wanneer
glossen vallen onder categorieën als a: Wortschatzübung, b: Wortfeldbetrachtung of c:
Bedeutungsübung. Ik denk bovendien dat het juist kenmerkend is voor glossen dat ze
verschillende functies tegelijkertijd hebben en zo, tegelijkertijd verschillende gaten in
kennis bij de leerlingen kunnen bedienen (bijvoorbeeld tegelijkertijd een synoniem en
een verbuigingsvorm aanbieden) 117. Ik kom daar in de volgende paragrafen uitgebreid
op terug.
Daar waar Wieland de traditionele indeling van grammatica’s als uitgangspunt neemt
voor de indeling van zijn glossen, richt Schwarz zich op de functie van de verschillende
glossen in de historische context van de codex waarin ze zijn geschreven. Aan beide
methodes kleven voor- en nadelen. Daar waar Wieland voortdurend gehinderd wordt
door de overlap tussen zijn categorieën, lijken Schwarz’ glossen soms te ver
geïnterpreteerd en lijkt zijn verdeling uitsluitend op te gaan voor het eigen corpus. Wel
besteedt Schwarz, mijns inziens, meer aandacht aan de didactische functie van de
glossen.
Hexter kiest voor een derde uitgangspunt in zijn in 1986 verschenen Ovid and medieval
schooling: studies in medieval school commentaries on Ovid's Ars amatoria, Epistulae
ex ponto and Epistulae heroidum: hij richt zich op de didactische methode die in de
glossen wordt gebruikt. Hij komt daarbij tot drie hoofdgroepen: vervanging, identificatie
en expansie118. Onder vervanging verstaat Hexter alle woorden die vervangen worden
door een ander woord, meestal om een synoniem of een andere vorm aan te geven.
Onder identificatie valt het benoemen (labelen) van grammaticale termen. Onder
expansie vallen alle types ‘uitbreidingen’ op de tekst van Ovidius. Het is hierbij van
belang om opnieuw op te merken dat ook Hexter, net als Wieland en Schwarz niet de
langere commentaren onderbrengt in zijn systeem119.
115 Zie Hexter 1986, p. 30. Ook hij concludeert: ‘The communicative and didactic context can be assumed
and reconstructed even in cases where the teacher and the abbey classroom cannot be so precisely
pinpointed. In the description of his methodology, Schwarz reveals himself to be too confined by
communication theory. One notes his specific defense against the possible objection that the glosses are
not original with the manuscript but a transcription. This appears to me to be a misplaced concern in a
study that purports to focus on function.
116 Schwarz 1977, p. 27-30. Langbroek neemt de analyse van Schwartz over in haar studie naar Duitstalige,
volkstalige glossen, Langbroek p. 60. Over de vertaaltechniek die ten grondslag ligt aan de volktalige- in
haar geval Duitse glossen, zie Langbroek, p. 146-190.
117 Zie ook Hexter 1986, p. 31.
118 Hexter1986, p. 32
119 Hexter’s onderverdeling is als volgt:
I REPLACEMENT, 1 Grammatical replacement, 2 Synonym/Translation 2a) noun, 2b) verb, 2c)
adjective, 2d) adverb, 2e) conjunction, 2f) expression, 2g) pronoun. 3 Explanatory replacement 3a)
55
In zijn studie richt Hexter zich dus primair op de verschillende technieken die in de
glossen zijn toegepast om het Latijn te onderwijzen in plaats van het benoemen van de
functie van de aangeboden informatie, zoals bij Wieland (volgens de grammaticale
traktaten) en Schwarz (vanuit de literatuurtheorie). Het voordeel van Hexters benadering
is mijns inziens, dat de overlap tussen betekenisvelden van de glossen makkelijker is te
handhaven, omdat het zwaartepunt niet op de betekenis van de glosse ligt maar op het
didactische middel dat gebruikt is om de betekenis over te brengen. Om mijn eerdere
voorbeeld opnieuw aan te halen, wanneer een glosse die een lemma vervangt zowel een
synoniem als een alternatieve vervoeging biedt is het lastig om hem (met Wieland) onder
de lexicale glossen onder te brengen. Strikt genomen biedt deze glosse immers ook
syntactische informatie. Bovendien is het niet meer met zekerheid uit te maken met welk
doel die glosse boven het lemma is geschreven (was dat om een synoniem aan te bieden
of het lemma uit te leggen, of grammaticale informatie te bieden, zoals bij Schwarz?).
Wat wel is vast te stellen, is dat de betreffende glos het lemma vervangt en niet iets
toevoegt of benoemt. Daarmee worden de commentaren direct verbonden aan de tekst
van Vergilius. Uitgangspunt van het systematiseren van de glossen is dan ook primair de
tekst waar ze bij horen. Dat de grammatica’s daarbij een rol spelen is evident. Beide
systemen vormen immers de basis van het grammaticaonderwijs. Het uitgangspunt van
het bestuderen vormt echter bij de laatste methode de tekst waar de commentaren bij
geschreven staan en hun interactie met die tekst. Ik geloof dan ook dat juist die tekst het
cruciale uitgangspunt moet zijn.
Een op het eerste gezicht eenvoudige term als synoniem, zoals bij Wieland bijvoorbeeld,
is al lastig hanteerbaar omdat de commentaren onlosmakelijk verbonden zijn met de
poëtische tekst van Vergilius. Wat in een woordenboek in het geheel geen acceptabel
synoniem zou kunnen zijn, kan door het poëtische taalgebruik in de context van
Vergilius uitstekend dienen als verklaring120. Bovendien meldt één glosse vaak
verschillende soorten informatie over het bijbehorende lemma in de tekst van Vergilius.
Een te grammaticale benadering van de glossen doet daarmee niet volledig recht aan het
unieke van het didactische middel. Daar waar het in de traditionele grammatica’s gaat
om het labelen van termen, vormen glossen nu juist een middel dat gericht is op een
horizontale, dat wil zeggen woord-voor- woordachtige verklaring van de tekst. Uiteraard
wordt er op meerdere plaatsen verwezen naar de terminologie zoals die naar voren komt
in bijvoorbeeld de Ars Donati maar dit lijkt vaker uit de laat antieke
Vergiliuscommentaren te zijn gekopieerd dan dat het nu een belangrijk didactisch middel
is in de periode zelf.
De systematisch hiërarchische manier van labelen en indelen, levert problemen op
wanneer we niet zozeer kijken naar steeds grotere zinsdelen en hun functies en
verschijningsvormen (van letter naar lettergreep, woord en zin), maar gericht zijn op de
onderlinge verbanden (bijvoorbeeld wat voor invloed heeft een meervoudig naamwoord
op het getal van het werkwoord). Dit is nu een belangrijk aspect aan de glossen. Daar
waar de Ars Donati zich richt op het labelen en categoriseren van de grammatica, van
simple explanatory replacement, 3b) specific for a general noun, 3c) abstract for god’s (goddess) name,
3d) replacement of a patronymic.
II IDENTIFICATION 1) identification as and of proper name, 2) identification as name, 3) identification
of case, part of speech, mood etc. 3a) vocative, 3b) ablative, 3c) dative, 3d) adverb, 3e) imperative, 3f)
optative, 4) syntactical markings.
III EXPANSION 1) supplied, 1a) subject, 1b) verb, 1c) object, 1d) preposition, 1e) conjunction, 2f)
adverb, 1g) interjection, 2) expansion of thought, 3) supplied to) 3a) adjective supplied to noun, 3b)
possessive noun supplied to noun, 3c) noun supplied to adjective, 3d) noun referent supplied to (relative
or demonstrative) pronoun.
120 Zie paragraaf 4.2.
56
woorden in hun verschillende gedaantes en met verschillende functies, worden in de
glossen juist opvallend weinig woorden gelabeld (er wordt weinig grammaticale
terminologie gebruikt) en is het opvallend dat juist de samenhang tussen de verschillende
woorden die een zin maken (en zinnen onderling) belangrijk is. Een groot deel van de
meer grammaticale glossen is er, mijns inziens, expliciet op gericht om juist de
horizontale verbanden in de zinnen duidelijk te maken. Voortdurend wordt daarmee
vooruit gewezen, functies verduidelijkt en informatie aangevuld. Op die manier wordt de
tekst van Vergilius vanuit zichzelf verklaard, waarbij, uiteraard op een hoger niveau, de
terminologie van Donatus gebruikt kan zijn. Daar waar de Ars Donati dus de formele,
intellectuele labeling doceert, die (ook in de middeleeuwen) de geleerde van de
geletterde onderscheidt, vormen de glossen nu juist de praktische component, aan de
hand waarvan synoniemen kunnen worden geoefend, maar ook werkwoordsvormen of
declinaties, tijdens de lezing, kunnen worden bestudeerd. Beide onderwijsvormen zijn zo
een goede aanvulling op elkaar.
De glossen in deze editie zijn gemaakt ter ondersteuning van het zesde boek van de
Aeneis en de vierde Ecloga, waarbij letter voor letter, woord voor woord de tekst werd
‘doorgeploegd’. Verschillende aspecten en niveaus van de taal komen daarbij aan de
orde. Per woord wordt declinatie, referent, modus of tijd vastgesteld, maar ook lexicale
achtergrond gegeven en per zin of fragment de literaire context en kennis van de
oudheid. De glossen sluiten daarmee absoluut aan bij de grammaticale traktaten (die
vaak als naslagwerk werden gebruikt) maar geven geen systematische representatie van
de gangbare grammatica’s en vertonen, door elkaar lopend, informatie op verschillende
niveaus. Deze absolute verbondenheid tussen tekst en commentaar moet volgens mij dan
ook het startpunt vormen van de benadering van het materiaal. De glossen
vertegenwoordigen ‘problemen’ of op zijn minst interessante informatie in de tekst,
dingen die de moeite waard zijn om daar iets over te zeggen.
In de verdeling van mijn glossen heb ik dan ook Hexters methode als uitgangspunt
genomen. Niet heb ik echter alle categorieën van Hexter overgenomen. Net als bij
Schwarz is Hexters onderverdeling niet als algemeen systeem bedoeld maar alleen van
toepassing op een van de manuscripten die hij bestudeerd heeft. Uitgangspunt bleef
echter steeds de interactie met de tekst. Een van de belangrijkste kenmerken van de
glossen is daarbij, mijns inziens, dat ze functioneren op verschillende talige niveaus. Ze
zijn niet alleen gericht op het woord-voor-woord verklaren van de tekst van Vergilius,
maar geven juist ook de samenhang tussen de woorden en de zinnen aan en leggen
bovendien de achtergrond van het verhaalde uit.
Alhoewel ik ervan overtuigd ben, dat een systematische categorisering van al het
materiaal, zowel volgens het systeem van Wieland als volgens het systeem van Hexter
een goed beeld van de verdeling en dus zwaartepunt in de glosse zou kunnen geven, heb
ik dat ik binnen het bestek van dit proefschrift niet meer kunnen uitvoeren. Een dergelijk
onderzoek, zou ons een veel beter beeld kunnen verschaffen van welke informatievelden
het vaakst worden uitgelegd en waar blijkbaar in de praktijk van het lesgeven de nadruk
lag.
Uit het voorafgaande bleek dat er nog steeds geen eenduidig systeem is gevonden om de
glossen in te delen. Wieland heeft een grote impuls gegeven aan de bestudering van
Latijnse glossen. Uit alles blijkt dat het glossenmateriaal moeilijk is te vangen en de
categorieën afhankelijk zijn van het uitgangspunt van de onderzoeker. In het volgende
zullen de langere commentaren apart worden behandeld. Juist de langere verhalen
bevatten een grote hoeveelheid van elkaar verschillende informatie op de grondtekst. In
het nu volgende zal ik eerst uit mijn eigen materiaal de schema’s van Hexter illustreren.
57
Vervolgens zal ik me voor zowel de vierde Ecloga als het zesde boek van de Aeneis
richten op de langere commentaren. Daar zullen ook de verschillen tussen
commentatoren aan de orde komen. Aangezien het hier een groot corpus manuscripten
betreft, biedt het overzicht van alle glossen in de editie een blik op de grote variëteit aan
informatie. Niet iedere magister vindt blijkbaar hetzelfde belangrijk om te vermelden.
Ook hieruit blijkt dat de glossen een sterke relatie hebben met de tekst van Vergilius. Het
zicht van al die varianten bij elkaar maakt het corpus commentaren nog interessanter.
4.2
Vervangingen
De eerste en misschien wel grootste groep van glossen zijn de vervangingen. Overal
verspreid door de manuscripten staan synoniemen van werkwoorden, naamwoorden of
hele woordgroepen. Over het algemeen congrueert dit type glosse met het bijbehorende
lemma. Ook voor langere glossen geldt dat de commentaar meestal aansluit bij de vorm
of formulering van de tekst van Vergilius. Vaak wordt dan eerst een congruerend
synoniem gegeven dat gevolgd wordt door een langere uitleg. Het aangeven van
synoniemen en toevoegingen was niet alleen bedoeld om de tekst makkelijker leesbaar te
maken en te verklaren. De in de glossen geboden synoniemen zijn soms zelfs
ingewikkelder dan de door Vergilius gebruikte woorden (in regel 306 van Aeneis 6
bijvoorbeeld wordt matres vervangen door genetrices). Naast het verduidelijken van de
tekst werden de synoniemen ook gebruikt om het vocabulaire en de woordenschat van de
leerlingen uit te breiden. Varianten boven de tekst van Vergilius schrijven, vormde in die
zin een overhoring en tegelijkertijd een uitbreiding van het vocabulaire. Dat het werken
aan de woordenschat een belangrijk deel van het onderwijs vormde, bewijst de overvloed
van dit type glossen. Dit is overigens een praktijk die we ook al in de commentaar van
Servius aantreffen121. Veel van de langere commentaren bij Servius beginnen met een
synoniem122. De synoniemen van Servius komen dan ook vaak terug in de manuscripten
van de editie. Wanneer een groot deel van de codices hetzelfde synoniem geeft, is het
bijna zonder uitzondering afkomstig uit de commentaar van Servius. Er worden echter
volop verklaringen toegevoegd, zodat de interlineaire glossen een rijk scala aan
woordverklaringen opleveren die als het ware de woordenlijsten van het onderwijs
vormen.
De hoeveelheid ‘vervangende glossen’ overtreft verreweg de hoeveelheid
identificatieglossen (waarbij maar 1 grammaticaal of retorisch aspect wordt benoemd). In
de eerste plaats is, zoals in het voorafgaande al werd betoogd, voor de middeleeuwse
leerling, in tegenstelling tot de laatantieke leerling, veel nuttiger om synonieme woorden
en grammaticale vormen aangeboden te krijgen, dan een benoeming van een
grammaticaal verschijnsel. Daar waar de antieke leerling, de vormen nog kende omdat
hij moedertaalspreker van het Latijn was, had de middeleeuwse ‘tweede taalverwerver’
veel meer behoefte aan het daadwerkelijk oefenen van de verschillende grammaticale
vormen. Met de combinatie van het aanbieden van synoniemen bij de lemmata, samen
met de verschillende vervoegingen en verbuigingen die de verschillende grondwoorden
opleveren, sneed het mes aan twee kanten. Niet alleen leerde men nieuwe woorden als
121 Wanneer ik citeer uit het corpus glossen, spel ik, in navolging van de manuscripten u voor u en v. Daar
waar ik Servius citeer uit de edite van Thilo en Hagen, spel ik, in navolging van hen zowel u als v. Voor
alle vertalingen van de tekst van Vergilius van het zesde boek van de Aeneis citeer ik uit de bewerking
van M.A. Schwartz.
122 Wieland onderscheidt vijf redenen voor het gebruik van synoniemen; verklarende, vocabulaire, wennen
aan orthodoxe formuleringen (bijbeltaal), leren van differentiae en metriek. In mijn materiaal draait het
steeds om de eerste twee functies.
58
uitbreiding van het vocabulaire, maar tegelijkertijd oefende men het rijke scala aan
Latijnse vervoegingen en declinaties. Een ander didactisch middel vormden de
verschillende betekenissen van de woorden, die zowel een Latijns lemma uitleggen als
de woordenschat uitbreiden.
Vaak worden de vervangingen ingeleid door id est of scilicet. Het lijkt erop dat
synoniemen voornamelijk worden voorafgegaan door id est terwijl verklaringen in de
context het voorvoegsel scilicet meekrijgen. Het lijkt afhankelijk te zijn van de magister
of kopiist in hoeverre dit consequent wordt toegepast. Een derde veel gebruikt
voorvoegsel is uel. Meestal geeft uel een synoniem aan, soms lijkt het gebruikt te worden
om een andere lezing van een uitleg (bijvoorbeeld uit een andere commentaar) aan te
geven. Met name wanneer duidelijk is dat een tweede synoniem of toevoeging door een
andere hand in het manuscript is toegevoegd, lijkt deze verklaring gerechtvaardigd.
Om een beeld te geven van de verschillende types vervangingen, geef ik hier per
categorie een aantal voorbeelden.
4.3
Grammaticale synoniemen of vertalingen
Zoals gezegd valt het op, wanneer we bovenstaande voorbeelden van vervangingen
bekijken, dat de synoniemen dezelfde naamval en persoonsvorm hebben als het lemma
dat ze vervangen. Het vervangende woord biedt mijns inziens dus zowel een oefening in
vocabulaire als in grammaticale vorm.
4.3.1 Zelfstandig naamwoord
Doordat de gebruikte synoniemen tot verschillende declinaties behoren, bieden ze een
praktische oefening in het verbuigen van naamwoorden. Het woord caelum (accusativus
enkelvoud 2e declinatie) wordt aangevuld met aerem (accusativus enkelvoud derde
declinatie, Aeneis 6, 724). Niet alleen leert de leerling hier dus een synoniem, maar
tegelijkertijd leert hij op een praktische, intertextuele manier de verschillende
verbuigingen van de declinaties. In dit geval niet op een gestructureerde manier zoals wij
die kennen, maar door met de lemmata en de geboden alternatieven te oefenen. Maar er
wordt nog meer informatie bloot gegeven door de glossen. Wanneer we de verschillende
woorden bij de tekst bekijken, blijken deze niet altijd zuivere synoniemen te zijn, maar
synoniemen in de context van het verhaal van Vergilius. Daarmee breidt dit type glossen
niet alleen het vocabulaire van de leerling uit, maar verklaren ze, tegelijkertijd, de tekst.
Het woord ‘gek’ bijvoorbeeld, heeft immers, gebruikt in de context ‘ik word gek van
jou’ (irriteren)’ een andere semantiek dan in de zin ‘ ik ben gek van jou (houden van)’.
Het gebruikte synoniem spitst als het ware de semantiek van de door Vergilius gebruikte
term toe. We zien dat bijvoorbeeld bij habenas in regel 1 van Aeneis 6. In de vertaling
van M.A. Schwartz: Zo sprak hij wenend en hij vierde de schepen de teugels en.....
Vergilius gebruikt hier de beeldspraak van een schip als paard. De geboden alternatieven
verklaren het metaforisch gebruikte habenas: funes touwen, koorden, retinacula banden,
lijnen, ook wel teugel en uela lora zeiltouwen. Servius merkt overigens al op dat het hier
gaat om een metafoor die bij Homerus vandaan komt. In zijn commentaar vinden we: aut
funes per metaforam dixit, aut Homerum secutus est, qui ait uela erigi (...) id est loris
tortis; his enim utebantur antiqui. Het is opvallend dat funes het meest gebruikte
synoniem is in de manuscripten, een synoniem afkomstig uit Servius. Het is nog
opvallender dat, wat je de hoofdboodschap van Servius-citaat zou kunnen noemen,
namelijk dat het hier gaat om een metafoor, maar twee keer in de glossen wordt
genoemd. De metafoor wordt als stijlfiguur benoemd door de commentatoren van 9Fk en
59
11Fd die melden: funes per metaforam. Beide manuscripten volgen Servius overigens
over het algemeen vrij letterlijk. Manuscript 11Fa vult aan translatio est ab equis ad
naues qui uelociter currunt sicut equi. Het is een overzetting (translatio is letterlijk
metafoor van paarden naar schepen die snel rennen zoals paarden). Steeds maar weer
blijkt dat, vaak op basis van Servius, de commentaren uitgebreid, zeer expliciet en in een
betrekkelijk eenvoudig taalgebruik worden uitgelegd. Helderder en simpeler dan hier,
kun je een boodschap, mijns inziens, niet overbrengen.
Het lemma supplicia (accusativus pluralis) in regel 499123 wordt aangevuld door vulnera
en penas, manus (nominativus singularis) in Aeneis 5 met multitudo en exercitus. Ook
hier volgen de glossen dus de naamval van de lemmata. Verschillende types informatie
worden tegelijkertijd geoefend, op een manier die sterk is verbonden met de tekst van
Vergilius.
Aeneis 1
Aeneis 5
Aeneis 209
Aeneis 354
Aeneis 475
Aeneis 491
Aeneis 498
Aeneis 499
Aeneis 533
Aeneis 567
Aeneis 662
Aeneis 676
Aeneis 724
habenas funes 9Fj,9Fb,11Ic,11Fa/ retinacula 10Ea,11Ic / uela lora 11If
manus multitudo 9Fb,10Ea,11Fa,11Fd / exercitus 9Fj
brattea lamina 9Fb,9Fk,9Fm / folia 9Fj,9Fm,11Fd / brachea 10Ea
undis proxellis 9Fj / fluctibus 11Ie
casu euentu 10Fg
metu timore 11Fa
pauitantem timentem 11Fd /
supplicia uulnera 9Fk,11Fd / penas 11Ie
fortuna casus 11Fa / euentus 11Ie
dolos fraudes 9Fj,11Fa / scelera 9Fj / peccata 11Ie
uates uaticinantes 9Fk / uaticinatores 11Fd / diuinantes 11Ie
iugum montem 9Fb,9Fm / collem 9Fk
caelum aerem 9Fk
4.3.2 Werkwoorden
Ook bij de vervangende glossen bij werkwoorden valt op dat de glossen van de
vervoegingen de lemmata qua vorm op de voet volgen. Ook in dit geval bieden de
verschillende vormen van werkwoorden een manier om werkwoordsvervoegingen te
oefenen. Desinet uit regel 9 van de vierde Ecloga is afgeleid van desinere, een
werkwoord uit de derde coniugatie, en de vorm desinet is dan ook een futurum
indicativus. De bijbehorende glosse cessabit geeft niet alleen een synoniem, maar ook de
parallelle werkwoordsvormen van een werkwoord uit de eerste coniugatie. Opnieuw zien
we een vervoeging met uitbreiding van woordkennis. De bijvoeglijk gebruikte
werkwoordsvormen heb ik nu onder bijvoeglijke naamwoorden gezet. Bij inibit in regel
11 van de vierde Ecloga zien we dat het lemma in de manuscripten 9Fb en 9Fc niet
wordt vervangen door een futurum (advenit, incipit). In regel 28 maakt de magister van
9Fm een fout (pallescebit i.p.v. pallescet). In Aeneis 233 wordt het imponit blijkbaar
opgevat als praesens historicum, zie sculpsit en eleuauit.
Ecloga 9
Ecloga 11
desinet cessabit 9Fb,9Fj,10Ea,10Fa,10Fd,11Fa,11Fd
inibit aduenit 9Fb / incipit 9Fc / incipiet 9Fm,10Fd / adiunget 11Ic / inchoabit
10Fd /
123 Vanaf hier geldt bij de vermelding van versregels dat wanneer ik verwijs naar een lemma uit de Aeneis,
het het zesde boek van de Aeneis betreft. Indien er melding wordt gemaakt van de Ecloga, betreft het de
vierde Ecloga, tenzij anders vermeld.
60
Ecloga 28
Aeneis 4
Aeneis 5
Aeneis 16
Aeneis 215
Aeneis 229
Aeneis 233
Aeneis 536
flauescet albescet 9Fj,9Fm,10Fa,10Fh / maturescet 9Fb,9Fj,11Fd / pallescebit
9Fm / splendebit 10Fc / albicabit 10Fd,11Fa /
fundabat sistebat 9Fb / stabiliebat 9Fb,11Ie / firmabat 10Ea,11Ic,11If
emicat exilit 9Fm,9Fj,9Fk,11Fa,11If / procedit 11Fa / salit 10Ea / prosilit 11Fd
/ualde lucet 11Ic / discurrit ubique 11Ie
enauit nauigauit 9Fj / uolauit 9Fk,10Fc / natauit 9Fm / transuolauit 9Fb,10Ea
struxere edificauere 9Fk / congregare 9Fk / obstruxere 10Fg
circumtulit purgauit 9Fk,9Fm,10Ff,10Fg,11Fa / lustrauit 10Fg,11If / sparsit
9Fb / expiauit 11Fd
imponit exedificat 9Fm / edificat 10Fg,10Fc / componit 10Fg,11Fd / construit
10Fg / sculpsit 11If / eleuauit 11Ie
traiecerat transierat 9Fb,11Fd / transposuerat 11Fa / traxerat 11Fd /
pertransierat 11Ie
Ook bij deze categorie speelt de commentaar van Servius een rol. Vervangingen van
werkwoorden komen overvloedig voor in het materiaal. In die zin vormen ze, net als de
andere vervangingen, duidelijk een veelgebruikt didactisch middel. Servius schrijft over
het algemeen langere commentaren. Wanneer Servius een commentaar begint met een
vervangend werkwoord, vinden we als regel het gebruikte werkwoord terug in de
glossen, vaak zonder de bijbehorende uitleg. Een voorbeeld daarvan vormt circumtulit in
Aeneis 6 regel 229. Het gaat hier over het begrafenisritueel van Misenus waarbij Aeneas
water sprenkelt over zijn makkers. Servius’ commentaar luidt: purgavit. antiquum
verbum est. Vervolgens legt hij uit waarom circumtulit (laten rondgaan) hier moet
worden vertaald met purgauit (reinigen) en voegt hij, karakteristiek voor zijn
commentaar, nog een bron toe (Plautus)124. In de glossen vinden we in 5 manuscripten
purgauit zonder dat ergens Servius’ verdere uitleg wordt geciteerd. Wel wordt nog een
aantal andere synoniemen van purgare aangeleverd uit het corpus (lustrare, expiare,
sparsit).
Een voorbeeld waar Servius breder wordt geciteerd is inibit uit regel 11 van de vierde
Ecloga. Servius vult aan: inchoabit, exordium accipiet, aureum scilicet saeculum. Het
zal aanbreken, een aanvang nemen, namelijk de gouden eeuw (onder het consulschap
van Pollio). In de glossen vinden we het werkwoord inchoabit in dit geval slechts een
keer terug. Bij het bekijken van de editie, blijkt dit een van de gevallen te zijn waar het
hele citaat van Servius is overgenomen (bij 9Fj, 10Fh, 11Fd en 11If). Hierbij valt ook
nog op dat de variant incipit (die qua tijd verkeerd is) afkomstig is uit een andere bron,
namelijk de Scholia Bernensia.
4.3.3 Bijvoeglijk naamwoord
Onder de bijvoeglijke naamwoorden vallen hier ook de bijvoeglijk gebruikte
werkwoordsvormen (participia). In de Latijnse tekst functioneren die immers als
bijvoeglijke naamwoorden. Ook in deze lijst voegen de glossen nieuw vocabulaire toe en
volgen ze de naamval van het lemma (als praktische verbuigingsoefening). De
synoniemen geven alleen die betekenis aan, die binnen de tekst van Vergilius ter zake
doet, dat wil zeggen de letterlijke of de meer overdrachtelijke.
Ecloga 23
Aeneis 7
blandos suaues 9Fm,11Fa / redolentes 11Fd / delectabiles 11Ic
abstrusa absconsa 9Fb9Fk,,11Ic / abscondita 10Ea,11Fd / reclusa 9Fj /
conclusa 11Fd,11Ie / ocultata 11Fa
124 Servius, 6.299: purgavit. antiquum verbum est. Plautus ‘pro larvato te circumferam’, id est purgabo: nam
lustratio a circumlatione dicta est vel taeda vel sulphuris. Iuvenalis ‘si qua darentur sulphura cum taedis’.
61
Aeneis 15
Aeneis 114
Aeneis 130
Aeneis 186
Aeneis 238
Aeneis 434
Aeneis 469
Aeneis 473
Aeneis 494
Aeneis 550
Aeneis 673
praepetibus uelocibus 9Fb,11Fd,10Fc,11Fa,11Ie / felicibus 9Fj,9Fk,10Ff,11If
inualidus senex 10Ea
ardens audax 9Fm,10Ea,11Fd
immensam magnam 9Fk / uastam 10Fg
scrupea lapillosa 9Fj,9Fk,10Fc,11Ie / aspera 11Fa,11Ie / saxosa 10Fc
maesti tristes 9Fk,11Fa
fixos inmobiles 9Fk
umbriferum frondosum9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / tenebrosum 11Fa
laniatum uulneratum 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd
rapidus uelox 10Fg,11Fa
opacis densis 9Fm,11Fd / delectabilibus 11Ie
4.3.4 Bijwoord
Bijwoorden worden opvallend vaak grammaticaal geïdentificeerd. Dit betekent dat de
glosse letterlijk meldt i. aduerbium (zie ook hoofdstuk 2). In sommige gevallen gebruikt
Vergilius de accusativus neutrum singularis van een bijvoeglijk naamwoord als bijwoord
(bijv. toruum). In dat geval meldt de glosse de eigenlijke vorm van het bijwoord (torue).
We zien dit bijvoorbeeld in Ecloga regel 43: suaue (acc. adverbialis; acc. neut. sing)
wordt gevolgd door suauiter en door delectabiliter. In het laatste geval wordt door de
vorm van delectabiliter niet alleen aangegeven dat het om een bijwoord gaat, maar wordt
tegelijkertijd ook nog een alternatief geboden.
Ecloga 25
Ecloga 43
Aeneis 188
Aeneis 449
Aeneis 824
uulgo ubique 9Fb,9Fj,10Ea,10Fa,10Fd,10Fh,11Fa,11Fd,11Ic / passim
9Fj,9Fm,10Fd,11Fd / sparsim 10Fd
suaue suauiter 9Fm / delectabiliter 9Fm
uere ueraciter 9Fb,11Fd
rursus iterum 9Fk
quin insuper 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / immo 9Fk,9Fm / certe 11Fd
4.3.5 Voegwoord
Bij de vervanging van de voegwoorden lijkt de doelstelling opnieuw tweeledig te zijn:
ten eerste het aanbieden van synoniemen, en ten tweede het geven van richting aan de
zin, ofwel het verduidelijken van de manier waarop de tekst van Vergilius begrepen moet
worden. Het voegwoord ubi in Aeneis 340 kan bijvoorbeeld ‘waar’ en ‘nadat’ betekenen.
Door de glosse postquam kan er geen verwarring meer zijn over hoe ubi geïnterpreteerd
moet worden. De drie ‘informatieniveaus’ verbuigingen, vervoegingen, synoniemen en
uitleg (over hoe een woord in de context van Vergilius vertaald moet worden) blijken de
rode draad te zijn bij het plaatsen van de vervangingen.
Aeneis 327
Aneis 340
Aeneis 492
Aeneis 513
Aeneis 533
Aeneis 780
et ac 11Fa
ubi postquam 9Fk,11Fa,11Ie
ceu uelut 11Fa
namque quia 11Ie
an quae et dic mihi 11Fa
et uides quomodo 11Fa
4.3.6 Voornaamwoorden
De voornaamwoorden vormen in het Latijn een lastige groep die allemaal op eigen wijze
verbogen dienen te worden. Bovendien is het voor de lezer niet altijd even eenvoudig te
zien naar wie of naar wat het voornaamwoord verwijst. Dat dit ook voor de
62
middeleeuwse lezer een probleem vormde, blijkt uit de hoeveelheid glossen die de
referent van een voornaamwoord verduidelijken. Opnieuw geldt, mijn inziens, dat het
toevoegen van de referent in de eerste plaats het tekstbegrip op de proef stelt. Door
voortdurend de referenten van de voornaamwoorden te benoemen, verduidelijkt men niet
alleen de constructie van de zin, maar op een iets hoger niveau ook de samenhang van de
tekst. Tibi in Ecloga 18 wordt verduidelijkt met de uocatiuus Salonine. In dit geval is de
naam Saloninus niet eerder gevallen. Het voornaamwoord wordt dus hier verklaard in de
context, er wordt nieuwe informatie toegevoegd. Deze tibi refereert naar een kind met de
naam Saloninus. In Aeneis 324 wordt cuius becommentarieerd met paludis. Dat cuius
hier verwijst naar het moeras wordt duidelijk in de tekst van Vergilius in regel 324
(Stygiamque paludem). Hier wordt dus wel verwezen naar een referent die letterlijk in de
tekst van Vergilius voorkomt. Hetzelfde zien we in Aeneis 57: qui refereert aan Phoebus,
die genoemd staat in regel 56 (Phoebe, grauis Troiae semper miserate labores, Dardana
qui Paridis derexti tela manusque ). Ook in Aeneis regel 335 wordt quos verklaard met
eerder in de tekst genoemde referenten Leucaspim en Orontem (genoemd in regel 334).
Manuscript 11Fa biedt nog extra context door toe te voegen dat Leucaspis en Orontes
met Aeneas waren vertrokken (vertaald: Daar zag hij temidden van hen Leucaspis en
Orontes, de leider van de Lycische vloot, bedroefd en verstoken van de eer aan de doden
bewezen; zodra zij uit Troje waren vertrokken over de winderige zee had hen de storm
overvallen, schip en mannen onder de golven bedelvend125). Hier wordt dus opnieuw
verklarende informatie toegevoegd, namelijk de reden dat de twee mannen vertrokken
(in navolging van Aeneas’ missie). Ook hier spelen dus verschillende functies
tegelijkertijd een rol: aan de ene kant het verduidelijken van referenten voor een beter
tekstbegrip, waarbij in een aantal gevallen extra informatie wordt toegevoegd aan de
tekst. Ook sluit ik niet uit, dat ook hier ‘het praktische leren van de
naamvalsverbuigingen’ een rol speelt, alhoewel dat lastig controleerbaar blijft.
Ecloga 18
Aeneis 46
Aeneis 57
Aeneis 324
Aeneis 335
Aeneis 367
Aeneis 398
Aeneis 450
Aeneis 421
Aeneis 395
Aeneis 640
Aeneis 773
Aeneis 778
tibi Salonine 11Fd
cui Sibillae 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie
qui Febus 9Fk
cuius paludis 9Fb,9Fk / Stygis 9Fj,9Fk,11Fa
quos Leucaspim et Orontem 9Fk / Orontem et Leucaspin cum Aenea 11Fa
quam uiam 9Fk,9Fm,10Fc,11Fd,11Ie / rationem 9Fk
quae uerba 9Fb,10Fc,11Fd,11Ie
quas animas 11Fa
ille Cerberus 9Fb,11Fa,11Ie
ille Hercules 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fc / Alcides 11Fa,11Ie
hic in Elisiis campis 11Fa / in his locis 11Ie
hi iuuenes 9Fm,10Ea,10Fc,11Fa / uiri 11Ie
quem Romulum 9Fk,10Ea,11Fa / natum 11Ie
4.3.7 Grammaticale vervangingen
Bij grammaticale vervangingen gaat het erom dat een lemma uit de tekst van Vergilius
door de glosse wordt vervangen met een andere grammaticale vorm. Dit soort glossen is
betrekkelijk schaars. Vaak betreft het het gebruik van een archaïsche of minder
gebruikelijke woordvorm die dan vervangen wordt door een meer gangbare vorm (zoals
bijvoorbeeld deum en miserum die kunnen worden gebruikt als accusativus enkelvoud en
genitivus meervoud. Let wel dat het toevoegen van de genitivus meervoud hier ook kan
125 Cernit ibi maestos et mortis honore carentis/ Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten,/ quos simul
a Troia uentosa per aequora uectos/ obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque.
63
dienen als uitleg). Zoals ik eerder heb betoogd, is het juist kenmerkend voor de glossen
dat ze met name gericht zijn op het aanbieden van synoniemen en hun bijbehorende
grammaticale vorm. In onderstaande gevallen dienen de glossen, mijns inziens, dan ook
primair om door een andere grammaticale vorm expliciet de vorm van het lemma toe te
lichten omdat die voor verwarring zou kunnen zorgen (zonder het didactische doel van
uitbreiding woordenschat of oefenen vormen).
Voorbeelden zijn o.a.:
Ecloga 15
deum deorum 9Fb,9Fj,10Fd,10Fg,11Ic,11Fd
Aeneis 21
miserum miserorum 10Ea,11Ie
Aeneis 79
excussisse excutere 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,10Ff
Aeneis 145
rite pro ut ritus est 9Fb
Aeneis 153
sunto sint 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie
Aeneis 171
caua cauum 9Fj / caua ablatiuus pro accusatiuus 10Fg
Aeneis 657
choro chorum 11Fd
4.4
Identificatie
Het grammaticaonderwijs stoelde voor een groot deel op laatantieke teksten zoals we in
het voorafgaande zagen. Ik betoogde toen ook dat onderwijs aan de hand van de glossen
juist als kenmerk heeft, dat het een onderwijsvorm voorstaat die zeer op intertextualiteit
is gericht, en veel minder op het hiërarchisch benoemen van grammaticale
onderverdelingen en eigenschappen zoals behandeld in de Ars Donati. Als we kijken
naar de hoeveelheid glossen die intertextuele informatie verschaffen waarbij
tegelijkertijd de tekst (en context) van Vergilius wordt verduidelijkt, de woordenschat
wordt uitgebreid en verschillende vormen aan de orde komen, dan overstijgt het aantal
verre dat van het benoemen van grammaticale termen. Het leren van Latijn gaat aan de
hand van de Latijnse tekst zelf. Wat daar belangrijk bij is, is het praktisch oefenen van
grammaticale en lexicale vormen, zonder al te veel nadruk op de onderverdeling en
karakteristieken die de formele grammatica’s bieden. Dit blijkt ook uit andere gegevens.
In de onderstaande gevallen, waar grammaticale verschijnselen worden genoemd,
vormen de identificaties bijna altijd een citaat uit de commentaar van Servius. In diens
laatantieke commentaar spelen identificaties van grammaticale en retorische begrippen
nog een grotere rol. Voor het geïntendeerde publiek van Servius vormt het verbuigen en
vervoegen van het Latijn geen probleem. Het benoemen van de grammaticale vormen en
hun eigenschappen levert de meerwaarde. Het aantal overgenomen expliciete
identificaties in middeleeuwse manuscripten is juist schaars (ook binnen een glosse
wordt veel vaker verklarende informatie over een lemma gegeven dan dat het
verschijnsel geïdentificeerd wordt). Kortom, in de ‘praktische omgeving’ van de glossen,
is maar beperkt plaats voor grammaticale, hiërarchische benoeming van het materiaal en
wanneer het gebeurt, is het bijna altijd in navolging van Servius en niet uit de pen van de
magister afkomstig.
4.4.1 Identificatie van eigennamen
Op enkele plaatsen in de commentaar worden eigennamen expliciet benoemd (met
proprium nomen). Over het algemeen gaan de benoemingen terug op een oudere bron
(meestal Servius). In de onderstaande glosse bij Aeneis 22 wordt de naam Icarus
benoemd als eigennaam door 9Fk (proprium nomen). Het is opvallend dat de meeste
commentaren het lemma Icarus impliciet uitleggen door te verklaren wie dat is, namelijk
de zoon van Daedalus (filius Dedali). Expliciet blijkt daaruit al dat Icarus dan een
64
eigennaam moet zijn. Bij Deiphobe in regel 36 vinden we in een aantal manuscripten
expliciet terug dat het hier om een eigennaam gaat. Ook Servius meldt: et est proprium
nomen Sibyllae. Het expliciet benoemen van de eigennaam blijkt hier een duidelijke
functie te hebben. Deiphobe is de eigennaam van de profetes die verder in de Aeneis
wordt aangeduid met Sybille. Dit kan gemakkelijk tot verwarring leiden. In het
commentaar in het manuscript 10Ea wordt echter uitgelegd hoe het zit: Sybille is een
algemene naam voor zieneressen en in 11Fd krijgen we de uitleg nog duidelijker: ‘bij de
Grieken worden alle zieneressen Sybille genoemd’ (Proprium nomen Sibille quia Sibille
omnes prophetisse generaliter apud Grecos dicebantur et est Deiphoebe filia Glauci).
Een soortgelijke uitleg vinden we bij regel 667. Het gaat daar om Musaeus, van wie
Servius meldt: theologus fuit iste post Orpheum (...). Ook dit vinden we terug in de
commentaren met als meest uitgebreide variant dat Musaeus een ziener was en leerling
van Orpheus (uates fuit discipulus Orphei 11Ie). Concluderend kunnen we stellen dat
wanneer namen expliciet worden aangeduid met proprium nomen de commentatoren
meestal Servius als bron volgen. Doorgaans worden verklarende glossen gebruikt die
uitleggen wie een bepaalde naam is, eerder dan ze expliciet te kennen geven dat het een
eigennaam is. Opnieuw lijkt het uitleggen van woorden in de context van Vergilius
belangrijker dan het labelen alleen. Bij een dergelijke uitleg blijkt meestal impliciet dat
het een eigennaam betreft. De toegevoegde waarde van de extra informatie lijkt
belangrijker te zijn.
Aeneis 31
Aeneis 36
Aeneis 667
Aeneis 764
Icare filius Dedali 9Fb,9Fk,9Fm,11If / proprium nomen 9Fk
Deiphobe proprium nomen illius est 11Fa / proprium nomen Sibille
9Fb,9Fk,10Ea,11If / Sibilla generale nomen est omnium prophetissarum 10Ea
Proprium nomen Sibille quia Sibille omnes prophetisse generaliter apud Grecos
dicebantur et est Deiphoebe filia Glauci 11Fd
Musaeum hic fuit filosofus 9Fk / teologus 10Ff / Orpheum 11If / uates fuit
discipulus Orphei 11Ie / proprium nomen est 11Fd
Lauinia filia Latini 10Fc / proprium nomen 11Ie
4.4.2 Identificatie van naamvallen
Wanneer er een manier is om de identificatie van een naamval te koppelen aan een ander
type informatie, zal men ervoor kiezen zoveel mogelijk informatie mee te geven boven
het labelen van het verschijnsel. Over het algemeen komen expliciete benoemingen als
nominativus, dativus etc. dan ook betrekkelijk weinig voor. In het onderstaande zal ik per
naamval mijn observaties over hoe en waar ze gebruikt worden geven. Vervolgens ga ik
in op het toevoegen van voorzetsels. Alhoewel er hierbij strikt genomen geen sprake is
van identificatie gaat het mijns inziens om verschijnselen die nauw met elkaar verbonden
zijn. Opnieuw geldt wat ook bij de eerdere identificatiemiddelen gold: daar waar een
naamval expliciet wordt benoemd, gaat het om één type informatie, namelijk de
informatie aan de lezer welke naamval een bepaald lemma heeft. Uit het gebruik van een
groot aantal voorzetsels valt impliciet de naamval van het bijbehorende lemma af te
leiden. Maar meer nog geven de toegevoegde voorzetsels informatie over de syntactische
constructie van de versregel (die zonder het toevoegen van de voorzetsels impliciet in de
naamval blijft). Volgens mij hangt die lading sterk samen met het aanduiden van
naamvallen of op een wat breder niveau, het aangeven van naamvalsfunctie in de zin van
woordgroepen. Daar waar men een naamval kan aanduiden met een voorzetsel, zal men
het niet laten. Bovendien doet een voorzetsel dan wat een synoniem doet met de
vervangingen: het impliceert niet alleen de naamval van het woord dat het
becommentarieert, maar vernauwt tegelijkertijd ook nog de interpretatieruimte. Wanneer
65
men in het Latijn het woord sociis ziet bijvoorbeeld, kan dat een ablativus of een dativus
meervoud zijn. Het toevoegen van a aan sociis, geeft niet alleen dat er in deze context
sprake moet zijn van een ablativus (of van een dativus auctoris), maar ook nog een keer
dat het hier gaat over iets dat door de bondgenoten is gedaan (en niet bijvoorbeeld met de
bondgenoten (cum sociis)).
Toch vinden we ook op een aantal plaatsen het expliciet benoemen van de verschillende
naamvallen. Het verduidelijken en herhalen van naamvallen biedt blijkbaar een stevig
middel om het tekstbegrip te controleren en verder te oefenen.
Nominativus
De gevallen waar expliciet een lemma als nominativus wordt benoemd beperkt zich tot
zes gevallen. Blijkbaar is het herkennen van nominativi niet een groot probleem.
Wellicht kan dit worden verklaard doordat de vele aanvullingen op de tekst van Vergilius
voortdurend benoemen wie of wat onderwerp en wie of wat lijdend voorwerp zijn (zoals
we zagen bij de voornaamwoorden). Bovendien wijken nominativusvormen over het
algemeen af van de andere verbogen vormen, waardoor ze betrekkelijk makkelijk te
herkennen zijn. Van de zes gevallen waar de nominativus expliciet wordt benoemd, gaan
2 gevallen terug op de commentaar van Servius (Aeneis 558 en 841). In 558 betreft het
een twijfelgeval of tractaeque nu als nominativus of als genitivus gebruikt is. De
eigennaam Phasiphae in regel 25 lijkt qua vorm op een genitivus en wordt daarom
verduidelijkt.
Aeneis 25
Aeneis 77
Aeneis 242
Aeneis 558
Aeneis 841
Aeneis 896
Phasiphae filia solis 11Ie / uxor Minois 11Ie / nominatiuus 9Fm
patiens nominatiuus est hic ideo genitiuus 9Fb
Grai nominatiuus 9Fk
tractaeque genitiuus singularis uel nominatiuus est pluralis 11Fd / stridor
tractae catenae sonabat ibidem singularis genitiuus et nominatiuus pluralis
potest esse 11Fa,11Fd
Cosse Cossus tribunus militaris fuit. hic Lartem Tolumnium a loco dictum
occidit et* opima spolia reuocauit. et est nominatiuus eius ‘Lars Lartis’
9Fk,11Fd
Manes nominatiuus pluralis 9Fm / dii 11Ie
Genitivus
De expliciete benaming genitiuus (enkelvoud) vind ik 13 keer in de gehele corpus
glossen. Ook hier geldt dat het meestal niet moeilijk is om een genitivus te herkennen.
De gevallen die in de tekst verwarring opleveren (domus, casus) worden expliciet
gemaakt. Het betreft hier woorden van de vierde declinatie, waar de vorm -us bij vier
naamvallen voorkomt (nominativus en genitivus enkelvoud en de nominativus en
accusativus meervoud) en het dus lastig is te herkennen welke naamval een woord heeft.
Het geval van Aeneis 558 is boven al verklaard. In Aeneis 747 wordt aurai benoemd als
genitivus grecus. In werkelijkheid gaat het hier echter om een archaïsche genitivus.
Aeneis 53
Aeneis 81
Aeneis 377
Aeneis 558
Aeneis 747
66
domus genitiuus 11Fd,11If / genitiuus est 11Fd
domus antri 11Ie / genitiuus 11Fd
casus euentus 10Fg,11Fa / periculi 11Fd / genitiuus 10Fg
tractaeque genitiuus singularis uel nominatiuus est pluralis 11Fd / stridor
tractae catenae sonabat ibidem singularis genitiuus et nominatiuus pluralis
potest esse 11Fa,11Fd
auraï celestis genitiuus Grecus 11Ie
Dativus
De expliciete benoeming dativus komt 15 keer voor in het materiaal. Evenals de vorige
naamvallen, lijkt deze naamval betrekkelijk weinig problemen op te leveren behalve bij
de dativus pluralis die gelijk is aan de ablativus pluralis.Een ander geval waarbij de
dativus expliciet wordt benoemd is bij naamwoorden waarbij de ablativus uitgang
(normaal e) een i heeft en dus gelijk is aan de dativus uitgang (i-stammen).
Ecloga 15
Ecloga 20
Ecloga 57
Ecloga 61
Aeneis 3
Aeneis 54
Aeneis 233
Aeneis 302
Aeneis 708
Aeneis 721
diuisque datiuus 9Fj,10Fc,11Fd
ridenti datiuus 9Fm,10Fc,10Fh
Orphei datiuus Grecus 9Fm,10Fa,10Fc,10Fh,11Fd,10Ea,11Ic
matri datiuus 11Fd
pelago in pelagus126 9Fj,9Fk / contra pelagus 11Fa / ad pelagus 11Ic / datiuus
11Fd
Teucris Troianis 11Fa / datiuus 11Fd
uiro datiuus 11Fd
uelisque aut per uela aut datiuus 10Fc
floribus datiuus 11Fd
miseris animabus 11Fd / datiuus 11Fd
Accusativus
De expliciete aanwijzing accusativus komt 51 keer voor in de hele commentaar. Het gaat
hierbij vaak om woorden die niet de gebruikelijke accusativus pluralis uitgang hebben
(bijvoorbeeld in Aeneis 4 nauis in plaats van naues of in Aeneis 92 gentis in plaats van
gentes). De i-stammen en gemengde stammen hebben naast de accusativus pluralis
meervoud op –es ook de minder gebruikelijke vorm op –is. Die vormen lijken op een
genitivus. Het is daarnaast opvallend dat ook hier meestal wordt gekozen voor een
synoniem van een duidelijker herkenbare accusativus pluralis dan voor de expliciete
benoeming van de accusativus (bijvoorbeeld teretis in regel 207 met als glosse rotundos,
of feralis in 216 met als glosse funebres, rogales, mortiferas, mortales). In de meeste
gevallen wordt de vorm dus weer aangeduid met een synoniem van een herkenbare
accusativus. Op die manier worden opnieuw meerdere soorten informatie gegeven in een
glosse. Ook nigrantis in regel 243 wordt uitgelegd als ‘nigra terga habentes’, een
constructie die zeer herkenbaar is als accusativus. In regel 587 vinden we de identificatie
van een accusativus Grecus (lampada) Als regel geldt dus, dat accusativi veel vaker
expliciet worden benoemd dan nominativi, genitivi en dativi, maar dat opnieuw de
voorkeur uitgaat naar het benoemen door een herkenbaarder synoniem. Wanneer we
identificaties vinden, zijn het steevast a-typische vormen die makkelijk voor een andere
naamval kunnen worden aangezien (bijvoorbeeld genitivus singularis).
Ecloga 20
Aeneis 4
Aeneis 39
Aeneis 92
Aeneis 207
Aeneis 216
Aeneis 243
Aeneis 333
colocasia accusatiuus 9Fb,9Fm
nauis naues 9Fk / pup<p>es 11Ie / accusatiuus9Fb,9Fj,11Fd
bidentes accusatiuus 11Fd / oues 9Fb,11Ie,11If
gentis accusatiuus 9Fb,11Fd
teretis rotundos 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea / accusatiuus 9Fb,11Fd,11If
feralis funebres 9Fk / rogales 9Fm / mortiferas 9Fm,10Fg / mortales
9Fb,10Ea,11Fd,11Ie,11If / accusatiuus 9Fb,11Fd
nigrantis nigra terga habentes 9Fk,10Ea,10Fc,10Fg,11Fa / accusatiuus
9Fb,11Fd
carentis accusatiuus 9Fb,11Fd
126 Ser. Aen. 6,3
67
Aeneis 587
lampada facem 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / facula 9Fk,10Fc,11Fa / fulmina
9Fk,11Ie / accusatiuus Grecus 11Fd
Ablativus
De ablativus is naast de vocativus de meest uitgelegde naamval in de commentaren. Hij
wordt echter maar drie keer als zodanig expliciet vermeld in de commentaren. En daar is
volgens mij een goede reden voor. De ablativus is in het Latijn de meest diverse soort
naamval qua semantiek en functie. Alleen al bij vertaling in het Nederlands komen we
uit op een groot aantal voorzetsels om de betekenis van een ablativus duidelijk te maken.
In wezen gaat het hier om een groot aantal diverse functies. Dit blijkt alleen al uit het
grote aantal verschillende ablativi die worden genoemd in de traditionele Latijnse
schoolgrammatica’s. In de tekst van Vergilius worden ablativi op grote schaal toegelicht,
maar niet door ze expliciet te identificeren maar door als glosse een voorzetsel toe te
voegen. In pragraaf 2.3 zal dit uitgebreid aan de orde komen. Uit het voorbeeld van
Ecloga 16 blijkt al dat de ablativi verreweg in de meeste manuscripten zijn verduidelijkt
met een voorzetsel, namelijk ab. Alleen de commentaror van 9Fb voegt het woord
ablativus toe.
Ecloga 16
Ecloga 41
Aeneis 576
illis ab 9Fj,10Ea,10Fc,10Fh,11Ic,11Fd / ablatiuus 9Fb
tauris ablatiuus pro bubus
Hydra ablatiuus 10Ff
Vocativus
Ook voor de vocativus geldt dat deze vaak wordt aangeduid. Zo rond de 130 keer vinden
we een aanduiding voor deze naamval. De term vocativus komt echter vier maal expliciet
voor. Verder is de aanduiding voor deze naamval ó. Niet alleen geeft het toevoegsel ó
aan dat er sprake is van een vocativus; dit type glossen geeft door de aard van de
naamval een signaal dat iemand direct wordt aangesproken. Er is dus in die gevallen
sprake van een directe rede. Dikwijls betekent dit tegelijkertijd dat er in de tekst van
Vergilius sprake is van een perspectiefwisseling. Van een alwetende verteller wordt als
het ware ingezoemd naar een van de personages in het verhaal die het woord neemt. Het
aangeven van de vocativus, dus van het omslagmoment, biedt in de manuscripten een
waardevolle aanwijzing. Daar waar in moderne drukken een perspectiefwisseling
typografisch wordt weergegeven, ontbreken dergelijke signalen in de manuscripten en is
een extra hulpmiddel dus zeer welkom. De eerste regel van de vierde Ecloga
bijvoorbeeld begint met de woorden Sicilides musae. In de meeste manuscripten levert
dat de glosse ó op en zo weet de lezer meteen dat de muzen hier direct worden
aangesproken. In regel 12 is Pollio de aangesproken persoon van het gedicht. Ook dat
wordt duidelijk door het toevoegsel ó. Let wel dat ook hier 5 keer het voorvoegsel ó
wordt bijgeschreven en maar een keer het expliciete uocatiuus. In sommige gevallen
wordt de spreker expliciet gemaakt, zoals bijvoorbeeld in Aeneis 6 regel 264. Daar en in
de volgende regels wisselt het perspectief naar de dichter die de goden aanroept om
toestemming te vragen te vertellen over de onderwereld. In de vertaling van Schwartz
luidt het:
68
‘Gij goden, die de heerschappij voert over de zielen, gij zwijgende
schimmen, gij Chaos en Phlegethon, gij wijde oorden van nachtelijke
stilte, het zij mij geoorloofd te verkondigen wat ik gehoord heb, en met
uw wil te openbaren de dingen in de duistere diepte der aarde gehuld127.’
Bij het eerste woord di volgt bij de meeste manuscripten ogenblikkelijk ó. Het betreft
hier een vocativus (o goden). In een aantal gevallen wordt echter expliciet aangegeven
dat het hier niet Aeneas of de Sibylle is die het woord nemen maar de dichter, namelijk
Vergilius (door de woorden oratio poetae, uerba poetae, oratio Virgilii). Zowel de
Sibylle als Aeneas zijn in de voorafgaande passage aan het woord geweest en de
perspectiefwisseling naar Vergilius is in die zin onverwacht. Het is dan ook opvallend
dat Servius zwijgt over deze onverwachte perspectiefwisseling. Zoals we in het volgende
nog vaker zullen zien, licht de commentaar van 11Ie de kwestie verder toe met de glosse:
Quia Virgilius in hoc uolumine quedam obscura et infernalibus tenebris occultata
positurus erat ne uideatur reus deorum secreta manifestando uel arrogans dum per se et
sua ui tot secreta inuestigaret idcirco ad deos orationem dirigit quaerens deorum
auxilium ut uitet arrogantiam et eorum licentiam in dicendo ut non uideatur reus. En
hiermee wordt de onverwachte interventie van de dichter zelf verklaard:
‘Omdat Vergilius in dit deel zou verhalen over zekere duistere zaken die
verborgen zijn door de duisternis van de onderwereld, terwijl hij niet
schuldig wilde lijken aan het openbaren van geheimen van de goden
ofwel arrogant alsof hij door zichzelf en op eigen kracht deze dingen had
onderzocht en daarom richt hij zijn woorden tot de goden om hun om
hulp te vragen zodat hij arrogantie voorkomt en de toestemming van hen
heeft in wat hij verhaalt en niet schuldig lijkt.’
Daarmee is de onverwachte wisseling duidelijk. De dichter betracht humilitas en vraagt
de goden om toestemming voor hetgeen hij verhaalt. Na deze onderbreking verspringt
het perspectief in regel 267 dan weer naar het verhaal, namelijk naar de Sibylle en
Aeneas die op pad gaan. De tekst meldt: Ibant obscuri sola sub nocte per umbram. En in
de meeste manuscripten vinden we bij ibant inderdaad de aanvulling Aeneas et Sibilla128,
als aanwijzing dat de tekst verder gaat. Het gaat hier weer over de personages en niet
over de dichter. De commentaar van 11Ie geeft ons de aanwijzing incipit narrare om
duidelijk te maken dat de interventie van Vergilius hier tot een eind komt. Uit het
bovenstaande wordt duidelijk hoe betrekkelijk kleine aanwijzingen een groot hulpmiddel
kunnen vormen in een tekst die interpunctie ontbeert. Het is afhankelijk van de
commentator in hoeverre de passages daarbij worden toegelicht. Wel is duidelijk dat de
latere commentaren in mijn corpus, en vooral die uit 11Fa en 11Ie uitgebreid en vaak
eenvoudiger dan de andere manuscripten de moeilijke passages toelichten.
Ecloga 1
Ecloga 1
Ecloga 12
Aeneis 71
Aeneis 74
Sicelides ó 9Fm,10Ea,10Fh,11Fd,11Ic
Musae ó 11Fd / uocatiuus 9Fb
Pollio ó 9Fb,9Fj,10Ea,10Fh,11Ic / uocatiuus 9Fb
te ó Sibilla 9Fk,10Ea,11Fa,11Fd / ó uates 9Fm,11Fa / ó Deiphebe 11Ie
alma ó 9Fj,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11If,11Ie
127 Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes/ et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late,/
sit mihi fas audita loqui, sit numine uestro/ pandere res alta terra et caligine mersas.
128 In: 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie
69
Aeneis 150
Aeneis 264
Aeneis 456
Aeneis 756
nescis ó Aenea 9Fk
di ó 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie,11If / oratio poetae 9Fb / uerba poetae
9Fk,9Fm / oratio Virgilii 11Fd
infelix Dido ó 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie,11If
age ó nate 9Fk,11Ie
4.4.3 Voorzetsels
Alhoewel voorzetsels strikt genomen toevoegingen op de lemmata zijn en geen
identificaties, wil ik ze toch behandelen bij de identificatie van grammaticale termen en
stijlfiguren. Zoals eerder betoogd bij de ablativus (paragraaf 2.5), vormen voorzetsels
mijns inziens een belangrijke vorm van syntactische informatie. Niet alleen geven ze
aanwijzingen voor de gebruikte naamval, maar ook geven ze aan hoe de meeste ablativi
moeten worden begrepen.
Bij Aeneis regel 34 vinden we bij oculis; cum, in regel 78 bij pectore; a en in regel 314
bij amore; pro. De ablativus oculis wordt door cum gespecificeerd als met de ogen zodat
de lezer weet hoe hij de gebruikte ablativus moet interpreteren. We zien ook in het latere
Latijn de hoeveelheid voorzetsels toenemen. Het Latijn wordt als het ware explicieter
door bijvoorbeeld uitgeschreven bijzinnen i.p.v. werkwoordconstructies en het plaatsen
van voorzetsels ter verduidelijking van de naamval129. Soms wordt een woord
becommentarieerd met het voorzetsel in. Dit verduidelijkt niet per se de naamval. Na in
kan immers zowel een accusativus als een ablativus volgen. Wel maakt het toevoegen
van het voorzetsel, vooral bij ablativi, de manier waarop geïnterpreteerd moet worden
duidelijk. Ze helpen als het ware het type ablativus te definiëren zonder de moderne
termen (b.v. ablativus instrumenti, ablativus modi) te gebruiken. Daarmee perken ze de
vele vertaalmogelijkheden van de verschillende naamvallen in het Latijn in. Opnieuw
vullen ze dus ook impliciet gelaten informatie aan. Het precieze gebruik van de
voorzetsels vormt interessant onderzoek, niet alleen als middel van verduidelijking, maar
ook het gebruik van voorzetsels als prefixen in de uitbreiding van de woordenschat. Het
is in ieder geval opvallend dat het middel van het toevoegen van voorzetsels in het
gehele corpus overvloedig wordt gebruikt. Het verband tussen het gebruik van
voorzetsels en de ontwikkeling van de volkstalen is daarom te meer een nog
onontgonnen maar zeer interessant gebied.
In regel 16 van de vierde Ecloga staat bij illis ab, en in regel 32 bij ratibus de glosse cum
navibus. Hiermee wordt in de eerste plaats de naamval van ratibus duidelijk. Na het
voorzetsel cum volgt altijd een ablativus. Tegelijkertijd geeft de glosse een synoniem
voor ratibus waardoor de betekenis van ratibus wordt verduidelijkt. De voorzetsels
lijken met name richting te geven aan de manier waarop het betreffende woord moet
worden vertaald. Daar waar bij vervangingen de naamval van het lemma doorgaans
wordt aangehouden, zien we hier in enkele gevallen een alternatief met een voorzetsel
dat een accusativus genereert zoals in 457 en 459. Uiteraard wordt daarbij het
bijbehorende alternatief aangepast naar de accusativus.
129 Zie o.a. het werk van Väänänen, Bonnet en Löfstedt.
70
Voorzetsels met acc
Ecloga 21
domum ad 11Fd / in 10Fh
Ecloga 48
magnos ad 9Fb,11Ic
Aeneis 6
Hesperium in Italiam 11Fa
Aeneis 327
horrendas ad 10Fc,11Fa
Aeneis 404
umbras in 9Fm
Aeneis 462
noctemque per 9Fb
Aeneis 481
ad apud 9Fb,9Fk,9Fj,9Fm,10Fc,10Ff,11Fd,11Ie
Aeneis 638
locos ad 9Fk,9Fm,11Fa,11Ie
Aeneis 741
ad contra 9Fb,11Fd
Ablativus
Ecloga 7
Ecloga 16
Ecloga 17
Ecloga 32
Aeneis 3
Aeneis 34
Aeneis 78
Aeneis 178
Aeneis 314
Aeneis 331
Aeneis 444
Aeneis 457
Aeneis 459
Aeneis 466
Aeneis 508
alto ab 11Fd,11Ic
illis ab 9Fj,10Ea,10Fc,10Fh,11Ic,11Fd
patriis de 11Fd
ratibus cum nauibus 9Fb,9Fj,11Fd
dente cum 11Fa,11Fd
oculis cum 9Fb,11Ie
pectore a 9Fj,11Fd
arboribus ex 10Fg,11Fa / de 9Fb,11Ie
amore pro 9Fb,10Fc,11Fd,11Ie
Anchisa de 10Fc / ab 11Fd
morte in 10Ea
ferroque cum 11Ie / per ferrum 11Fa
tellure in inferos 9Fm,11Ie / per inferos 11Ie
fato cum 11Fd / per fatum 9Fj,9Fm,11Fa
terra in 9Fb,11Fd / de 11Fa / in tumulo 11Ie
4.4.4 Grammaticale termen
In de commentaren verschijnen op verschillende plekken langere uitgeschreven
grammaticale aanwijzingen, waarvan ik hier een aantal op een rij zet. Meestal komen
deze langere citaten uit Servius, die als laatantieke grammaticus veel nadruk legt op de
grammaticale uitleg en terminologie van de taal. De praktische aanwijzingen worden
interlineair aangeboden, en bestaan uit het voortdurend aanvullen en keer op keer
herhalen en controleren van persoonsvormen, naamvallen en werkwoordstijden. Dit is
het eigenlijke grammaticaonderwijs. Het terminologisch benoemen van de verschijnselen
is eerder uit overlevering van laatantieke commentaren afkomstig en behoort eigenlijk
ook hier tot bijna encyclopedische kennis over Vergilius thuis. Een voorbeeld vinden we
in regel 79 van het zesde boek van de Aeneis. Excussisse, wordt daar, in manuscript
11Fd met behulp van Servius verduidelijkt als: Excutere tempus pro tempore est Attica
figura qua nos uti non conuenit. ipsa enim licenter utuntur poetae. excuti enim proprie
de equis dicimus quia Phoebus equis utitur et Sibillam quasi equum Appolinem quasi
equitem inducit et in ea translatione permanet.
In regel 187 vinden we si; si est aduerbium obtantis. Zoals uit Ecloga 43 blijkt, is er ook
bij de bijwoorden een manier om de informatie dat het om een bijwoord gaat over te
brengen zonder direct te ‘labelen’. Dit lijkt overeen te komen met mijn hypothese dat de
meeste identificaties van grammaticale en retorische figuren uit de commentaar van
Servius stammen en dus niet meteen een belangrijke methode vormen in het onderwijs
van die tijd. Dit wordt versterkt door het feit dat de vermeldingen betrekkelijk schaars
zijn. Het voorbeeld uit Ecloga 43 kwamen we al eerder tegen bij de vervangingen. Er
71
wordt een tweetal opties gegeven. Driemaal wordt expliciet vermeld dat het om een
bijwoord gaat. Deze glosse is terug te voeren naar een vaste commentaar, de Scholia
Bernensia, van welke 9Fb en 9Fc belangrijke representanten zijn. In Aeneis regel 50
wordt quando toegelicht, op basis van Servius die meldt siquidem: nam coniunctio est,
non adverbium. Quando (wanneer) moet hier geïnterpreteerd worden als een voegwoord
in plaats van een bijwoord. Een goed alternatief is derhalve siquidem (aangezien) of quia
(omdat). Het verklaart namelijk waarom de Sybille bevlogen raakt (sed pectus anhelum/
et rabie fera corda tument, maiorque uideri/ nec mortale sonans, adflata est numine
quando/ iam propriore dei)130. Opnieuw is het opvallend dat de meeste manuscripten
kiezen voor het noemen van een alternatief synoniem in plaats van de uitgeschreven
grammaticale uitleg te kopiëren.
Ecloga 43
Aeneis 50
Aeneis 104
Aeneis 187
Aeneis 220
Aeneis 239
Aeneis 400
Aeneis 409
Aeneis 629
Aeneis 711
suaue suauiter 9Fm / delectabiliter 9Fm / aduerbium 9Fb,9Fc,9Fm
quando siquidem 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fc,10Ff,11Fa / siquidem uel pro quia
uel pro dum 11Fd / siquidem nam coniunctio est non aduerbium 11Fd
inopinaue insperata 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm / insperata nomen est pro participio
11Fd
si utinam 9Fb,9Fk,9Fj,9Fm,10Fc,10Fg,10Ff,11Fa,11Fd,11Ie / ‘si’ est
aduerbium obtantis quasi dicat ‘o’ uel ut ‘utinam’11Fa
defleta participium sine origine uerbi 9Fb,11Fd
uolantes participium est pro nomine positum 11Fd
licet fas est aduerbium concedentis sicut ‘esto’ 9Fb,11Fd
longo post tempore aduerbium aut praepositio aut antique posita 9Fk
age hortantis est aduerbium 11Fa
porro Grecum aduerbium 10Fc,11Fd
4.4.5 Identificatie van retorische figuren
Wanneer in het corpus glossen stijlfiguren worden benoemd, zijn ze, net als bij de
grammaticale terminologie, vrijwel zonder uitzondering afkomstig uit de commentaar
van Servius. Op het gehele corpus glossen vormen deze commentaren slechts een klein,
weinig systematisch aantal in verhouding tot bijvoorbeeld glossen die vervangende
synoniemen aanleveren of de grammaticale aanwijzingen. Een voorbeeld vormt regel 26
van de vierde Ecloga waar we bij het lemma parentis vinden efexegesis i. exageratio uel
explanatio praecedentis verbi. Ook in regel 86 van de Aeneis vinden we de term
effexegesis (overdrijving) bij het lemma horrida. Allegorisch taalgebruik wordt een
aantal malen aangegeven met allegorice, zoals in regel 34 van de vierde Ecloga bij het
woord altera; allegorice Antonius. Hier wordt ‘een andere Argo’ allegorisch gebruikt
voor Antonius. In regel 283 van de Aeneis vinden we weer een menging van
verschillende informatietypes. Bij het woord ulmus staat temporalis uita allegorice
legatur 11Ie, de olm staat dus voor het tijdelijke leven wanneer men het allegorisch leest.
In Ecloga 4 regel 21 vinden we het woord capellae ( ipsae lacte domum referent distenta
capellae). Manuscript 10Fa meldt ons dat capella (geitje) een verkleinwoord
(diminutiuum) is (namelijk van capra). Een aantal keren worden epitheta, vaste
woordcombinaties toegelicht, zoals in regel 30 van de vierde Ecloga waar roscida als
vast bijvoeglijk naamwoord bij mellis wordt verklaard. Hetzelfde gebeurt in regel 4 van
de Aeneis. In regel 21 wordt miserum toegelicht met de term interiectio in de regel
(…tum pendere poenas Cecropidae iussi (miserum) septena quotannis corpora
130 Schwartz: De borst hijgde, haar hart zwol van wildedrift, groter scheen haar gestalte, niet sterfelijk haar
stem, nu zij bezield werd door de macht van de naderende god.
72
natorum131). Deze aanwijzing is ook te vinden bij Servius. Het is lastig dit tussenvoegsel
(miserum) te duiden in een manuscript waar de interpunctie ontbreekt. In navolging van
Servius wordt op enkele plaatsen een hypallage, een bijzondere relatie tussen bijvoeglijk
naamwoord en zelfstandig naamwoord, benoemd. In regel 214 van de Aeneis
bijvoorbeeld, vinden we pinguem taedis (vet of harsig wat pijnhout betreft). Servius en
in navolging van hem en aantal manuscripten verduidelijken het als pinguibus taedis
(harsig pijnhout). Hetzelfde geval vinden we bij Aeneis 268 Ibant obscuri sola sub nocte
per umbram wordt, opnieuw met de hulp van Servius uitgelegd als ypallage est i. ‘sub
obscura nocte soli ibant’ aut ‘sub sola nocte’ ubi nihil aliud est praeter umbram. Een
laatste voorbeeld van een toegelicht retorisch figuur vormt de etymologische verklaring
van de naam Charon in Aeneis 6, regel 299. Op basis van de commentaar van Servius
wordt de etymologie van de naam Charon als tegenstelling (kat antifrasin) uitgelegd,
vanuit het oud Grieks; Acheron, is sine gaudio, zonder vreugde
Ecloga 21
Ecloga 26
Ecloga 30
Ecloga 34
Aeneis 1
Aeneis 4
Aeneis 21
Aeneis 86
Aeneis 214
Aeneis 268
Aeneis 283
Aeneis 299
Aeneis 326
Aeneis 342
Aeneis 518
Aeneis 523
Aeneis 786
capellae diminutiuum 10Fa
parentis efexegesis i. exageratio uel explanatio praecedentis uerbi 9Fm
roscida epiteton mellis posuit 10Fc
altera allegorice Antonius 9Fb,9Fc
habenas funes per metaforam 9Fk,11Fd / translatio est ab equis ad naues qui
uelociter currunt sicutque equi 11Fa
curuae epiteton 9Fb / proprium epiteton est nauium 11Fa / epyteton perpetuum
non enim inueniuntur naues nisi curuae 11Fd
miserum interiectio dolentis 9Fm,10Fc,10Ff / heu i. miserum interiectio 9Fb /
<dolentis> interiectio ac si dice<ret> 9Fk
horrida effexegesis 11Ie
pinguem <h>ipallage 10Ff / <h>ipallage est de pinguibus taedis 9Fb,9Fk,11Fd
/ struxerunt illam de pinguibus tedis 11Fa
sola ypallage 11Fa / ibant soli per umbras sub obscura nocte 9Fb / ypallage est
i. ‘sub obscura nocte soli ibant’ aut ‘sub sola nocte’ ubi nihil aliud est praeter
umbram 11Fd / aut est ipallage pro eo quod est ‘sub obscura nocte’ aut ‘obscuri
ipsi ‘ibant sub obscura nocte’ 11Fa
ulmus temporalis uita allegorice legatur 11Ie
Charon kata antefrasin quasi Acheron 9Fk / quasi Acheron i. sine gaudio 9Fm /
quod careat gaudio 10Fg
Charon non gratiosus per antifrasin 11If
mersit te 11Fa / themesis est medio equore submersit 9Fk / pro submersit
themesis est i. sectio unius uerbi 11Fd
ducebat circumducebat. thmesis est. diuisit unam partem in duos uersus 11Fd
egregia yronicos dixit i. uituperando 9Fm / yronia 10Fc,11Fa,11Ie,11If /
yroniam quoniam consueuerat maritos fallere 11Fd / yronice dicit i. que
consueuerat et maritos fallere et fallendo decipere 10Fg
centum innumerabilis 11Fd,11Ie / finitum pro infinito posuit 9Fb,9Fm
4.4.6 Constructietekens
Op verschillende plaatsen in de manuscripten staan cijfers of letters boven de woorden
van de tekst van Vergilius. Op moeilijke plaatsen helpt de commentator zo zijn leerling
de woordvolgorde van de tekst van Vergilius te begrijpen. Vanuit de oudheid was er
slechts één tekst over syntaxis overgeleverd. Deze tekst stond bekend onder de naam
Priscianus minor ( boek 17 en 18 uit de Institutiones grammaticae). Maar ook in deze
131 Schwartz: (…) daarnaast de Atheners tot hun droefheid gedoemd zeven zonen jaarlijks ter vergelding te
zenden.
73
tekst werden geen sluitende definities gegeven van wat de ‘juiste’ zinsvolgorde in het
Latijn zou moeten zijn132.
Reynolds onderscheidt twee soorten constructietekens. In de eerste plaats onderscheidt
ze tekens (punten en strepen) boven woorden om aan te geven welke woorden bij elkaar
horen of waar de woordvolgorde in de tekst afwijkt. Deze glossen zijn er vooral op
gericht om grammaticale verbanden in de tekst weer te geven en worden aangetroffen in
paren (waarbij bijvoorbeeld een bijvoeglijk naamwoord en het bijbehorende zelfstandig
naamwoord met hetzelfde teken worden gemarkeerd). Een tweede type glossen komt een
aantal malen voor in het hier geëditeerde corpus en betreft letters boven de lemmata die
helpen om de vaak moeilijk geformuleerde versregels van Vergilius te begrijpen en in
een begrijpelijker volgorde te zetten. Die letters werken op alfabetische volgorde133. Ze
worden, zoals gezegd, boven de woorden van Vergilius geplaatst en resulteren in een
begrijpelijker woordvolgorde wanneer men de woorden vervolgens alfabetisch achter
elkaar zet.
Een aantal voorbeelden: In regel 66 en 67 van de Aeneis bidt Aeneas tot de Sybille van
Cumae en de godenwereld om rust te geven aan de Trojanen. (tuque, o sanctissima uates,
praescia uenturi, da (non indebita posco/ regna meis fatis) Latio considere Teucros/
errantisque deos agitataque numina Troiae 134). In het manuscript vinden we:
praescia uenturi, daa (none indebita posco
regna meis fatis) Latiob considerec Teucrosd
Door het tussenvoegsel, hier tussen haakjes, wordt de zin ingewikkeld om te begrijpen,
zeker gezien het feit dat in de manuscripten de interiectio niet tussen haken geplaatst is
door het ontbreken van interpunctie. De commentator lost het probleem op door met
letters de volgorde van de tekstgedeeltes weergeven. Bij herschikking levert dat op: da
Latio considere Teucros, non indebita etc. Reynolds betoogt dat deze volgorde niet
zozeer te maken heeft of afhankelijk is van de ontwikkelingen in de moedertaal
(bijvoorbeeld het Oud Frans) maar veel eerder afhankelijk is van de praktijk van
expositio, de woordvolgorde die ook in de oudheid gebruikt werd bij het parafraseren en
uitleggen van moeilijke zinsconstructies. Twee factoren waren belangrijk bij die
parafrases, namelijk de combinaties van bijvoeglijke naamwoorden en zelfstandige
naamwoorden die bij elkaar hoorden, en het terugbrengen van de versregel tot een
subject/werkwoord/object combinatie (SVO). Deze zinsopbouw was in eerste instantie
tegenstrijdig met de manier waarop klassieke dichters als Vergilius hun verzen
construeerden. De antieke auteurs zetten in principe het werkwoord achteraan in de
regel. Deze poëtische vrijheid leverde soms onorthodoxe woordvolgordes op135. De
recta ordinatio fungeert dan ook in de oudheid niet zozeer als een strikte regel voor
woordvolgorde maar veel eerder als een syntactische metataal die als didactisch middel
132 Reynolds 1996, p. 89. Zie ook verder over syntaxis en woordvolgorde in de middeleeuwen Reynolds, p.
88-134.
133 Zie Reynolds 1996, p. 95.
134 Schwartz: Gij, heilige profetes, bekend met de toekomst, geef (ik vraag om een rijk mij door het lot
beschoren) dat in Latium rust vindt het volk en de dwalende goden en de opgejaagde machten van Troje.
135 Reynolds 1996, p. 111: ‘subject verb object (SVO) order: These strategies may appear at first sight
purely pragmatic and on one level they are. But we need to bear in mind that they run completely
counter to the periodic style of many works of classical literature, including those by Horace, whose
aesthetic was primarily one of suspense. This suspense was created by separating syntactically related
elements, most consistently by postponing the verb, that is to say, by distancing it from its subject, object
or dependent infinitives.’
74
wordt aangewend om lastige stijlfiguren en zinsconstructies te verklaren en te
parafraseren. Reynolds sluit haar betoog af met: ‘I am suggesting then that the ordo
naturalis is the framework in which the sequential glosses operate, and that the SVO
structures they impose are best accounted for by this traditional method of textual
exposition136.’
Door slechte leesbaarheid of het ontbreken of wegslijten van een deel van de
verwijzingen, heb ik deze ‘puzzels’ helaas niet allemaal kunnen oplossen. Maar laten we
nog eens naar een aantal voorbeelden kijken uit het overvloedige materiaal.
Vanaf regel 566 van het zesde boek van de Aeneis vinden we de woorden: Cnosius haec
Rhadamanthus habet durissima regna/ castigatque auditque dolos subigitque fateri(a)/
quae(d) quis (e) apud(k) superos(l) furto(h) laetatus(f) inani(g)/ distulit(i) in seram(m)
commissa(b) piacula(c) mortem(n)137). In manuscript 11Ie vinden we constructietekens
vanaf subigitque fateri (hij dwingt te bekennen). Als we de tekens uitwerken vinden we
in plaats van de bovenstaande volgorde: subigitque fateri commissa piacula quae quis
laetatus inani furto distulit apud superos in seram mortem. Ook hier valt dus op dat de
woordvolgorde verklarender wordt en dat woorddelen bij elkaar worden gezet. Letterlijk
vertaald staat er: (hij dwingt) te bekennen de gepleegde misdaden die, iemand verheugd
over (zijn) ijdele list, heeft uitgesteld bij de levenden tot een laat komende dood.
Zinsdelen worden dus inderdaad dichter bij hun werkwoord geplaatst (commissa piacula
bij fateri ) en woordgroepen ook dichter bij elkaar (inani furto) waardoor de
gecompliceerde constructie gemakkelijker is te begrijpen. Bij dezelfde passage staan in
het manuscript 9Fj ook constructietekens die weliswaar hetzelfde principe van bij elkaar
horende woorden dichter bij elkaar zetten volgt, maar een andere woordvolgorde
oplevert, namelijk: quae piacula quis distulit commissa in seram laetatus apud superos
inani furto mortem.
De observaties van Reynolds blijken dus ook hier op te gaan, alhoewel ook naar voren
komt dat een zeer strikte woordvolgorde niet eenduidig is. De commentaren lijken vooral
te parafraseren door bij elkaar horende woordcombinaties bij elkaar terug te brengen.
9Fk blijkt het frequentst constructietekens aan te geven (ongeveer 7 maal). Helaas is dat
een zeer onduidelijk handschrift, dus zijn de tekens moeilijk leesbaar.
Een andere plaats waar ik constructietekens heb aangetroffen is regel 823 in het zesde
boek van de Aeneis. Hier meldt de Latijnse tekst: uincet amor patriae laudumque
immensa cupido. In het handschrift 11If wordt de versregel van Vergilius opnieuw
gestructureerd als amor patriae uincet immensa laudumque cupido, waarbij het
werkwoord naar voren wordt gehaald zodat het subject bij elkaar staat.
4.5
Toevoegingen
Zoals uit het vorige al naar voren kwam, is het binnen de leermethode van de glossen het
woord voor woord verduidelijken van de tekst heel belangrijk. Daarbij wordt gebruik
gemaakt van het leren van de taal door de taal zelf. In paragraaf 1 zagen we dit gebeuren
door het aanvullen van synoniemen in dezelfde grammaticale vorm als het lemma in de
tekst van Vergilius. Niet alleen gaven de synoniemen een uitbreiding van de
woordenschat, maar ze dienden ook om een bepaalde naamval of woordvorm in een
136 Reynolds 1996, p. 117.
137Schwartz: Rhadamanthus uit Gnosus bestuurt dit wrede rijk; hij hoort alle bedrog en straft het en dwingt
te bekennen, welke daden iemand op aarde heeft verzuimd te boeten, verheugd over ijdele list,
uitstellend tot laat komende dood.
75
andere declinatie of coniungatie te leren. Labelen vormde daarbij een didactisch middel
dat maar beperkt werd gebruikt, voornamelijk voortkomend uit het materiaal van de
laatantieke grammatica’s en eerder een overblijfsel van een vroegere traditie van
hiërarchische grammatica’s dan een probaat leermiddel in de context van deze
manuscripten.
Een derde middel om de tekst van Vergilius toe te lichten, vormen aanvullingen op de
tekst (bij Hexter de derde categorie). Door onderwerpen, voorwerpen en werkwoorden
aan te vullen (boven de lemmata in de tekst van Vergilius) bij de versregels waar
Vergilius ze weglaat, herhaalt men als het ware steeds de zinsstructuur van de tekst
boven het versniveau. Dit is mijns inziens vergelijkbaar met het systeem dat hierboven
naar voren kwam bij de constructietekens. Het gaat daarbij niet zozeer om het aangeven
van de ordo naturalis van de zin maar wel vergroot men het begrip achter de constructie
door impliciete zinsdelen expliciet te maken.
4.5.1 Toevoeging van het onderwerp
Bij werkwoordsvormen wordt vaak het onderwerp toegevoegd. In het Latijn is dit niet in
alle gevallen noodzakelijk omdat het persoonlijk voornaamwoord (in de eerste en tweede
persoon en in de derde persoon) indirect in het werkwoord besloten zit. Bij werkwoorden
worden vaak de onderwerpen herhaald maar ook het lijdend voorwerp of meewerkend
voorwerp. Op die manier wordt de zin zo volledig mogelijk en verduidelijkt men de
constructie zoals bij de constructietekens. Men maakt de syntaxis van de zin als het ware
compleet. Dit lijkt een extra manier om de vergiliaanse verzen, die vaak een nogal lastige
constructie hebben, uit te leggen. Vergilius laat in zijn verzen immers vaak zinsdelen
weg of gebruikt een onconventionele woordvolgorde. Het blijven herhalen en toevoegen
van noodzakelijke zinsdelen functioneert op die manier als extra uitleg maar ook als
controle of de zin duidelijk is.
In onderstaande gevallen wordt het onderwerp toegevoegd. Het wordt als het ware voor
het werkwoord geplaatst.
Aeneis 236
Aeneis 268
Aeneis 498
Aeneis 499
Aeneis 512
Aeneis 677
Aeneis 754
Aeneis 848
exsequitur Aeneas 9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie
ibant Aeneas et Sibilla 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie
agnouit Eneas 9Fk,11Ie
compellat Aeneas 11Ie
reliquit Helena 9Fm
dixit Museus 9Fk,9Fm,11Fa,11Ie
capit Anchises 9Fk
credo ego 11Fa
Bij exsequitur in regel 236 van Aeneis 6 is als onderwerp Aeneas toegevoegd. Deze
wordt door Vergilius in regel 232 als onderwerp opgevoerd wanneer een nieuwe zin
begint. In het Latijn: at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum/ imponit suaque arma uiro
remumque tubamque/ monte sub aëreo, qui nunc Misenus ab illo/ dicitur aeternumque
tenet per saecula nomen. /His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae138. Juist bij de
nieuwe zin (his actis) wordt toegevoegd Aeneas. Hiermee wordt niet alleen de
constructie van regel 236 duidelijker (die nu immers geen expliciet onderwerp heeft)
maar wordt ook verwezen naar het voorafgaande, waar Aeneas al was genoemd als
138 Schwartz: De trouwe Aeneas richtte een zware grafsteen op en legde daar het gereedschap op van de
held, zij roeiriem en zijn trompet, aan de voet van een hoge berg die nu nog naar hem Misenus heet en
die naam behoudt door de eeuwen. Toen dit was geschied, volbracht hij snel de bevelen van de Sybille.
76
onderwerp. Hetzelfde gebeurt in regel 268. Na het de eerder besproken tussenvoegsel
van regel 264 tot en met regel 268, herneemt het verhaal zich en wordt voor de
duidelijkheid het onderwerp wederom toegevoegd139. In Aeneis 6 regel 512 wordt bij
reliquit, Helena aangevuld bij de woorden (illa haec monimenta reliquit). Het onderwerp
Helena wordt door manuscript 9Fm aangevuld bij het werkwoord. In een groot aantal
andere manuscripten zien we Helena echter al toegevoegd bij bij scelus exitiale
Lacaenae (de rampzalige misdaad van Lacaena). Deiphobus legt daar uit dat hij verminkt
en vermoord is door het lot en door Helena. De meeste aanwijzingen Helena bevinden
zich nu boven Lacaena, een onbekende eigennaam die vervangen wordt door een
gangbare eigennaam. Blijkbaar achtten de commentatoren van die manuscripten het niet
noodzakelijk om het woord Helena nogmaals te herhalen bij het werkwoord reliquit. We
komen vervolgens in 512 alleen nog bij illa en bij reliquit eenmaal de uitleg Helena
tegen.
4.5.2 Toevoeging van het werkwoord
Werkwoorden zijn, evenals onderwerpen, cruciaal voor het begrip van een zin.
Toevoegingen zijn dus talrijk daar waar Vergilius in zijn beknoptheid (brevitas) de
werkwoorden weglaat.
Aeneis 234
Aeneis 274
Aeneis 280
Aeneis 484
Aeneis 488
Aeneis 500
Aeneis 509
Aeneis 562
Aeneis 660
Aeneis 662
Aeneis 695
Aeneis 890
monte inponit 9Fb
Luctus erat ibi 9Fb,11Fd
ferreique sunt ibi 11Fa / habitant 9Fb,9Fk
Cererique cernit ibi 11Fa
et iuuat 11Fa
genus qui es 10Fc / qui ducis 11Fa,11Fd,11Ie
Priamides ait 9Fb,9Fj / dixit 10Ea,9Fk,11Ie / respondit 9Fm,11Fa,11Fd
orsa est 9Fm,10Ea,11Fa,11Ie / incipit 9Fk,10Fc / inchoauit 9Fb,11Fd
passi qui sunt* 9Fb,9Fm,11Fd,11Ie / sunt illi qui sunt passi 10Fc / qui fuerunt
11Fa
quique fuerunt 9Fj,11Ie / sunt 9Fm / ibi sunt illi 11Fa
ille autem Aeneas respondit 11Fa
quae essent 10Ea
Het eerste en meest voor de hand liggende werkwoord dat op vele plaatsen wordt
tegevoegd is est. Dit wordt door Vergilius dikwijls impliciet gelaten, zoals bijvoorbeeld
in regel 562 van het zesde boek van de Aeneis. Op deze, maar ook op een aantal andere
plaatsen gebruikt Vergilius alleen het participium orsa gevolgd door het
hoofdwerkwoord loqui, wat kan worden vertaald met ‘zij (de Sybille) begon te spreken’.
Een viertal manuscripten vult aan na orsa, est. Een viertal andere manuscripten kiest
ervoor orsa te vervangen door incipit en inchoauit. In regel 509 zien we een ander geval.
Hier begint Deiphobus te spreken, maar ontbreekt het werkwoord. De Latijnse tekst zegt:
ad quae Priamides en eensgezind vullen de manuscripten aan ait, dixit en respondit,
waarbij opvalt dat respondit nog wel de meest volledige commentaar vormt omdat daar
ook in besloten ligt dat Deiphobus reageert op de woorden van iemand anders. Priamides
wordt overigens veelvuldig aangevuld met Deiphobus, opnieuw een ongewone naam die
wordt verduidelijkt met een meer herkenbare naam. Een laatste opvallende situatie vormt
de passage waar Aeneas en de Sybille de onderwereld betreden (Aeneis 6, regel 274289). Ze lopen dan langs een leger van monsters en schijngestaltes die Vergilius kort
139 Zie paragraaf 5.4.5.
77
beschrijft. Achter ieder nieuwgenoemde schim vullen de handschriften aan habitat of est
ibi om maar voortdurend te herhalen dat voor al die opgesomde schimmen geldt dat ze in
de onderwereld verblijven. Als voorbeeld hiervan heb ik in het kader hierboven het
lemma Luctus (regel 274) aangehaald, dat wordt aangevuld met erat ibi.
4.5.3 Toevoeging van het lijdend voorwerp
Opnieuw lijken bij de toevoegingen van het lijdend voorwerp de lastig te vertalen
versregels van Vergilius zo expliciet mogelijk te worden gemaakt. Opnieuw is het
belangrijk daarbij in het achterhoofd te houden dat de verschillende aanvullingen
(onderwerp/werkwoord/ lijdend voorwerp/bepalingen) niet op zichzelf staan maar dat
juist de optelsom van alle aanvullingen weergeeft hoe de tekst wordt bestudeerd.
Parafrases, constructietekens en deze aanvullingen hebben mijns inziens daarbij
hetzelfde uitgangspunt, namelijk het willen vormen van een zo natuurlijk en volledig
mogelijke zin uit de dichterlijke versconstructies van Vergilius. Dit komt overeen met de
door Reynolds geidentificeerde SVO-constructie. Daarnaast overstijgen de aanvullingen
het zinsniveau doordat ze ook een bindmiddel vormen tussen verschillende versregels en
zinnen binnen de tekst van Vergilius. Door het voortdurend expliciet benoemen van
zinsdelen, herinneren ze de lezer er als het ware aan wie aan het woord was en halen ze
namen of werkwoorden terug die in eerdere zinnen zijn gebruikt. In die zin overstijgen
de vervangingen het niveau van een versregel naar het niveau van een gehele zin. In
regel 498 van de Aeneis 6 zien we weer een aantal aanvullingen bij elkaar. Opnieuw
nemen we de passage waarin Aeneas de toegetakelde Deiphobus ziet in de onderwereld.
Hij herkent hem nauwelijks. Bij agnouit vinden we de glossen Deiphobum, illum en eum.
Illum en eum vullen daarbij de impliciete woorden van Vergilius (uix adeo agnouit) aan
tot de ordo naturalis; uix adeo agnouit illum/ eum. Hierdoor wordt het tevens
makkelijker de rest van de versregel te onderscheiden als een nieuwe bepaling bij illum
(pauitantem ac dira tegentem supplicia). Het valt op dat de glosse uit 9Fk nog vollediger
is door aan te vullen als lijdend voorwerp Deiphobum in plaats van illum/eum. Hierbij
wordt het personage nogmaals expliciet benoemd en kan er geen vergissing ontstaan dat
het hier nog steeds om de in regel 495 benoemde Deiphobus gaat. De commentator in
9Fk is nog vollediger en vult ook expliciet het onderwerp aan bij de eerder genoemde
woorden van Vergilius. Dit levert op uix adeo Aeneas agnouit Deiphobum en daar
mogen we inderdaad wel spreken van een volledige zin. Het valt op dat vooral de
manuscripten 11Ie en 11Fa overal ‘impliciete objecten’ toevoegen (vaak illum/eum). Het
lijkt erop dat die informatie inderdaad wordt toegevoegd om de regels ‘compleet te
maken’ zonder dat objecten met hun specifieke naam worden benoemd. In regel 499
gebeurt hetzelfde. Aeneas spreekt daar Deiphobus toe en volgens hetzelfde stramien zien
we et notis (Aeneas) compellat (eum) uocibus ultro. Daarbij is opvallend dat juist deze
manuscripten ook vaker dan de andere parafrases aanleveren.
Aeneis 439
Aeneis 443
Aeneis 444
Aeneis 476
Aeneis 487
Aeneis 498
Aeneis 499
Aeneis 668
Aeneis 723
Aeneis 749
78
coercet illos 10Fc / eos 11Ie
celant hos 9Fb / illos 9Fk,11Fa,11Ie / eos 10Ea
tegit eos 11Fa,11Ie
miseratur eam 11Fa
iuuat eas 11Fa / illos 9Fk,11Fd,11Ie
agnouit Deiphobum 9Fb,9Fk / illum 11Fa / eum 11Ie / Eneas 9Fk,11Ie
compellat Aeneas 11Ie / eum 11Fd,11Ie / illum 11Fa
habet Museum 9Fk,11Fa
suscipit eum 11Ie
euocat illas animas 11Fd
4.5.4 Bezittelijke voornaamwoorden
Her en der door de tekst worden bezittelijke voornaamwoorden toegevoegd aan lemmata
uit de tekst van Vergilius. In een aantal gevallen verduidelijken ze een deel van de
tekstinhoud, bijvoorbeeld in Ecloga 4, regel 53, waar meae bij uitae expliciet maakt om
wiens leven het gaat. In andere gevallen geven de bezittelijke voornaamwoorden tevens
informatie over de functie van het bijbehorende zelfstandig naamwoord, zoals in Ecloga
4, regel 60 risu, dat gevolgd wordt door tuo. Hetzelfde geldt voor coniunx (Aeneis regel
764) dat verduidelijkt wordt door tua. In de manuscripten 11Fa en 11Ie worden vaak
bezittelijke voornaamwoorden toegevoegd die op het eerste gezicht weinig extra
informatie lijken te geven, alhoewel ze de context van het bijbehorende zelfstandig
naamwoord verduidelijken (bijvoorbeeld iuga sua in Ecloga regel 41).
Ecloga 41
Ecloga 53
Ecloga 60
Aeneis 470
Aeneis 524
Aeneis 642
Aeneis 660
Aeneis 759
Aeneis 764
Aeneis 899
iuga sua 11Fa
uitae meae 9Fb,10Fd
risu tuo 9Fb,11Ic
uultum suum 11Fa
capiti meo 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie
membra sua 11Ie
patriam suam 11Fa
dictis meis 11Fa
coniunx tua 11Fa,11Ie
uiam suam 11Fa
4.5.5 Overige aanvullingen
Ook onderstaande glossen vullen de impliciete versregels van de Romeinse dichter aan.
Ze lijken echter eerder te zijn toegevoegd met het doel om meer informatie ter
verduidelijking van de context te verschaffen dan dat ze gericht zijn op de parafrase en
reconstructie van de ordo naturalis. In Ecloga 4 regel 27 wordt bijvoorbeeld aan het
woord uirtus, tuorum parentum toegevoegd om te verduidelijken dat het om de
heldendaden van de ouders van het aangesproken kind gaat. Ook op een aantal andere
plaatsen zien we dit soort toevoegingen. In regel 6 van Aeneis 6 gaat het om een deel van
de makkers van Aeneas. De glossen vullen aan Troianorum bij pars. Dit gebruik van de
genitivus is als het ware een variant van de bezittelijke voornaamwoorden.
Ecloga 27
Ecloga 42
Ecloga 56
Aeneis 6
Aeneis 13
Aeneis 48
Aeneis 110
Aeneis 305
Aeneis 644
uirtus tuorum parentum 9Fj,10Fa,11Fd,11Ic / illorum 11Fa
lana arietis 10Fh
mater Orphi 9Fm,10Fh
pars Troianorum 9Fk / iuuenum 9Fb,11Ie
tecta Apollinis 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ff / templi Apollinis 10Ea,11Fa
pectus eius 11Ie
flammas Troiae 9Fb,11Fd
turba animarum 11Fa / hominum 11Ie
pars illorum 9Fk,11Fa
Iets soortgelijks gebeurt bij het aanvullen van zelfstandig gebruikte bijvoeglijke
naamwoorden. We zien dat hieronder in regel 46 van de vierde Ecloga. Talia wordt
aangevuld met predicta. Het gaat daar om de nieuwe tijden die voorspeld zijn. In Aeneis
6 regel 10 wordt de grot van de Sybille benoemd als secreta, afgezonderd. De glossen
voegen het zelfstandig naamwoord toe, namelijk loca, habitacula en domus. Het gaat
hier om een afgezonderde plek, woning of huis. In regel 36 van het zesde boek van de
79
Aeneis wordt verwezen naar eerder gesproken woorden. Opnieuw wordt het zelfstandig
gebruikte talia toegelicht met uerba.
Ecloga 39
Ecloga 46
Aeneis 10
Aeneis 36
Aeneis 40
Aeneis 441
Aeneis 466
omnia bona 11Fd
talia predicta 9Fc
secreta loca 9Fb,11Ie / habitacula 10Ea / domus 11Ie
talia uerba 11Fa
talibus dictis 10Ea,11Ie / uerbis 9Fb,11Fa,11If / necessariis 9Fb,11Fd
illos campos 9Fk
extremum uerbum 9Fb,10Fc,11Fd
Ook wordt er op een groot aantal plaatsen andere bepalingen toegevoegd (zoals bij de
genitivi). In regel 100 wordt oro aangevuld met te. Zie ook regel 116, dabat met als
aanvulling mihi.
Aeneis 8
Aeneis 106
Aeneis 116
Aeneis 182
Aeneis 203
monstrat sociis suis 11Fa
oro te 11Fa
dabat mihi 11Fa,11Ie
scinditur ab illis 9Fk
optatis ab Enea 9Fj,9Fk,11Fa,11Ie
Hetzelfde geldt voor aangevulde ablativi. Ze maken daarbij de zin wederom vollediger.
Tegelijkertijd verstrekken ze extra informatie en verduidelijken ze de tekst.
Aanvullingen van voegwoorden vormen een meer grammaticale uitleg. Ze vullen
voegwoorden aan om de zinsconstructie te verduidelijken en daarmee makkelijker te
maken. Opnieuw zien we hier dus een middel om de vaak lastige zinsconstructies van
Vergilius terug te brengen naar een meer gangbare zinsvolgorde. In Ecloga 4 regel 14
wordt et toegevoegd aan soluent om aan te geven dat regel 13 en 14 twee nevengeschikte
bijzinnen zijn. Hetzelfde gebeurt in regel 48. Hier lijkt het erop dat et aangeeft dat de
vertelling nog doorgaat, als een opsomming. In regel 108 wordt ut toegevoegd bij ire.
Aeneas vraagt daar toestemming om naar de onderwereld te gaan om zijn vader te
zoeken en zegt daar “... moge het mijn worden vergund om te gaan naar mijn geliefde
vader”. In het Latijn: ire ad conspectum cari genitoris et ora contigat. Het toegevoegde
ut geeft aan dat de infinitivus ire een finale betekenis heeft (moge het mij vergund
worden opdat ik ga). Het is daarbij opvallend dat niet de bijbehorende persoonsvorm
wordt vermeld, maar alleen het voegwoord.
Ecloga 14
Ecloga 39
Ecloga 48
Aeneis 108
Aeneis 436
Aeneis 664
Aeneis 761
soluent et 11Fd,11Ic
omnis quia 11Fd
adgredere et 11Ic
ire ut 9Fb
animas et 9Fk
aliquos qui 9Fk
tenet et 11Ie
4.6 Verklaringen
In geen van de genoemde methodes om glossen te onderzoeken zijn, zoals gezegd,
langere, verklarende commentaren ondergebracht. Bij de gevonden glossen is het
samengaan van grammaticale informatie met lexicale informatie een van de meest in het
oog springende verschijnselen. In alle categorieën valt het daarbij op dat het uitbreiden
80
van de synoniemen samengaat met intertextualiteit. Bij de categorie glossen die onder de
noemer commentaarglossen vallen, is dat anders. Of deze glossen nu kort (vaak
interlineair) of lang (vaak marginaal) zijn, hun overeenkomst is dat ze
achtergrondinformatie over de tekst van Vergilius verschaffen, die niet direct nuttig is
voor het oefenen van de Latijnse grammatica of het uitbreiden van de woordenschat. Het
betreffen hier glossen die gebeurtenissen, personages en mythologie achter de tekst
uitleggen. Natuurlijk heeft dit zijn nut bij het begrijpen van de tekst. Vele begrippen,
godennamen en mythische verhalen worden toegelicht. Daar waar de tot nog toe
behandelde glossen de leerling primair hielpen het Latijn te begrijpen, vormen de
commentaarglossen als het ware de teksthistorische uitleg. De lengte van de glossen
varieert daarbij: soms duiden 1 of 2 woorden aan wie een bepaalde godheid is of hoe een
mythologische familierelatie in elkaar steekt. Soms geeft men in kortere of langere versie
achtergrondinformatie door het mythologische verhalencorpus uit te leggen waar
Vergilius aan refereert en mee speelt. Ook bij dit type uitleg in de manuscripten zien we
dat Servius de grote kennisbron is. De manier waarop Servius wordt gebruikt, verschilt
echter per manuscript. Vooral de oudere manuscripten lijken de passages die ze
overnemen uit de commentaar zo letterlijk mogelijk te kopiëren. Bij een aantal
manuscripten zijn daarvoor ruime marges gereserveerd waarin de hele commentaar is
gekopieerd (het manuscript 9Fm is hier een goed voorbeeld van). In deze gevallen heb ik
niet de hele commentaar van Servius in mijn corpus glossen overgenomen, maar verwijs
ik naar de editie van Thilo en Hagen. Bij een ander deel van de manuscripten, zijn hier
en daar delen uit de commentaar van Servius gekopieerd (9Fk). Servius is daar dus niet
als integrale methode gekopieerd in de marges, maar slechts delen van zijn commentaar
zijn overgenomen. In deze gevallen heb ik de passages uit de commentaar van Servius
wel overgenomen (omdat het dan in totaal nog een goed beeld geeft van de hoeveelheid
en aard van de commentaren van het betreffende handschrift). Een derde
verschijningsvorm van de commentaar van Servius zijn de gevallen waar Servius
duidelijk als brontekst heeft gediend, maar waar hij niet letterlijk is overgenomen maar
bewerkt. Vooral in de jongere handschriften wordt de commentaar van Servius op vele
manieren bewerkt. Daarbij is niet duidelijk of de brontekst dan als legger diende of dat er
verschillende tradities zijn ontwikkeld. Het laatste heb ik in het door mij bestudeerde
corpus niet kunnen vinden (behalve bij de Scholia Bernensia). Van de jongere
handschriften vertoont een drietal een consequente manier om Servius te bewerken. De
magister van handschrift 11Fd kopieert Servius in een aantal gevallen consciëntieus, vat
hier en daar de commentaar van Servius samen, ofwel combineert de commentaar van
Servius met de commentaar van Claudius Donatus. De magister van manuscript 11Fa
gebruikt Servius vaak als bron maar versimpelt het daar verhaalde. Dit manuscript lijkt
zo ver mogelijk terug te gaan naar de basis, qua uitleg, maar ook qua formuleringen.
Manuscript 11Ie geeft een geheel eigen draai aan de commentaar van Servius door met
christianiseringen een moraal te geven aan het daar vertelde. Dat levert een aantal zeer
interessante commentaren op. Ik kom hier in de besprekingen van beide tekstpassages
van Vergilius nog op terug.
De categorie van verklarende vervangingen is, kortom, de categorie die specifiek gericht
is op de uitleg van de tekst van Vergilius. Het gaat hierbij veel minder om het verbuigen
van grammaticale vormen. De congruentie tussen lemma en glos is dan ook geen vaste
wet. Verklarende glossen komen overal in de tekst voor. In wezen zijn het de kleinere
broertjes van de commentaren. Het enige criterium dat de verklarende vervanging van
een langere commentaar scheidt, is daarbij zijn lengte.
81
4.6.1 Specifiek voor een generiek naamwoord
Het is lastig om de commentaarglossen onder te verdelen omdat hun enige overeenkomst
is dat ze uitleg geven over de tekst van Vergilius. Ik volg hierbij niet strikt Hexter’s
onderverdeling omdat ik een aantal van die categorieën niet prominent terug heb gezien
in mijn materiaal. In deze eerste categorie worden algemene zelfstandige naamwoorden
in de tekst verduidelijkt doordat ze met een specifiek naamwoord worden toegelicht
(vaak een eigennaam). In andere gevallen is de betreffende naam nog helemaal niet
genoemd en specificeert de glosse om welk personage het gaat. In Ecloga 4, regel 7
bijvoorbeeld, gaat het over de identiteit van het kind dat de de gouden eeuw zal inluiden.
Het generieke noua progenies wordt veduidelijkt met Cesar, in het handschrift 10Fc. In
de handschriften 9Fb en 9Fc wordt ons echter een uitgebreidere keuze gelaten; het
betreft daar Saloninus ofwel Augustus ofwel Christus ofwel Marcellus, de zoon van
Octauia. Beide handschriften bevatten de commentaar die bekend staat als de Scholia
Bernensia. In deze commentaar wordt een aantal malen een christelijk element
toegevoegd aan de vierde Ecloga.
Ecloga 7
Ecloga 8
Ecloga 13
Ecloga 63
Aeneis 348
Aeneis 424
Aeneis 438
Aeneis 562
Aeneis 749
noua progenies Cesar 10Fc / Saloninus uel Augustus uel Christus uel
Marcellus Octauiae filius 9Fb,9Fc
puero Salonino 9Fc,9Fj,11Fd,10Fa,10Fc / Cesari 9Fj,11Fd / Phebo 9Fb,9Fc
duce Pollio 9Fb / Augusto uel Pollione uel Salonino
10Fc,10Fd,10Fh,11Fd,11If
dea Minerua 9Fm,11Fd / Diana 11Fd
deus Somnus 9Fb,9Fk,9Fj,11Fa,11If
custode Cerbero 9Fj
palus Stix 11Ie
uates Sibilla 9Fk,11Fa,11Ie
deus Mercurius 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd
Ook verderop in regel 8 zien we dat de aangesproken jongen wordt gespecificeerd met
opnieuw Saloninus, Cesar en in dit geval ook Phebus. Opnieuw zijn de specificaties
afkomstig uit de Scholia Bernensia.
In Aeneis 6 vinden we een aantal recht toe recht aan verklaringen: de custode (wachter)
uit 424 is Cerberus, 438 met palus (moeras) wordt de Stix bedoeld etc. Het valt in deze
gevallen opnieuw op dat de vervangingen in dezelfde naamval staan als de bijbehorende
lemmata.
4.6.2 Ongebruikelijke namen
De tekst van Vergilius bevat een groot aantal synoniemen voor de verschillende
personages en plaatsen. Vergilius speelde met zijn kennis van de mythologische namen
en begrippen, zoals de poëtica van zijn tijd voorschreef. De geletterde toehoorder of lezer
herkende de erudiete verwijzingen er putte er plezier uit die te herkennen. De
commentaren in de manuscripten verduidelijken op vele plaatsen deze namen en maken
daarmee de tekst toegankelijker voor de lezer. In regel 10 van de vierde Ecloga wordt
bijvoorbeeld Lucina aangeroepen. De commentaren vullen aan dat het hier gaat om een
andere naam voor Diana. Ook Servius vermeldt dit in zijn commentaar.
Ecloga 10
Aeneis 6
Aeneis 17
82
Lucina Diana 9Fj,10Fh / Diana dea 10Fd / Lucinam uocat Dianam 10Fd
Hesperium Italicum 9Fb,9Fm,11Fd / in Italiam 11Fa / Italiense 11Ic
Chalcidicaque Archadica 9Fj / Cumas 9Fm / Cumani 10Fc / Cuma s. ciuitate
11Ie
Aeneis 21
Aeneis 23
Aeneis 31
Aeneis 35
Aeneis 41
Aeneis 58
Aeneis 69
Aeneis 445
Aeneis 529
Aeneis 650
Aeneis 694
Cecropidae Athenienses 9Fj,10Ff,11If / Athenienses a rege Cecrope
9Fb,9Fk,11Ie,11Fd
Cnosia Cretensis 9Fk,9Fm,11Ie,11If / Cretica 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd
Icare filius Dedali 9Fb,9Fk,9Fm,11If
Triuiae Mineruae 9Fb / Dianae 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea / Proserpinae
10Ea,11Fd,11Ie
Teucros Troianos 11Fa
Aeacidae Achillis 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa,11Ie
Phoebo Apollini 9Fj
Procrinque uxor Cephali 9Fm
Aeolides Vlixes 9Fj,9Fk,10Ea,10Fg,11If / Vlixes nepos Eoli 9Fm,10Fc/ Eolus
genuit Sisifum, Sisifus Laertem, Laertes Ulixem 11Ie
Ilusque Capis pater 9Fb
Libyae Africe 9Fm,10Fc,11Fa / Cartaginensis 9Fb / Cartaginis 9Fj
Een ander voorbeeld vormt regel 21 van het zesde boek van de Aeneis. Bij het woord
Cecropidae vinden we dat het om de inwoners van Athene gaat (Athenienses). In
navolging van Servius wordt in een aantal manuscripten deze afgeleide nog verder
uitgelegd. Ze verklaren dat het hier gaat om Atheners, maar ook waarom die worden
omschreven als Cecropidae. Ze worden namelijk genoemd naar de naam van hun
koning, Cecrops. Ook in dit geval probeert men zo veel mogelijk de goede (is meestal de
congruerende ) naamval aan te leveren. Teucros wordt omschreven met Troianos, beide
in accusativus meervoud, Libyae wordt Africe of Cartaginensis, of Cartaginis, alle drie
in een genitivus. Vooral de ongebruikelijke namen of afleidingen die Vergilius gebruikt
in zijn tekst, worden verklaard op basis van de commentaar van Servius.
Namen en begrippen worden dus zowel verklaard als toegevoegd, waardoor de tekst van
Vergilius een uitgangspunt vormt voor het mythologisch en cultureel erfgoed uit de
oudheid. Door het voortdurend toevoegen van mythologische verhalen en begrippen
ontstaat als het ware een totaalbeeld van de overleveringen uit de oudheid.
Familiebanden tussen mythologische figuren vormen daar blijkbaar ook een onderdeel
van. Aeolides wordt in regel 529 bijvoorbeeld door een groot deel van de handschriften
toegelicht met Ulixes, Odysseus. 9Fm en 10Fc vullen aan nepos Eoli. Hier wordt het
woord Aeolides verklaard, afstammend van Aeolus, in dit geval de kleinzoon van
Aeolus. In manuscript 11Ie wordt zelfs een bijbels aandoende stamboom toegevoegd:
Eolus genuit Sisifum, Sisifus Laertem, Laertes Ulixem. Het toelichten van familierelaties
vinden we veel vaker terug. In regel 31 bijvoorbeeld staat bij Icare; filius Dedali. Andere
voorbeelden zijn 445 Procrinque; uxor Cephali en regel 650 Ilusque; Capis pater.
4.6.3 Parafrases van zinsdelen
We vinden op verschillende plaatsen parafrases van een directe rede in de tekst van
Vergilius. Dit type glossen is mijns inziens verwant aan de constructieglossen. Ze
brengen de door Vergilius geschreven tekst terug naar de door Reynolds besproken
SVO-opbouw van de zin. Net als bij de aanvullingen van de versregels geldt ook hier dat
er een zo expliciet mogelijke zin wordt gemaakt. Een ander doel van parafraseren lijkt
het werkelijke verduidelijken en omschrijven van wat Vergilius met zijn dichterlijke
taalgebruik bedoelt. Het is opvallend dat er vaker parafrases voorkomen in de jongere
manuscripten dan in de oudere. Vooral in 11Ie en 11Fa en 11Fd zien we omschrijvingen
van de tekst van Vergilius140. Dit lijkt samen te hangen met de manier waarop de
140 In deze context moeten bijvoorbeeld de glossen die afkomstig zijn uit de commentaar van Claudius
Donatus worden genoemd. Deze vinden we in 11Fd. Een van de kenmerken van de commentaar van
83
commentaar van Servius wordt behandeld. Ook daar zien we dat de latere manuscripten
vrijer met de tekst van Servius omgaan.
In regel 371 van Aeneis 6 is de schim van Palinurus aan het woord, de stuurman die
Aeneas onderweg heeft verloren. Palinurus is nog niet begraven een smeekt Aeneas om
hem mee te nemen. Hij zegt da dextram misero et tecum me tolle per undas/ sedibus ut
saltem placidis in morte quiescam141. Hier is het ook Servius die parafraseert door de
woordvolgorde aan te passen, hij meldt ut saltem in morte requiescam sedibus placidis.
et bene, quia nautae semper vagantur. Hij omschrijft Palinurus’ woorden, ‘dat ik althans
in de dood zal rusten op een veilige plaats’ en vult aan en het dat goed want zeelieden
zwerven altijd’. Kortom, Servius licht nog toe dat Palinurus bij zijn leven nooit op een
veilige plaats heeft gerust. Dit is overgenomen in de commentaar van 11Fa maar veel
uitgebreider en simpeler uitgelegd door da mihi auxilium ut post mortem possim
requiescere quia in uita semper causa tui laboraui et bene quia naute semper uagantur
(Geef mij hulp opdat ik na mijn dood kan rusten omdat ik tijdens mijn leven altijd
vanwege jou heb gewerkt en dat is goed want zeelieden zwerven altijd). Het eerste deel
van de commentaar is uitgebreider en makkelijker geparafraseerd dan bij Servius, alleen
de tweede opmerking wordt letterlijk overgenomen. Hierna volgt echter het antwoord
van de Sybille van Cumae. In regel 376 spreekt zij Palinurus toe: desine fata deum flecti
sperare precando (‘hoop niet langer de lotsbeschikkingen van de goden door je gebeden
te buigen’), waarbij de commentaar van 11Ie verduidelijkt ne putes aliter tibi uenire
quam destinatum est (‘denk niet dat jou wat anders overkomt dan wat bestemd is’) en
11Fa parafraseert: cessa sperare posse flecti uoluntatem deorum ullis precibus (‘houd op
te hopen dat je de wil van de goden kunt buigen met welke gebeden ook maar’). Vooral
in het laatste geval wordt de versregel omgebouwd naar een makkelijker leesbare zin.
Het is daarbij opvallend dat de accusativus-cum-infinitivoconstructie is verduidelijkt
door alle werkwoorden achter elkaar te zetten waarna de subjectsaccusativus volgt met
achteraan de verschillende bepalingen.
In regel 95 van het zesde boek van de Aeneis vinden we een ander voorbeeld. De Sybille
maant Aeneas om moed te houden en niet te schrikken van de angstige voorspellingen
die ze hem heeft gegeven. Ze zegt: tu ne cede malis. Dit wordt omschreven door de drie
jongste handschriften als ó Aenea ne cedes i. des locum tantis malis 11Fa, 11Fd en non
fugias propter hec mala 11Ie. Terwijl door ó wordt aangegeven dat Aeneas hier wordt
aangesproken, wordt nog eens extra de nadruk gelegd op het feit dat de Sybille hier
spreekt in een directe rede. Ze richt zich op dat moment expliciet tot Aeneas. Vervolgens
worden haar woorden geparafraseerd en explicieter gemaakt door de jongste
handschriften ó Aenea ne cedes i. des locum tantis malis 11Fa,11Fd (‘ruim de plaats niet
voor zulke grote rampen’) en door non fugias propter hec mala 11Ie (‘vlucht niet voor
deze slechte dingen’). Hierbij wordt de versregel als het ware aangevuld en opnieuw
teruggebracht tot een leesbare zin.
Het volgende voorbeeld verduidelijkt een nogal lange passage in de tekst van Vergilius.
Aeneas bepleit hier zijn recht om als levende naar de onderwereld te gaan om zijn vader
Anchises te bezoeken. In het Latijn staat er vanaf regel 119: Si potuit manis accersere
coniugis Orpheus/ Threicia fretus cithara fidibusque canoris/ si fratrem Pollux alterna
Claudius Donatus is dat hij het grootste deel van de tekst van Vergilius parafraseert om op die manier de
betekenis duidelijk te maken.
141 Schwartz: Reik mij arme uw hand en neem me mee over het water, opdat ik althans in de dood moge
rusten op een veilige plek.
84
morte redemit/ itque reditque uiam totiens. Quid Thesea, magnum,/ quid memorem
Alciden? Et mi genus ab Ioue summo142.
Het valt op dat Aeneas nooit zijn redenering expliciet maakt. Na een lange inleiding stelt
Aeneas zijn vraag of hij naar de onderwereld mag afdalen impliciet als ‘waarom mag ik
niet gaan als anderen dat wel mogen’. Hij draagt voorbeelden aan van voorgangers die
naar de onderwereld zijn geweest en bewijst als het ware dat hij aan de criteria voldoet
om ook te gaan. Zijn werkelijke argument, als zij mochten gaan, mag ik ook, wordt nooit
uitgesproken. Servius meldt ons: nititur exemplis quae inferiora sunt per
comparationem, ut ipse videatur iustius velle descendere, Aeneas legt hier dus
voorbeelden uit van personen die minder reden hadden om naar de onderwereld te
mogen afdalen, om zo zijn eigen zaak kracht bij te zetten. De magister van 11Fa neemt
Servius’ uitleg geparafraseerd over en herhaalt <nititur> exemplis et comparatio ab
inferiori, maar dat is niet het enige commentaar. We vinden ook Aeneis’ pleidooi
expliciet benoemd en verder uitgeschreven als tale est quasi dicat ‘si alii potuerunt
descendere ad inferos cur non ego possum descendere?’. De commentator licht dus toe
en zegt: ‘hij zegt als het ware, als anderen naar de onderwereld hebben kunnen afdalen,
waarom kan ik dan niet afdalen?’ En ook op andere plekken vinden we deze redenering:
quare non possum ista impetrare quae postulo 9Fb,11Fd en in 10Ea cur non possum ego
descendere ad inferos et patrem uisitare. De meest expliciete uitleg vinden we bij
manuscript 11Ie die het element van goddelijkheid uitlegt. De overeenkomst tussen de
personages die Aeneas als voorbeeld noemt, is dat het allemaal afstammelingen van
goden waren. Aeneas’ laatse argument is dan ook niet voor niets, ik stam zelfs van
Iupiter af (en de anderen van lagere goden), dus als die anderen hebben mogen gaan, dan
ik zeker. Ook dit licht de commentator van 11Ie toe: quasi dicit ‘si quia illi ex diis nati
fuerunt potuerunt discendere ad infernum et ego bene potero quia ab Ioue natus sum.
Een vierde voorbeeld waarbij de versregels van Vergilius worden geparafraseerd uit de
directe rede is regel 93 van het zesde boek van de Aeneis. Hier doet de Sibylle
voorspellingen over het lot van de Trojanen: causa mali tanti coniunx iterum hospita
Teucros/ externique iterum thalami143. Opnieuw geven de handschriften 11Fa en 11Ie
een prafraserende uitleg voor wie de mythologie niet geheel vers in het hoofd heeft. De
basis van die parafrase is opnieuw Servius die bij deze passage meldt nam et Paris ab
Helena fuerat susceptus hospitio. ‘hospita’ autem more suo dixit. et bene ne aliquid
inputetur Aeneae, quasi fatorum hoc esse praedicit. Servius trekt de vergelijking tussen
de toekomst van Aeneas en het verleden van Paris en Helena. ‘Want ook Paris was door
Helena als gast opgenomen.’ De commentator van 11Fa meldt quia sicut apud Troiam
Helena causa bellorum fuit ita apud Italiam mulier causa bellorum erit i. Lauinia 11Fa.
Daarmee is hij veel explicieter dan Servius: zoals bij Troje Helena de reden van oorlogen
was, zo zal in Italië ook een vrouw de reden van oorlogen zijn, namelijk (de echtgenote)
Lavina. Opnieuw valt het op dat de commentator van 11Fa Servius slechts als basis
neemt. De hele uitleg en zinsopbouw is sterk versimpeld door opnieuw de bekende
middelen, expliciet benoemen van de achtergronden en een recht toe recht aan
zinsopbouw. De commentator van 11Ie belicht nog eens extra het punt dat het hier gaat
om vrouwen van een ander volk, hij legt de Sibylle in de mond dat Helena de reden was
van oorlog en dat ze de buitenlandse vrouw was van Paris en zo zal ook een buitenlandse
142 Schwartz: Zo waar als Orpheus de schim van zijn vrouw terug kon roepen, vertrouwend op zijn
Thracische lier en zangerige snaren, zo waar eens Pollux zijn broeder loskocht door beurtelingse dood,
steeds weer gaande de weg heen en terug. Wat hoef ik de grote Theseus te noemen of Hercules? Ook ik
stam van de hoge Iupiter af.
143 Schwartz: Opnieuw is een vrouw, aan de Trojanen vreemd, opnieuw een buitenlands huwelijk de reden
van zoveel leed.
85
echtgenote de reden zijn van jullie oorlog ( Sicut Helena fuit causa belli quae fuit
extranea uxor Paridis sic uxor extranea uobis erit causa uestri belli).
Parafrases lijken opnieuw de soms hermetische versregels van Vergilius te
verduidelijken en informatie aan te vullen. Opnieuw lijkt het een middel om de
versregels zo expliciet mogelijk te maken. Wat verder opvalt is dat we deze parafrases
met name bij de directe redes aantreffen. Juist daar lijkt het een middel dat wordt
gebruikt om het herformuleren te oefenen. Deze praktijk vinden we terug bij Servius. Het
is opvallend dat de plaatsen waar geparafraseerd wordt vaak dezelfde zijn maar dat de
parafrases van Servius, zeker voor de jongere manuscripten, vaak niet meer optimaal
lijken. We vinden op die plekken een duidelijke versimpeling van de commentaar van
Servius, zowel omdat de vooronderstelde voorkennis expliciet wordt toegelicht als dat de
zinsconstructies vereenvoudigd worden.
Aeneis 93
Aeneis 95
Aeneis 119
Aeneis 371
Aeneis 376
causa quia sicut apud Troiam Helena causa bellorum fuit ita apud
Italiam mulier causa bellorum erit i. Lauinia 11Fa /
Sicut Helena fuit causa belli quae fuit extranea uxor Paridis sic uxor
extranea uobis erit causa uestri belli 11Ie
tu ó Aenea ne cedes i. cedes locum tantis malis 11Fa,11Fd / non fugias
propter hec mala 11Ie
potuit <nititur> exemplis et comparatio ab inferiori 11Fa / quare non
possum ista impetrare quae postulo 9Fb,11Fd / cur non possum ego
descendere ad inferos et patrem uisitare 10Ea / tale est quasi dicat ‘si alii
potuerunt descendere ad inferos cur non ego possum descendere’ 11Fa /
Quasi dicit ‘si quia illi ex diis nati fuerunt potuerunt discendere ad
infernum et ego bene potero quia ab Ioue natus sum’ 11Ie
quiescam Da mihi auxilium ut post mortem possim requiescere quia in
uita semper causa tui laboraui et bene quia naute semper uagantur 11Fa
desine ne putes aliter tibi uenire quam destinatum est 11Ie / cessa
sperare posse flecti uoluntatem deorum ullis precibus 11Fa
4.6.4 De vierde Ecloga en christianisering
Ter afsluiting van mijn analyse van de glossen, wil ik ingaan op de langere commentaren
bij beide bestudeerde tekstgedeeltes. De totale collectie glossen schetst een algemeen
beeld van het onderwijs rond de teksten van Vergilius. Het is goed om naar een corpus
van diverse manuscripten te kijken om grip te krijgen op algemene principes van het
glossenonderwijs. Toch verdienen ook de afzonderlijke manuscripten en de inhoudelijke
commentaren die ze leveren bij de tekstpassages uit het werk van Vergilius nog wat extra
aandacht. Ik wil daarbij niet een uitgebreide analyse geven van de interpretatie van beide
teksten maar een aantal opvallende commentaren behandelen.
In de glossen bij de vierde Ecloga komt sporadisch een vermenging van christelijke
informatie en heidense informatie voor. Dit gedicht, dat de komst van een goddelijk kind
voorspelt, lijkt op het eerste gezicht zeer geschikt om christelijk geïnterpreteerd te
worden (en is ook in de late oudheid christelijk geïnterpreteerd door bijvoorbeeld
Lactantius). Het is echter opvallend dat de christelijke interpretatie in de commentaren
niet allegorisch wordt uitgewerkt maar als feitelijke, encyclopedische kennis aan de
bestaande commentaren wordt geplakt. Servius geeft op geen enkel punt een christelijke
interpretatie van de vierde Ecloga. Het blijkt wel uit de commentaren dat de identiteit
van het nieuwe kind dat de gouden eeuw zal doen terugkeren meerdere interpretaties
kende. Keizer Augustus wordt het meeste geassocieerd met de gouden eeuw en als het
86
over de identiteit van het kind gaat, wordt hij door verschillende manuscripten tot de
mogelijkheden gerekend (naast onder andere Julius Caesar). Alleen 9Fb en 9Fc geven in
hun commentaar (bekend onder de naam Scholia Bernensia) iets van een christelijke
interpretatie. Zij zien de identificatie als Christus als een van de mogelijkheden voor het
ongeboren kind. Het is opvallend dat een gedicht, dat al in het vroege christendom werd
geïnterpreteerd als een voorspelling van de komst van Christus in deze context zo
nadrukkelijk de antieke interpretatie meekrijgt. Laten we kijken naar een aantal
voorbeelden:
Als introductie op de vierde Ecloga geven de Scholia Bernensia de setting aan van het
gedicht. Het eerste deel, zoals weergegeven bij de manuscripten 9Fb en 9Fc luidt: Hanc
Eglogam scriptam esse aiunt in Asinum Pollionem quidam in filium eius Saloninum alii
in ipsum Caesarem. Saloninus dictus a Salonis ciuitate Dalmatie. nam Pollio pro
consule Dalmatiae constitutus progenuit eum. in hac Egloga solus poeta loquitur de
restauratione noui seculi. hoc est Saturni regnum aureum sub Octauiano adulanter
restauratur quod secundum Christianos ad nouum testamentum per Christum et Mariam
renouatum de prauato* conuenit. hanc Eglogam alii dicunt in laudem Pollionis eum
fecisse. alii autem in filium eius Salonium qui ab eo nomen accipit. quod illo tempore
pater eius Salonas expugnauit. alii in laudem Cesaris siue Marcelli filii Octauiae. De
commentaar die uit de Scholia Bernensia naar voren komt, is kenmerkend voor de
interpretatie van het hele gedicht. De christelijke lading wordt genoemd als een
mogelijke interpretatie zonder de pretentie de waarheid te zijn. De commentaar opent
met: ‘Men zegt dat het gedicht is ontstaan voor de zoon van Asinius Pollio, anderen
zeggen dat het voor Caesar zelf was’. Dan vervolgt de commenator even later met:
‘In dit gedicht spreekt de dichter over het wederkeren van de gouden
eeuw, dit is namelijk het rijk van Saturnus dat onder Octavius wordt
hersteld. En dat komt volgens de christenen met het nieuwe testament
overeen, door Christus en Maria uit het slechte als vernieuwd. Anderen
zeggen dat hij deze Ecloga ter ere van Pollio heeft gemaakt. (…) Weer
anderen zeggen ter ere van Caesar of Marcellus de zoon van Octavia.’
Zoals gezegd wordt de mogelijkheid dat Vergilius verwijst naar Christus genoemd, maar
met geen enkele stelligheid of overtuiging, zo lijkt het, puur als encyclopedische kennis.
Servius wijdt de vierde Ecloga echter zonder enige twijfel aan Asinius Pollio en ook de
laat antieke commentaar van Iunius Phylargyrius die overigens op vele plaatsen sterke
overeenkomsten vertoont met de Scholia Bernensia beperkt zich tot de informatie over
Asinius Pollio en zijn consulschap. De manuscripten volgen die trend met
omschrijvingen en bewerkingen van de teksten die de laatste twee autoriteiten
verstrekken.
In regel 5 van de vierde Ecloga wordt gesproken over de nieuwe wereldorde die
aanbreekt met de komst van een goddelijke kind. Bij het woord ordo meldt de
commentaar in 9Fj aestimauit enim Virgilius quid dea Augusto dixisset Sybilla cum de
Christo prophetauit. Verderop in regel 6 wordt Virgo verklaard als Iustitia uel post Euam
Maria (9Fj) terwijl Servius alleen vermeldt Iustitia. Maria wordt dus eigenlijk aan de
reeds bestaande kennis vastgeplakt. Handschrift 11Fd vermeldt Iusticia uel sancta Maria
post Euam. Let wel dat hier beide malen uel wordt gebruikt om het verschil tussen de
opties weer te geven. Dat kan duiden op verschillende lezingen. In regel 7 wordt
aangekondigt dat het nieuwe nageslacht zal neerdalen uit de hemel (iam noua progenies
caelo demittitur alto). Noua progenies door 9Fb en 9Fc becommentarieerd als Saloninus
uel Augustus uel Christus uel Marcellus Octauiae filius 9Fb, 9Fc en 11Fd omschrijft de
87
opties als Christus uel Caesar uel Saloninus uel Augustus dicit 11Fd. Een sterke
voorkeur voor een christelijke uitleg lijkt er niet te bestaan. Christus wordt als een van
een aantal opties genoemd. We vinden bij noua progenies, magna niet nieuw maar
groots nageslacht lijkt de commentator ons te willen zeggen. Daarna volgt een aantal
commentaren met mogelijke identificaties van dit algemene naamwoord. We zien bij
elkaar alle opties: Pollio, Augustus, Saloninus (de zoon van Pollio), Christus en
Marcellus de zoon van Octavia. Waarbij met zekerheid is vast te stellen dat 9Fb en 9Fc
(de Scholia Bernensia) weer afkomstig zijn uit dezelfde commentaar. De rest van de
manuscripten lijkt bij de antieke interpretaties te blijven. Servius combineert zoals
gezegd het gedicht met de zoon van Pollio en geeft verder geen extra commentaar over
de indentificatie bij regel 7 (voor hem is het immers duidelijk wie het aangesproken kind
is).
In regel 23 spreekt de dichter het kind toe met de woorden ipsa tibi blandos fundent
cunabula flores. De glossen leveren het volgende op: blandos flores er volgen enige
synoniemen en interpretaties voor lieflijke bloemen; zacht, geurend en verrukkelijk. De
Scholia Bernensia melden niet alle lieflijke bloemen maar van alle de beste (flores non
omnes blandos sed ex omnibus meliores 9Fb,9Fc). Het handschrift 9Fj vult hier
opvallend aan met een christelijke commentaar. Het gaat hier om geurende bloemen en
dat heeft betrekking op Christus (redolentes quod ad Christum pertinet). Bij fundent
vinden we eerst synoniemen, onder andere parturient, de bloemen lopen uit over de
wieg. 9Fj en 11Fd vatten de versregel metaforisch op en vullen aan: de gelukkige tijden
die bestonden onder Adam voerden de filosofen terug naar het rijk van Saturnus
(tempora felicia quae fuerunt sub Adam retulerunt philosophi ad Saturni regnum). En
11Fd (opnieuw in navolging van Iunius Phylargirius) Dit heeft betrekking op Christus
omdat de magiërs hem geschenken aanboden (ad Christum pertinet quoniam magi
obtulerunt ei munera). In de laatste twee gevallen wordt dus expliciet een analogie
gezocht tussen de geboorte van het kind en zekere bijbelpassages.
We vinden dus maar op een klein aantal plaatsen christianiseringen in de glossen bij de
vierde Ecloga terwijl je zou kunnen verwachten dat die op veel grotere schaal aanwezig
zouden zijn. Het gedicht leent zich er immers bij uitstek toe om een christelijke
interpretatie te geven of analogieën en bijbelse verhalen aan te koppelen. Wanneer er een
verwijzing naar het christelijke gedachtengoed komt, wordt dat bijna aarzelend gedaan.
Vaak komt Christus pas als tweede of derde optie. En als Christus wordt genoemd
volgen nergens uitleggingen met een christelijke grondslag of worden er langere
vergelijkingen gemaakt. Een tweede verschijnsel is dat de glossen bij de vierde Ecloga
zonder uitzondering terug zijn te voeren op het drietal belangrijke laatantieke
commentaren van Servius, Iunius Phylargyrius en de daarmee sterk verbonden Scholia
Bernensia. Daar waar we bij de glossen bij het zesde boek van de Aeneis veel meer
unieke bewerkingen van de commentaren zien, kopieert men bij de vierde Ecloga
blijkbaar consciëntieus de laatantieke commentaren.
Ecloga 1
88
Sicilides Seculi noui interpretatio. Hanc Eglogam scriptam esse
aiunt in Asinum Pollionem quidam in filium eius Saloninum alii
in ipsum Caesarem. Saloninus dictus a Salonis ciuitate Dalmatie.
nam Pollio pro consule Dalmatiae constitutus progenuit eum. in
hac Egloga solus poeta loquitur de restauratione noui seculi. hoc
est Saturni regnum aureum sub Octauiano adulanter restauratur
quod secundum Christianos ad nouum testamentum per Christum
et Mariam renouatum de prauato conuenit. hanc Eglogam alii
dicunt in laudem Pollionis eum fecisse. alii autem in filium eius
Ecloga 5
Ecloga 6
Ecloga 7
Ecloga 23
Salonium qui ab eo nomen accipit. quod illo tempore pater eius
Salonas expugnauit. alii in laudem Cesaris siue Marcelli filii
Octauiae. in hac Egloga simpliciter poeta canit genesim
renascentis mundi sub Caesaribus. in hac Egloga poeta duobus
modis Augusto adolatur habundantia rerum et carminis
modulamine. in hac Egloga palingenesiam inducit i. mundi iterum
infantiam. haec Egloga sic habet quasi in Sicilia. haec Egloga
aliquando sic habetur quasi in agro ut ‘non omnis arbusta iuuant’.
aliquando in urbe ‘incipe parue puer risu cognoscere matrem’.
haec Egloga non proprie Bucolico dicitur noui saeculi
interpretatio quod predixit Sibilla 9Fb,9Fc /
Hanc Eglogam compositam esse aiunt in honore Asinii Pollionis
uel filii sui Salonini qui nomen accepit a Salona ciuitate. qui natus
est quando pater eius expugnauit Salonam et mortuus est quem
hortatur ut rideat parenti nascens quod omen est infelicitatis uel in
honore Octauiani Augusti 9Fj /
Hanc Eclogam compositam esse aiunt in honore Asini Pollionis
uel filii sui Salonini qui nomen accepit a Salona ciuitate. qui natus
est quando pater eius expugnauit Salonam uel in honorem
Octauiani Augusti 11Fd /
Hec Ecloga continuo caractere composita est nusquam hic poeta
alias personas introducit loquentes sed ipse solus per totam
eclogam loquitur. ratio autem huius Eclogae talis est Asinius
Pollio cum deuicisset Salonam ciuitatem Dalmascie. eodem anno
ex coniuge sua filium suscepit. quem a capta ciuitate Salona
Saloninum appelauit cui nunc Virgilius genethliacon describit
nomen natiuitatis permiscet autem laudes tam Augusti quam A.
Pol<l>ionis quam etiam Salonini 11Fa
ordo aestimauit enim Virgilius quid dea Augusto dixisset Sybilla
cum de Christo prophetauit 9Fj
Virgo Iustitia ,10Fh,11Ic,11If / Iustitia uel post Euam Maria 9Fj /
Iusticia uel sancta Maria post Euam 11Fd / Iusticia quae fuit filia
Erigone 10Ea / Iustitia quae in Grece Erigone uocatur 10Fa /
Iustitia quae Erigone dicta est 10Fd
noua progenies magna 11Fa / Saloninus uel Augustus uel
Christus uel Marcellus Octauiae filius 9Fb,9Fc / existimauit enim
Virgilius quod de Augusto dixisset Sibilla cum de Christo omnia
prophetauit 11Fd
blandos suaues 9Fm,11Fa / redolentes 11Fd / delectabiles 11Ic /
flores non omnes blandos sed ex omnibus meliores 9Fb,9Fc /
redolentes quod ad Christum pertinet 9Fj
fundent parturient 10Fh,11Fd / producent 11Fa / tempora felicia
quae fuerunt sub Adam retulerunt philosophi ad Saturni regnum
9Fj / ad Christum pertinet quoniam magi obtulerunt ei munera
11Fd
4.6.5 Het zesde boek van de Aeneis; de schoolmeesters aan het woord
In de glossen bij het zesde boek van de Aeneis vinden we een grote verscheidenheid aan
varianten op Servius. Voortdurend horen we de laatantieke commentaar als ondertoon,
89
maar de wijze waarop de commentaar als bron wordt genomen verschilt per manuscript.
Bij dit alles is er een drietal commentaren dat in het oog springt. Het betreft de relatief
jonge handschriften 11Fd, 11Fa en 11Ie. Van 11Fd valt het op dat het op verschillende
plekken een mengsel van de commentaar van Servius met die van Claudius Donatus laat
zien. Binnen een glosse wisselt deze commentaar als het ware van legger. Verder meldt
11Fd op een aantal plekken samenvattingen van wat Servius zegt, waarbij de passages
uit Servius aanzienlijk worden ingekort, maar de woordkeus veelal gehandhaafd blijft.
Het handschrift 11Fa vereenvoudigt, zoals al eerder aangegeven, de commentaar van
Servius. Ook voegt de commentator van 11Fa veelal extra achtergrondinformatie toe.
Hetzelfde geldt voor de commentator van 11Ie. Deze overigens waarschijnlijk dertiendeeeuwse glossen zijn eigenlijk als enige echt christianiserend te noemen. Als belangrijkste
kenmerk van deze commentaar zou ik dan ook de moraliseringen willen noemen die op
diverse plekken in lange lappen tekst worden gekoppeld aan het werk van Vergilius, en
aan de commentaar van Servius. De langere toelichtingen staan vaak in de marges van de
manuscripten en het zijn juist deze commentaren die een beeld schetsen van hoe levend
de kennis van de oudheid nog was. Mythologische en historische kennis wisselen elkaar
daarbij af. Soms wordt expliciet in de commentaren aangegeven dat kennis tot de
mythologie behoort maar vaak ook worden historische en mythologische kennis op
dezelfde manier gepresenteerd. Dit betekent echter niet dat men geloofde dat de
mythologische verhalen de waarheid vertelden. Ook Servius is al niet consequent in zijn
vermeldingen of iets mythologisch ofwel historische kennis was.
Een aantal voorbeelden: In regel 287 vinden we bij de naam Briareus als toevoeging
gigans vermeld (11Ie). 11Ie geeft verder aan dat er van Briareus werd gezegd dat hij de
kracht van honderd man had (Briareus dicitur fuisse quidam gigans habens uim centum
uirorum) daarmee refererend aan het woord centumgeminus. In dezelfde versregel meldt
de commentator bij Lernae dat het de Hydra is (9Fj) en dat dat een slang was met
honderd hoofden (serpens centum capita habens, 11Ie). In hetzelfde handschrift wordt
duidelijk dat Hercules de Hydra doodde (<H>idra quam Ercules occisit). Servius biedt
bij dezelfde versregel een veel langere commentaar die de namen uitlegt en het verhaal
over Hercules vertelt144. In dit geval komen slechts de hoofdelementen uit Servius’
verhaal terug in de handschriftcommentaren. Let wel dat de handschriften hier een notie
geven van het feit dat het mythologie betreft. 11Ie vermeldt duidelijk dicitur fuisse wat
een verwijzing is naar mythologische kennis.
Iets soortgelijks vindt plaats in het volgende voorbeeld. Aeneas slacht een offerlam voor
de nacht en haar zuster aarde en slacht een koe als offer voor Proserpina. Vergilius
omschrijft de nacht als de moeder van de Eumeniden (regel 249 … Ipse atri uelleris
agnam/ Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori/ ense ferit, sterilemque tibi,
Proserpina, uaccam). Bij het lemma matri vinden we eensgezind de uitleg nocti. Het is
de nacht waar het hier om gaat. De uitleg congrueert met het lemma. Nu volgt
Eumenidum, dat zijn de furiën, furiarum, opnieuw in dezelfde naamval als het lemma.
Servius meldt over matri Eumenidum: id est nocti… et Eumenides dicuntur kata
antifrasin, cum sint inmites (‘Zij worden kata antifrasin Eumenides genoemd, juist
omdat ze niet zacht, maar wreed zijn’). Het handschrift 11Fa gebruikt deze informatie
maar formuleert het als: Nocti cuius filie dicuntur furie quae Eumenides dicuntur per
contrarietatem eo quod minime sint bone (‘De nacht van wie de dochters furien worden
144 hydram dicit. quae fuit in Lerna Argivorum palude; sed latine excetra dicitur, quod uno caeso tria capita
excrescebant. sed constat hydram locum fuisse evomentem aquas, vastantes vicinam civitatem, in quo
uno meatu clauso multi erumpebant: quod Hercules videns loca ipsa exussit et sic aquae clausit meatus;
nam hydra ab aqua dicta est. potuisse autem hoc fieri ille indicat locus, ubi dicit omne per ignem
‘excoquitur vitium atque exudat inutilis umor.’
90
genoemd die Eumenides worden genoemd als tegenstelling omdat ze geenszins goed
zijn’). Opnieuw zien we dat 11Fa de kennis van Servius heeft overgenomen, maar de
formulering en uitleg heeft vereenvoudigd. Extra informatie wordt toegevoegd, dat het
de dochters van de nacht zijn die furiën worden genoemd. Daarna volgt nogmaals in
dezelfde werkwoordconstructie dat die Eumeniden worden genoemd. De Griekse term
kata antifrasin wordt vervangen door per contrarietatem en ook het woord inmites wordt
vereenvoudigd door minime sint bone. Tot slot wordt het lemma sorori uitgelegd.
Servius meldt dat deze zuster de aarde is omdat de nacht niets anders is dan de schaduw
van de landen (terrae quia nihil est aliud nox quam umbra terrarum). De meeste
commentaren in de handschriften volgen deze uitleg vrij letterlijk. Bij 11Ie volgt echter
een uitgebreidere commentaar over waarom de nacht de zuster is van de aarde:
‘(van de) aarde die zoals men terecht zegt de zuster van de nacht wordt
genoemd, want altijd begeleidt de nacht de aarde en nooit gebeurt het dat
in een of ander ander deel van de aarde, hetzij in de bovenste hetzij in de
onderste hemisfeer de nacht niet bestaat uit de schaduw van deze aarde
en door het zich terugtrekken van de zon. De nacht is derhalve niets
anders dan de schaduw van de aarde uit het zich terugtrekken van de
zon.’
(Terre quae iure noctis dicitur esse soror nam semper nox terram commitatur et
numquam contingit quod in aliqua parte terrae i. uel in superiori uel in inferiori
emisperio nox non existat ex umbra terrae eiusdem et solis remotione nichil enim aliud
est nox nisi umbra terrae ex remotione solis.)
De uitleg is opnieuw uitgebreider en ook in makkelijker zinnen geschreven. Het lijken
steeds meer SVO-zinnen te worden, steeds vollediger en steeds uitgebreider. Door het
hele corpus heen vinden we voorbeelden van deze vereenvoudigde Serviusversies door
11Fa en 11Ie. Zo ook in regel 156. De Sybille heeft Aeneas net antwoord gegeven op
zijn vraag of hij naar de onderwereld mag gaan. Dat is alleen mogelijk wanneer hij een
zoektocht begint naar de gouden twijg van Proserpina. Bovendien krijgt hij te horen dat
het dode lichaam van een van zijn makkers, Misenus, onbegraven op het strand ligt en
dat hij die moet gaat begraven. Vergilius schrijft: Aeneas maesto defixus lumina uultu/
ingreditur linquens atrum, caecosque uolutat/ euentus animo secum145. Bij het lemma
defixus lumina meldt Servius ons defixa lumina habens, per quod tristitia mentis
ostenditur. Hij omschrijft daarmee de accusativus limitationis die Vergilius gebruikt en
legt meteen de reden uit waarom ‘Aeneas naar beneden gericht is wat de ogen betreft’.
Het demonstreert namelijk de droefheid van zijn geest. Als we naar de glossen kijken,
zien we het volgende: Manuscript 9Fb specificeert dat met defixus, deorsum bedoeld
wordt. Een drietal manuscripten vult aan habens. Manuscript 11Fd kopieert Servius
consciëntieus, zoals we meestal zien en opnieuw verduidelijkt de commentator van 11Fa
wat door Servius is aangegeven: ‘Aeneas heeft afgewende ogen, ofwel door de dood van
Misenus ofwel vanwege het zoeken naar de tak’. Eerst vult de commentator de
werkwoordsvorm aan, vervolgens geeft hij concreet de redenen aan waarom Aeneas
bedroefd kan zijn. Zowel 11Ie als 11Fa lijken zo expliciet mogelijk de tekst van
Vergilius uit te willen leggen. Met expliciet doel ik dan zowel op de Latijnse
formuleringen, het herformuleren van de zinnen van Vergilius, het gebruik van
eenvoudige bewoordingen en de uitleg van achtergronden.
145 Schwartz: Aeneas verliet de grot en ging voort met bedroefd gelaat, de ogen gericht op de grond en de
duistere uitspraak in zijn geest overdenkend.
91
In handschrift 11Fd vinden we als vaste basis, naast de tekst van Servius ook de
commentaar van Claudius Donatus. Vaak combineert de commentator van 11Fd kennis
uit beide commentaren met elkaar. Het lijkt daarbij alsof de commentator beide
commentaren voorhanden heeft en dan weer het ene gebruikt en dan weer het andere. In
dezelfde glosse wisselen de commentaar van Servius en die van Claudius Donatus elkaar
soms af. Ook vat de commentator de informatie uit de commentaar van Servius vaak
samen. Een voorbeeld vinden we in Aeneis 273. Bij het lemma uestibulum staat als
glosse in 11Fd: In primo uestibulo Orci fuerant omnia quae cruciant uiuos et defunctos
adfligunt et sunt specialiter enumerata cum suis epythetis. dictum autem uestibulum ab
eo quod ianuam uestiat. Tot en met het woord epythetis volgt de commentator letterlijk
de commentaar van Claudius Donatus. Daarna volgt een citaat uit de Etymologiae van
Isidorus146. Dit is maar een enkel voorbeeld van zijn werkwijze. Een ander voorbeeld is
de commentaar bij regel 526. Daar staat vermeld: putauit se uitia preterita presentibus
posse celare. ut hostem communem omnium et specialiter meum in exarmatum
cubiculum misit uelut satisfactura ei pro ueteribus sceleribus suis cui primo mutauerat
fidem et suppliciis meis perfectura quae exsecranda commiserat quasi uiolati matrimonii
sanctitos emenda<tionem> ullam posset admittere. Deze keer citeert de commentator tot
en met het woord celare uit Servius en voegt hij dan de commentaar van Donatus. Door
de editie heen zijn er nog veel meer voorbeelden te vinden. Dit is aangegeven in het
notenaparaat bij de editie.
In regel 667 van het zesde boek van de Aeneis wordt Musaeus ten tonele gevoerd.
Servius legt als volgt uit wie Musaeus is: Theologus fuit iste post Orpheum. Et sunt
uariae de hoc opiniones: nam eum alii Lunae filium, alii Orphei volunt, cuius eum
constat fuisse discipulum: nam ad ipsum primum Carmen scripsit, quod appellatur
crater. In de commentaar van manuscript 11Fd wordt Servius’ woordkeus met enige
wijzigingen overgenomen (Theologus fuit i. dei cultor iste post Orpheum. et uarie sunt
opiniones de hoc. nam eum alii Lune filium alii Orphei uolunt cuius eum constat fuisse
discipulum. nam apud ipsum primum carmen scripsit quod appel<l>atur crater). Ook de
commentaar van 10Ea volgt Servius’ commentaar maar formuleert al vrijer. Bovendien
voegt de magister toe dat Musaeus een eigennaam is (Museum proprium nomen est. fuit
autem teologus i. dei cultor post Orpheum. de hoc uariae opiniones sunt nam alii uolunt
eum Lunae filium alii Orphei cuius discipulus fuit cui et carmen scripsit quod dicitur
crater). Bij de korte glossen zien we alleen de kern van de commentaar weergegeven; dat
Musaeus een theoloog was (teologus 10Ff) en dat hij een ziener was en een leerling van
Orpheus was (uates fuit discipulus Orphei 11Ie).
Het enige handschrift dat consequent een moralistische uitleg koppelt aan de tekst van
Vergilius is, zoals gezegd, handschrift 11Ie. Dit is het jongste manuscript in het corpus,
in de elfde eeuw gebonden. Een deel van de glossen is nog jonger. In het voorafgaande
werd al duidelijk dat juist de codices gezamenlijk een beeld geven van hoe men de
antieke cultuur vorm gaf binnen het grammaticaonderwijs. Het handschrift 11Ie is
binnen het corpus uniek, omdat het als enige de bekende encyclopedische kennis een
stap verder draagt naar een moralistisch, christelijke interpretatie. De commentator meldt
bij regel 641: Sub poetico figmento attingit philosophicam ueritatem en hij lijkt de
uitspraak actief uit te dragen.
Laten we opnieuw kijken naar de passage waar Aeneas aan de Sybille van Cumae
toestemming vraagt om naar de onderwereld te gaan om Anchises te bezoeken en te
146 Isidorus, Et 15.7.2: Et vestibulum dictum eo quod eo vestiuntur fores, aut quod adytum tecto vestiat, aut
ab stando.
92
raadplegen over het lot van de Trojanen147. De commentaar van Servius wordt letterlijk
gekopieerd in 11Fd en luidt: Helena et Pollux de Ioue nati immortales fuerunt nam
Castor Tydarei filius fuit. cuius mortem suo interitu fraterna pietas redemit quod ideo
fingitur quia horum stellae ita se habent ut occidente una oriatur altera (‘Helena en
Pollux stammen onsterfelijk van Iupiter af, maar Castor is zoon van Tydareus.
Broederlijke liefde kocht echter zijn dood af door eigen ondergang. Dit is verzonnen
omdat van dezen de sterren (Castor en Pollux) zo zijn dat de een opstaat op het moment
dat de andere sterft.’) Servius legt het mythologische verhaal van Castor en Pollux uit en
verklaart daarmee de uitspraak van Aeneas. Als Pollux zijn broer uit het dodenrijk kon
redden, waarom mag ik dan niet naar de onderwereld afdalen? De tekst van Vergilius
wordt dus verklaard en tegelijkertijd wordt de kennis van de antieke godenwereld
uitgebreid. De commentator in 11Ie plaatst de mythologische kennis nu in een expliciet
christelijke context. De magister meldt ons dat Castor en Pollux tweelingbroers waren,
van wie de een, Pollux, na zijn dood naar de hemel ging terwijl de andere afdaalde naar
de hel en hij vervolgt zijn commentaar met: ‘Men heeft nu verzonnen dat ieder jaar
Pollux, uit liefde voor zijn broer het ene deel van het jaar naar de hel afdaalde en deze tot
de hemel werd verheven, waarna ze weer wisselden’. (Castor et Pollux gemini fratres
fuerunt quorum alter i. Pollux post mortem ad celos alter uero ad inferos discendit de
quibus etiam fictum est ubi quadam parte anni Pollux pro amore fratris ad infernos
descendat ille ad celos eleuetur postea uero reuertantur ad idem et hoc fit per singulos
annos.)
Hier zien we Servius in een christelijke context. Niet langer zijn Castor en Pollux
godenzonen. Ze zijn veranderd in tweelingbroers. Bovendien gebruikt de commentator
christelijk vocabulaire als celos. De precieze relatie tussen Castor en Pollux was
overigens ook in de oudheid al onduidelijk. Dit punt wordt aangekaart in het handschrift
10Ea waar de commentator scherp opmerkt waarom Castor sterfelijk was (Helena et
Pollux de Ioue nati sunt inmortales Castor autem Iouis fuit filius de Tindare et quia de
parte matris mortalis erat...). Een deel van de traditie zegt namelijk dat Castor geen zoon
van Zeus maar van Tydareus was. Met Leda als sterfelijke moeder, zou hem dat ook
sterfelijk maken en dus geen godenzoon. In deze commentaar is Tyndareus verbasterd tot
Tindara (met als genitiefvorm Tindare), wat suggereert dat het hier om de moeder gaat.
Hoe dan ook, in de commentaar van 11Ie zijn Castor en Pollux tweelingbroers geworden
en beide sterfelijk. Pollux heeft een deugdzaam leven geleid, want hij gaat naar de
hemel, terwijl Castor naar de hel moet afdalen. Ook het jaarlijkse ruilen van hun posities,
ondanks dat het de hemel en hel betreft, wordt net als bij Servius afgedaan met het woord
fictum, verzonnen. De kern van het verhaal over een ongelijk lot dat wordt afgekocht
door broederlijke liefde is overeind blijven staan, maar alle mythologische elementen
hebben een christelijke lading gekregen van hemel, hel en naastenliefde. Daarbij vallen
typisch christelijk Latijnse formuleringen op als celos en ad celos eleuetur148.
Op Aeneas’ vraag waarom hij niet mag afdalen naar de onderwereld antwoordt de
Sybille als volgt (Aeneis 126-131: Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno:/ noctes
atque dies patet atri ianua Ditis;/ sed reuocare gradum superasque euadere ad auras,/
147 Zie ook paragraaf 4.6.3. Aeneis 6, 119-123: si potuit manis accersere coniugis Orpheus/ Threicia fretus
cithara fidibusque canoris/ si fratrem Pollux alterna morte redemit/ itque reditque uiam totiens. Quid
Thesea, magnum/ quid memorem Alciden? Et mi genus ab Ioue summo.
148 Over christelijk Latijn, zie Mohrmann 1961-1977.
93
hoc opus, hic labor est. pauci, quod aequus amauit/ Iuppiter aut ardens euexit ad
aethera uirtus,/ dis geniti potuere149.
De woorden van Vergilius worden door Servius adequaat uitgelegd. Er zijn drie soorten
mensen die vanuit de onderwereld terug hebben kunnen keren. De commentator van
11Fd vat Servius als volgt samen (r.129)
‘Er zijn drie soorten mensen (die kunnen terugkeren), zij die een
welwillende blik bestraalt bij de opkomst van de sterren, zij die door de
goden zijn voortgebracht en zij die zich door hun wijsheid verheffen,
namelijk door deugdzaamheid/ moed150.’
(Tria genera hominum i. quos in ortu siderum benignus inradiat aspectus et procreatos a
diis et quos prudentia subleuat i. uirtus.) Opnieuw benut de commentator in 11Ie deze
passage voor een uitleg over moraal. Hij legt het mythologische verhaal allegorisch uit.
De onderwereld (hel) staat voor de zonde. Men kan makkelijk tot zonde vervallen maar
om vanuit een zondig leven naar een deugdelijk leven terug te keren, is erg moeilijk. Er
zijn dan ook maar weinigen die in staat zijn gebleken om dat te doen151. Dan volgt de
uitleg over de mensen die wel hebben kunnen terugkeren uit de onderwereld. De
commentator vertelt ons dat Vergilius hier drie manieren laat zien van hen die wel van
een zondig leven terug konden keren naar een deugdzaam leven. In de eerste plaats
betreft het ‘zij die Hij zonder eigen verdiensten, maar alleen door Zijn zachtmoedigheid
en goedheid naar zich toetrekt’. Over deze zegt Vergilius quos aeque amauit Iuppiter.
Het gaat hier om mensen die door predestinatie verkoren zijn tot eeuwig heil. De tweede
groep gelukkigen vormen ‘diegenen die, terwijl ze hier op aarde deugdzaam proberen te
leven als het ware door hun eigen verdienste ten hemel worden geheven’ en dat zegt
Vergilius met aut ardens etc. Dit zijn de mensen die beloond worden voor een
deugdzaam leven.
De laatste groep zijn zij die uit de goden geboren zijn, die door hun eigen daden en door
de genade van God opgenomen zijn bij de zonen van God, de ware martelaren. Bij deze
woorden refereert de commentator aan de brief van Paulus aan de Efezen152. (exponit
tres maneries eorum qui redire ad uirtutes a uitiis possunt s. illi quos deus sine aliquibus
procedentibus meritis sola sua clementia et bonitate ad se adtrahit de his dicit ‘quos
eque amauit <Iuppiter>’. item illi qui cum sint in hoc mundo ad uitia conantur per
uirtutes et quasi per sua merita ad celestia eleuari et hoc est ‘ut ardens etc.’ item geniti a
deis i. qui per sua facta et dei benignitatem adopti sunt in dei filios, uero martires). De
werkwijze is duidelijk. Daar waar de tekst van Vergilius aanleiding geeft tot een
allegorische uitleg, koppelt de commentaar van 11Ie Aeneas’ reis naar de onderwereld
aan de moraal voor de christelijke ziel. Hier komt de verhulde waarheid in het werk van
149 Schwartz: Godenkind, zoon van de Trojaanse Anchises, gemakkelijk is de weg omlaag naar de Avernus;
dag en nacht staat open de deur van de zwarte Pluto. Maar op uw schreden terug te keren en weer naar
het daglicht te komen, dat is de moeilijkheid, dat is de kunst. Slechts weinigen die Iupiter begenadigde
en beminde, of die een brandende moed tot de hemel verhief, zonen van goden, hebben het gekund.
150 Servius meldt hier: tria genera hominum dicit ad superos posse remeare: quos diligit Iuppiter, hoc est hos
quos in ortu benignus siderum aspectus inradiat, Iuvenalis distat enim, quae sidera te excipiant modo
primos incipientem edere vagitus: quos prudentia sublevat, nam hoc est ‘quos ardens evexit ad aethera
virtus’: item religiosos, quos a diis genitos dicit; consequens enim est ut deorum suboles religionibus
vacet. ‘diis’ autem ‘geniti’ quia corporibus se infundebant potestates supernae, unde heroes
procreabantur.
151 Per infernum intelligit hic uitia facile enim quislibet potest ad uitia precipitari sed ex uitiis ad uirtutes
redire hoc est magnae difficultatis et pauci sunt quibus concessum sit facere.
152 Adopti sunt in filios: Efezen 1,5.
94
de heidense dichter expliciet aan de orde. En de commentator verwoordt daarmee
letterlijk de visie die we in het voorafgaande zo vaak hebben gehoord, dat onder de sluier
van het heidense erfgoed ware zaken verscholen liggen.
Een ander voorbeeld zien we in regel 216. De Trojanen nemen daar de tijd om Misenus
volgens de voorgeschreven riten te begraven. Het Latijn meldt: principio pinguem taedis
et robore secto/ ingentem struxere pyram, cui frondibus atris/ intexunt latera et feralis
ante cupressos/ constituunt153. Nu volgt de uitleg bij cupressos. Servius meldt over de
cypres: cupressos adhibetur, ad funera, vel quod caesa non repullulat, vel quod per eam
funestata ostenditur domus, sicut laetam frondes indicant festae. Varro tamen dicit pyras
ideo cupresso circumdari propter gravem ustrinae odorem, ne eo offendatur populi
circumstantis corona..... De cypres wordt dus volgens Servius bij begrafenissen gebruikt
ofwel omdat deze wanneer ze is geveld niet weer ontspruit, ofwel omdat: ‘door de cypres
wordt het sombere/begrafenishuis getoond zoals het feestelijk loof het blijde huis
aangeeft’. Servius voegt nog toe dat Varro zegt dat brandstapels door een cypresse
worden omgeven vanwege de zware geur van de verbrandplaats van de lijken ‘opdat het
om de plek staande volk niet wordt afgestoten daardoor’. In twee gevallen wordt de
kennis, door Servius gegeven, ingekort tot de basis. Bij cupressos meldt men adhibetur
ad funera 9Fj,9Fk. De commentaar van 11Fd meldt: conuenientes mortalibus quia caesi
numquam reuirescunt uel quia luctibus congruunt (‘betrekking hebbende op de
stervelingen omdat ze wanneer ze zijn geveld nooit weer herleven ofwel omdat ze passen
bij de rouw’). Dit is een van de zeldzame gevallen waarin de commentator van 11Fd zijn
eigen weg lijkt te kiezen en zijn eigen interpretatie toevoegt. 11Ie gaat nog in dit geval
nog een stap verder en geeft een uitgebreidere uitleg. Opnieuw springen de uitgeschreven
zinnen en betrekkelijk simpele zinsconstructies in het oog. 11Ie meldt:
‘De cypresse is een geurende boom die wordt aangewend bij graven en
brandstapels voor de doden vanwege twee redenen. En wel omdat hij
door zijn geur de stank van het cadaver verdrijft en omdat zodra hij
eenmaal is afgesneden (hij) nooit opnieuw groeit, wat betekent dat zodra
iemand sterft, (hij) nooit volgens de uitspraak van de filosofen zal
leven.’
(Cupressus quaedam arbor est odorifera quae ad<h>ibebatur funeribus et piris
mortuorum duabus de causis et ut suo odore cadaueris fetorem extingueret et quia ex
quo semel abscisa est numquam iterum uirescit significantes quod ex quo aliquis moritur
numquam secundum philosophorum sententiam uiuet.) De commentaar van Servius
wordt vereenvoudigd, doordat de magister in eenvoudiger bewoordingen en een
aaneenschakeling van bijzinnen en voegwoorden de tekst van Servius uitlegt. Maar het is
Servius met iets extra’s. De commentator blijft zoeken naar een hoger niveau en een
hogere wijsheid (in dit geval van de filosofen).
In Aeneis regel 743 gaat het om de louteringen die de schimmen in de onderwereld
ondergaan. Bij het lemma manis vinden we de verklaring poenas ( 9Fb,10Fc), straffen
en een ander synoniem supplicia quae sunt apud manes 9Fk,9Fm (‘verwondingen die bij
de straffen zijn’). 11Fa legt het duidelijker uit en meldt dat het gaat hier om de
‘verwondingen en eigenlijk gaat het om de bestraffingen door loutering’ (supplicium et
proprium iudicium per purgationem). Al deze elementen komen bij Servius terug, die
nauwkeurig wordt gekopieerd door 11Fd (Supplicia quae sunt apud manes ut si quis
153 Schwartz: eerste bouwden ze een grote brandstapel op van harsig pijnhout en gekloofde blokken; zij
doorweefden de wanden met donker loof en plaatsten cypressen ervoor, de bomen des doods.
95
dicat 'iudicium patimur' et significet ea quae in iudicio continentur. uel* suos manes i.
genios quos sortimur cum uita i. duos. unum qui nos hortatur ad bona alterum qui
deprauat ad mala). Let wel dat hier ook Servius een licht moralistische inslag heeft. Ook
Servius noemt godjes (genios) waarvan er ‘een aanzet tot goede dingen en een er aanzet
tot slechte dingen’. In de commentaar van 11Ie zien we dit opnieuw verwerkt tot een
expliciet christelijke uitleg. De manes dat zijn straffen of wel twee goden namelijk twee
engelen vanwie een is aangesteld om de mens tot het goede te verleiden en een om de
mens tot het kwade te verleiden. De krachten (genios) worden christelijk geïnterpreteerd
als engelen (duos angelos qui unicuiqui sunt deputati unus ad bene alius ad male
persuadendum homini).
Een van de langste commentaren uit 11Ie is die rond regel 137. Aeneas moet een gouden
twijg meebrengen voor Proserpina om naar de onderwereld te mogen gaan. Ik wil deze
passage aanwenden om nog eens te illustreren hoe de commentator van 11Ie de
commentaren van Servius daadwerkelijk tot een nieuwe moralistische commentaar heeft
omgezet. Ik denk dan ook dat dit manuscript extra onderzoek behoeft en dan een
transcriptie en analyse van de gehele commentaar door de gehele vergiliuscodex een
bijzonder sprankelend en nieuwe tekst zou kunnen opleveren:
Over de gouden tak die Aeneas wil bemachtigen om naar de onderwereld te gaan, vertelt
de commentator van 11Ie aanvankelijk het mythologische verhaal, waarvoor hij Servius
als bron gebruikt. Allereerst wordt het verhaal van de gouden tak historisch uitgelegd,
want onder het integementum, de sluier van deze fabel van de gouden tak, schuilt een
waar verhaal. En nu volgt de commentaar, zoals vaak, de mythologische ondergrond die
ook bij Servius over dit verhaal is te vinden. Het gaat daarbij om Orestes en Iphigeneia
die gevlucht uit Tauris met een beeld van Diana bij Aricia een tempel voor haar
oprichtten. De commentaar vervolgt:
‘Hij stelde daarbij de wet dat daar nooit iemand een priester zou mogen
zijn behalve een vreemde omdat ook hijzelf een vreemde was geweest.
En hij stelde ook de wet dat diegene die zou opvolgen in een duel met de
voorafgaande priester moest strijden, en dat als hij hem dan in een
overwinning zou doden, moest hij de tak brengen van een of andere
boom die gewijd was aan Diana, naar de tempel van haar ter ere van
haar. En alles wat hier wordt gezegd over de afdaling van Aeneas naar
de onderwereld is niets anders dan dat hij door middel van necromantia
geïnformeerd heeft naar de toekomst en dat hij door middel van een
necromantische handeling een man moest doden en offeren. En daarom
zegt het verhaal dat hij een tak moest brengen, als het ware iemand
doden, zoals die priester deed die een tak naar Diana bracht en dit
vervulde Aeneas in Misenus zijn trompetspeler over wie de sybille bij de
deur tegen Aeneas sub integemento zei dat hij eerst Misenus moest
begraven die dood was daarna naar de onderwereld afdalen.’
(Hoc est et folia et ipsa uimina habet aurea uel latet i. occultatur a foliis et
uiminibus. sub integemento huius fabule de ramo aureo tangit Virgilius
ueritatem historie talem. Orestes fugiens a Taurica regione cum Eufeginia
sorore sua ueniens in Italiam cum simulacro Diane apud Ariciam constituit ei
templum ubi etiam talem instituit legem ut numquam in ea sacerdos esset nisi
peregrinus quia et ipse peregrinus fuerat. sic tamen ut qui succedere debebat
singulari certamine cum precedenti dimicaret sacerdote et si uincendo occideret
96
eum tunc ferebat ramum alicuius arboris consecrate Diane ad templum ipsius ad
honorem eiusdem. nunc quia totum quod dicitur de descensione Aeneae ad
inferos non est aliud nisi quod per nicromantiam sciscitatus est futura et in
nicromantico opere oportebat eum aliquem hominem occidendo sacrificare ideo
dicit eum debere afferre ramum quasi occidere aliquem sicut faciebat ille
sacerdos qui ramum Diane afferebat. quod Eneas adimpleuit in Miseo tubicine
suo de quo Sibilla dicit in ianua Eneae sub integemento quia oportet primo
sepelire Misenum qui mortuus est et sic ad infernum descendere154).
Tot zover de historische, mythologische uitleg. Maar het gaat in de commentaar om meer
dan alleen de mythologische achtergrond. Natuurlijk schuilt er ook nog een filosofisch
moralistische achtergrond bij dit verhaal. In de commentaar wordt gemeld dat met de
gouden tak de hebzucht wordt bedoeld, die vele mensen naar de hel leidt. De tak heeft
zijtakjes die de mensen naar de onderwereld leiden, zoals luxuria verschillende
onderdelen heeft die eveneens de mensen naar de onderwereld leiden. De commentator
voegt toe, bijvoorbeeld kleding ofwel vrouwen. Al deze dingen leiden de mensen naar de
hel155. De uitleg gaat verder: om naar de onderwereld te kunnen afdalen heeft Aeneas
een gouden twijg nodig om als offer aan Proserpina te geven. Maar onder de sluier van
de gouden twijg, ligt het volgende ware verhaal156. En ook verderop, wanneer het
verhaal van de twijg allegorisch is uitgelegd, voegt de commentaar toe: Filosophia uero
quae sub hoc integemento latet talis est. per ramum aureum auaritia intelligitur per eam
enim ad infernum plurimi demerguntur. Deze twijg staat voor hebzucht, want deze leidt
velen tot de hel. Opnieuw de allegorie, maar ook weer de opmerking dat onder de mantel
van de heidense vertelkunst waarheden verscholen liggen. De commentaar naar
aanleiding van deze passage is dan ook lang. Alle mogelijke christelijke interpretaties
worden aan het verhaal van de gouden twijg toegevoegd. Dit wordt gedeeltelijk al
aangegeven door Servius, die op deze plek ook uitweidt over het levenspad van de mens.
De commentator van 11Ie sluit echter af met een allegorie die aansluit bij een van de
terugkerende thema’s in deze inleiding.
Item aliter per infernum intelliguntur secreta philosophiae. per templum Ap[p]ol<l>inis
ubi primo Aeneas ueniens plures picturas miratus est in foribus eiusdem notatur studium
philosophie ad quod ap<p>ropinquantes rudes et inscii mirantur subtilitates et
sententias philosophicas. per ramum aureum notatur sapientia et eloquentia duo namque
in auro signantur splendor per quod intellegitur eloquentia et materia ipsa qua sapientia
designatur. per hunc igitur ramum aureum i. per eloquentiam que addiscitur in triuio et
per sapientiam quae per quadruuium innotescent oportet quemque ad secreta et
inuestigationem philosophiae accedere sed ad huc uero. De onderwereld is nu voor het
154 Ser. Aen. 6,136: licet de hoc ramo hi qui de sacris Proserpinae scripsisse dicuntur, quiddam esse
mysticum adfirment, publica tamen opinio hoc habet. Orestes post occisum regem Thoantem in regione
Taurica cum sorore Iphigenia, ut supra (Aen. 2,116) diximus, fugit et Dianae simulacrum inde sublatum
haud longe ab Aricia collocauit. in huius templo post mutatum ritum sacrificiorum fuit arbor quaedam,
de qua infringi ramum non licebat. dabatur autem fugitivis potestas, ut si quis exinde ramum potuisset
auferre, monomachia cum fugitivo templi sacerdote dimicaret: nam fugitivus illic erat sacerdos ad
priscae imaginem fugae. dimicandi autem dabatur facultas quasi ad pristini sacrificii reparationem. nunc
ergo istum inde sumpsit colorem. ramus enim necesse erat ut et unius causa esset interitus: unde et statim
mortem subiungit Miseni: et ad sacra Proserpinae accedere nisi sublato ramo non poterat. inferos autem
subire hoc dicit, sacra celebrare Proserpinae.
155 Filosophia uero que sub hoc integemento latet talis est. per ramum aureum auaritia intelligitur. per eam
enim ad infernum plurimi demerguntur. uel per ramum qui quosdam habebat ramus(culos) et per eum
descensus ad inferos patebat notatur luxuria quae quidem diuersas habet sub se species. alia est enim in
uestibus alia in mulieribus etc. quae omnia ad inferos homines ducunt.
156 Sub integemento huius fabule de ramo aureo tangit Virgilius ueritatem historie talem.
97
eerst gebruikt als een positief beeld. Het staat voor de geheimen van de filosofie. En de
tempel van Apollo waar Aeneas de schilderingen bewonderde, staat voor de studie van
de filosofie. ‘Want terwijl de onkundigen en onwetenden naderen, bewonderen ze de
filosofische subtiliteiten en wijsheden.’ Ook de gouden tak vormt nu een positief beeld.
Deze staat voor de wijsheid en de welsprekendheid. De reden dat het voor twee dingen
staat is dat de schittering van het goud slaat op de welsprekendheid en de materie zelf
staat voor de wetenschap. De eerste, de welbespraaktheid, wordt onderwezen in het
trivium en de wetenschap in het quadrivium. En zo leiden ze naar de geheimen en het
onderzoek van de filosofie. De artes liberales dienen dus als middel om tot wijsheid te
komen. Welsprekendheid en kennis gaan hand in hand om de versluierde geheimen te
kunnen interpreteren.
Maar de commentator kent nog andere uitleggingen en lijkt te blijven zoeken naar meer
informatie. De twijg staat ook symbool voor de tweesprong die Pythagoras ziet in het
menselijk leven (dat is de letter ypsilon). De onderkant van de twijg (of de ipsylon) staat
voor het leven als adolescent, wanneer men nog leeft zonder onderscheid tussen wat
goed is en wat kwaad is. Als jongeling moet de mens echter kiezen of hij de rechter weg
inslaat of de linker. De rechter weg begint smal, maar eindigt breed en dat is de weg naar
de Eliseïsche velden ofwel de weg die mensen die na de adolescentie uitblinken in hun
werken naar de zaligheid brengt. Die weg is in het begin smal en hoekig en eindigt in de
breedte en ruimte. Met Pythagoras als uitgangspunt verwijst de commentator naar de
bijbelse vergelijking van de smalle en de brede weg157. En de commentator legt
meerdere beelden uit het verhaal van Vergilius uit. Zo staan de afbeeldingen in de tempel
van Apollo die Aeneas heeft gezien voor de studie van de filosofie waar door
onwetenden en beginnelingen, wanneer ze ermee beginnen de subtiliteiten en
filosofische waarheden worden bewonderd. Nogmaals wordt gemeld dat de gouden twijg
staat voor wijsheid en de welsprekendheid.
‘De gouden twijg staat voor 2 disciplines want in het goud wordt een
schittering waargenomen, waarmee de welsprekendheid wordt bedoeld
en met het materiaal zelf wordt de wijsheid bedoeld. Door middel van
deze gouden twijg, namelijk door welsprekendheid, die wordt geleerd in
het trivium en door wijsheid die bekend wordt in het quadrivium moet
iedereen naderen tot de geheime dingen en het onderzoek van de
filosofie.’
De commentator zoekt naar manieren om allegorieën vast te knopen aan de tekst van
Vergilius. Zoals Aeneas kijkt naar de beelden in de tempel van Apollo, die staan voor de
artes liberales, zo wordt ook de Aeneis van Vergilius gebruikt om te dienen als tekst
voor de grammatica, binnen het trivium. Zoals de afbeeldingen in de tempel van Apollo
staan voor de verschillende artes, zo vormt ook de vertelling van Vergilius een allegorie
voor algemene waarheden.
Het lijkt daarbij dat de commentator Vergilius niet alleen respecteert als schrijver maar
ook als filosoof en inderdaad de houding aanneemt dat achter de verhalen van de
Romeinse dichter allegorieën dat wil zeggen filosofische waarheden schuilgaan. En hij is
ook nadrukkelijk op zoek naar die allegorieën, zoals we zagen in het fragment van de
gouden twijg. Dat de commentator expliciet uit is op het vinden van duidingen van het
werk van Vergilius lezen we in zijn glosse bij regel 897 van het zesde boek. De
allegorische waarheid achter het verhaal van Aeneas is het enige dat voor hem belangrijk
157 Mattheüs 7:13-14.
98
is, zo blijkt uit zijn commentaar bij de versregels 893-893 (Sunt geminae Somni portae,
quarum altera fertur/ cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris/ altera candenti
perfecta nitens elephanto/ sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes158). De
commentator geeft daar aan geen historische waarde te hechten aan het werk van
Vergilius.
De commentator begint meteen uit te leggen dat Vergilius met de verzen van de hoornen
en ivoren poort aanduidt dat al deze dingen wanneer ze volgens de historia en niet
volgens de filosofische sensus (uitleg) worden begrepen ijdel zijn en niets waars of echts
bevatten. Dan volgt een uitleg over de werking van hoorn en ivoor.
‘Want met de hoornen poort wordt de waarheid aangeduid die door de
waarneming van de ogen meer en zekerder wordt (bij)geleerd dan door
enig ander zintuig van het lichaam. Derhalve wordt gezegd dat de
hoornen poort het verborgene en ware geloof betekent. Hoorn derhalve,
als het gladgemaakt en ijverig dungemaakt is, wordt door de blik van de
ogen licht doorboord. Al wat aan de buitenkant is wordt gezien en hij
beweert dat ware dromen vandaaruit opstijgen, omdat we geloven dat
die dingen waar zijn die wij door de ogen waarnemen. Hoezeer het ivoor
ook dun gemaakt wordt, de blik zal dit ivoor op geen enkele manier
doorboren. Derhalve kunnen de dingen die aan de buitenzijde zijn nietals
zeker worden beschouwd. Vandaar wordt gezegd dat de ivoren poort de
valse dromen uitzendt. En door deze gaat Aeneas, waarmee hij aanduidt
dat alles wat in dit boek over hem wordt gezegd volgens de historia vals
is.’
Vergilius wordt dus opgevoerd als filosoof die in allegorieën spreekt. In deze
versluierde waarheden ligt de waarde van Vergilius’werk. Wat de commentaar
van 11Ie met name zo bijzonder maakt, is dat de magister van deze commentaar
verder gaat dan alleen de tekst als grammaticaal hulpmiddel aan te wenden, maar
dat hij ook daadwerkelijk poogt het integumentum te duiden. Als ondertoon
blijven we daarbij Servius horen. Blijkbaar is dat nog steeds de belangrijkste
bron159.
De boodschap van de commentator van 11Ie is duidelijk: het boek van Vergilius is
waardevol, maar alleen in zijn allegorische betekenis. Vergilius geeft immers zelf aan
met deze allegorie van de ivoren en hoornen poort, dat de dingen die vermeld zijn in de
Aeneis historisch een bedenksel zijn. De waarde van de Aeneis schuilt dan ook in de
allegorische verklaring van het verhaalde. Dit verklaart ook de allegorische lijn in de
commentaar in 11Ie. Onder de mythologishe verhalen van de Aeneis die vanuit het
oogpunt van de historia absoluut onwaar zijn, ligt een allegorische waarheid versluierd.
Het is deze waarheid die de commentator probeert te duiden.
158 Schwartz: Twee poorten zijn daar van de god van de slaap; de ene- zo zegt men- van hoorn, waarlangs
de beelden der waarheid gemakkelijke uitweg vinden, de andere glanzend wit, gemaakt van blank ivoor;
maar hierdoor zenden de schimmen valse dromen naar het licht van de hemel.
159 Servius: (...) vult autem intellegi falsa esse omnia quae dixit. Physiologia vero hoc habet: per portam
corneam oculi significatur, qui et cornei sunt coloris et duriores ceteris membris. Nam frigus non
sentiunt, sicut et Cicero dicit in libris de deorum natura. Per eburneam vero portam os significatur a
dentibus. Et scimus quia quae loquimur falsa esse possunt, ea vero quae videmus sine dubio vera sunt.
Ideo Aeneas per eburneam emittitur portam.
99
Aeneis 121
Aeneis 129
Aeneis 137
Pollux Helena et Pollux de Ioue nati sunt inmortales Castor autem Iouis
fuit filius de Tindare et quia de parte matris mortalis erat fraterna pietas
ei subuenit translatusque est inter deos hoc ideo dicitur quia horum
stellae ita se habent ut occidente una oriatur altera 10Ea /
Helena et Pollux de Ioue nati immortales fuerunt nam Castor Tydarei
filius fuit cuius mortem suo interitu fraterna pietas redemit quod ideo
fingitur quia horum stellae ita se habent ut occidente una oriatur altera
11Fd /
Castor et Pollux gemini fratres fuerunt quorum alter i. Pollux post
mortem ad celos alter uero ad inferos discendit de quibus etiam fictum
est ubi quadam parte anni Pollux pro amore fratris ad infernos descendat
ille ad celos eleuetur postea uero reuertantur ad idem et hoc fit per
singulos annos 11Ie
pauci subauditi sunt qui possint reuocare gradum 11Fd / tria genera
hominum 9Fb /
Tria genera hominum i. quos in ortu siderum benignus inradiat aspectus
et procreatos a diis et quos prudentia subleuat i. uirtus16011Fd
Per infernum intelligit hic uitia. facile enim quislibet potest ad uitia
precipitari sed ex uitiis ad uirtutes redire hoc est magnae difficultatis et
pauci sunt quibus concessum sit facere. exponit tres maneries eorum qui
redire ad uirtutes a uitiis possunt s. illi quos deus sine aliquibus
precedentibus meritis sola sua clementia et bonitate ad se adtrahit de his
dicit ‘quos eque amauit <Iuppiter>’. item illi qui cum sint in hoc mundo
ad uitia conantur per uirtutes et quasi per sua merita ad celestia eleuari et
hoc est ‘aut ardens etc.’ item geniti a deis i. qui per sua facta et dei
benignitatem adopti sunt in dei filios, uero martires 11Ie
ramus qui et folia et uimen habet aurea 11Fa /
discretione boni et mali uiuunt postquam uero ad discretionis tempus
uenit tunc arripit uel dextere uel sinistre partis uiam quod notant duo
ramusculi in eadem figura ad dexteram et sinistram partem se ab
alterutro diuidentes. per dexteram quae a tenuitate incipit et in
latitudinem desinit intellegit uiam Elisii campi i. uia quam quis post
adolescentiam in hominis operibus assumendo ad beatitudinem tendit
quae quidem in principio arta et angusta est. quia arta est uia quae ducet
ad regnum. in ultimo uero ad amplitudinem et spatiositatem terminat.
per sinistram uero intellegetur uita reproborum quae a lato incipit et in
tenuitatem terminatur atque angustiam quasi dicit Virgilius quicumque
autem uel ad requiem uel ad penas iturus est et ad hoc oportet eum ire
cum ramo i. per aliquam partem a ramo illo designatam. item aliter per
infernum intelliguntur secreta philosophiae. per templum Ap[p]ol<l>inis
ubi primo Aeneas ueniens plures picturas miratus est in foribus eiusdem
notatur studium philosofie ad quod ap<p>ropinquantes rudes et inscii
160 Ser. Aen. 6,129: tria genera hominum dicit ad superos posse remeare: quos diligit Iuppiter, hoc est hos
quos in ortu benignus siderum aspectus inradiat, Iuvenalis ‘distat enim, quae sidera te excipiant modo
primos incipientem edere vagitus (Sat. 7,194)’: quos prudentia sublevat, nam hoc est ‘quos ardens evexit
ad aethera virtus’: item religiosos, quos a diis genitos dicit; consequens enim est ut deorum suboles
religionibus vacet. ‘diis’ autem ‘geniti’ quia corporibus se infundebant potestates supernae, unde heroes
procreabantur.
100
Aeneis 156
Aeneis 216
Aeneis 250
Aeneis 273
Aeneis 287
mirantur subtilitates et sententias philosophicas. per ramum aureum
notatur sapientia et eloquentia duo namque in auro signantur splendor
per quod intellegitur eloquentia et materia ipsa qua sapientia designatur.
per hunc igitur ramum aureum i. per eloquentiam que addiscitur in triuio
et per sapientiam quae per quadruuium innotescent oportet quemque ad
secreta et inuestigationem philosophiae accedere sed ad huc uero 11Ie
Ad archana philosophica possit accedere et uero si eius sapiens oportet
et eum primus Misenum interficere quem s. Eneas interfecisse dicitur. in
nicromantico sacrificio i. oportet abicere omnino a se uanam gloriam
quae per Misenum notatur. Misenus enim dicitur interitus Eneas uero
gloria qui Misenus a Tritone interfectus est. per Tritonem intellegitur
contritio cordis per quam extinguere debemus et prorsus expellere
mundanam gloriam hic etiam dicitur fuisse (cornicen) per quod officium
uentus ore impellitur et emittitur quia tota humana gloria non consistit
nisi in laude quae ore procedens aures et corda quasi uentus inflat. inde
quoque dicitur esse filius Eoli regis aerorum de qua gloria sic quodam
sapiente dicitur ‘o gloria gloria nichil aliud es quam milibus hominum
facto ubi aurium non inflatio magna’ 11Ie
defixus deorsum fixa 9Fb / habens defixa lumina 9Fk,10Ea,11Ie / defixa
lumina habens per quod tristicia mentis ostenditur 11Fd / defixa habens
lumina uel propter mortem Miseni uel propter inquisitionem rami 11Fa
cupressos adhibetur ad funera 9Fj,9Fk / conuenientes mortalibus quia
caesi numquam reuirescunt uel quia luctibus congruunt 11Fd /
Cupressus quaedam arbor est odorifera quae ad<h>ibebatur funeribus et
piris mortuorum duabus de causis et ut suo odore cadaueris fetorem
extingueret et quia ex quo semel abscisa est numquam iterum uirescit
significantes quod ex quo aliquis moritur numquam secundum
philosophorum sententiam uiuet 11Ie
matri nocti 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fg,11Fd,11Ie,11If
Eumenidum furiarum 9Fj,11Fd / infernalium furiarum 11Ie / furiarum
puellae infernales 9Fb / Nocti cuius filie dicuntur furie quae Eumenides
dicuntur per contrarietatem eo quod minime sint bone 11Fa
sorori terrae 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fg,11Fa,11Ie,11If / nihil alius nox
nisi umbra terrae 9Fb / terrae quia nihil est aliud nox quam umbra
terrarum 11Fd / Terre quae iure noctis dicitur esse soror nam semper
nox terram commitatur et numquam contingit quod in aliqua parte terrae
i. uel in superiori uel in inferiori emisperio nox non existat ex umbra
terrae eiusdem et solis remotione nichil enim aliud est nox nisi umbra
terrae ex remotione solis 11Ie
uestibulum ab eo quod ianuam uestiat 9Fk / uestibulum dicitur atrium
eo quod extrinsecus quasi uestiendo domum circuit 11Ie / In primo
uestibulo Orci fuerant omnia quae cruciant uiuos et defunctos adfligunt
et sunt specialiter enumerata cum suis epythetis. dictum autem
uestibulum ab eo quod ianuam uestiat 11Fd
Briareus Egreon 11If / gigans 11Ie / gigans qui fuit centies similis
duplex ut fingunt 11Fd / Briareus dicitur fuisse quidam gigans habens
uim centum uirorum 11Ie
Lernae Hydra 9Fj / paludis 11Ie / <H>ydrhan dicit quae fuit in lerna
9Fk / serpens centum capita habens 11Ie / <H>idra quam Ercules occisit
11Ie
101
Aeneis 526
Aeneis 667
Aeneis 743
102
id putauit se uitia preterita presentibus posse celare. ut hostem
communem omnium et specialiter meum in exarmatum cubiculum misit
uelut satisfactura ei pro ueteribus sceleribus suis cui primo mutauerat
fidem et suppliciis meis perfectura quae exsecranda commiserat quasi
uiolati matrimonii sanctitos emenda<tionem> ullam posset admittere
11Fd
Musaeum hic fuit filosofus 9Fk / teologus 10Ff / Orpheum 11If / uates
fuit discipulus Orphei 11Ie / proprium est 11Fd /
Theologus fuit i. dei cultor iste post Orpheum. et uarie sunt opiniones de
hoc. nam eum alii Lune filium alii Orphei uolunt cuius eum constat
fuisse discipulum. nam apud ipsum primum carmen scripsit quod
appel<l>atur crater 11Fd /
Museum proprium nomen est. fuit autem teologus i. dei cultor post
Orpheum. de hoc uariae opiniones sunt nam alii uolunt eum Lunae
filium alii Orphei cuius discipulus fuit cui et carmen scripsit quod dicitur
crater 10Ea
manis poenas 9Fb,10Fc / supplicia quae sunt apud manes 9Fk,9Fm
/supplicium et proprium iudicium per purgationem 11Fa /
Supplicia quae sunt apud manes ut si quis dicat 'iudicium patimur' et
significet ea quae in iudicio continentur. Uel suos manes i. genios quos
sortimur cum uita i. duos. unum qui nos hortatur ad bona alterum qui
deprauat ad mala 11Fd / Manes i. penas uel deos genios i. duos angelos
qui unicuiqui sunt deputati unus ad bene alius ad male persuadendum
homini. unde secundum quod a quolibet et istorum alicui persuasum est
amplius penas pati dicitur 11Ie
Hoofdstuk 5
Conclusie en samenvatting
eze studie richt zich op de receptie van de vierde Ecloga en het zesde boek van
de Aeneis van Vergilius. Dit heeft geleid tot de editie van het corpus glossen bij
beide teksten in zeventien manuscripten uit de periode van de negende tot en
met de elfde eeuw. In de editie komt de ‘eenduidige diversiteit’ van het materiaal sterk
naar voren. Eenduidig omdat de commentaren bijna zonder uitzondering gebaseerd zijn
op de laatantieke commentaar van Servius en divers omdat diezelfde commentaar
weliswaar als basis dient voor de glossen maar op vele manieren wordt bewerkt. Juist het
totale corpus aan glossen geeft een rijk beeld van de traditie van het onderwijs aan de
hand van het werk van Vergilius.
D
Vergilius’ werk werd niet alleen in de middeleeuwen gebruikt om Latijn en het daarmee
samenhangende grammaticale jargon te leren. Al vanaf zijn eigen tijd werd het werk van
de Romeinse dichter veelvuldig becommentarieerd. We vinden dan ook vanaf de late
oudheid een aantal overgeleverde commentaren waarvan die van Servius de belangrijkste
en volledigste is. In het corpus glossen zien we terug dat deze commentaar bijna zonder
uitzondering als basis wordt gebruikt bij het becommentariëren van de bestudeerde
tekstpassages. In de Middeleeuwse schooltraditie lijken Vergilius en de commentaar van
Servius als het ware hand in hand te gaan. In de inleiding bij de editie wordt in het
tweede hoofdstuk de context geschetst van deze commentaar van Servius. In de
Saturnalia van Macrobius wordt Servius opgevoerd als autoriteit en wordt een levendig
beeld geschetst van de rol die grammatici in de oudheid hadden als leermeesters en
normgevers van wat ‘het juiste Latijn was’. Het beheersen van correct Latijn volgens de
regels van de grammatica, samen met de achtergrondkennis van de aan de hand van de
grammatica bestudeerde geschriften, verschafte een cultureel jargon waarmee men
maatschappelijk kon slagen. Dit culturele jargon was de reden dat men
grammaticaonderwijs kreeg in een maatschappij waarin de meeste mensen Latijn als
moedertaal spraken. Een gedegen overzicht van vervoegingen en verbuigingen was voor
het toenmalige publiek dus niet noodzakelijk en we vinden het dan ook niet terug in de
laatantieke grammatica’s en commentaren.
De verdediging van het bestuderen van de artes liberalis en specifiek de grammatica in
een christelijke context komt sterk naar voren in het derde hoofdstuk. In De doctrina
christiana en de Institutiones bepleiten Augustinus en Cassiodorus een gedegen kennis
van de artes om de bijbel goed te kunnen bestuderen en interpreteren. Augustinus schrijft
met zijn De doctrina christiana een dubbele verdediging. Aan de ene kant bepleit hij het
bestuderen van de artes en de klassieke teksten tegenover de christenen van zijn tijd met
het argument dat, wanneer ze zich willen wapenen tegen de heidenen, ze dezelfde,
cultureel gepolijste taal zullen moeten spreken (als het ware naar het jargon van de
grammatici). Aan de andere kant tracht hij tegenover de niet gelovigen van zijn tijd te
bewijzen dat de bijbel niet een tekst is voor ongeletterden, maar dat het de stijlfiguren en
metaforen bezit die door de grammatici worden bestudeerd en dus een tekst is die de
moeite waard is om te bestuderen. Opvallend hierbij is Augustinus’ ‘liberale houding’
ten aanzien van de bijbel als tekst. De boodschap van God is belangrijk, maar niet de
letterlijke formulering in de bijbel.
Een veel striktere interpretatie van de bijbeltekst zien we in de vijfde eeuw bij
Cassiodorus. Zijn Institutiones divinarum et saecularium litterarum vormen als het ware
103
een leerwijzer voor de christen in opleiding. In het eerste deel voorziet Cassiodorus ons
van een leeslijst van teksten en bijbelcommentaren die de onderlegde christen zou
moeten lezen. Hier valt vooral de praktische insteek van het werk op. Cassiodorus richt
zijn werk duidelijk in volgens de praktijk van zijn eigen klooster. Niet alleen geeft hij
een goed overzicht van de belangrijkste teksten voor de christen, maar ook geeft hij ons
informatie over een aantal praktische zaken die direct met het kloosterleven te maken
hebben. Speciale aandacht krijgt de praktijk rond het kopiëren en corrigeren van
manuscripten. In het hele werk komt duidelijk naar voren hoe actief Cassiodorus bezig is
codices te verzamelen voor zijn monniken. Voortdurend lijkt hij in de weer met zijn
bibliotheek. Over het corrigeren van de manuscripten uit hij een ook in de latere
middeleeuwen veelgehoorde klacht dat het lastig is om goede kopiïsten en correctoren te
vinden. Cassiodorus drukt zijn monniken dan ook vooral op het hart om de bijbel niet
door jonge mannen te laten corrigeren maar alleen door oudere en wijzere mannen. Uit
meerdere passages van zijn tekst blijkt dat hij, anders dan Augustinus, veel meer nadruk
legt op het belang van de bijbeltekst en de manier waarop de bijbel is geformuleerd.
Het belang dat Cassiodorus hecht aan het bestuderen van de artes komt sterk naar voren
in het tweede deel van de Institutiones. Die zijn geheel gewijd aan de artes liberales en
vormen een uittreksel van de gangbare kennis daarover. Ook bij Cassiodorus geldt dat de
artes primair worden bestudeerd in dienst van de bijbel. Wie onwetend is van de artes
kan ook de bijbel niet goed interpreteren. Dit is ook het gezaghebbende argument in de
latere middeleeuwen (hoofdstuk 4). In de Admonitio generalis en de Epistola de litteris
colendis wordt het oprichten van scholen en stimuleren van onderwijs gepropageerd. Dit
leidt tot een enorme golf aan boekproductie en geeft een sterke impuls aan het onderwijs.
Zoals Cassiodorus op zoek was naar teksten voor zijn monniken, zo verzamelt men ook
in deze periode onderwijsteksten om primair de kennis van het Latijn van de geestelijken
te vergroten. Men grijpt voor het onderwijs van de grammatica opnieuw terug naar de
oude teksten en commentaren. Er is echter een belangrijk verschil met de late oudheid:
daar waar de leerlingen in die tijd moedertaalsprekers van het Latijn waren, was die
situatie vanaf de negende eeuw veranderd. In de nieuwe onderwijssituatie voldeed de
taalkundige uitleg van de tekst gecombineerd met historisch en ethisch onderwijs niet
volledig meer. De hergebruikte grammaticatraktaten en commentaren voorzagen er
vooral in de verschillende grammaticale verschijnselen te benoemen (labelen). In de
leersituatie die ontstond na de Karolingische renaissance, ontbrak dus een deel van de
kennis die voor nietmoedertaalsprekers van het Latijn wel noodzakelijk was.
Deze veranderende behoefte bij het onderwijzen van Latijn zien we terug waneer we het
corpus geëditeerde glossen nader bestuderen (hoofdstuk 5). In de eerste plaats valt het
achterliggende didactische systeem van de glossen op. Deze lijken niet primair gestoeld
op de hergebruikte laatantieke grammatica’s (Ars Donati) maar veel meer op wat ik in
hoofdstuk 5 noem ‘de horizontale verbanden’ in de tekst. Op alle mogelijke manieren
worden door de glossen zinnen aangevuld, synoniemen verduidelijkt en impliciete
tekstgedeeltes terug gehaald. De meeste glossen lijken dus in grote mate gericht te zijn
op verklaring vanuit de tekst zelf. Het achterliggende doel lijkt te zijn om zowel
inhoudelijk als qua vorm volledige zinnen te maken die de lezer helpen in het begrijpen
en interpreteren van de complexe versregels van Vergilius. Het is daarbij opvallend dat
de formele grammaticale termen zoals ze terugkomen in de artes weinig worden
gebruikt. Wanneer we ze lezen zijn ze in verreweg de meeste gevallen afkomstig uit de
commentaar van Servius. Dit valt te verklaren uit de toegenomen behoefte vooral
‘praktische’ aanwijzingen in de tekst te krijgen die het complexe Latijn van Vergilius
makkelijker te interpreteren maken. Daarnaast valt op dat synonieme vormen van de
glossen veelal congrueren met het lemma waar ze bijhoren. Naast uitleg, lijken vele
104
glossen veelal ook een alternatieve vorm van het woord te bieden, waardoor indirect de
vervoeging van een woord geoefend kan worden.Uiteraard is hiermee niet gezegd dat de
laatantieke grammatica’s geen rol speelden in het onderwijs van de middeleeuwen. Ik
heb alleen proberen aan te tonen op basis van het gevonden materiaal dat de
achterliggende systematiek van de glossen veel meer op tekstverbanden en het vinden
van alternatieve formuleringen en vormen is gericht dan dat het een rechtstreekse
afspiegeling is van het taalsysteem dat wordt aangeboden in de laatantieke grammatica’s.
Het tweede punt dat in het oog springt bij bestudering van de glossen bij Vergilius is
zoals gezegd, de grote invloed van de laatantieke commentaar van Servius op de glossen
die bij zowel het zesde boek van de Aeneis als de vierde Ecloga zijn geschreven. In alle
gevallen lijkt de commentaar van Servius een standaardwerk te zijn geweest dat een
vaste combinatie vormde met de tekst van Vergilius. Soms wordt daarbij de commentaar
integraal in de marge van het manuscript gekopieerd. In andere gevallen worden kleinere
of grotere passages van de commentaar interlineair en in de marges van het manuscript
gekopieerd. De manier waarop Servius wordt overgenomen verschilt. Vaak zien we
woorden of ingekorte formuleringen uit de commentaar terug. In de oudere manuscripten
wordt de commentaar over het algemeen consciëntieus gekopieerd. In de jongere
manuscripten vinden we vaak een vrijere bewerking van de commentaar van Servius.
Vooral in de manuscripten 11Ie en 11Fa worden de door Servius aangegeven
verduidelijkingen bij de tekstpassages bewerkt en vereenvoudigd. Bij 11Ie is het daarbij
opvallend dat Servius nog steeds als basis wordt genomen voor de glossen in het
manuscript maar dat de bewerker ook Servius aangrijpt om een allegorische,
christianiserende uitleg van de Aeneis te maken.
Beide onderzochte passages lenen zich uitermate voor het toekennen van een christelijke
interpretatie. Het is opvallend dat dit maar in een zeer beperkte mate gebeurt. Bij de
vierde Ecloga vinden we een aantal vermeldingen die christelijk zijn, maar absoluut geen
prominent aanwezige christianisering. Ook bij het zesde boek van de Aeneis, vinden we,
behalve in de commentaar van 11Ie weinig tot geen christelijke of moraliserende
interpretaties van het verhaalde. Het is vooral het bewerken en uitleggen van de
commentaar van Servius waardoor het materiaal wordt bepaald. Wellicht speelt hier de
uitspraak van de magister van 11Ie een rol, namelijk dat het door Vergilius verhaalde
historisch niet waar is maar slechts een versluierde waarheid kent die allegorisch is
bedoeld. Daar waar 11Ie wel in gaat op die moraal, beperken de meeste andere
commentaren zich blijkbaar slechts tot het zuivere grammaticaonderwijs, waarbij de
christelijke uitleg achterwege blijft.
105
106
DEEL 2
107
108
Uitgangspunten van de editie
D
e editie voorziet in het corpus glossen bij het zesde boek van de Aeneis en de
vierde Ecloga van Vergilius. De woorden uit de tekst van Vergilius fungeren
als lemmata waaraan de glossen zijn gekoppeld. Iedere glos wordt beschouwd
als een zelfstandige eenheid, zodat overeenkomsten en verschillen tussen de codices
duidelijk zichtbaar worden. Als basis voor de tekst van Vergilius, heb ik de editie van
R.A.B. Mynors gebruikt161. Na ieder lemma volgen de aangetroffen commentaren uit de
verschillende manuscripten.
Na een lemma volgen eerst voorzetsels, dan synoniemen van het lemma, daarna
toevoegingen bij het lemma, daarna volgen langere commentaren. Ook hiervoor geldt dat
de weerbarstigheid van het materiaal slechts tot bepaalde hoogte onderverdeling toestaat.
Commentaren langer zijn dan vier regels zijn afwijkend afgedrukt, uitsluitend om de
leesbaarheid te bevorderen.
Orthografische verschillen tussen manuscripten heb ik niet gehandhaafd. Het materiaal
bevatte zoveel varianten dat de verschillen in orthografie sneuvelden om een
overzichtelijke editie te krijgen. Verbasteringen van namen worden echter wel in het
kritisch apparaat aangegeven.
Bij het uniformeren van de editie zijn glossen met verschillende varianten soms
opgesplitst tot meerdere glossen, bijvoorbeeld: in regel 303 levert het lemma ferruginea
oorspronkelijk het volgende op: nigra tristi 9Fj,10Fg / tristi 9Fk / nigra 9Fb,10Ff,11If.
Beide varianten (nigra en tristi) zijn terug te vinden in de commentaar van Servius. In de
editie wordt het materiaal als volgt gepresenteerd:
ferruginea nigra 9Fb,9Fj,10Fg,10Ff,11If tristi 9Fj,9Fk,10Fg.
De glossen in de handschiften zijn in de meeste gevallen door meerdere handen
opgetekend, waarbij vrijelijk wordt toegevoegd en gecorrigeerd. De verschillende
handen in een manuscript zijn niet aangegeven. Over het algemeen is het niet mogelijk
de verschillende handen per glosse te onderscheiden.
De standaard openingsformules i. (idest), s. (scilicet) en pro worden niet aangegeven in
de editie. Interpunctie is schaars aangebracht. Eigennamen worden aangegeven door
hoofdletters. Daarnaast worden rustpunten in de langere commentaren aangegeven door
een punt. Het aanbrengen van interpunctie heeft namelijk consequenties voor de
interpretatie van de Latijnse tekst. Zinnen of zinsdelen worden in het Latijn van de
commentaren doorgaans ‘aan elkaar geplakt’ door verbindingswoorden, waardoor
(kunstmatige) interpunctie per definitie problemen oplevert.
Lijst met tekst kritische tekens
< > toevoeging van de editeur
[ ] corrupte toevoeging in de tekst
( ) onleesbare of slecht leesbare tekst
/ Scheiding tussen twee glossen
* Verwijzing naar het kritisch apparaat
Afkortingen
add. addidit
cancell. cancellavit
161 R.A.B. Mynors, P.Vergili Maronis Opera, Oxford, 1969.
109
110
Editie van de vierde Ecloga
Seculi noui interpretatio. Hanc Eglogam scriptam esse aiunt in Asinum Pollionem
quidam in filium eius Saloninum alii in ipsum Caesarem. Saloninus dictus a
Salonis ciuitate Dalmatie. nam Pollio pro consule Dalmatiae constitutus progenuit
eum. in hac Egloga solus poeta loquitur de restauratione noui seculi. hoc est
Saturni regnum aureum sub Octauiano adulanter restauratur quod secundum
Christianos ad nouum testamentum per Christum et Mariam renouatum de
prauato* conuenit. hanc Eglogam alii dicunt in laudem Pollionis eum fecisse. alii
autem in filium eius Salonium qui ab eo nomen accipit. quod illo tempore pater
eius Salonas expugnauit. alii in laudem Cesaris siue Marcelli filii Octauiae. in hac
Egloga simpliciter** poeta canit genesim renascentis mundi sub Caesaribus. in
hac Egloga poeta duobus modis Augusto adolatur habundantia rerum et carminis
modulamine. in hac Egloga palingenesiam inducit i. mundi iterum infantiam. haec
Egloga sic habet quasi in Sicilia. haec Egloga aliquando sic habetur quasi in agro
ut ‘non omnis arbusta iuuant’. aliquando in urbe ‘incipe parue puer risu
cognoscere matrem’. haec Egloga non proprie Bucolico dicitur noui saeculi
interpretatio quod predixit Sibilla162 9Fb,9Fc /
Hanc Eglogam compositam esse aiunt in honore Asinii Pollionis uel filii sui
Salonini qui nomen accepit a Salona ciuitate. qui natus est quando pater eius
expugnauit Salonam et mortuus est quem hortatur ut rideat parenti nascens quod
omen est infelicitatis uel in honore Octauiani Augusti 9Fj /
Hanc Eclogam compositam esse aiunt in honore Asini Pollionis uel filii sui
Salonini qui nomen accepit a Salona ciuitate. qui natus est quando pater eius
expugnauit Salonam uel in honorem Octauiani Augusti163 11Fd /
Hec Ecloga continuo caractere composita est nusquam hic poeta alias personas
introducit loquentes sed ipse solus per totam eclogam loquitur. ratio autem huius
Eclogae talis est Asinius Pollio cum deuicisset Salonam ciuitatem Dalmascie.
eodem anno ex coniuge sua filium suscepit. quem a capta ciuitate Salona
Saloninum appelauit cui nunc Virgilius genethliacon describit nomen natiuitatis
permiscet autem laudes tam Augusti quam A. Pol<l>ionis quam etiam Salonini
11Fa
* de prauato de pranate 9Fc ** in hac egloga simpliciter ... predixit Sibilla cancell. 9Fb
1 Sicelides Musae, paulo maiora canamus!
Sicelides ó 9Fm,10Ea,10Fh,11Fd,11Ic / Sicilienses164 9Fc,10Ea,11Fa,11Fd / Siculas
musas 10Fd / Siculae 11Ic / Grece auditur ‘Sicilides’* Latine ‘Sicilienses’ 10Fa,10Fc /
Teocritie Grecum est 10Fa / Siciliae facit mentionem quia Theocritum Siculum imitatur
in Bucolicis165 9Fb,9Fc / musas Sicilides inuocat quoniam Siculus fuit Theocritus quem
in Bucolica imitatur 9Fc
Musae ó 11Fd / uocatiuus166 9Fb / deae 9Fj,11Fd /
162 Schol.Bern. Ecl.4. praef.
163 Iun. Ecl. 4: Hanc eclogam scriptam esse aiunt in Asinium Pollionem, quidam in filium eius Saloninum,
qui nomen accepit a Salona civitate, quam eodem tempore, quo natus est, pater eius pugnavit, sive in
honorem Octaviani Augusti sive Asinii Pollionis.
164 Schol.Bern. Ecl. 4,1
165 Schol.Bern. Ecl. 4,1
166 Schol.Bern. Ecl. 4,1
111
Asinius Pollio ductor Germanici exercitus cum post captam Salonam Dalmatiae
ciuitatem primo meruisset lauream post etiam consulatum adeptus fuisset eodem
anno suscepit filium quem a capta ciuitate Saloninum uocauit cui nunc Vergilius
genetliacon id est carmen natiuitatis condidit. quem constat natum risisse statim.
quod parentibus fuit omen <in>felicitatis nam ipsum puerum inter ipsa primordia
perisse manifestum est. ‘Sicilides’ autem Grecum est nam Latine Sicilienses facit
i. Theocritie. nam Theocritus Siracusanus fuit quem in hoc opere Virgilius
imitatur167 10Fd,10Fh,11If
paulo quia nouum seculum de quo dicturus est uetus precellit168 9Fc / qui licet dissimilis
sit nomine non distat per omnia a Bucolico carmine 10Fa / bene ‘paulo’ nam licet haec
Ecloga discedat a Bucolico carmine tamen inserit ei aliqua apta operi169 11If
maiora maiorem laudem 9Fb / de maioribus rebus 11Fa / nunc altius aliquid dicamus.
dupliciter adolatur Pollioni 10Fd / carmina s. que ea quae ante cantauimus 11Fd
canamus Virgilius in Bucolicis. quoniam Siculas fuit Theocritus quem imitatus est170
10Fd
* Grece auditur ‘Sicilides’ cancell. 10Fc
2 non omnis arbusta iuuant humilesque myricae;
omnis omnia171 9Fb,9Fc,10Fd / omnibus 11Ic / homines 9Fb,10Fc,11Fa,11Fd / lectores
10Ea / non omnis delectat pastorale carmen172 9Fb,9Fc / non omnibus placet Bucolicum
carmen et hec est additio causae 10Fd / quasi diceret non omnes homines delectant
arbusta i. uilia carmina sed aliquando maiora 10Fd /
[H]acsi allegorice diceret. non omnes populi laudem amant uel uicem laudis suae
reddunt. ideo regnum Octauiani et consules laudabo et cantabo uel omnia ad Christum
referuntur 173 9Fc
arbusta humiliora carmina 9Fj,10Fa / carmina rustica 11Fd
iuuant delectant174 9Fb,9Fc,9Fj,9Fm,10Ea,10Fa,10Fc,10Fd,11Fa,11Fd,11Ic / humilia
carmina175 11Fd
humilesque myricae uiles uel parue 11Ic / uirgulta humillima176 9Fj,11Fd,11Ic / genus
frutecti177 9Fb,9Fc / genus uirgulti 11Fd / uirgultum infructuosum allegorice carmina
humiliora178 9Fc / quia non crescunt in altum 10Fd / in montibus et salsa humo potius
oriuntur 9Fm / genus uirgulti quod nascitur in salsum locum 10Fa / arbor humilis
arbuscula 10Fc / arbor infructuosa amarissimi saporis 10Fd
3 si canimus siluas, siluae sint consule dignae.
si tamque 9Fm / si scribimus bucolicum carmen 10Fd / sic de rusticis rebus scribimus179
9Fb,9Fc,10Fd / Sic animus pastorale carmen expediat uel sic animus Pollionis siluas
167 Ser. Ecl. 4,1
168 Schol.Bern, Ecl. 4,1
169 Ser. Ecl. 4,1
170 Schol.Bern. Ecl.4,1: Musas Siculas inuocat, quoniam Siculus fuit Theocritus, quem in Bucolicis imitatur.
171 Schol.Bern. Ecl. 4,2
172 Schol.Bern. Ecl. 4,2
173 Schol.Bern. Ecl. 4,2
174 Iun. Ecl. 4,2; Schol.Bern. Ecl. 4,2
175 Iun. Ecl. 4,2
176 Ser. Ecl. 4,2
177 Schol.Bern. Ecl. 4,2
178 Schol.Bern. Ecl. 4,2
179 Schol.Bern. Ecl. 4,3
112
diligat hoc est carmen meum180 9Fc
siluas tales 10Fc / de siluis 11Fa / bucolicum carmen 10Fc / carmina de siluis 10Fh
sint optatiuus 10Fd,10Fg / ut sint 10Fh / sunt 10Ea
consule ó 10Fc / consuli 11Fd / Pollione 9Fb,9Fm,10Fa,10Fc,10Fd,11Fa,11Fd /
Pollione uel Salonino eius filio181 10Ea
dignae placent consuli 10Fa / Polione qui praeerat agris diuidendis 9Fc,11Ic / maiora
carmina Asinio qui eo tempore agris preerat diuidendis182 11Fd /
Possim et ego in Bucolicis digne aliquid de Pollione scribere qui utique erat designatus
consul eo tempore quo agris praeerat diuidendis183 9Fc
4 Vltima Cumaei uenit iam carminis aetas;
ultima suprema184 9Fb,9Fc,10Fd
Cumaei Sibillini 9Fb,9Fm,10Fa,10Fc,10Fd,11Fa / Cumani 9Fm,11Fd,11Ic / Sibillini
Cumana 10Fh / Cuma ciuitate 10Fc / quia in Cumis ciuitate fuit Sibilla 10Ea / Sibille
carminis Cumae dicit quia de Cuma fuit 11Ic /
Quia Sibilla quattuor deorum descripsit regna quae Cymea dicitur de monte Cymo et hec
est Sibilla quae de Christo cecinit multa sed melius ´hesiodei carminis´ quae Cyneus* de
Cume Asiae ciuitate dicitur185 9Fb,9Fc,10Fd /
Cymea Sybilla septima prophetissa fuit de Cuma ciuitate. Sybilla dicitur dei mens quia
diuinam deitatem interpretatur hominibus de futuris seculis** aureis sicut fuerunt sub
Saturno 9Fj,11Fd /
Sibyllini quae Cumana fuit et saecula per metalla diuisit dixit etiam quis quo saeculo
imperaret et solem ultimum id est decimum uoluit. nouimus autem eundem esse
Apollinem, unde dicit 'tuus iam regnat Apollo'. dixerat etiam finitis omnibus saeculis
rursus et innouanda186 10Fh,11If /
Alii Sibillam quae Cymaea fuit intellegunt quae quattuor secula libris suis degessit
aureum argentem aereum et ferreum. alii uerius Hesiodum qui aput Cymem urbem
Asiae uixit quique per ordinem ut Sibilla deorum regna scripsit et ait regna in
caelo esse diuersa. primum Saturni fuisse aureum. deinde Iouis argent<e>um
Neptuni aeneum ferreum postremo Appollinis. hoc sequitur Virgilius regnum quod
posteritatem significat et ad Apollinem pertinere ait et in honorem Caesaris quia
Apollinem se Augustus uult accipi187 9Fc
carminis quod Cyme Sibilla descripsit in quo praedixit futuris seculis tempora
meliora1889Fc / inpletio illius prophetiae 9Fj,11Fd
aetas tempus189 9Fb,9Fc,10Fd / tempus ultimum*** 10Fc,10Fd
* Cyneus lege Cymaeus ** seculis… Saturno cancell. 11Fd *** ultimum cancell. 10Fc
5 magnus ab integro saeclorum nascitur ordo.
magnus excelsus 10Fd
180 Schol.Bern. Ecl. 4,3
181 Ser. Ecl. 4,3: (…) ut dignae sint consule, id est filio consulis Asinii Pollionis.
182 Iun. Ecl. 4,3: i. maiora carmina nostra Asinio Pollione sint digna. hic adulatur Asinio, qui eo tempore
agris praeerat divindendis.
183 Schol.Bern. Ecl. 4,3
184 Schol.Bern. Ecl. 4,4
185 Schol.Bern. Ecl. 4,4
186 Ser. Ecl. 4,4
187 Schol.Bern. Ecl. 4,4
188 Schol.Bern. Ecl. 4,4
189 Schol.Bern. Ecl. 4,4
113
ab integro denuo 9Fj,9Fm,10Ea,10Fd,10Fg,10Fh,11Fd / iterum 9Fm / primum statum
10Fa / a principio 10Fc,11Ic / ab inicio 10Fd,11Fa / a nouo190 9Fj,11Fd / ab origine de
nouo ab* inicio. denuo* hoc est ut fuerunt bona ita et nunc erunt191 9Fb,9Fc,10Fd
saeclorum ordine 9Fc / uel saeclorum 10Fh / sinaeris est**192 10Fc
ordo ordinem seclorum 10Fa / sicut fuerunt sub Saturno 11Fd / decimum imperium
censuit soli 9Fm / aestimauit enim Virgilius quid dea Augusto dixisset Sybilla cum de
Christo prophetauit 9Fj
* ab... denuo cancell. 10Fd ** sinaeris lege synaeresis 10Fc
6 iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna,
iam redit quia discesserat iusticia 11Fd
Virgo Iustitia ,10Fh,11Ic,11If / Iustitia uel post Euam Maria193 9Fj / Iusticia uel sancta
Maria post Euam 11Fd / Iusticia quae fuit filia Erigone 10Ea / Iustitia quae in Grece
Erigone uocatur 10Fa / Iustitia quae Erigone dicta est 10Fd / incorrumpta Iusticia quae
fugiens malos hominum mores in caelum dicitur abiisse194 9Fc /
Iustitia quae Erigone fuit et permiscet laudes tam pueri quam Pollionis quam Augusti
nam felicitas temporum ad imperatoris laudem pertinet195 11If /
Iusticia inter rusticos morata fugiens mores hominum malos in caelum abysse dicitur.
Virgo Iusticia que decreuit propter hominum conuersationes* uel terrae quae nunc
frugifera sicut et tunc uel Saturnini et Maria196 9Fb,9Fc
redeunt reuertuntur 10Fd / iam 11Ic / et 10Ea
Saturnia regna aurea197 9Fb,9Fm,10Fc,10Fa / aurea secula 10Fh,11Fd / aurea quae
fuerunt sub Saturno 10Fd / Satur vel dictus est celus 9Fm / aurea quae fuerunt sub
Saturno 9Fj /
Quae credebantur aurea fuisse quattuor et enim secula dixerunt extitisse i. aureum
argenteum aureum ferreum. ergo aureum dictum est esse rediturum198 9Fc /
Saturnus a saturando dictus est quod per annonae praerogationem populos ad se multos
attraxerit199 9Fm
* conuersationes conuersiones 9Fc
7 iam noua progenies caelo demittitur alto.
Iam anaphora 10Ff
noua progenies magna 11Fa / idem Cesar 10Fc / permiscet laudes tam pueri quam
Pollionis quam Augusti 11Fd / Saloninus uel Augustus uel Christus uel Marcellus
Octauiae filius200 9Fb,9Fc /
Salonium dicit filium Pollionis qui multis cum prodignis* natus esse dicitur et risisse
statim et locutus esse et XX digitos in manibus <h>abuisse et nono die obisse unde
propter presentia mala cupiditate temporum meliorum coniciebat alium seculum
190 Iun. Ecl. 4,5: de novo
191 Schol.Bern. Ecl. 4,5; Ser. Ecl. 4,5: uel denuo uel ab initio (…)
192 Ser. Ecl. 4,5: synaeresis pro ‘saeclorum’
193 Iun. Ecl. 4,6
194 Schol.Bern. Ecl. 4,6
195 Ser. Ecl. 4,6
196 Schol.Bern. Ecl. 4,6
197 Iun. Ecl. 4,6
198 Schol.Bern. Ecl. 4,6
199 Fulg. Myth. 1,2: hic (…) per annonae praerogationem ad se populos adtrahens a saturando Saturnus
dictus est.
200 Schol.Bern. Ecl. 4,7
114
secuturum201 9Fc / Christus uel Caesar uel Saloninus uel Augustus dicit 11Fd /
existimauit enim Virgilius quod de Augusto dixisset Sibilla cum de Christo omnia
prophetauit202
11Fd /
Augustum immortalitatem consecuturum confirmat quod ad Christum pertinet 11Fd / ut
uideantur homines non ex mortalibus nati sed ex numinibus 9Fj /
Vt uideantur homines non ex mortalibus nati sed ex numinibus et quasi e celo lapsi. et**
hinc conicit fore aurea secula quod Augustus imperat quod talis natus est puer quod
consul est Pollio203 11If
caelo a caelo uel de caelo quia uolebat eum credi diis gentium uel per hoc Pollionem
adolatur dum eum habere dicit honorem deorum204 9Fb,9Fc
demittitur deorsum mittitur 9Fm,10Fa / descendit 11Fa / dicit quod dimittetur ei et
plebi suae aduentu Augusti 9Fj
alto ab 11Fd,11Ic /
Dicunt quod Cesar de semine deorum esset et quod genuisset Iouis Dardanum et
Venerem matrem Aeneae de cuius stirpe Cesar fuit 11Fd
* prodignis lege prodigiis ** et … Pollio cancell. 9Fj
8 tu modo nascenti puero, quo ferrea primum
tu tu tantum 10Fc / Diana205 9Fb,9Fc / idem Salonio faue Diana quam nascentes pueros
in lucem educere putabant206 9Fc
modo tantummodo 11Fa,11Fd
puero Salonino207 9Fc,9Fj,11Fd,10Fa,10Fc / Cesari 9Fj,11Fd / Phebo208 9Fb,9Fc / cui
10Fh
quo sub 10Fa / nascente209 9Fj,9Fm,10Fc,11Fd / puero nascituro 10Fd,10Fh,11Ic /
Apolline 10Ea / tempore 10Fd
ferrea degressa 9Fm / esse 10Ea / eas 10Fa / gens bellicosa uel laboriosa210 10Fd / gens
i. bellicosa uel dura 11Fd / desinit desunt ferreum seculum ut oriatur aureum211 9Fc /
bellicosa uel dura ut bella prisci temporis sapiantur 9Fj
primum in primis 10Fh / renascentur 11Fa / gens laboriosa uel et uetus et emulos
Romanorum compescet puer212 9Fc
9 desinet ac toto surget gens aurea mundo,
desinet cessabit 9Fb,9Fj,10Ea,10Fa,10Fd,11Fa,11Fd / cessat213 9Fc / esse 10Fh
toto in 9Fb,11Ic
201 Schol.Bern. Ecl. 4,7
202 Iun. Ecl. 4,7
203 Ser. Ecl. 4,7
204 Schol.Bern. Ecl. 4,7
205 Schol.Bern. Ecl. 4,8
206 Schol.Bern. Ecl. 4,8
207 Schol.Bern. Ecl. 4,8
208 Schol.Bern. Ecl. 4,8
209 Ser. Ecl. 4,8: deest ‘nascente’; nam hoc dicit: fave ei Lucina, cuius ortus saecula inmutabit, aureis
scilicet ferrea.
210 Iun. Ecl. 4,8: bellicosa vel laboriosa.
211 Schol.Bern. Ecl. 4,8
212 Schol.Bern. Ecl. 4,8
213 Schol.Bern. Ecl. 4,9
115
aurea pacifica 9Fj,10Fd,11Fd / quietissima 9Fj,10Fd / aureum seculum 11Fa / Romani
in diliciis aut aurea domus Romae uel noua lex aurea214 9Fc
10 casta faue Lucina: tuus iam regnat Apollo.
casta a 11Ic / ó 9Fj,10Ea,11Fd,11Ic / utpote iusta Virgo 10Fd
faue adiuua 9Fb,10Fc,10Fd,11Fd / adesto 10Fg / arride consenti 10Fa
Lucina b 11Ic / Diana 9Fj,10Fh / Diana dea 10Fd / Lucinam uocat Dianam 10Fd / Luna
dea quae praeest parientibus 11Fd / Lucina dicta est eo quod nascentibus lucem
prebeat215 10Fd / Diana quae lucem nascentibus infert 9Fj,11Fd / Diana quae fingitur
inuehi mulabus quia non parit et ideo casta 9Fm / Luna dicitur quando lucet in die.
Lucina dicitur quod lucem prebeat nascentibus 11Ic /
Diana quae apud Latinos Lucina dicitur apud Graecos Ianthias216. Lucina dea quae
parturientibus lucem prebere dicitur quae duas lampades duasque pupillas habere dicitur
quod nascentibus pueris lucem perennem det uel quod luci praesit217 9Fb,9Fc /
Lucinam appel<l>at Dianam ideo dicit ‘castam’ nam pagani Iunonem ap<p>ellabant
Lucinam eoquod preesset in lucem nascentibus. unde Terentius ‘Iuno Lucina fer opem
serua me obsequo*’218 11Fa
tuus frater 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd,11Ic / ó Diana219 9Fc
regnat quo tu expectabas in aurea regna 10Fa
Apollo Sol 10Fd / fingitur inuehi equis pro uelocitate cursus 9Fm / Luna uero bobus
9Fm / cuius ortus secula mutabit 10Fc / Sol uel Augustus uel Pollio frater Lucinae220
11Fd /
Quia dixerunt Apollinem quandoque regnaturum qui frater Dianae putabatur uel per
Apollinem Cesarem uult intellegi221 9Fc /
Vltimum sec<u>lum ostendit quod Sibilla Solis esse memorauit. et tangit Augustum cui
simulacrum factum est cum Apollinis cunctis insignibus222 11If
* obsequo lege obsecro 11Fa
11 teque adeo decus hoc aeui, te consule, inibit,
adeo ualde 10Fa,10Fc,10Fd,11Ic / certe 10Fc,10Fh / multum 9Fj,10Fd / multum ualde
11Fd / adfirmatiuum est 9Fm / hoc admirabile tuo tempore meruisti223 9Fj,11Fd / ad
Pollionem loquitur [h]acsi diceret hec bona tuo consolatu prouenient224 9Fc
decus pulcritudo 9Fm / ornamentum 11Fd / aureum seculum 10Fh
aeui seculi 9Fm,11Fd / aetatis 9Fb / temporis 9Fc / felicitas istius temporis 10Fc
inibit aduenit 9Fb / incipit225 9Fc / incipiet 9Fm,10Fd / adiunget 11Ic / inchoabit 10Fd /
214 Schol.Bern. Ecl. 4,9
215 Iun. Ecl. 4,10: i. Diana, quae lucem nascentibus facit.
216 Schol.Bern. Ecl. 4,10: Diana, quae apud Latinos Lucina dicitur, apud Graecos Ilithya.
217 Schol.Bern. Ecl. 4,10
218 Ter. Adelph. v. 487
219 Schol.Bern. Ecl. 4,10
220 Iun. Ecl. 4,10: i. Augustus
221 Schol.Bern. Ecl. 4,10
222 Ser. Ecl. 4,10
223 Iun. Ecl. 4,11
224 Schol.Bern. Ecl. 4,11
225 Schol.Bern. Ecl. 4,11
116
inchoabit nascetur 10Fc / inchoabit exordium accipiet aureum* scilicet seculum226
9Fj,10Fh,11Fd,11If /
* aureum… seculum cancell. 10Fh
12 Pollio, et incipient magni procedere menses;
Pollio ó 9Fb,9Fj,10Ea,10Fh,11Ic / uocatiuus 9Fb / ó Pollio nota dicit 9Fm
incipient tempus bonum quia XII menses quia antea X fuerunt* 10Fd,11Fd /
Illud tangit quod Iulius et Augustus menses in honorem Cesaris et Augusti acceperunt
nomina. nam antea quintilis et sextilis dicti sunt et hoc etiam trahit ad argumentum aurei
seculi227 11If /
magni longi 10Fc / felices uel longiores 11Ic / longi uel pro populis intellegendum est
lucida opera quasi dies habentibus228 9Fc
procedere prouenire 10Fd,11Fd
menses Iulius et Augustus 9Fb,10Fa,10Fc / summam nouem mensium 10Fh / duodecim
qui ante decem fuere uel magni menses pro magnis populis229 9Fc,9Fj /
Magnos menses appel<l>at et estiuos et proprie Iulium et Augustum qui in honore Iulii
Cesaris et Augusti Octauiani. Iulius et Augustus dicti sunt nam antea quintilis et sextilis
dicebantur 11Fa
* fuerunt add. uel estiui 11Fd
13 te duce, si qua manent sceleris uestigia nostri,
duce Pollio 9Fb / Augusto uel Pollione uel Salonino230 10Fc,10Fd,10Fh,11Fd,11If /
Apollo uel Salonino 10Fd / ducente 11Ic / pro ‘te duce’ auctore231 11Ic / ducente
prebente 11Fa / uiuente 9Fj /
te ueniente ó Salonine. te principe232 9Fc
si qua aliqua 11Fd,11Ic
manent restant 11Fd / suae sane 11Ic / modo 10Fh
sceleris peccati 11Fa / Virgilii et Mantuanorum ille dicit quod dimittetur ei et plebi suae
aduentu Augusti233 11Fd /
Proscriptiones Sylanae et Caesarianae uel corpus liberatum a peccatis significat quia
tempore Augusti Saluator uenit. ‘sceleris uestigia nostri’ mali mores si quod est
uestigium sceleris unde est magna formido234 9Fc
uestigia signa 10Fd / signa bella ciuilia 11Fd / reliquiae 10Fh / indicia 11Fa /
Bene nullum uult esse presentium temporum uitium sed reliquias dicit esse superioris
aetatis. uestigia autem scelerum dicit bella ciuilia quae gessit Augustus contra Antonium
apud Mutinam et contra plures alios in fretro Siciliensi 235 11If
14 inrita perpetua soluent formidine terras.
inrita fugata 10Fd / euacuata 11Fa / destructa* ad nihilum redacta 9Fj,10Fh,11Fd /
erunt 10Ea / fient 10Fc,11Ic / illa uestigia (t...) 10Fa /
226 Ser. Ecl. 4,11
227 Ser. Ecl. 4,12
228 Schol.Bern. Ecl. 4,12
229 Schol.Bern. Ecl. 4,12; Iun. Ecl. 4,12: i. tempus bonum, i. XII, quod ante X fuere.
230 Ser. Ecl. 4,13
231 Ser. Ecl. 4,13
232 Schol.Bern. Ecl. 4,13
233 Iun.Phyl. Ecl. 4,13
234 Schol.Bern. Ecl. 4,13
235 Ser. Ecl. 4,13
117
Ad nihilum deducta uestigia et non dicit 'iam irrita soluent terras formidine' sed 'fient
irrita et soluent terras timore'236 11If
perpetua de longa237 11Ic,11Fd / longam 10Fh
soluent et 11Fd,11Ic / absoluent 10Fg / liberabunt238 10Fc,10Fd / homines239 9Fc,11Fd /
peccata 10Ea /
Si quod uestigium sceleris remansit unde est magna formido soluetur uel ‘scelera’ pro
bellis posuit quae cessatura dicit. proscriptiones Sylanas et Caesarianas dicit esse
soluendas et hoc de Augusto uult intellegi240 9Fc
formidine timore 10Fc,10Fd,11Fa,11Ic / metu 11Fd / Pollionis241 9Fc
* destructa cancell. 10Fh
15 ille deum uitam accipiet diuisque uidebit
ille Cesar242 9Fj,11Fd / Augustus 10Fc,11Fa / Saloninus 10Fh / est sive Saloninus siue
Augustus 9Fm,10Fa / de Salonino dicit deorum uitam habebit243 9Fc / adfirmat
Caesarem esse inmortalem244 9Fc /
Sicut supra artificiose laudem confundit ut possit esse communis. nam ad quemuis potest
referri ‘ille’ uel ad Augustum uel ad Saloninum245 11If /
Augustum inmortalitatem confirmat consecuturum quod ad Christum pertinet246 9Fj,
11Fd
deum deorum 9Fb,9Fj,10Fd,10Fg,11Ic,11Fd
accipiet homines qui fuerunt 10Ff
diuisque diis 9Fm,10Fd,11Fd / datiuus 9Fj,10Fc,11Fd
16 permixtos heroas et ipse uidebitur illis,
heroas uiros fortes 9Fm,10Fc,10Fd,10Fh / quos dicebant deos de hominibus fieri247 9Fc
/ potentes preliatores 9Fj,11Fd / potentes preliatores 9Fj / potestates celestes248 9Fc /
quos dicebant deos de hominibus fieri 9Fc / heroas dicit uiros fortes qui post mortem in
de<orum> numero transl<ati sunt> 10Fd
uidebitur permixtus 10Fd
illis ab249 9Fj,10Ea,10Fc,10Fh,11Ic,11Fd / ablatiuus 9Fb
17 pacatumque reget patriis uirtutibus orbem.
pacatumque pacificum 9Fj,10Fc,10Fd,11Fd / serenatum 10Fd / tranquillatum 10Fa /
Polioni 9Fm / uel Caesar Augustus uel Saloninus sedatum 11Fd / si de Salonino paterna
236 Ser. Ecl. 4,14
237 Ser. Ecl. 4,14: autem est longa.
238 Iun. Ecl. 4,14
239 Schol.Bern. Ecl. 4,14
240 Schol.Bern. Ecl. 4,14
241 Schol.Bern. Ecl. 4,14
242 Schol.Bern. Ecl. 4,15
243 Schol.Bern. Ecl. 4,15
244 Schol.Bern. Ecl. 4,15
245 Ser. Ecl. 4,15
246 Iun. Ecl. 4,14
247 Schol.Bern. Ecl. 4,16
248 Iun. Ecl. 4,16
Schol.Bern. Ecl. 4,16
249 Ser. Ecl. 4,16
118
uirtute reget Salonas si de Cesare uirtute Iuli<i> reget terrarum orbem250 9Fc /
Octauianus orbem Saloninus Dalmatiam* uel Caesar Romanos uel Christos Christianos.
aliter quia Iulius Caesar orbem terrarum pacasse uidetur qui Augustum sororis suae
filium heredem imperatoremque reliquit251 9Fb,9Fc /
Vel Augustus Cesaris uel Saloninus Pollionis uirtute pacatum orbem tenebit et mira laus
utriusque est et eius qui pacauit et qui pacatum tuetur252 11If
reget gubernet 10Fd
patriis de 11Fd / paternis 9Fm,10Fc,10Fh
uirtutibus Pollionis an Iouis 11Fd
* Dalmatiam lege Dalmatas 9Fb,9Fc
18 At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu
at sed 11Fa / certe 11Fd
tibi Salonine 11Fd / tibi Saloni inculta munuscula dabit uel nullo colente terra tibi
munuscula sponte prebebit253 9Fc
prima praecipua 10Fg,11Fa,11Ic / optima 9Fm,10Fc,11Fd
puer ó 9Fb,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,10Fh,11Ic / de Salonino dicit 11Fd / ó* Salonine
10Fd,10Fh /
Retorice digesta laudatio. non enim inprouide in principio uniuersa consumpsit sed
paulatim fecit laudem cum aetate procedere254 11If
nullo sine 11Fd
munuscula abte** diminutiuae tamquam puer munuscula dicit255 9Fc / adlusit ad
puerum 9Fm / tellus 10Fc / anni 11Ic / Grecus ‘tragemata’ Latinus ‘bellaria’256 10Fd /
bene in rebus minoris aetatis usus est diminutione257 11If
cultu labore 9Fm,11Fd / sine labore 11Ic / nullo labore 10Fh / nullius labore preparata
11Fa / sine humano cultu uel dona magorum258 9Fc / sine cultu humano producet terra
fructus259 9Fj,11Fd
* ó cancell. 10Fh ** abte lege apte 9Fc
19 errantis hederas passim cum baccare tellus
errantis passim 9Fb / passim serpentes260 9Fb,9Fc,10Fa / uagantes
9Fm,10Fc,10Fd,11Fa / crescentes 11Ic / passim uagantes (nim.) fertilitate 9Fj / passim
uagantes uel ubique nascentes261 11Fd / Mire autem puerum laudat ex ipsis muneribus
nam hederae indicant futurum poetam ut ‘pastores hedera crescentem ornate poetam
(Ecl. 7,25)’. baccar uero herba est quae fascinum pellit ut ‘baccare frontem cingite ne
250 Schol.Bern. Ecl. 4,17
251 Schol.Bern. Ecl. 4,17
Iun. Ecl. 4,17: i. quod Iulius Caesar orbem terrarum pacasse videtur, qui Augustum, sororis suae filium,
heredem imperatoremque reliquit.
252 Ser. Ecl. 4,17
253 Schol.Bern. Ecl. 4,18
254 Ser. Ecl. 4,18
255 Schol.Bern. Ecl. 4,18
256 Hein. Hom. 30,93: hos appellabant ipsi proprio sermone colobistas, qui colobida, idest vilia munuscula,
dabant quae Grece ‘tragemata’ Latine ‘bellaria’ dicuntur.
257 Ser. Ecl. 4,18
258 Schol.Bern. Ecl. 4,18
259 Iun. Ecl. 4,18
260 Schol.Bern. Ecl. 4,19
261 Ser. Ecl. 4,19
119
uati noceat mala lingua futuro (Ecl.7,27)’. per quod pulchrum indicat puerum262 11If
hederas hoc 10Ff / scilicet 10Ea / nam hederae indicant futurum poetam 10Fh / per
hederam significat illum futurum esse poetam quia hac coronabantur poetae 10Fd
passim ubique 9Fb,9Fm,9Fj,10Fa,11Fd,11Ic,11If
baccare racemo suo 9Fj / genus herbe floris uenerandi odoris263 9Fc / bacchar est herba
fascinum tollens 11Fa / bacchar herba est quae fascinum pellit 10Fd,11Fd / bacchar que
fascinum tollit. herba in Egypto nascitur 10Fh / genus et herbe cuius cactus tollit
fascinum 10Fa / per bachar significat illum puerum 10Fd /
Bacar est herba quae fascinum pellit. ut ‘baccare frontem cingite ne uati noceat mala
lingua futuro’. bacar uero et corimbus unum est i. grana hedere264 10Ea
tellus ipsa 11Fd / fundet tellus 10Fc / cum herba parua quae solis in frontibus ob fascina
11Ic
20 mixtaque ridenti colocasia fundet acantho.
mixtaque coniuncta 11Fa
ridenti leto265 9Fb,9Fc,10Fa,10Fh,11Fa,11Fd,11Ic / patenti266 9Fb,9Fc,11Fd / uiridi
10Fa / datiuus 9Fm,10Fc,10Fh / florenti 11Ic
colocasia herba Egiptiaca 10Ea / erba aromatici 10Fd / genus est floris aromatice 10Fa /
accusatiuus 9Fb,9Fm / herba apud Alexandria uastae radicis cibo digna et in Aegypto
circa Nilum nascitur267 9Fc / herba quae in Aegipto circa Nilum nascitur et in cibum
digna268 11Fd
fundet misceat 10Fh
acantho flos purpureus 10Ea / herba 11Fd / herba uenenosissima 10Fh / herba quae
ridendo interfecit hominem 9Fj / herbe uel floris purpurei 9Fc / herba spinosa et
aromatica 10Fc,10Fd
21 ipsae lacte domum referent distenta capellae
ipsae referent ipse capelle per se ultro non per pastores269 9Fb,9Fc / quasi dixisset
omnes pecudes fecundae erunt in tuo tempore 11Fd / quid enim est aptius infantibus
lacte et laus in hoc est quod ait 'ipsae referent'270 11If
referent reportent 11Fa / per se referent ipsae capellae per se ultro non per pastores 9Fc
domum ad 11Fd / in 10Fh
distenta plena271 9Fc,9Fj,10Fa,10Fd,10Fh,11Fa,11Fd / inflata 10Fc
capellae diminutiuum 10Fa
22 ubera, nec magnos metuent armenta leones;
ubera mamnas 10Fd
262 Ser. Ecl. 4,19
263 Schol.Bern. Ecl. 4,19: genus herbae florisue iucundi odoris.
264 Ser. Ecl. 4,19: (…) baccar vero herba est quae fascinum pellit, ut ‘baccare frontem cingite, ne vati noceat
mala lingua futuro (Ecl. 7,27)’ : per quod pulchrum indicat puerum.
265 Schol.Bern. Ecl. 4,20
Ser. Ecl. 4,20
266 Schol.Bern. Ecl. 4,20
Iun. Ecl. 4,20
267 Schol.Bern. Ecl. 4,20
268 Iun. Ecl. 4,20
269 Schol.Bern. Ecl. 4,21
270 Ser. Ecl. 4,21
271 Iun. Ecl. 4,21
Schol.Bern. Ecl. 4,21
120
metuent timebunt 10Fa / mansuescent enim272 9Fc
magnos feroces273 9Fb,9Fc
armenta magna pecora 10Fh,11Fd
leones homines feroces274 9Fc / feroces homines uel nociua metuent 11Fd
23 ipsa tibi blandos fundent cunabula flores.
blandos suaues 9Fm,11Fa / redolentes 11Fd / delectabiles 11Ic / flores non omnes
blandos sed ex omnibus meliores275 9Fb,9Fc / redolentes quod ad Christum pertinet 9Fj
fundent parturient 10Fh,11Fd / producent 11Fa / tempora felicia quae fuerunt sub Adam
retulerunt philosophi ad Saturni regnum 9Fj / ad Christum pertinet quoniam magi
obtulerunt ei munera276 11Fd
cunabula lecti infantiles 10Fd / bercioles 10Fc / prima initia generis 9Fb / tuorum loca
10Fh / crepundia et incunabula idem sunt 10Fd / genus arboris in quo pueri conantur
molimina gres<s>uum277 9Fb,9Fc / cunabula dicuntur quasi chinabula a Greco chri i.
eniti quod est quae alio nomine crepundia uocantur 11Fa / cunabula quasi cynabula (...)
chri eniti 10Fa / cunabula dicta quod partui adhibetur 11Fd
24 occidet et serpens, et fallax herba ueneni
occidet abscondetur278 9Fj / morietur 9Fm / periet 10Fc / occidet 11Fd / desinet esse i.
abscondetur 11Fd / abscondet fallax herba 9Fb,9Fc / non orietur noxiae pestes.
Assyrium et serpens signa nocifera in caelo quae occidere dicuntur279 9Fc
serpens diabolus uel sidus qui creat tempestatem quae non uidetur280 9Fj,11Fd
fallax sardoa 10Fh / deceptrix 11Fa / sardo uel aconita 10Fa,11Fd
herba aconitana quae in Sardinia nascitur quam si quis comederit moritur. alibi autem
nata somnium tantum hominibus facit281 9Fb,9Fc /
Gentilis doctrina uel aconitata quae nascitur in Sardinia pastinaci similis quam si quis
comederit moritur 9Fj,11Fd /
Cymcutam dicit non illam que omnibus nota est s. illam arduam quae apiastri similis est
et homines decipit uel aconita ut nec miseros fallunt aconita legentes 10Ea
25 occidet; Assyrium uulgo nascetur amomum.
occidet abscondit 10Fc / sidus pro omni malo intellige 9Fj,11Fd
Assyrium orientalis 11Fd / abscondetur nociuum Syrii sidus uel Assyrium amomum
ubique nascetur282 9Fb,9Fc / Sardoneam dicit quae papiostro coniecta ridendo interficit
hominem 10Fd
uulgo ubique283 9Fb,9Fj,10Ea,10Fa,10Fd,10Fh,11Fa,11Fd,11Ic /
272 Schol.Bern. Ecl. 4,22
273 Schol.Bern. Ecl. 4,22
274 Schol.Bern. Ecl. 4,22
275 Schol.Bern. Ecl. 4,23
276 Iun. Ecl. 4,23
277 Schol.Bern. Ecl. 4,23
278 Schol.Bern. Ecl. 4,24
279 Schol.Bern. Ecl. 4,24
280 Iun. Ecl. 4,24: i. diabolus
281 Schol.Bern. Ecl. 4,24; Iun. Ecl. 4,24: i. aconitana, quae nascitur in sardinia pastinacae similis, quam si
quis comederit, moritur. alibi autem nata somnum facit hominibus tantum.
282 Schol.Bern. Ecl. 4,25
283 Schol.Bern. Ecl. 4,25; Iun. Ecl. 4,25: ubique nascitur
121
passim284 9Fj,9Fm,10Fd,11Fd / sparsim 10Fd
amomum pigmentum285 9Fj,11Fd / herba aromatica 10Fd,10Fg,11Fd / est herba in
Syria nascens 10Ea / herba humilis 10Fc / quedam erba 10Fh / herba suauissimi odoris
10Fh / unguenti 11If / genus floris quod tantum in Parthia nascitur quo amomum
unguentum conficitur286 9Fc / herba est suauissimi odoris qui tantum in Assyria
nascitur287 11Fd
26 at simul heroum laudes et facta parentis
at postquam 10Fh
simul mox 11Fa / statim 11Ic
heroum uirorum fortium 9Fj,10Fc,10Fd,10Fh,11Fa / tuorum parentum fortium 11Fd /
deorum 11Ic
laudes hoc est 10Fh / Pollionis et Cesaris uel duodecim libros Aeneidum288 9Fb / laudes
Pollionis uel Cesaris canere poteris cum ad uirilem togam perueneris uel scriptas ab aliis
legere289 9Fc
facta prelia 9Fb / etiam 10Fh
parentis tui 9Fb,11Fa,11Ic / patris 11Fd / Iulii auunculi 9Fj / efexegesis i. exageratio
uel explanatio praecedentis uerbi 9Fm
27 iam legere et quae sit poteris cognoscere uirtus,
iam licebit 11Fd
legere elegere 11Fd / diligere 11Ic / liqueat* canere290 9Fb,9Fc / poteris 10Fc / fecit
enim Pollio noua carmina faciens uelut Christus in templo291 9Fb,9Fc
uirtus tuorum parentum** 9Fj,10Fa,11Fd,11Ic / illorum 11Fa
* liqueat lege liceat ** parentum add. fortium 9Fj
28 molli paulatim flauescet campus arista
molli matura 10Fc,11Fd / paulatim 9Fb / sine hominum studio 9Fj,10Fc,11Fd / sine
studio hominum terra fructus reddet292 9Fb,9Fc
flauescet albescet 9Fj,9Fm,10Fa,10Fh / maturescet 9Fb,9Fj,11Fd / pallescebit 9Fm /
splendebit 10Fc / albicabit 10Fd,11Fa / omnia tibi dulcia293 9Fc
arista segete294 9Fm,10Fh / messis 10Fc,10Fd / farra uel messes 9Fj,11Fd / apotocatasin
10Fc
29 incultisque rubens pendebit sentibus uua
incultis in 9Fj / de 11Ic / quae a nullo coluntur 9Fm / non cultis dicit* 10Fd,11Fd
rubens matura295 9Fb,9Fc,9Fj,9Fm,10Fa,10Fd,11Fa,11Fd
sentibus spinis 10Fa,10Fd,11Fa,11Fd / frutectis 11Fd,11Ic / uineis296 9Fc,11Fd /
284 Ser. Ecl. 4,25; Schol.Bern. Ecl. 4,25
285 Iun. Ecl. 4,25: i. genus pigmenti, apud Assyrios tantum fit.
286 Schol.Bern. Ecl. 4,25
287 Ser. Ecl. 4,25
288 Schol.Bern. Ecl. 4,26
289 Schol.Bern. Ecl. 4,26
290 Schol.Bern. Ecl. 4,27
291 Schol.Bern. Ecl. 4,27
292 Schol.Bern. Ecl. 4,2; Iun. Ecl. 4,28
293 Schol.Bern. Ecl. 4,28
294 Iun. Ecl. 4,28
295 Schol.Bern. Ecl. 4,29; Iun. Ecl. 4,29
122
arbustis297 9Fc/ spine quae li<g>ando senciuntur 10Fc / uepribus 11Ic
* dicit cancell. 10Fd
30 et durae quercus sudabunt roscida mella.
durae rigidae 10Fa
sudabunt effluent298 9Fb,9Fc,9Fj,10Fa,11Fd / fluent 9Fm / defluent 10Fh / adportabunt
10Fc / effunduntur 10Fd / proferent 11Fa
roscida humida 11Ic / rore conficta 9Fb / a rore nascente 10Fc / a rore dicuntur 9Fm /
rore humida uel rorefacta 9Fm / humida uel rore plena 10Fa / que de rore ueniunt 11Fd /
humidaque de rore ueniunt 9Fj / quia mel ex rore colligitur aut quia cum rore de caelo
cadit299 9Fc / ex rore confecta quia mel ex rore conficitur 11Fa / epiteton mellis posuit
10Fc
31 pauca tamen suberunt priscae uestigia fraudis,
pauca quamuis tanta sint bona in adolescentia tua 10Fh /
Siue Gallorum siue Gothorum perturbationem prophetat sed uerius Parthicam de qua
portas Iani clausas legimus duodecim annos300 9Fb,9Fc
suberunt residua erunt 9Fb / remanebunt 10Fa,10Fc / latenter 10Fd / erunt quidem s.
latenter301 10Fh,11Fd / et bene priscae fraudis ad suorum temporum excusationem sicut
diximus supra302 11If
priscae antiquae 9Fb,10Fd,11Fa,11Fd,11Ic,11If / semper 11Ic / propter auariciam 10Fc
/ antique discordiae astutiae hominum. uetera bella raptus quae coniugum et perfidiae
<h>ospitum remanebunt303 9Fc
uestigia fraudis signa sceleris 10Fd / infidelitatis 9Fb / belli 11Ic / indicia scilicet ferrei
seculi 11Fa /
astutia hominum304 bella ciuilia 9Fj / astuciae hominum uel adhuc remanebunt 11Fd /
Vestigia sceleris dicit ciuilia bella quae gessit Augustus contra Antonium apud Mutinam
contra L. Antonium apud Persium contra Sextum Pompeium in Sicilia contra Brutum et
Cassium in Tessalia contra Marcum Antonium et Cleopatram in Egypto apud Actium
Promontorium 10Fh
32 quae temptare Thetim ratibus, quae cingere muris
quae uestigia 11Fd,10Fa,10Fh / indicia 11Fa
temptare temptabunt305 9Fb,9Fc / probare 10Fd,11Fd / nauigare 11Fa
Thetim mare306 9Fb,9Fc,9Fj,9Fm,10Fd,10Fh,11Fd,11If / dea maris 9Fm,10Fa / equor
11Ic / Tetis dea maris pro elemento ponitur 10Fd / per nauigationem ostendit auaritiam
quae homines nauigare compellit 10Ea / Thetis erat dea maris apud paganos coniunx
Oceani unde pro ipso elemento ponitur 11Fa /
296 Schol.Bern. Ecl. 4,29
297 Schol.Bern. Ecl. 4,29
298 Schol.Bern. Ecl. 4,30
299 Schol.Bern. Ecl. 4,30
300 Schol.Bern. Ecl. 4,31
301 Ser. Ecl. 4,31
302 Ser. Ecl. 4,31
303 Schol.Bern. Ecl. 4,31
304 Iun. Ecl. 4,31
305 Schol.Bern. Ecl. 4,31
306 Schol.Bern. Ecl. 4,32
Iun. Ecl. 4,32: mare uel nomen loci.
123
Per nauigationem ostendit fore auaritiam quae homines nauigare compellit. per muros
bella significat per agriculturam famis ostendit timorem307 11If
ratibus cum nauibus 9Fb,9Fj,11Fd
cingere munire 10Fd,11Fd
muris zeugma 10Fg
33 oppida, quae iubeant telluri infindere sulcos.
oppida castella 10Fd,11Fa
iubeant cogant308 9Fc,9Fm,11Fa,11Fd / compellant 9Fb,9Fj / homines 11Ic
telluri terrae 11Fa
infindere arare 9Fb / rigas facere 10Fa,10Fd / sulcare 10Fd / moliri uertere 11Fd
sulcos rigas 11Fa / fossas facere 11Fd / metalensis ab eo quod sequitur id quod praecedit
10Fg
34 alter erit tum Tiphys et altera quae uehat Argo
alter allegorice Antonius309 9Fb,9Fc
Tiphys gubernator310 9Fb,9Fj,11Fd / nauigator 10Fa / fuit auriga optimus 9Fm / auriga
10Ff / nauta Achillis 10Fd /
Gubernator nauis Argo qui in ponto cum superiore parte nauis perisse dicitur in loco qui
Simplegas dicitur311. Argo nauis aput Danaos eiusdem Tiphis 9Fc /
Specialia pro generalibus ponit nam per Thiphin quemcumque gubernatorem adcipimus.
hic require fabulam 11Fd /
Specialia pro generalibus ponit nam per Typhin quemcumque gubernatorem accipimus
per Argo quamcumque nauem per Troiam quamcumque ciuitatem per Achillem
quemcumque uirum fortem312 10Fh,11If
altera Pelius i. Iason duo fratres 11Fd
uehat portat 10Fd,11Fa,11If
Argo nauis 9Fj,10Fa,10Fd,11Fa,11Fd,11Ic,11If / nauis qua uectus est Iason Colcos ad
deferendum uellus aureum 10Fd
35 delectos heroas; erunt etiam altera bella
delectos electos 9Fj,10Fa,10Fd,11If / pro electis dixit qui Argonaute dicti sunt et cum
Iasone Colcos profecti313 9Fb,9Fc
heroas uiros fortes 9Fb,9Fc,9Fm,10Fa,10Fc,10Fh,11Fa
erunt sicuti fuerunt tunc bella ita sub tuo tempore 11Fd
bella imperii tui314 9Fc / ut fuit antea cum Grecis 9Fj,11Fd / quae inicio fuerunt 11Fa /
quae cum Antonio fuerunt 11Fd
36 atque iterum ad Troiam magnus mittetur Achilles.
iterum per Achillem quemcumque uirum fortem315 11Fd / ad Italiam quae a Pirro est
expugnata qui fuit de genere Achillis 9Fj,11Fd
307 Ser. Ecl. 4,32
308 Schol.Bern. Ecl. 4,33
309 Schol.Bern. Ecl. 4,34
310 Iun. Ecl. 4,34: gubernator navis Argivorum
311 Schol.Bern. Ecl. 4,34
312 Ser. Ecl. 4,34
313 Schol.Bern. Ecl. 4,35
314 Schol.Bern. Ecl. 4,35
315 vide Ecl. 4,34
124
Troiam ad Italiam 11Ic / ad Isciam 9Fc / capiendam 11Fa / pro qualibet ciuitate posuit
10Fa / Italiam uult intellegi per longiorem sensum quia a Troianis est constituta316 9Fc
magnus fortis 11Fd
Achilles dux Grecorum 10Fd / Pyrrus Epyrota de genere Achillis uel Pirrus qui contra
Romam dimicauit alligorice Antonius317 9Fb,9Fc /
Achilles de Augusto Cesare eum i. Octauiano dicit Iulius enim Caesar cum Octauiano
per testimonium nomen suum et regnum tradidit et iam Troiam eum iussit restaurare318
9Fc /
Per Tiphin quicumque gubernator. per argum quaecumque nauis. per Troiam quaelibet
ciuitas. per Achillem quicumque hostis319 9Fj
37 hinc, ubi iam firmata uirum te fecerit aetas,
hinc dehinc 9Fm,11Fa,11Fd / deinde 9Fb,9Fm,10Fh / postea 11Ic / formata aetas quasi
tunc puer esset Augustus uel non natus ita dicit 9Fc
ubi postquam 9Fb,9Fm,10Fh,11Fd
firmata solidata 10Fa
uirum iuuenem 11Fd /
Vel ad puerum Salonium loquitur quasi diceret ubi adoleueris uel ubi uirilem togam
sumpseris uel ad Augustum quasi puer esset tunc Octauianus siue non natus esset ita
uaticinatur320 9Fc
fecerit aliter acceperat 11Ic
aetas quando ueneris ad plenam aetatem 9Fj,11Fd / ad uirilem aetatem perueneris 10Fd /
postquam ad perfectam etatem perueneris 11Fa
38 cedet et ipse mari uector, nec nautica pinus
cedet dabit locum 9Fm,10Fc,11Ic / fugiet 10Fc / desinet 9Fm / a nauigatione mercandi
cessabit321 11Fd / abstinebit maris ponte aduenienti 9Fc / nauta ullus non erit qui exercitu
transeat per mare contra te 9Fj
uector nauigator 10Fa,10Fd,11Fa,11Fd / uectore 10Fa / uector pro uectore uelud et
omnia tibi cedent quamuis primo putaueris bella 9Fc / dicitur non solum qui uehit sed
qui uehitur 9Fm / tamen qui merces uehit dabit locum mari nec necesse erit negociari
quia omnia in omnibus terre locis habundabunt322 9Fc / necessario siquidem ‘omnis
tellus’ s. omnis nauigatio enim ex mercimonii ratione descendit323 11If
nautica pinus nauis 9Fb,10Fa,10Fd,11Ic / nauis de pino 10Fc,11Fd / nauis de ligno
factus quia de pino factae naues 10Fd / quia acuta est quasi pinus 10Fc / nauis quae de
pino fieri solebat 9Fj / nautica pinus nautarum nauis omnia habundabunt 9Fc / nautica
pinus est species pro genere ex pino enim obtimae naues fiunt 11Fa / non indiget
nauigare quia omnia ad te ferentur. pro timore et pro honore regni eius hec omnia
dicuntur324 9Fb,9Fc
316 Schol.Bern. Ecl. 4,36
317 Schol.Bern. Ecl. 4,36
318 Schol.Bern. Ecl. 4,36
319 vide Ecl. 4,34
320 Schol.Bern. Ecl. 4,37
321 Iun. Ecl. 4,38
322 Schol.Bern. Ecl. 4,38
323 Ser. Ecl. 4,38
324 Schol.Bern. Ecl. 4,38
125
39 mutabit merces; omnis feret omnia tellus.
mutabit non erit opus quempiam aliquid mercari 9Fm,11Fd / ut mare transeat pro
mercimonio 9Fj / non erit opus ut cum nauibus pergatur mercari quia omnis terra afferet
omnem habundantiam 11Fd
merces comercia 9Fb / mercedes325 9Fb,9Fc,10Fc / mercimonia 11Ic / mercedes i.
gignet 9Fb /
omnis quia 11Fd
omnia bona 11Fd
feret omnia tellus procreabit326 9Fb,9Fc / terra 10Fc,10Fd / ubique nascentur quae
nunc diuersa in diuersis regionibus 10Fh,11Ic / quod nunc nascitur in una regione tunc
nascetur per omnes 10Fd
40 non rastros patietur humus, non uinea falcem;
rastros non rastellos 9Fj / fossores 9Fm / fosorios 11Fd / ligones 10Fh / aratra uel
rastros quibus operiuntur grana327 9Fb,9Fc / non rastellos non erpice 9Fj / aut a radendo
an a aratro dentium rastros dicimus numero tantum plurali 11Fd
patietur sustinebit 9Fj,10Fd,11Fa,11Fd / exarabitur 10Fa / patior illam rem 10Fh
humus terra 10Fa,10Fd
non uinea falcem patietur 10Ea / non amputabitur328 9Fc / non putabitur uinea*
9Fm,10Fa,10Fd / non putabitur uinea quia non erit necesse 11Fa / non erit opus uineas
cum falce incidere 11Fd
* uinea cancell. 9Fm,10Fa
41 robustus quoque iam tauris iuga soluet arator.
robustus fortis 10Fd,11Fa,11Fd / fortissimus 10Fc / epiteton 10Fc / Antonius 10Fc /
abtus* ad arandum 10Fa
quoque quia 10Fh
tauris ablatiuus pro bubus 9Fm / ypallage 10Fh / non erit opus istis iam tuo tempore
paratis 10Fh / tauros pro fortibus bobus posuit 11Fa
iuga sua 11Fa
soluet dissoluet 10Fc / deponet 11Ic
arator agricola 11Fa / propter ubertatem terrae infatigabilis non iniciet se labori329
9Fb,9Fc / non arabit pro ubertate fructus quem terra sua sponte feret330 9Fj,11Fd
* abtus lege aptus 10Fa
42 nec uarios discet mentiri lana colores,
uarios diuersos 11Ic
discet nesciet 10Fa / sciet 11Fd
mentiri imitari 11Fa / fallere 10Fa,10Fd / tingere 11Ic / ypallage 10Fh / non opus erit
eam tingere 11Fd / fucata lana mentitur alios colores331 9Fc / mentiri dicitur quia quando
tingitur tunc mentitur proprium colorem332 9Fj,11Fd
lana arietis 10Fh
325 Schol.Bern. Ecl. 4,39
326 Schol.Bern. Ecl. 4,39
327 Schol.Bern. Ecl. 4,40
328 Schol.Bern. Ecl. 4,40
329 Schol.Bern. Ecl. 4, 41
330 Iun. Ecl. 4,41: non arabit pro ubertate fructus quem terra sua sponte gignet.
331 Schol.Bern. Ecl. 4,42
332 Ser. Ecl. 4,42: cum enim tinguitur, mentitur alienum colorem.
126
colores ypalage enim signum aput gentiles creditur diuersos colores in uno uellere
esse333 9Fb,9Fc
43 ipse sed in pratis aries iam suaue rubenti
pratis in pascuis 9Fm / pascens 11Fa / pascende 11Ic
aries totum pecus significat334 9Fj,11Fd / arietem pro omni pecore dicit et per arietem
ceterum pecus uult intellegi335 9Fc
suaue suauiter 9Fm / delectabiliter 9Fm / aduerbium336 9Fb,9Fc,9Fm
44 murice, iam croceo mutabit uellera luto;
murice purpura 9Fm / tinctura purpura uel rubra tinctura uel flos337 9Fb,9Fc / purpureae
calosus 10Fc / coclea unde tingitur purpura338 9Fj,10Ea,11Fd / murex color unde
tinguitur 10Fh /
Murex genus est piscis de cuius sanguine (..) tinguitur purpura unde hic murice dixit pro
purpura 10Fd
croceo rubicundo 9Fb,10Fc / rubro 9Fb / iacincto colore uel genus flores339 9Fc / colore
rubicundo et est figura pro croco luteo 11Fd / tinctura crocei coloris340 9Fb,9Fc
mutabit tinguet 10Fa,10Fc / inficiet 10Fc,10Fh / tinguet inficiet per naturam341
9Fj,11Fd / natura sua exilio in alium colorem haec omnia pro habundantia rerum
dicuntur342 9Fc
uellera purpura 10Fh / sua 11Ic
luto rubicundo 9Fb,11Fd / luteo croco 10Fh / luteum color croceius ipallage 10Fd /
ipallage 10Fc / colore rubicundo et est figura ypallage pro ´croco luteo´ 9Fj /
Luteo colore i. rubicundo et est ypallage pro ´croco luteo´ nam crocum lutei coloris est.
unde ´aluta pellis´343. nutantem* mundum nutat enim presentibus malis letatur
succedentibus malis 10Ea,11If
* nutantem... pellis cancell.11If
45 sponte sua sandyx pascentis uestiet agnos.
sponte nemine serente yperbolice loquitur344 9Fb,9Fc / aduerbium in isto loco nomen
aduerbium etc 10Fc
sandyx herba 10Fh / rubea 11Ic / color sandicinus345 10Fg / genus herbae unde
uestimenta tinguntur 9Fj,11Fd / herba quae uulgo dictum uuarancia dicitur 10Fd / herba
uuarentia unde sandicinus color uesare uidetur 11Fd /
Genus herbae rubeae cuius radices infantes cum coxerint tabularum ceras ex eis tingunt.
333 Schol.Bern. Ecl. 4,42
Iun. Ecl. 4,42: i. fucata enim lana, quae ab hominibus accepit colorem, mentitur illum colorem, quem
non natura sibi (…)
334 Iun. Ecl. 4,43
335 Schol.Bern. Ecl. 4,43
336 Schol.Bern. Ecl. 4,43
337 Schol.Bern. Ecl. 4,44
338 Ser. Ecl. 4,44
339 Schol.Bern. Ecl. 4,44
340 Schol.Bern. Ecl. 4,44
341 Ser. Ecl. 4,44
342 Schol.Bern. Ecl. 4,44
343 Ser. Ecl. 4,44
344 Schol.Bern. Ecl. 4,45
345 Ser. Ecl. 4,45: herba, de qua sandicinus tinguitur color.
127
unde et ‘sandines’ uel ‘sandices’ uestes dicuntur346 9Fc
uestiet tinguet 9Fb,10Fh / colorabit 10Fa / imbuet 11Fa / uestire uidebitur 9Fm / tinguet
inficiet per naturam pro ‘lito croco’ 10Fh
46 ‘Talia saecla’ suis dixerunt ‘currite’ fusis
talia aurea 10Fd / predicta347 9Fc
saecla in 11Fd / dixerunt concordes Parce fusis suis i. cum fusis suis haec statuerunt in
quibus putabantur fata continere348 9Fb,9Fc
dixerunt prouetauerunt* 11Fd / predixerunt 11Fd / predixerunt prophetissae et est (…)
9Fj
currite facite currere 10Fh
fusis uoluendo 10Fh / tres sunt Allecto Megeira et Siphone 9Fm / in suis dispositionibus
11Fa / ubi fila torquuntur ubi etiam tria tempora significantur 9Fj,11Fd
* prouetauerunt lege prophetauerunt 11Fd
47 concordes stabili fatorum numine Parcae.
concordes concordi potestate 9Fm / nam et quod una dixerit duae sequuntur et fixa sunt
statuta fatorum349 11If / deos Dis Orcus Plutei Februus deus infernalis est secundum
paganos cuius filiae iii Parcae fuerunt 9Fb
stabili insolubili 10Fc / iussione uel firmo 11Ic / immutabili semper manenti 9Fm / hoc
est semper manenti et inmutabili cantanti 11Fd
fatorum fata 9Fm
numine potestate 11Fd
Parcae muse 10Ea / genus uatum 9Fj,11Fd / eo quod minime parcant 10Fc / puellae
prophetisse 11Ic / antifrasin quod minime furiae inferni parcant350 11Fd /
Parcae enim fata hominum perfusus suos exposuerunt alia nendo alia texendo alia
rumpendo ut Lucanus (3,19) ait351 9Fc
48 adgredere o magnos (aderit iam tempus) honores,
adgredere et 11Ic / accipe 9Fm,10Fd,11Fa / arripe 9Fj,11Fd / incipe ascendere352 9Fc /
ó Salonine353 9Fb,9Fc
magnos ad 9Fb,11Ic
aderit ad ista omnia implenda 11Fd
tempus ad impletionem bonorum 9Fj / ut illos accipias 11Fa
49 cara deum suboles, magnum Iouis incrementum!
cara ó 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,11Ic
deum deorum 9Fj,10Fg,11Ic,11Fd / dei plurales pro singularis fungitur 9Fm /
Deum pro deorum posuit hoc uel ad Saloninum puerum loquitur uel ad Octauianum quos
uult a diis originem trahere354 9Fb,9Fc
suboles progenies 9Fb,10Fa,10Fd,10Fh / Salonino 10Fh / filius 11Fa / soboles quod
346 Schol.Bern. Ecl. 4,45
347 Schol.Bern. Ecl. 4,46
348 Schol.Bern. Ecl. 4,46
349 Ser. Ecl. 4,47
350 Isid. Etym: 8,11,93: Parcas... appellatas quod minime parcant. vide Aen. 6,250
351 Schol.Bern. Ecl. 4,47
352 Schol.Bern. Ecl. 4,48
353 Schol.Bern. Ecl. 4,48
354 Schol.Bern. Ecl. 4,49
128
suboleat i. crescat 11Fd
magnum ó 9Fb / efexegesis 11Ic / iuuando dicitur 9Fm
Iouis de gente eius355 9Fb,9Fc /
Cui Iuppiter magnum dederit incrementum hoc est augmentum autem incrementum Iouis
ut in numerum deorum accesserit356 9Fc
incrementum nutrimentum 10Fa,10Fc,10Fg,11Fa,11Fd / nutrimentum et est uulgare
uel de genere Iouis357 9Fj,11Fd / siue hominibus siue diis358 9Fb,9Fc
50 aspice conuexo nutantem pondere mundum,
aspice uide 11Fa
conuexo curuo359 9Fb,10Ea,10Fd,10Fh,11Fd / inclinato360
9Fj,10Ea,10Fh,10Fa,10Fh,11Ic,11Fd / coniuncto 10Fc / rotundo 11Fd / rotundo
inclinato uel curuo 9Fj,10Fd / uecto rotundo uexato uel curuo361 9Fb,9Fc
nutantem titubantem 11Fa / uacillantem 9Fb,10Fc,11Fa / cadentem 11Ic / aut
exultantem gaudio aut trementem sub onere graui362 9Fc,9Fj,11Fd
pondere malorum 11Fa / malis presentibus et bonis futuris loetum363 10Fh
51 terrasque tractusque maris caelumque profundum;
terrasque nutantes 9Fm,11Fd
tractusque spatia 10Fg,11Fa,11Fd / estus 10Fc / atitudinem364 9Fc / ductus
longitudines 9Fb / longitudinem maris 10Fa
profundum altum 10Fc,10Fd,11Fa,11Fd / excelsum365 9Fc,11Fd
52 aspice, uenturo laetentur ut omnia saeclo!
aspice aureo quod nunc incipit[ur] 11Fd
uenturo futuro 9Fm,10Fd / aureo 10Fa
laetentur laetetur mundus in aduentu tuo366 9Fb,9Fc
ut quem ad modum 9Fb,11Fa / quomodo 10Fa,10Fc / qualiter 10Fh
omnia bona 11Fd
saeclo aurea 10Fd
53 o mihi tum longae maneat pars ultima uitae,
mihi utinam 9Fb,9Fm,9Fj,10Ea,10Fc,10Fh,11Fa,11Fd,11Ic / a me dicitur 9Fm /
simplex caracter est hic ubi poeta loquitur 9Fm / ó si mihi uitae spatium esset sufficienter
tua facta canerem367 9Fb,9Fc
tum tunc 10Fc / illo in tempore 10Fh
ultima si 11Ic
355 Schol.Bern. Ecl. 4,49
356 Schol.Bern. Ecl. 4,49
357 Ser. Ecl. 4,49: nutrimentum: et est vulgare, quod bucolico congruit carmini.
358 Schol.Bern. Ecl. 4,49
359 Ser. Ecl. 4,50
360 Ser. Ecl. 4,50
361 Schol.Bern. Ecl. 4,50: uecto rotundo uexato.
362 Schol.Bern. Ecl. 4,50; Iun. Ecl. 4,50
363 Ser. Ecl. 4,50:
364 Schol.Bern. Ecl. 4,51
365 Schol.Bern. Ecl. 4,51
366 Schol.Bern. Ecl. 4,52
367 Schol.Bern. Ecl. 4,53
129
uitae meae 9Fb,10Fd / quo uita mihi liqueat*368 9Fc /
Vtinam possim frui uita[m] longissima[m] et habere tantum spiritum quantus posset
sufficere ad tuae uirtutis commemorationem369 11Fd /
De Pompeio et Antonio dicit. nam Pompeius a Cesare recedens ducibus illius
proelia plura parans primo uictus est fugiens perdito magna ex parte exercitu ab
Agrippa Cesaris duce. postremo ab Antonianis ducibus sepe nauali ac terrestri
certamine uictus interfectus est. Antonius autem Artabanem Armeri regem
deuincens catena argentea religatum coegit ad perditionem suorum thesaurorum
quorum multiplicitate elatus indicere bellum Cesari coepit et Octauiae sororis eius
coniugis suae repudium. quod Cesar non ferens cum CCXX nauibus rostratis ad
proelium Axium conuenit. cui occur<r>it Antonius pugnaturus contra illum cum
nauibus CXX et Cleopatra regina cum eo qua euocauerat in coniugium ab
Alexandria quod durum ualde proelium gestum est. unde primum Cleopatra fugit
cum paucis uicta. ac demum Antonius fugientem secutus est amisso exercitu apud
Paretonium Libie ciuitatem que est in finibus Egypti bellum Cesari preparauit
ibique fraudatus auxilio suorum est nam ad Cesarem relicto eo uenerunt. ille autem
se ferro uerberauit. Cleopatra uero morsu serpentis interiit 9Fj
* liqueat lege liceat 9Fc
54 spiritus et quantum sat erit tua dicere facta!
spiritus tantus 10Fh,11Fd,11Ic / tantus sit spiritus quantus sufficiat dicere tua facta 11Ic
quantum tantum 9Fm / quando 10Ea / et tantus ipse spiritus quantum sufficiat ad
dicendum tua facta 11Fd
sat sufficiens 10Fa / fauis 10Fc / sufficeret mihi 10Fh / placebit uel sufficiens sit 9Fm
dicere describere 11Fa si liceat 11Ic
facta gloriam 10Ea / laudes tuas 11Fa / mihi 9Fb
55 non me carminibus uincet nec Thracius Orpheus
non me umquam 11Ic
carminibus suis 9Fb,10Fc / in describendis 11Fa
uincet uinceret 11Fd / superabit 11Fa / cantando 10Fh
Thracius Orpheus eo quod de Trachia fuit 10Fa / a loco Trachia (...) filius citharista
10Fc / citharista optimus de Tracia fuit 11Fd / citharista fuit de Thracia qui expulit suam
uxorem citharizando de inferno 9Fj /
De Trachia Calliopae musae et Oegri* filius qui tantum putatur cithara potuisse ut ab
inferis Euridicen coniugem reuocaret. huic Orpheo mater Calliopea370 9Fb,9Fc /
Optimus citharista fuit cui cum perageret ad inferos propter Deianira suam uxorem tanta
dulcedine resonauit lira ut etiam siluae eum sequerentur et aquae in uno loco starent
10Fd /
Genere stili se Orfeo uel Lino fore meliorem commemorat et dicit tanta est materies tuae
laudis ut etiam ingenium humile in ea supra omnis possit excellere371 10Ea
* Oegri lege Oeagri 9Fb,9Fc
56 nec Linus, huic mater quamuis atque huic pater adsit,
Linus fratres fuerunt 10Ea / poeta 11Ic / filius Apollinis 10Fa / deus Linus 10Ff /
368 Schol.Bern. Ecl. 4,53
369 Ser. Ecl.4,53
370 Schol.Bern. Ecl. 4,55
371 Ser. Ecl. 4,55
130
optimus theologus fuit372 9Fm,11Fa /
Hic dicitur fuisse Apollini* filius Thebis oriundus qui cursum solis lunaeque et omnium
astrorum omniumque rerum carmen scripsit uersibus non infacundis373 9Fc /
Linus Apollinis fuit filius Thebis oriundus qui de cursu solis et lunae omniumque
astrorum scripsit uersibus non infacundis374 9Fj,11Fd
huic Orpheo 9Fj,11Fa / me uincet Orpheus 11Fd
mater Orphi 9Fm,10Fh / sit 11Fd
huic Lino375 9Fb,9Fc,9Fj,9Fm,10Fh,11Fd
* Apollinis add. et Psamatis 9Fc
57 Orphei Calliopea, Lino formosus Apollo.
Orphei Orpheo 9Fb / datiuus Grecus 9Fm,10Fa,10Fc,10Fh,11Fd,10Ea,11Ic
Calliopea dea 11Fd,11Ic / musa 10Fh / mater 10Fh,11Fd / a cantu dicta est 9Fm / quasi
callionsone i. pulchra uox 10Fa / subaudi est mater uel quamuis adsit 9Fm
Apollo pater 10Fh / pater uel deus 11Fd / pater suus 11Fa
58 Pan etiam, Arcadia mecum si iudice certet,
Pan omne 11Fd / deus pastorum 10Fd / deus rusticorum 11Fa / magnus modulator et est
deus pastorum 11Fd
Arcadia ubi maxime colitur376 9Fb,9Fc,9Fj / ipsa regione in qua excolitur 9Fm
iudice iudicante 9Fb,11Ic / ubi maxime colitur i. se iudicante contendet377 11Fd /
iudicante. ‘mecum si iudice certet’ quae possit etiam uictor fauere378 9Fc /
certet contendat 11Fa
59 Pan etiam Arcadia dicat se iudice uictum.
Pan deus rusticorum magnus modulator 9Fj / anaphora siue epanaphora uel anacorita
10Ff / non solum inquid homines sed etiam deos superabo carmine 11Fa
dicat qui ipsum colit 10Fh / ita ego canam ut ipse pan dicat se uictum uel certe ‘dicet’
est legendum ut sit indicatiui futurum 9Fm
uictum esse 10Fh / enfasis i. exaggeratio 10Fg
60 Incipe, parue puer, risu cognoscere matrem
incipe Viue uel uale uel iocundus esto in numero deorum adopta ut illum esse 9Fj /
signum felicitatis est si intra XL dies quibus natus est infans rideat contra mortis est
signum 11Fd /
Sicut maiores sermone cognoscunt ita infantes risu se indicant agnoscere. dicit ergo
incipe parentibus adridere et eis spe ominis boni detrahe sollicitudinem ut et ipsi tibi
adrideant379 10Ea /
Tunc puer ridere dicitur quando parentes suos cognoscit. fertur enim iste Saloninus mox
ut natus fuit risisse parentibus suis et malum omen fuit. infantes enim quando in initio
ortus sui parentibus suis rident malum omen est 10Fd /
Naturale est ut infantes nondum loquentes risu cognoscant parentes suos. iste autem mox
372 Ser. Ecl. 4,57: (…) Linus Apollinus et Psamathes filius, qui theologiam scribit.
373 Schol.Bern. Ecl. 4,56
374 Iun. Ecl. 4,55
375 Schol.Bern. Ecl. 4,56
376 Iun. Ecl. 4,58
377 Schol.Bern. Ecl. 4,59
378 Schol.Bern. Ecl. 4,59
379 Ser. Ecl. 4,60
131
natus arrisit parentibus suis quod fuit malum omen nam infra annos puericiae mortuus
fuit 11Fa /
Quoniam sic uidentur filii parentes suos agnoscere cum ultro adrident quod post
quadragesimum diem faciunt. sin uero ante quadragesimum diem riserint indicium
mortis est380 9Fc
parue ó 9Fb,9Fj,11Fd,11Ic
risu tuo 9Fb,11Ic / risum 11Fa
matrem adludit ad id quod factum est 9Fj
61 (matri longa decem tulerunt fastidia menses)
matri quia 10Fc / cui 10Ea,11Ic / tuae 9Fb,10Fh / datiuus 11Fd
decem adludit ad id quod factum est 11Fd / quia mares in decimo mense nascuntur
femine uero in nono381 9Fc
tulerant adtulerant 9Fb,10Fa,11Fd / dederunt 10Fc
fastidia tedia 11Fd / nausia uel tedia propter laborem 11Fd / nausia uel tedia propter
laborem abstulerunt si tu riseris pro tedio 9Fj
62 incipe, parue puer: qui non risere parenti,
incipe uiue 10Fc / ridere* 9Fb,11Fa,11Ic / esse in numero deorum 10Ea / risu
cognoscere matrem nec ut contingat qui in numero contigit illi Vulcano 10Fh /
Viue uel uale uel iocundus esto innumerato deorum adoptauit illum esse i. de Salinino
dicit qui tener mortuus est 11Fd /
Vsque cubuli est horum uersuum nisi nimis doctos incederent facile erat intellectus
profecto enim nihil aliud dicit quam ‘ó incipe puer’ parentibus iucundus esse et ‘risu
cognoscere matrem’ sed curios aliud putant 9Fb,9Fc /
Dicunt quidam quod fuisset contentio inter Iouem et Iunonem ut habuissent filios uel
filias sine conmixtione carnis et dicunt quod Iouis genuisset Mineruam de capite suo hoc
est de suo (…) et hoc displicuisset Ioui qui cum deformis esset Iuno ei minime adrisit.
precipitatusque est ab Ioue in insula Lebua** et effectus est claudus et nutritus a Sintiis
qui cum Ioui fulmina fabricasset non est admissus ad epulas deorum. postea cum rogaret
ut uel Mineruae coniugium sortiretur spretus ab ea est unde diuinos honores non meruit
ad quos per conuiuium numinum aut per coniunctionem uenitur dearum382 9Fj /
Hoc Vulcano contigit qui cum deformis esset et Iuno ei minime arrisisset ab Ioue est
precipitatus in insulam Lemnum. illic nutritus a Sintiis cum Ioui fulmina fabricasset non
est admissus ad epulas deorum. postea cum rogaret ut uel Minerue coinugium sortiretur
spretus ab ea est. unde*** honores diuinos non meruit ad quos per conuiuium numinum
aut per coniunctionem dearum uenitur383 10Ea,11If /
Iuppiter sine concubitu dicitur de capite suo Mineruam genuisse Iuno Vulcanum
claudum cui propter deformitatem abiecto ne Iuppiter illi nec Iuno adrisit nec epuli
eum Iuppiter accepit nec Mineruae matrimonio copulatus est. loquitur autem ad
Salonium puerum ne si parentibus non adriserit Vulcano similia patiatur. putabant
380 Schol.Bern. Ecl. 4,60
381 Schol.Bern. Ecl. 4,61
382 Ser. Ecl. 4,62: sicut Vulcano contigit, qui cum deformis esset et Iuno ei minime arrisisset, ab Iove est
praecipitatus in insulam Lemnum. illic nutritus a Sintiis, cum Iovi fulmina fabricasset, non est admissus
ad epulas deorum. postea cum rogaret ut vel Minervae coniugum sortiretur , spretus ab ea est: unde
divinos honores non meruit ad quos per convivium numinum, aut per coniunctionem venitur dearum.
hinc est, quod Iunoni agit in primo Aeolus gratias (1,79), quod per eius beneficia divinos honores meruit
(...)
383 Ser. Ecl. 4,62
132
autem ex omnibus duabus ex causis deos fieri. si aut mensas cum diis habeant aut
uxores deas ducant. unde ait Eolus Iunoni ‘tu das epulis accumbere diuum (Aen.
1,79)’. proinde nobilibus pueris editis in atrio domus Iunoni Lucinae lectus
Herculi mensa ponebatur. siue hoc uult dicere. incipe parue puer iucundus esse et
agnoscere risu matrem quia qui parentes suos non laetificauerant uitae fructum non
receperunt idest uitales non fuerunt384 9Fc
parue puer ó 11Fd,11Ic / ó Salonine 10Fh / nate 9Fm / de Salonino dicit qui tener
mortuus est 9Fj,10Ea / cui non risere parentes dicit qui iste Saloninus infantia mortuus
10Fd
qui tibi 9Fb / Salonino 10Fc / sicut Vulcano 9Fm / s. non sicut ille 11Ic
parenti propter omen infelicitatis 11Fa / s. ne contingat tibi illud quod huic cui non
risere parentes 11Ic / iucundus esses et agnoscereres matrem quia parentes 9Fc / iste
Saloninus in infancia morum tuus 10Fd
* ridere add. parentibus 9Fb ** Lebua lege Lemno 9Fj *** unde… uenitur cancell. 11If
63 nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est.
deus Iupiter 9Fm,11Fd / Mars 10Fc / Iouis dignatus est 9Fb / dignatus est s. recipere
10Fc,11Ic,11Fd / dignatus indicauit dignum 10Fh /
Quidam dicunt quod deus Iuppiter de omnibus parientibus fatum aut felicitatis aut
infelicitatis et Venus dea similiter Iuppiter autem deferat mensam in limine hostii
parientes et hoc signum sit felicitatis. Venus uero signum lectuli et signum sit
prosperitatis. cui ergo nascenti puero uel puellae haec signa non uenerint nec deos hunc
mensa dea nec dignata cubili est 9Fj /
Iuppiter et Iuno cum ex altercatione sine coitu filios se debere suscipere. Iupiter de
capite edidit Mineruam. Iuno Vulcanum claudum. hic precipitatus de celo arti
fabrili operam dedit. fecit sellam miram in qua cum Iuno sedisset dicitur haesisse.
quae cum rogaret ut solueretur ille petit ut suos parentes ostendisset. adrississe
dicitur Iuno unde ille matrem agnouit et reliqua. hi sunt qui parentes suos non
laetificauerunt uitaeque fructum non ceperunt hoc est uitales non fuerunt tamquam
deos qui epulis et conubiis presint. sed hii parentes suos adfligunt quod Vulcano
factum est non enim Minerue matrimonio copulatus est. Iuppiter quia de conuiuio
eum trusit uel Ercules de mensa sua. hoc allegorice ad Saloninum refertur quasi in
conuiuio deorum non esset cum cito obisset. nonnulli ad Christum nec deus quia
epulis et conubiis deos preesse putauerunt385 9Fb,9Fc
hunc Vulcanum 9Fj / puerum 11Fd
mensa in 11Fd,11Ic / uulcinum sua dignata est 9Fb
dea Minerua 9Fm,11Fd / Diana 11Fd / ad mensam 11Fa / recipere hunc puerum in suo
lecto 11Fd /
Minerua Iuno uel Venus quia nuptias Veneris petierat sed ab illa contemptus est i.
Vulcanus historialiter386 9Fb / nec Iupiter dignum mensa deputat hunc nec Minerua
cubili 10Fh
cubili in 10Fc,11Ic / suae 10Fc / cubile dicitur a cubando 11Fa / hoc est opus pueris
nobilibus editis in atrio domus Iunoni Lucine lectus ponitur Herculi mensa387 11Fd
384 Schol.Bern. Ecl. 4,62
385 Schol.Bern. Ecl. 4,63
386 Schol.Bern. Ecl. 4,63
387 Iun. Ecl. 4,63
133
134
Editie van het zesde boek van de Aeneis
INCIPIT PRAEFATIO LIBER VI
Quaeruntur sexto manes et Tartara ditis
Cumas deinde uenit. fert hinc1 responsa Sybillae.
Misenum sepelit mons seruat nomen humati2
Ramum etiam ante deum3 placato numine portat.
At uates4 longeua5 una descendit Auernum.
Agnoscit Palinurum et6 ibi solatur Elisam7
Deiphebumque uidet Lacerum crudeliter ora.
Umbrarum poenas discit narrante Sybilla.
Conuenit8 Anchisen penitusque in ualle uirenti
Agnoscitque suam prolem narrante9 parente
Haec ubi percepit, graditur sociosque10 reuisit388
9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,10Fg,11Fa,11Fd,11Ic,11Ie,11If
1 hinc hunc 11Fa 2 humati humani 9Fj 3 etiam ante deum antea diuum 9Fj,10Ea,10Fc,11Fd / etiam
diuum 9Fk 4 uates uatis 9Fj,10Fc,11Fd 5 longeua tecta atque 9Fj,10Ea,10Fc,11Fd,11Fa 6 et cancell.
9Fj,11Fd 7 solatur Elissam consolatur Elisa 9Fj,10Ea,10Fc,11Fd / alissa 11Fa 8 conuenit conspicit 9Fk 9
narrante monstrante 9Fk,10Ea,11Fd,11Ie / monstratque 9Fj,10Fc 10 sociosque classemque 11Ie
1 Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas
sic tali modo 9Fb / quem ad modum dictum est 10Ea / taliter sicut supradictum est.
loquitur dolens propter mortem Palinuri 11Fa
fatur loquitur 9Fj / Aeneas 9Fk,11Fa,11Ic,11Ie
lacrimans pro* Palinuro 9Fk,10Ea,10Fc,11Fd / ob mortem** Palinuri 11Ie / pro
Palinuro dum lacrimantur 9Fb
classique nauibus 9Fk / classem 9Fb / suae quam ipse regebat 9Fm
immittit laxat 10Ea,11Fd / relaxat 11Fa / dimit<t>it 11Ic,11Ie / erigit funes 11If / sinit
eam currere 11Ie
habenas funes 9Fj,9Fb,11Ic,11Fa / retinacula 10Ea,11Ic / uela lora 11If / funes per***
metaforam389 9Fk,11Fd / translatio est ab equis ad naues qui uelociter currunt sicut equi
11Fa
* pro propter 9Fk ** ob mortem de morte 11Ic *** per et est 11Fd
2 et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris.
tandem ad ultimum 11Fd / postremo 11Ic / post XIV annos 9Fb / ad Enean
desiderium390 9Fk
Euboicis Italicis montibus insula 9Fb / montes Cumarum* in quibus Euboici habitauerunt391 10Ea,11Fd / uel Eubogia dicitur insula iuxta Cumas 11Fd / insula qua ipsi
uenerunt 11Ie /
Euboea est quaedam regio Romanie unde quidam proficiscentes uenerunt prope
Neapolim et edificauerunt Cumas dixeruntque illam Euboicam terram ex nomine prioris
unde translati sunt 11Ie
388 Zie ook Riese, AL 1: Riese editeert ante deum etiam diuum, penitusque in ualle penitus conualle en
sociosque classemque.
389 Ser. Aen. 6,1
390 Ser. Aen. 6,2
391 Ser. Aen. 6,2: a colonia appellavit Cumas: nam Euboea insula est, in qua Chalcis civitas, de qua venerunt
qui condiderunt civitatem in Campania, quam Cumas vocarunt (...)
135
Cumarum Campanicis 11Ic / ciuitas Campaniae 11Fd / Cuma ciuitas est** in Campania
9Fb,10Ea / Cuma quasi KYMA 9Fm
adlabitur uenit 9Fk / deuenit 9Fj / appropinquant 11Ic / peruenit ad Cumas 11Fa
oris finibus 11Fa / ad horas 11If
* montes Cumarum montis Cumani 11Fd ** ciuitas est est ciuitas 9Fb
3 obuertunt pelago proras; tum dente tenaci
obuertunt contrauertunt 9Fb,9Fk,10Ea / inflectunt 10Ea / contra pelagus conuertunt*
9Fm,10Fc / Troiam conuertunt 11Fa / illi 11Ic /
Auertunt uel a pelago nauium primas partes inflectunt uel alio sensu contra mare uertunt
proras postquam ad litus ueniunt 11Fd
pelago in pelagus392 9Fj,9Fk / contra pelagus 11Fa / ad pelagus 11Ic / datiuus 11Fd
proras naues 9Fb / nauium 11Ie / anteriores 9Fk / anteriores partes 10Ea / capita nauium
11Fa
tum deinde 10Ea,11Fa,11Fd
dente cum 11Fa,11Fd
tenaci curuatura 9Fk / mordaci 10Ea / capaci 9Fb,10Ea,11Fd / morsu capaci 10Fc
* conuertunt uertunt 10Fc
4 ancora fundabat nauis et litora curuae
ancora quasi ankyra in manus firmabat393 9Fm
fundabat sistebat 9Fb / stabiliebat 9Fb,11Ie / firmabat 10Ea,11Ic,11If / in uno loco stare
faciebat 11Fa / retinebat uel ligabat propter incertum tempestatis et pelagi 11Fd
nauis naues 9Fk / pup<p>es 11Ie / accusatiuus* 9Fb,9Fj,11Fd / illorum 11Fa
curuae epiteton 9Fb / proprium epiteton est nauium 11Fa / epyteton perpetuum non
enim inueniuntur naues nisi curuae 11Fd
* accusatiuus add. pluralis 9Fj
5 praetexunt puppes. iuuenum manus emicat ardens
praetexunt operiunt 9Fb,10Ea,10Fc,11Fd / cooperiunt 9Fj,11Fa,11Ic / ordinate
operiunt 9Fm / quasi texendo cooperiunt 11Ie
puppes naues 11Ic,11Fd / nauium 11Ie
manus multitudo* 9Fb,10Ea,11Fa,11Fd / exercitus 9Fj
emicat exilit 9Fm,9Fj,9Fk,11Fa,11If / procedit 11Fa / salit 10Ea / prosilit 11Fd / ualde
lucet 11Ic / discurrit ubique 11Ie
ardens festinans394 9Fj,9Fk,10Ea / fortis 10Ea,11Fd / uiuida 10Ea
* multitudo add. Troianorum 11Fa
6 litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae
litus per 10Ea
Hesperium Italicum 9Fb,9Fm,11Fd / in Italiam 11Fa / Italiense 11Ic / Italicum ab
Hespero a stella uel a rege395 10Ea /
In Italia nam minor Hesperia dicitur Italia maior autem Hispania quae Omerus sperma
piros uocat i. semen ignis396 11Fa
392 Ser. Aen. 6,3
393 Ser. Aen. 6,4 : (… ) in Graeco aspirationem non habet, nam άγκυρα dicitur: unde et apud maiores sine
aspiratione proferebatur (…)
394 Ser. Aen. 6,5
395 Ser. Aen. 6,6: hic ostenditur Hesperiam minorem esse omnem Italiam, dictam, ut supra (Aen. 3,163)
diximus, vel a rege vel a stella.
396 Ser. Aen. 6,6: σπέρµα πυρος Homerus dicit, id est semen ignis.
136
pars Troianorum 9Fk / iuuenum 9Fb,11Ie
semina scintillas 9Fb,9Fj,10Ea,11Fd,11Ie / Grecus spermata pyros 9Fm
flammae ab ignis 9Fb / quidam illorum querunt ignem in petra 11Ic
7 abstrusa in uenis silicis, pars densa ferarum
abstrusa absconsa 9Fb,9Fk,11Ic / abscondita 10Ea,11Fd / reclusa 9Fj / conclusa
11Fd,11Ie / latentia 10Ea / ocultata 11Fa / tecta 11If / flamma 9Fk
in uenis in interioribus 10Ea / internis 9Fb,11Fd
silicis terrarum 11Fa / petra 11Ie
pars illorum 9Fk,11Fa / eorum 11Ie / qui sunt 11Fa
ferarum auium 9Fb / figura effexegesis* 9Fk,10Ea
* figura cancell. 9Fk
8 tecta rapit siluas inuentaque flumina monstrat.
tecta nidos 9Fb / in quibus habitant ferae 11Fa
rapit raptim petit 9Fj,9Fk / rapit fumis 9Fb
siluas scilicet 10Ea,11Ie / subaudi hoc est quoniam illic ligna arida facilius poterant
repperire 11Fd
flumina ad potandum 10Ea / ad purgandum Aeneam 10Ff
monstrat pars* 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie / sociis suis 11Fa / quaecumque fluenta 9Fk
* pars add. illorum 11Fa
9 at pius Aeneas arces quibus altus Apollo
at illis occupatis in uilibus of<f>iciis 11Fa
pius seruat Virgilius ton prepon 9Fm
Aeneas petit 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / quippe ad templa festinans397 9Fk
quibus arcibus 9Fb,11Fd
altus magnus 9Fj,10Ea / potis 11If /
Prope Cumas erat quidam mons ubi in cumunice templum Apollinis erat statutum et ubi
uocat arces ubi responsa diuinationes Apollo faciebat. altus dicitur uel propter
altitudinem statue eius uel propter montis altitudinem uel propter solstitium estiuale[m]
quia tunc Apollo qui est sol altus nobis apparet398 11Ie
Apollo templum Apollinis 11Fa
10 praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae,
praesidet praeest 10Ea / praeest quas defendit 9Fk
horrendaeque horribilis 10Ea,11Fd / uenerabilis 11If / uenerandae399
9Fb,9Fj,9Fk,10Ff,11Fa / timendae 9Fb,11Fa / laudandae 9Fb / propter tenebras 11Fa /
uenerandae quia omne quod uenerandum est <h>orrorem inferre solet 11Ie
procul haud longe 9Fk,10Fc / non nimis longe 11Fa / a templo 11Ie / a litore 11Fd /
procul enim est et quod pre oculis est et quod porro ab oculis400 10Fc
secreta loca 9Fb,11Ie / habitacula 10Ea / domus 11Ie
397 Ser. Aen. 6,9
398 Ser. Aen. 6,9: eum ubique arx Iovi detur, apud Cumas in arce Apollinis templum est. ‘altus’ autem vel
magnus, ut ‘iacet altus Orodes et de ipso Apolline (Aen. 10,737)’, ‘sic pater illum deum faciat, sic altus
Apollo (Aen. 10,875)’ : vel ad simulacri magnitudinem retulit, quod esse constat altissimum. Coclius
enim de Cumano Apolline ait ibi in fano signum Apollines ligneum, altum non minus pedes XV: cuius
meminisse putatur Vergilius.
399 Ser. Aen. 6,10
400 Ser. Aen. 6,10
137
Sibyllae quasi sios bulae401 9Fm / dei consilium quasi sios bulae 9Fb / dei sententia
9Fm /
Sibilla nomen est appel<l>atiuum compositum a ‘sios’ quod est deus et ‘bulae’ i. mens
uel ratio uel intellectus eo quod uoluntas uel intellectus dei de aliquo per eam
exprimebatur et innotescebat hominibus nam proprium nomen eius erat Deifebe quae
fuerat filia Glauci402 11Ie
11 antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque
antrum effexegesis*403 9Fk,10Ea,11Ie / speluncam maximam** 10Ea,11Fa,11Fd /
scilicet 11Fa,11Ie / hoc est 9Fb / definitio est petit horrenda secreta Sibylla<e> 11Fa
immane maximum 9Fb
petit adit 10Ea,11Fa,11Fd / ascendit 11Fa,11Fd
magnam ipse exponit quid sit Sybilla 11Fa
cui Sibillae 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie,11Fd / magna 9Fk
mentem animumque peris<s>ologia 9Fk,10Ff / idipsum est 11Fa / uoluntatis scientiae
11Ie
* effexegesis add. figura 10Ea ** maximam cancell. 11Fa
12 Delius inspirat uates aperitque futura.
delius Apollo fatidicus*404 9Fj,9Fk,9Fm,10Ff,11Fa / Apollo 9Fb,10Ea / Apollo a Delo
insula 9Fk,10Fc,11Fd / Apollo quia delius a Delo insula405 11Fa / ab insula ubi colitur
11Ie
inspirat inmittit 11Fa / facit illam diuinam 11Fa / de oraculis futuris 10Ea
uates Apollo 10Fc,11Ie,11If
aperitque demonstrat 9Fb / Sybillae 9Fm / illi 11Fa
futura fata 10Fc / ea que erant futura 9Fb
* Apollo fatidicus cancell. Apollo 9Fj,10Ff,11Fa
13 iam subeunt Triuiae lucos atque aurea tecta.
subeunt ascendunt 9Fb,11Fd / Aeneas et Achates 11Fd / Troiani 9Fk,10Ea / Aeneas
cum sociis 11Ie / subintrant Aeneas et Troiani qui erant socii illius 11Fa
Triuiae Dianae 9Fb,9Fm,9Fj,10Fc,10Ff,11If / congrue Apollini et Dianae 9Fk / trinomine Dianae 10Ea / Proserpinae quia in triuiis quaesita est* a sua** matre Cerere406
9Fb,11Fd /
Nomen Triuiae dicitur Diana quia tria nomina habet i. Diana Proserpina Lucina uel quia
in triuiis quaesita est a Cerere matre sua 10Ea /
Triuiae dicitur Diana soror Apol<l>inis ex quo <triuiis> ei sacrificabatur dicitur etiam
Proserpinae tribus nominibus uocatur Proserpina Diana et Lucina. haec habebat templum
401 Ser. Aen. 6,12
402 Lact. Inst. 1,6,7 M. Varro (…) in libris rerum divinarum (…): Sibyllinos libros ait ‘non fuisse unius
Sybillae, sed appellari uno nomine Sybillinos, quod omnes feminae vates Sibyllae sint a veteribus
nuncupatae vel ab unius Delphidis nomine vel a consiliis deorum enuntiandis. σιούς enim deos, non
θεούς, et consilium non βουλην sed βουλλ αν appellabant Aeolico genere sermonis. itaque Sibyllam
dictam esse quasi θεοβουλην
403 Ser. Aen. 6,11
404 Ser. Aen. 6,12
405 Macr. Sat. 1,17,32: Delius cognominatur Apollo (…) quod inluminando omnia clara demonstret.
Macr. Sat. 1,17,56: haec insula ideo Delos vocatur, quia ortus et quasi partus luminum omnia facit δηλα
id est aperta clarescere.
406 Isid. Orig. 8,11,57: et Triviam vocatam, eo quod tribus fungatur figuris. de qua Vergilius: tria virginis
ora Dianae, quia eadem Luna, eadem Diana, eadem Proserpina vocatur.
138
et siluam consecratam prope templum Apollinis 11Ie
lucos templum Diane 11Fa
aurea ornata 10Fc / pulcra 11Fa,11If / quasi solido auro perfecta ut ex ambitione
tectorum potentia numinis appareret 11Fd
tecta Apollinis 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ff / templi*** Apollinis 10Ea,11Fa
* quaesita est quaeritur 9Fb ** sua cancell. 9Fb *** templi templum 11Fa
14 Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna
ut fama est fabulae sunt 10Ff /
Fabula talis est. Dedalus Epumali et Cusimene filius artifex genere Atheniensis hic
acusabatur ab Atheniensibus quod ad tumulum occidisset filium sororis pro inuidia
fugit ad Cretam. ibique Minoys uxorem Passiphem amantem taurum potiri fecit in
uacca clausa lignea. ueritus itaque Mynoeri fabricans pinnas sibi et filio suo Ycaro
uolauit a Creta. et filio perdito in mari in Campaniam templum Apollini construxit
et <pinxit> quod ei consecrauit407 11Fd
fama quemadmodum 10Ea / fingitur 10Ea / ut fertur 11Fa
fugiens seuitiam Minois408 10Ea / Cretam ubi regnabat Minois 11Fa / propter Theseum
quem euasit a morte Minotauri 11Ie / postremo a quo factum sit templum illud
Apol<l>inis 11Ie
Minoia Cretica 9Fb,9Fj / Cretensia 9Fm / Cretam 9Fk,10Ea,10Ff,10Fh
regna ubi erat inclusus et uetitum erat ei maritimum et terrenum iter a rege Minoe 11Ie
15 praepetibus pennis ausus se credere caelo
praepetibus uelocibus 9Fb,11Fd,10Fc,11Fa,11Ie / felicibus 9Fj,9Fk,10Ff,11If / priora
petentes uelocibus 10Ea / prepetes dicebantur aues boni augurii 10Ea /
Prepetes aues dicuntur boni augurii i. anteriora petentes et bene dicit ‘credere’ utpote
alieno elemento i. aeri409 11Fa
407 Ser. Aen. 6,14: (…) indicato a Sole adulterio Martis et Veneris Vulcanus minutissimis catenis lectulum
cinxit, quibus Mars et Venus ignorantes inplicati sunt et cum ingenti turpitudine resoluti sub testimonio
cunctorum deorum. quod factum Venus vehementer dolens stirpem omnem Solis persequi infandis
amoribus coepit. igitur Pasiphae, Solis filia, Minois regis Cretae uxor, tauri amore flagravit et arte
Daedali inclusa intra vaccam ligneam, saeptam corio iuvencae pulcherrimae, cum tauro concubuit, unde
natus est Minotaurus, qui intra labyrinthum inclusus humanis carnibus vescebatur. sed Minos de
Pasiphae habuit liberos plures Androgeum Ariadnen Phaedram. sed Androgeus cum esset athleta
fortissimus et superaret in agonibus cunctos apud Athenas, Atheniensibus et vicinis Megarensibus
coniuratis occisus est. quod Minos dolens collectis navibus bella commovit et victis Atheniensibus
poenam hanc statuit, ut singulis quibusque annis septem de filiis et septem de filiabus suis edendos
Minotauro mitterent (…) sed tertio anno Aegei filius Theseus missus est, potens tam virtute quam forma.
qui cum ab Ariadne regis filia amatus fuisset, Daedali consilio labyrinthi filo iter rexit et necato
Minotauro cum rapta Ariadne victor aufugit. quae cum omnia factione Daedali Minos deprehendisset
effecta, eum cum Icaro filio servandum in labyrinthum trusit. sed Daedalus corruptis custodibus vel, ut
quidem tradunt, ab amicis sub faciendi muneris specie, quo simulabat posse regem placari, ceram et
linum accepit et pennas, et inde tam sibi quam filio alis inpositis evolavit. Icarus altiora petens, dum
cupit caeli portionem cognoscere, pennis solis calore resolutis, mari in quod cecidit nomen Icarium
inposuit. Daedalus vero primo Sardiniam, ut dicit Salustius (Hist. 2,4), post delatus est Cumas, et templo
Apollini condito sacratisque ei alis in foribus haec universa depinxit. dicendo autem Vergilius ‘ut fama
est’ ostendit requirendam esse veritatem. nam Taurus notarius Minois fuit, quem Pasiphae amavit, cum
quo in domo Daedali concubuit. et quia geminos peperit, unum de Minoe et alium de Tauro, enixa esse
Minotaurum dicitur, quod et ipse paulo post ostendit dicens mixtumque genus(Aen. 6,25). sed inclusum
Daedalum regina corruptis relaxavit custodibus. qui amisso in mari filio navi delatus est Cumas, quod et
ipsum tangit dicens remigium alarum (Aen.6,19): alae enim et volucrum sunt et navium (…)
408 Ser. Aen. 6,14: Cretam scilicet, id est Minois saevitiam.
409 Ser. Aen. 6,15: felicibus; praepetes enim sunt aves boni augurii, quod huic dat, quia pervenit.
139
ausus quasi alienis sedibus410 9Fk / quia contra humanam naturam fecit 11Ie
caelo aeri 11Ie
16 insuetum per iter gelidas enauit ad Arctos,
insuetum insolitum 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd / hominibus*411
9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,10Ea,10Ff,11Fd
enauit nauigauit 9Fj / uolauit 9Fk,10Fc / natauit 9Fm / transuolauit 9Fb,10Ea /
transuolauit ad septemtrionalem partem 11Fd /
Sub poetico figmento latenter tangit ueritatem dum dicit ‘enauit’ nam secundum rei
ueritatem ‘nando’ cum naue fugit a Minoe non uolando412 11Ie
arctos septemtrionalem partem transuolauit 10Fc / ad plagam septemtrionalem 10Ea /
aut ad septemtrionem aut ad obseruationem septemtrionis413 9Fk / ad septemtrionem ubi
sunt ursae414 11Fa / ad septemtrionales plaustros 11Fa
* hominibus add. scilicet 9Fk,11Fd
17 Chalcidicaque leuis tandem super astitit arce.
Chalcidicaque in 11Fa / Archadica 9Fj / Cumas 9Fm / Cumani 10Fc / Cuma s. ciuitate
11Ie / Cumas ciuitas Campanie 10Fc / ciuitas Archadiae* uel uiri ab Arcadia fugientes
eam condiderunt 9Fb,11Fd / Cumas quam ciuitatem Calcidenses condiderunt415 9Fk /
ciuitas quam construxerunt homines ab Archadia fugientes 10Ea /
Monte ubi erat arx Appolinis prope Cumas qui dictus est Chalchidicus a quodam monte
qui erat in Euboea unde Cumani uenerant 11Ie
tandem ad ultimum 11Fa
super de 9Fb,11Fd / summitate 11Ie
astitit Dedalus 11Ie / in Cumis quam illi condiderunt qui de Cumis uenerunt 11Fa
* ciuitas Archadiae Arcadica quia 11Fd
18 redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacrauit
redditus reuersus* 10Fc,11Fd,9Fj / reportatus 10Ea / suspensus in aere 11Fa / quasi
de** alieno elemento416 9Fk,10Fc,11Fa / in primo uestibulo templi subscripsit uel
depinxit 11Fd
his ut 9Fj
terris in 11Fa
Phoebe Apollo 9Fb,10Fc,11Fd / ó 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd,11If
sacrauit consecrauit 11Fd / Dedalus 9Fk,10Ea / ipse 11Fa
* reuersus add. est 9Fj ** quasi de utpote in 11Fa
19 remigium alarum posuitque immania templa.
remigium artem uolandi417 9Fk,10Fc,10Ff / gubernatio 10Fc / gubernationem 9Fm / alas
suas 11Fa
posuitque edificauit* 9Fj,9Fk,11If / condidit 10Fc / fundauit 9Fb,10Ea,11Fd / sculpsit
410 Ser. Aen. 6,15
411 Ser. Aen. 6,16
412 Ser. Aen. 6,16: bene utrumque miscet: nare enim et de navibus dicimus, (…)
413 Ser. Aen. 6,16
414 Isid. Orig. 3,71,6: signorum primus Arcton qui in axe fixus septem stellis in se revolutis rotatur. nomen
est Graecum, quod Latine dicitur ursa; quae quia in modum plaustri vertitur, nostri eam Septentrionem
dixerunt. triones enim proprie sunt boves aratorii.
415 Ser. Aen. 6,17
416 Ser. Aen. 6,18
417 Ser. Aen. 6,19
140
11Fd / fecit 11Ie / in tuum honorem posuit templum 11Fa
immania maxima 11Fd
* edificauit add. uehementer 9Fk
20 in foribus letum Androgeo; tum pendere poenas
in foribus in hostiis 9Fb,9Fk / templi 11Fa,11Ie / exposuit 9Fb / depixit 9Fm,11Fa,11Ie
/ scripsit 9Fm,9Fb / posuit 10Ea
letum mortem* 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd,11Ie,11If
Androgeo filius Minois et Passiphe 11Fd / filii Minois 9Fb / Androgei 10Fc / Androgei
filii Minoi regis 9Fk / Androgei regis unicus filius 11Ie / gygans 11Fa / genitiuus Grecus
9Fj,11If / genitiuus 9Fb /
Filius Minoi regis qui ab Ateniensibus uel Megarensibus occisus est quod pater
agnoscens collectis nauibus bella commouit et uictis Atheniensibus hoc sibi
tributum statuit persolui ut in uno quoque anno sacrentur septem corpora uirorum
et mulierum Minotauro de uxore sua Pasiphe nomine quae erat filia Solis cui
Venus eo quod sol detexit eam Vulcano cum Marte latenter immisit cum <…>
turpissimam coeundi luxuriem418 11Ie
pendere sculpsit 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc / tuere 10Fc / soluere419 9Fj,9Fk,10Ea,11If /
persoluere 11Fa,11Fd / sustinere 11Fd
* mortem add. Androgei 11Fa
21 Cecropidae iussi (miserum!) septena quotannis
Cecropidae Athenienses 9Fj,10Ff,11If / Athenienses a rege Cecrope*
420
9Fb,9Fk,11Ie,11Fd
iussi sunt 11Fa,11Ie / ut sunt 9Fm,10Fc / qualiter sunt 10Ea,11Fd / quomodo sunt
iussi** 9Fb,11Fa
miserum nefas 9Fj,9Fk,11If / miserorum 10Ea,11Ie / genitiuus 11Fd / interiectio
dolentis*** 9Fm,10Fc,10Ff / heu i. miserum interiectio 9Fb / <dolentis> interiectio ac si
dice<ret>421 9Fk / quematmodum nos s. dabant septem corpora ad Minotaurum 9Fk /
quia nihil criminis commiserunt 11Fd
septena per 9Fm / scilicet 11Ie / hae septem sunt 9Fb
quotannis singulis annis**** 9Fk,9Fm,11Ie,11Fa / per singulos annos 10Ea / omnibus
annis 10Fc
* a rege Cecrope a Cecrope rege 9Fb ** sunt iussi cancell. iussi 9Fb *** dolentis cancell. 9Fm,10Fc ****
singulis annis add. quibusque 9Fk, add. in 11Ie
22 corpora natorum; stat ductis sortibus urna.
natorum suorum 9Fb / septem iuuenes et totidem puellas 11Fa /
<Nator>um dicit sic ad laudem pictoris quia sic stat urna ubi sortes <ducebantur> ab
Atheniensibus <…> a Minotauro quasi in rei ueritate ita esset 11Ie
stat horret 9Fj / sculpta* 9Fb,9Fm,11Fd / picta 11Ie / et ibi est 11Fa / in templo 11Ie /
aut horret aut certe ad picturam re<spexit> 4229Fk
ductis ut duceretur 9Fk / positis 11Ie
urna uas ubi sacrificant 9Fb / uas in quo* antiqui sortiebantur 10Fc,11Fd / de quo uase
418 vide Aen. 6,14
419 Ser. Aen. 6,21
420 Ser. Aen. 6,21
421 Ser. Aen. 6,21: dolentis interiectio, ac si diceret ‘nefas’.
422 Ser. Aen. 6,22: aut horret (…) aut re vera stat post ductas sortes; aut certe ad picturam respexit: nam
volvi in pictura non poterat urna.
141
educebant sortes423 11Fa
* sculpta add. ibi 9Fm ** in quo ubi 11Fd
23 contra elata mari respondet Cnosia tellus:
contra in alia parte 9Fb,10Ea,10Fc / contra ora 9Fb / ex altera parte 11Fa / Athenas
11Ie /
In alio pariete contra Androgei picturam et eorum quorum ultima fata ex urna ducebantur
Creta uidebatur expressa. nam ut sublimior fluctibus sita est ita enim artifex finxerat
11Fd
elata altior 9Fj / supra mare 9Fk / eminens 10Fc / superposita 11Ie / eleuata uel
sublimior 11Fd / eleuata a parte maris 11Fa / quasi contra insulam 9Fb / eleuata
picturam Androgei 9Fb
respondet apparet 9Fb,9Fk,10Ea / aspicitur424 9Fj,9Fk,9Fm,11If,10Ff,11Fd /
manet 11Ie / picta est 11Ie / ap<p>aret in illa pictura 11Fa / uel expressa est 11Fd
Cnosia Cretensis 9Fk,9Fm,11Ie,11If / Cretica 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd
24 hic crudelis amor tauri suppostaque furto
hic illic 10Ea / in illa pictura 11Fa / erat in foribus 9Fb / in alio loco parietis 11Fd /
apparet 9Fk / erat sculptus* 9Fb,9Fm,11Fd / est depictus** 10Fc11Fa,11Ie
crudelis durus 9Fb,11Fd / insanabilis 11Fa,11If
tauri quem Phasiphe dilexit 11Ie
suppostaque supposita 9Fb,9Fj,11Fd,11Fa,11Ie
furto adulterio425 9Fj,9Fk,10Ff,11Fa,11If / in uacca lignea426*** 9Fb,11Fd,11Ie /
Furtiuo concubitui Tauri qui secundum historiam et rei ueritatem non fuit aliud
nisi Phasipe dilexit notarium regis sui uiri nomine Tauri cum quo auxilio et in
domo Dedali concubuit. unde sic finctum est ut Dedalus construeret ei uaccam
ligneam in qua disposita posset cum tauro coire. a quo etiam concipiens genuit
duos filios alterum similem tauro alterum Minoi suo uiro et hoc intelligitur per
Minotaurum a quibus et nomen accepit427 11Ie
* sculptus cancell. erat 9Fb ** est depictus erat ibi pictum 10Fc *** in uacca lignea ligneae uaccae 11Ie
25 Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis
Phasiphae filia solis 11Ie / uxor Minois 11Ie / nominatiuus 9Fm / inerat 9Fb / apparet
9Fk /
Depictum est ibi secundum ueritatem hic dicitur quia unum peperit ex Minoe alterum ex
tauro hoc est secundum fabulam 11Fa
mixtumque est depictum ibi 11Ie
genus secundum ueritatem 4289Fk,11If / ueritas 10Ff
prolesque est depicta 11Ie
biformis semis homo et semis taurus 11Fa / secundum fabulam 429 9Fk,11If / fabula
10Ff
423 Ser. Aen. 6,22: (...) sed si ‘stat’ horret acceperimus, ‘ductis sortibus’ intellegimus ‘de qua ducebantur’
(…)
424 Ser. Aen. 6,23
425 Ser. Aen. 6,24
426 Ser. Aen. 6,24: hoc est furtim inclusa in vaccam ligneam, quae erat operta eius vaccae corio, quam
maxime taurus adpetebat.
427 vide Aen. 6,14
428 Ser. Aen. 6,25
429 Ser. Aen. 6,25
142
26 Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae,
Minotaurus scilicet 11Ie / minus* quam taurus 9Fb,9Fm,11Fd
inest ibi 10Ea,11Fa / in pictura 11Ie
Veneris libidinis 9Fk / coitus 9Fj / uoluptatis hec signa 9Fb / hec omnia sunt 11Fa /
Voluptatis nam sol pater Passiphe adulterium Veneris et Martis omnibus numinibus
indicauit. ideo Venus** in amorem tauri inflammauit430 11Fd
monimenta signa 11Fd / memoriae 9Fj,9Fk,11Fa / effexegesis 9Fk
nefandae irate 11Fa,11Ie / pessime 11Fa
* minus quasi minus 11Fd ** Venus lege Pasiphae 11Fd
27 hic labor ille domus et inextricabilis error;
hic illic 9Fb / contra pictura Androgei 11Fd / depictus est 11Fa / depingatur 11Ie
labor difficultas 11If / erat 9Fb / est 11Fd / inest 9Fk
domus laberinti* 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie / laboriosa domus 11Ie / genitiuus 11Fd,11If
inextricabilis insolubilis431 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fd / indeprehensibilis432 9Fk /
intolerabilis 10Ff / inresolubilis 11Fa,11If / trite s. impedimenta pedum i. boiae inde est
uerbum tritor i. moror 9Fm / indepre<h>ensibilis i. insolubilis quia ex quo ibi aliquis
ingrediebatur numquam inde exire poterat 11Ie
* laberinti add. domus 9Fb, add. illius 11Fd
28 magnum reginae sed enim miseratus amorem
magnum Teseus filius Egei regis Atheniensum unus de septem illorum quos
Athenienses annis singulis Minotauro dabant. adamatus est a filia Minois regis quique
promisit eam se accepturum si faceret eum euadere. de qua re cum illa Dedalum
interpellasset ille qualiter superari posset Minotaurus ostendit. dixitque ut ingrediens lini
globum secum ferret et ad primas fores necteret eoque duce rediret. ita ergo Teseus
Minotauro perempto Ariathnam filiam regis uxorem duxit433 10Ea /
Fabula talis est: Theseus filius Egei regis Atheniensum unus de septem illorum
quos Athenienses Minotauro annis singulis dabant. ab quo Ariathne Mynois filia
adamatus est et ille promisit eam se <h>abiturum ad uxorem si fecisset eum inde
euadere. tunc illa petiuit Dedalum ut a laberintho euadere ualeret. ille dixit ut
globum lini secum portasset et ad primas foras necteret. et gladium ei dedit
Theseus itaque peremit Minotaurum et recto filum tenens uenit ad Ariathnam et
sumpsit coniugem434 11Fd /
Nam ex illo errore numquam euadere poterat aliquis scilicet et Dedalus. Dedalus docuit
qualiter regente filo Theseus posset reuerti ad ianuam <…> et hoc totum id hunc modum
ubi dictum est in foribus templi ip<se> Dedalus pixerat 11Ie
reginae regis filie Ariadne*435 9Fk,9Fm,10Ff,11Fd,11If / Minois 11Ie / Eriadne filia
regis Minois et Phasiua erat 9Fb / Ariathne quae non fuit regina sed regis filia 11Fa
miseratus quomodo 9Fb / pro scilicet quia 11Ie
amorem quem habebat in Theseo 11Ie
* regis filie Ariadne cancell. regis filie 9Fm, cancell. Ariadne 10Ff, add. Minois 11Fd
430 vide Aen. 6,14
431 Ser. Aen. 6,27
432 Ser. Aen. 6,27
433 vide Aen. 6,14
434 vide Aen. 6,14
435 Ser. Aen. 6,28
143
29 Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resoluit,
dolos fraudes 11Fa / insidias 11Fd
tecti laberinthi* 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd,11Ie
ambagesque circuitus 9Fj,10Ea,11Fa,11If / circumitiones 9Fb / dubitationes 9Fm /
certamina uel circumitiones 11Fd
resoluit aperuit 9Fm,11Fa,11Fd,11Ie / aperuit illi fraudes illius templi i. docuit illum
quemadmodum regeret uestigia sua filo 11Fa /
Liberauit Theseum a morte quia eius consilio occidit Minotaurum et rapuit inde
Ariadnem Minois regis filiam uenit ad propria uictor436 11Ie
* laberinthi add. illius 9Fb,11Fa
30 caeca regens filo uestigia. tu quoque magnam
caeca obscura 9Fb / tenebrosa 11Fd
regens ducens 11Ie / ille Dedalus 9Fk
filo cum 9Fb,10Ea
uestigia itinera Thesei 11Ie
tu quoque apostropha ad filium 11If
magnam non solum hec omnia erant ibi depicta 11Ie
31 partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes.
opere picturae 11Ie / in tanta pictura 11Fa / illius templi 11Fd / in foribus adfabre
factis437 9Fk
tanto si 9Fk,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie
sineret nefas 11Ie
dolor Dedalo 9Fb / patris 9Fm / illius pueri 11Fd / quem habebat de tua morte 11Ie
Icare ó 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie / filius Dedali 9Fb,9Fk,9Fm,11If /
proprium nomen 9Fk / si permitteret patrem dolor mortui filii 11Fa /
Icarus filius Dedali assumptis alis a patre temere uolauit. et ardore solis pennis a cera
solutis cecidit in mare et inde Icari mare uocatur438 10Ea,11Fd
* si add. et 9Fm
32 bis conatus erat casus effingere in auro,
bis sepius* 9Fj,9Fm,9Fb,11Fa,11Fd
conatus Dedalus 9Fb,11Ie / temptauit s. Dedalus 11Fd / Dedalus i. periculum filii 9Fk
casus euentus 9Fj,11Fd / pericula 9Fb,11Fd / Icari 9Fm,11Ie / filii 10Ea / ruinam filii
11Fa
effingere componere 9Fm / sculpere 9Fb,9Fj,10Ea,11Fd / depingere 11Fa,11Ie
auro in aureo opere 11Ie
* sepius sepe 11Fa
33 bis patriae cecidere manus. quin protinus omnia
bis sepe 11Fa
patriae patris 9Fb,9Fk,11Fd / paterne 10Ff,11If / paternam 10Fc
cecidere ob dolorem filii 9Fm / ideo non potuit illos depingere 11Fa
quin in super 9Fb,11Fa,11Ie / certe 10Ea
protinus statim 9Fm,10Fc,11Fa / ostendit plura fuisse quam dixit 439 9Fk
436 vide Aen. 6,14
437 Ser. Aen. 6,31
438 vide Aen. 6,14
439 Ser. Aen. 6,33
144
omnia edificium 9Fb / picturam* 9Fj,9Fm,11Fa / sculpta 11Fd / alia quae ibi erant
depicta 11Ie / non solum predicta perlegerunt 11Ie / usque ad metam picturam 11If /
dactilus est hic pro spondeo 11Ie
* picturam add. Troiani 11Fa
34 perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates
perlegerent perspicerent 9Fm / inspicerent 9Fb,10Fc,11Fd / percurrerent 9Fm /
considerarent 11If / perlustrarent 11Fd / lustrarent Troiani 10Ea / Aeneas sociique*
9Fb,11Ie / picturam 9Fk / non incongrue dixit440 11Fa /
Nam grafe dicunt Greci et pingere et scribere Horatius enim in arte poetica dicit omnia
uerba fidem habere qui a Grecis descendit441 11Fa /
‘Perlegerent’ uel quia super <h>istorias littere erant ipsas historias denotantes quas
legebant uel perlegere ponit pro collegere 11Ie
oculis cum 9Fb,11Ie / suis 11Fa
ni iam nisi 9Fj
praemissus ante ad** Sibillam 9Fb,10Ea / ante missus ab Aenea 11Fa / ad uocandum
Sibillam 11Ie / subaudi Sibilla uel ab illis qui uictimas preuidebant 11Fd
* sociique cum sociis 11Ie ** ante ad a 9Fb
35 adforet atque una Phoebi Triuiaeque sacerdos,
adforet ni adforet 9Fb / adesset 11Fa / aduenisset 11Fd
una pariter 9Fj / simul 11Fd
Phoebi Apollinis 9Fj
Triuiae Mineruae 9Fb / Dianae 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea / Proserpinae442 10Ea,11Fd,11Ie
sacerdos Sibilla 11Ie / Apollinis et Dianae 11Fa
36 Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi:
Deiphobe proprium nomen illius est 11Fa / proprium nomen Sibille 9Fb,9Fk,10Ea,11If /
Sibilla generale nomen est omnium prophetissarum 10Ea /
Proprium nomen Sibille quia Sibille omnes prophetisse generaliter apud Grecos
dicebantur et est Deiphoebe filia Glauci443 11Fd
Glauci filia* 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Ff,11Fa,11Ie
fatur loquitur 10Fc / sacerdos 9Fb,11Fa / Deiphobe 11Ie
talia uerba 11Fa
regi Aeneae 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
* filia add. Glauci 9Fb
37 ‘non hoc ista sibi tempus spectacula poscit;
non ó Aenea 9Fb / Sibilla dixit 9Fk / non est tempus inspicere picturas 11Fd
spectacula inspectiones 10Ea / inspectionem picturarum 11Fd / consulere 11Fa
38 nunc grege de intacto septem mactare iuuencos
grege pro armento posuit*444 9Fj,10Ff,9Fk / improprie dixit 9Fm
440 Ser. Aen. 6,34
441 Ser. Aen. 6,34: (…) nec incongrue legi picturam dixit, cum Graece γράψαι et pingere dicatur et scribere.
hoc est quod ait Horatius in arte poetica ‘et nova fictaque nuper habebunt verba fidem, si Graeco fonte
cadant, parce detorta (v.48).’
442 vide Aen. 6,13
443 vide Aen.6,14; Isid. Orig. 8,8,2: sicut enim omnis vir prophetans vel vates dicitur vel propheta, ita omnis
femina prophetans Sibylla vocatur.
444 Ser. Aen. 6,38
145
intacto indomito445 9Fj,9Fk,9Fm,10Ff,11Fa,11Fd,11If / de inmaculato 9Fb / impolluto
11Fd / de quo non sit aliquis iuuencus occisus 11Ie
mactare immolare 11Fd
* posuit cancell. 9Fj,10Ff
39 praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.’
praestiterit melius erit* 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie,11If / melius est uel
oportet 11Fa / et oportet mactare secundum consuetudinem mactantium oues 11Fa
lectas sine macula 11Ie
more antea 9Fk
bidentes accusatiuus 11Fd / oues 9Fb,11Ie,11If / oues circa bimatum habentes duos
dentes eminentiores446 11Fd
* erit est 9Fj, fuerit 9Fk, add. tibi 11Ie
40 talibus adfata Aenean (nec sacra morantur
talibus dictis 10Ea,11Ie / uerbis 9Fb,11Fa,11If / necessariis 9Fb,11Fd
adfata allocuta est 11Fa / allocuta illa sacerdos 11Fd / Sibilla 9Fb,9Fk,11Fa / Deiphobe
11Ie
sacra sacrificia 10Ea,11Fd,11Ie / implere 10Ea / offerre 11Fa,11Fd
morantur tardant 10Ea / nullas moras faciunt in offerenda sacra quae iussit Sibilla 11Fa
/ quia statim facta sunt 11Ie
41 iussa uiri) Teucros uocat alta in templa sacerdos.
iussa a Sibilla 11Fa
uiri Aeneae 11Ie
uocat Sibilla 9Fk
Teucros Troianos 11Fa / Aeneam et Achaten 9Fb,11I / Eneam et Achatem quoniam illic
non omnes fuerant* 10Ea,11Fd
alta templa in templum** Apollinis 11Fa,11Ie
sacerdos Sibilla*** 9Fb,11Fa,11Fd / Deiphobe 11Ie / ipsa 11Fa
* illic non omnes fuerant non fuerant illic omnes 10Ea ** in templum cancell. 11Ie *** Sibilla add. filia
9Fb
42 Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum,
excisum illum templum 11Fa / describit locum ubi conduxit eos 11Ie / hoc est ibi erat*
9Fb
Euboicae Cumanae 9Fm,11If / montis Cumani 9Fj,9Fk,10Ff / montis Cumani quem
Euboyci habitauerunt447 11Fd / quia de Euboica uenissent 9Fb / in similitudinem antri
erat excisum illud templum Euboicae rupis 11Fa
ingens in 9Fm / hoc est 9Fm / est 10Ea / erat 11Fa / effexegesis 9Fk
rupis et 9Fm / montis 9Fj
in antrum in similitudinem antri448 9Fj,9Fk,11Fa / in similitudinem antri uel interiorem
longitudinem 11Fd / post templum erat hoc antrum in latere montis** sub rupe aliqua
11Ie
* hoc est ibi erat est ibi 11Fd, erat 11Ie ** montis cancell. 9Fj,10Ff
445 Ser. Aen. 6,38
446 Ser. Aen. 6,39
Ser. Aen. 4,57: ‘bidentes’ autem dictae sunt quasi biennes (…); sunt etiam in ovibus duo eminentiores
dentes inter octo, qui non nisis circa bimatum apparent.
447 Ser. Aen. 6,42
448 Ser. Aen. 6,42
146
43 quo lati ducunt aditus centum, ostia centum,
quo ubi 9Fm,10Ea / eo quod 9Fk / ad quod templum 9Fb,11Fa / ad quem locum 9Fj / ad
quod antrum 11Ie
lati magni 9Fm / ampli 11Fa / spatiosi 11Ie
ducunt homines 11Fa,11Ie,11If
aditus uie 11Ie / sunt 9Fk / ab adeundo per quem ingredimur449 11Fd / adeuntibus ab
adeundo dictum 9Fk / dicuntur ab adeundo 10Ea
ostia centum sunt ibi 11Ie / ducunt 9Fk / finitus pro infinito450 11Fd / per quem ab
aliquo arcemur ingressu ab ortando dicta dictum 11Fd /
Centum uiis peruenitur ad antrum illud ubi sunt etiam centum ostia per quae exeundo
responsa Sibille audiebantur ab extra antro fores manentibus. uel dicit hoc quia quotiens
Sibilla respondebat uaticinando per centum locutiones respondebat nec plus nec minus
11Ie
44 unde ruunt totidem uoces, responsa Sibyllae.
unde a quo 11If / ex quo aditu 9Fm / ex illo templo 11Fa / ex quibus ostiis 11Ie
ruunt prodeunt 11Fa / producunt 11If
totidem tot 11Fd / centum 11Fa
uoces sermones 9Fb,11Fd / tot sermones451 9Fk
responsa quae* sunt 9Fb,9Fm,11Fa / scilicet 11Ie / efexegesis 11Ie
Sybillae difinitiue dixit 11Fa
* quae cancell. 9Fb
45 uentum erat ad limen, cum uirgo ‘poscere fata
uentum uenerant* 9Fb,9Fk,11Fd / ab illis 9Fk,11Ie / uenerant Aeneas et socii illius ad
[h]ostium illius templi 11Fa
limen templi Appolinis 9Fb,11Fd / templi illius** 9Fm,11Fa / templi 11Ie
cum tum 9Fb,11If
uirgo Sibilla 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd
poscere petere 11Fa / poscunt fata preces et uota noli hec ipsa dif<f>erre 11Fd
fata responsa 9Fk,11Fa,11If
* uenerant add. illi 9Fk ** templi illius illius templi 11Fa
46 tempus’ ait; ‘deus ecce deus!’ cui talia fanti
tempus ó Aenea 9Fb,11Fa / est 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If
deus Apollo 9Fm,11If / uenit 11Ie / uicinitate templi 4529Fk / uox est insanientis Sibyllae
11Fa / bis posuit ‘deus’ ostendit uere esse presentem illum 11Fd
cui Sibillae 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie
talia uerba ‘ecce deus’ 11Fa / dum loqueretur 9Fb / dum enim ante fores loqueretur
11Fd
47 ante fores subito non uultus, non color unus,
fores templi* 9Fm,11Fa,11Ie
449 Ser. Aen. 6,43: non sine causa et aditus dixit et ostia: nam Vitruvius qui de architectonica scripsit, ostium
dicit per quod ab aliquo arcemur ingressu, ab obstando dictum, aditum ab adeundo, per quem
ingredimur.
450 Ser. Aen. 6,43: finitus numerus pro infinito est, licet possit et rationabiliter dictum esse: responsa enim
Sibyllae in hoc loco plus minus centum sermonum sunt. inveniuntur tamen Apollinis logia et viginti
quinque et trium sermonum: unde melius est finitum pro infinito accepi.
451 Ser. Aen. 6,44
452 Ser. Aen. 6,46
147
uultus mansit 9Fk / erat 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd / non fuit ille unus sed multiplex
11Fa
color mansit 9Fk / erat 11Ie
unus idem 9Fm,10Ea,11Fd / similis 9Fb,9Fm / similis sicut antea 11Fa / quia propter
spiritum se uexantem multotiens et uultus et color mutabatur 11Ie
* templi add. illius 11Fa
48 non comptae mansere comae; sed pectus anhelum,
mansere illi 9Fk,11Fa
comptae compositae 9Fb,11Fd / ornate 9Fk,11Fa,11Ie,11If / antea 9Fm,11Fa / nam
propter sacra resolutae sunt* 453 10Ea,11Fd
pectus eius 11Ie / erat 9Fb,11Fa,11Ie / mansit 9Fk / tum et 10Ea,11If
anhelum anxium 11Ie / laboriosum uel aegrum i. fuit ei 9Fm / egrotum 9Fb,11Fd /
egrotum de spiritu Apollinis 10Ea / fatigabundum concussum scilicet a numine 11Fa
* sunt erant 10Ea
49 et rabie fera corda tument, maiorque uideri
rabie de 9Fj,9Fm,11If / insania 9Fm,11Fa / propter insaniem 9Fb,11Fd / furore a deo
immisso 11Ie
corda illius 9Fk,11Fa / eius 11Ie
tument inflantur 9Fb,11Fd / turgent 11Fa
maiorque Sicut solebat in uaticinantibus apparere numinis presentia. quod humanis
inludebat aspectibus. unde ait 'maiorque uideri' non enim erat re uera454 11Fd
uideri uidebatur 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie / cepit 11Ie / Sibilla 9Fk
/ maior esset quam esset 11Fa
50 nec mortale sonans, adflata est numine quando
nec erat 9Fb / uidebatur 10Ea / uidebatur esse maior i. mortalem uocem habebat alia
enim est uox numinum alia hominum455 11Fa
mortale est diuinum 11Ie / non humanam uocem emittebat 9Fb,11Fd
sonans illa 9Fk / loquens 11Ie
adflata est 9Fk / inspirata 11Fd,11Ie / nondum deo plena sed afflata uicinitate
numinis45611Fd /
Sibilla non repleta adhuc 11Fa
numine di 9Fk
quando siquidem 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fc,10Ff,11Fa / siquidem uel pro quia uel pro
dum 11Fd / pro quandoque 11Ie / siquidem nam coniunctio est non aduerbium457 11Fd /
quasi dicit et merito sic se habebat quando etc 11Ie
51 iam propiore dei. ‘cessas in uota precesque,
propiore uiciniore 11Fa
dei Apollinis 11Fa
cessas cur cessas 9Fb / tardus es ad uota facienda* 458 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / non
precaris deum et facis uota 11Ie
453 Ser. Aen. 6,48
454 Ser. Aen. 6,49
455 Ser. Aen. 6,50: alia enim numinum vox est, ut ‘nec vox hominem sonat (Aen. 1,328)’, item ‘ vocisve
sonus vel gressus euntis (Aen. 5,649).’
456 Ser. Aen. 6,50
457 Ser. Aen. 6,50
458 Ser. Aen. 6,51
148
uota sacrificia precesque dei 11Ie
* uota facienda add. et preces 11Fa
52 Tros’ ait ‘Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent
tros ó 9Fj,10Fc,11Fa,11Ie / Troianus 9Fb,10Ff,11Fa / Troius 9Fk / principale dixit pro
diriuatiuo ‘Troius’459 11Fd / primitiuum est pro diriuatiuo Tros i. Troius 11Fa
ait Sibilla 9Fk,11Ie,11If
neque non 11Ie
enim quasi dicit non debes cessare quia etc 11Ie
ante quam sint uota et preces 10Ea / quam tu* persoluas preces** 9Fk,9Fm,11Fa,11Ie
dehiscent aperientur 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd / cessas fundere preces 9Fb / sponte
sua aperientur nam cum responsa dabat Apollo per se omnia ostia patefiebant 11Ie
Aenea ó 11If
* tu cancell. 11Fa ** preces et uota soluas 9Fk, in preces dei et uotas 11Ie
53 attonitae magna ora domus.’ et talia fata
attonitae mirandae 9Fb,11Fd / stupende460 9Fj,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd / facientis
atonitos461 10Ff /
quia facit homines atonitos 11Ie
magna magni aditus 11Fa
ora ostia 9Fb,9Fm,11Fd,11Ie
domus genitiuus 11Fd,11If / genitiuus est 11Fd
talia uerba 11Fa
fata locuta 9Fj,9Fk,11If,11Ie / Sibilla 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie
54 conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit
conticuit siluit 11Fa / Sibilla 9Fk
gelidus frigidus 11Fa
Teucris Troianis 11Fa / datiuus 11Fd
dura ualde* 9Fb,11Fa,11Fd
cucurrit tunc 11Fa
* ualde add. fortia 11Fa
55 ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo:
tremor pauor 9Fb,11Fd / timor 11Fa
rex Aeneas 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie,11If
ab imo a mentis intimo462 9Fb,9Fk,10Ff,11Fa,11Fd
56 ‘Phoebe, grauis Troiae semper miserate labores,
Phoebe ó 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,11Fa,11Ie,11If
grauis accusatiuus 9Fb,11Fd.11Ie
miserate miserabiles 9Fb / qui miseratus es 11Fa / bene miserate quia Troia defendi
potuit. ideo non dixit qui defendisti sed miseratus es 46311Fd
459 Ser. Aen. 6,52
460 Ser. Aen. 6,53
461 Ser. Aen. 6,53
462 Ser. Aen. 6,55
463 Ser. Aen. 6,56
149
57 Dardana qui Paridis derexti tela manusque
Dardana Dardana dicit ut genti non adulterio praestitisse uideatur464 11Fa
qui Febus 9Fk
derexti direxisti 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If
tela manusque eius 11Ie / illius 11Fa /
Hoc est arti quia aliud sine alio esse non potest. uel dicit artem per tela ut nosset quid
feriret et uirtutem per manus dedisti ut eius fata compleret465 11Fd /
Paris in quid Achillem strauit sed ut hoc ei proueniret tuum numen effecit. tu enim tela
eius in hostem acerbissimum librata torsisti 11Fd /
Filius Eaci et Tetichi deae. fabula talis est Achilles a matre tinctus in Stygem
paludem toto corpore inuulnerabilis fuit excepta illa parte qua tantus* est qui cum
amatam Polixenam ut in templo acciperet occisus est insidiis Paridis latentis post
simulachrum unde fingitur quod tenente Paris Apolline direxerit tela. et bene
‘direxisti’ quasi ad solum locum uulnerabilem466 11Fd
* tantus lege tentus
58 corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras
corpus contra corpus Achillis 9Fm
Aeacidae Achillis 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa,11Ie
obeuntia circum 9Fm / cingentia467 9Fj,10Fc,10Ff,11Fd / circumdantia 11Fa,11If,11Ie /
tot maria terras cingentia 9Fk / oceanus ambit omnes terras 9Fb,11Fd
terras Hoc uidetur falsum quia Aeneas non intrauit mare oceanum quod terras circuit.
siquidem mediterraneum mare natauit ubi ad Italiam uenire posset sed hoc dicit quia ab
eo mare quod terras circuit deriuatur hoc mediterraneum et alia omnia maria468 11Ie
59 tot maria intraui duce te penitusque repostas
tot totum pro parte et significat partem maris nauigasse non totum sed i<c>circo tot
maria quoniam quamuis unum tamen per inmensa. diffusum pro locorum qualitate
naturam imitate469 11Fd
intraui nauigaui 11Fa / ego 9Fk
te te ducatum prebente s. intraui 11Fa
penitusque intraui 9Fb,11Fa,11Fd / multo remotas i. intraui te duce 11Ie
repostas auias470 9Fk,10Ff / separatas 11If / repositas 11Fa,11Ie / remotas 9Fk,11Fd /
remotas longe repostas 9Fb / separatas a nobis 9Fm,11Fa
* remotas add. longe 9Fk
60 Massylum gentis praetentaque Syrtibus arua:
Massylum pro Africae 9Fj / Maurorum 9Fj,11Fa / Mauris 9Fk / Massiliorum 10Ea /
nomen proprium gentis 11Ie /
Maurorum speciem posuit pro genere nam Aeneas ad Africam uenit cuius partem constat
464 Ser. Aen. 6,57: ‘Dardana’ autem ideo, ut non adultero, sed genti praestitisse videatur.
465 Ser. Aen. 6,57
466 Ser. Aen. 6,57
467 Ser. Aen. 6,58
468 Ser. Aen. 6,58: terras cingentia. Oceanus quidem ambit omnes terras: et licet iste per ea maria
navigaverit quae terras cinguntur, tamen non dixit inproprie, cum de Oceano ista nascantur.
469 Ser. Aen. 6,59: dicendo ‘maria’ partem eum maris navigasse significat, non totum mare: mare enim
elementum est totum, maria vero partes maris, sicut et terrae partes sunt, terra vero totum elementum est.
470 Ser. Aen. 6,59
150
esse Massilyam*471 10Ea,11Fd
praetentaque circumfusa472 9Fb,9Fj,9Fk,10Ff,11Fd / circumdata 10Ea,11Fa / perpedita
11Fa / ualde extenato 11Ie / intraui 9Fb,9Fm
Syrtibus de 9Fj / super Sirtes 11Ie / intraui te duce 11Ie / te duce i. te ducatum prebente
his intraui 11Fa
arua intraui 9Fk,9Fm
* partem constat esse Massilyam pars est Massilia 10Ea
61 iam tandem Italiae fugientis prendimus oras.
tandem ad ultimum 11Fd / qui a nobis fugere uidetur 11Fa / post longum tempus
nauigationis scilicet post VII uel VIII annos 11Fa
fugientis fugitiuae 9Fb / genitiuus 9Fj / accusatiuus 11Fd
prendimus tetendimus 10Fc / intrauimus 11Fa / te duce 11Ie / quippe fu<g>ientem
Italiam473 9Fk
oras fines 9Fj,11Fa
62 hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta;
hac Troiana tenus hucusque 9Fb,9Fj,11Fa / utinam 11If / extrema pars 10Ff / nec sit
finis 9Fk,10Ea / hactenus hucusque idest hic sit finis474 9Fk,11Fd / et non amplius
persequatur 9Fb,11Ie / ut oramus 11Ie
fuerit fuit 9Fb,11Fd / sit 9Fb,11Ie / idem non est 11Fa / dignum ut Troiana fortuna
prosequatur nos ad Italiam 11Fa
fortuna mala 9Fk,10Ea,11Fa / mala miseria 9Fb,11Fd / que mala extitit 11Ie
secuta nos 9Fb,11Ie /
Subaudi nos ut non fato suo uideatur laborasse sed patrie. i<c>circo dixit hucusque nos
persecutum fuit fatum Troiae 11Fd
63 uos quoque Pergameae iam fas est parcere genti,
uos ó 9Fk,11Fd,11Ie
Pergameae Troianae 9Fk,10Fc,11Fa,11Ie / Troianorum 9Fm
parcere misereri 9Fb,11Fd
fas licitum est quia se uictam fatetur475 9Fk
genti quasi dicit ‘satis persecuti estis eam. oportet ut iam ignoscatis ei’ 11Ie
64 dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens
dique ó 10Ea,11If / ó date 9Fb
deaque ó 10Ea,11If
omnes diis 9Fk / ó omnes 11Fa
quibus uobis 11Fa
obstitit contra stat 9Fb / contra stetit 9Fk / nocuit 9Fm,10Fc
Ilium Troia 11Fa,11Ie / arx regia 11Ie
ingens magna 11Fa / quod propter suam culpam inimicati estis Troiae 11Ie
65 gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima uates,
Dardaniae Neptuno quod Laomedon non tribuit filiam suam Palladi et lunam quod
471 Ser. Aen. 6,60
472 Ser. Aen. 6,60
473 Ser. Aen. 6,61
474 Ser. Aen. 6,62
475 Ser. Aen. 6,63
151
<…rete> s. a Paride 11Ie
tuque ó 11Ie
uates Sibilla 9Fk,11Fa,11Ie
66 praescia uenturi, da (non indebita posco
uenturi rerum uenturarum476 9Fb / futurarum rerum 11Fa,11If
da a 11Ie / dic477 9Fb, 9Fj,11Fa / concede 11Ie / dic s. que restant 11Fd
non e 11Ie / deest ‘si’ 47810Fc,10Ff / deest ‘si’ cura est 9Fm / ‘si’ quid deest siquidem est
certe 11Fa / quia fata mihi spoponderunt et decreuerunt ea 11Ie
indebita debita 11Fd / non aliena 9Fb
67 regna meis fatis) Latio considere Teucros
fatis consencientibus 9Fb,11Fd / non obsiste mihi fata 11Fa
Latio d 11Ie / in 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc / in Italia 9Fj
considere / b 9Fk / c 11Ie / liceat dic 9Fb / et da 10Ea / dic qualiter possint considere479
11Fa / litore 11Fd
Teucros b 11Ie / yperbaton480 10Fc
68 errantisque deos agitataque numina Troiae.
errantisque da considere 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Ie / per totum orbem uagantes 11Fa /
accusatiuus 11Fd,11Ie
agitata commota 11Fa / fatigata 10Ea,11Fa / uexata481 11Fd / diuersim commota 11Ie /
quo fata commota 11If
numina eius dicit que secum ferebat 11Ie
* da considere add. Latio 9Fk,11Ie
69 tum Phoebo et Triuiae solido de marmore templum
tum si permiseritis considere Teucros 10Ea / postquam ad Italiam peruenero 11Fa /
Hoc est ut solet miscet historiam. nam hoc templum in Palatio ab Augusto factum est.
sed quia Augustus cohaeret Iulio qui ab Aenea ducit originem uult Augustum uota
soluisse482 11Fd /
Hoc non adimpleuit Eneas sed et Octauianus in suo tempore ideo quod ad honorem eius
ponit Virgilius ubi ostendat eum deuotum erga religionem deorum dum quod hoc Aeneas
uouerat ipse adimpleuit 11Ie
Phoebo Apollini 9Fj
Triuiae Dianae 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,11Ie,11If / Proserpinae 10Ea,11Fd
solido integro 11Fa
70 instituam festosque dies de nomine Phoebi.
instituam perficiam 11Fa / edificabo 11Fa / ego 9Fk
festosque et 9Fk / ludos Apollinares 9Fk / Ludos Ap[p]ol<l>inares qui secundum
quosdam bello Punico secundo instituti sunt secundum alios tempore Syllano ex
476 Ser. Aen. 6,66
477 Ser. Aen. 6,66
478 Ser. Aen. 6,66
479 Ser. Aen. 6,66
480 Ser. Aen. 6,66
481 Ser. Aen. 6,68: aut mecum vexata (…)
482 Ser. Aen. 6,69
152
responso Martiorum fratrum quorum extabant ut Sybillina responsa483 11Fd
dies instituam 11Fa
nomine que dies nominentur nomine Phebi 11Ie
71 te quoque magna manent regnis penetralia nostris:
te ó Sibilla 9Fk,10Ea,11Fa,11Fd / ó uates 9Fm,11Fa / ó Deiphebe 11Ie
manent expectant 4849Fj,9Fk,9Fm,10Ff,11Fa,11Fd,11Ie,11If / restant 9Fb
regnis in 10Fc / faciam tibi templum ubi ut numen coleris 11Fa
penetralia templa 9Fm / secreta templorum* 4859Fb,9Fj,9Fk,10Ea,11Fd,11Ie / quasi
dicit etiam tibi instituam templa 11Ie
nostris in 9Fj,11Fa,11Ie
* templorum templi 11Ie
72 hic ego namque tuas sortis arcanaque fata
hic illic 10Fc / in tuo templo 9Fb,11Fa,11Ie / in meis regnis 9Fm /
Hoc factum est in tempore Tarquinii ultimi Romanorum imperatoris. tunc imperator
sciens in libris Sibille Romanorum et aliarum gentium plures prophetias contineri
<CCC> aureis redemsit eos ab hac uel ab alia Sibilla timens ne sicut ceteri
comburerentur486 11Ie
namque certe 11Ie
tuas tua dicta 11Fa
sortis Sibillina responsa487 9Fb,9Fk,9Fj,11Fd / libros continentes tua responsa 11Ie
arcanaque fata secreta dicta 9Fj,11Fa / euentus 11Ie / tua 11Fa / quae de meis fatis
meorumque conscripseris 11Fd
73 dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo,
dicta a te 11Fd / responsa quae tu dixisti 9Fm / quae sunt de mea gente dicta 11Fa / quae
dices de gente Romanorum 11Ie
ponam et 9Fm / exponam 9Fb,11Fd
sacrabo tibi 9Fk,11Ie,10Fc
74 alma, uiros. foliis tantum ne carmina manda,
alma ó 9Fj,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11If,11Ie
uiros sacerdotes 9Fb,9Fk,11Ie / qui sint custodes 10Ea
tantum oro 10Fc,11Ie / precor custodies qui custodiant tua dicta 11Fa
ne ut non 11Ie
manda mandes 9Fj,11Fa,11Ie / ne scribes 9Fb / commendes uel scribes11Fd / hec
definite ut ore loqueretur nec in foliis inscriberet488 9Fk
483 Ser. Aen. 6,70
484 Ser. Aen. 6,71
485 Ser. Aen. 6,71
486 Ser. Aen. 6,72: (…) sed constat regnante Tarquinio quandam mulierem, nomine Amaltheam, obtulisse ei
novem libros, in quibus erant fata et remedia Romana, et pro his poposcisse CCC. philippeos, qui aurei
tunc pretiosi erant. quae contempta alia die tribus incensis reversa est et tantundem poposcit, item tertio
aliis tribus incensis cum tribus reversa est et accepit quantum postulaverat, hac ipsa re commoto rege,
quod pretium non mutabat (…)
487 Ser. Aen. 6,72
488 Ser. Aen. 6,74: ut Varro dicit, in foliis palmae interdum notis, interdum scribebat sermonibus, ut diximus
supra (3,444).
153
75 ne turbata uolent rapidis ludibria uentis;
turbata dispersa 11Ie / ideo precor ne mandas* carmina in foliis i. commendes et tradas
11Fa
uolent carmina 11Ie
ludibria inutilia 9Fj,11Fd / leuia 9Fk / irrisiones 11Ie / scilicet 10Ff / inutilia ab
deludendo dicitur 9Fb / ineffecta et lusu digna 11Fa /
uentis Solebat enim Sibilla ea que uaticinabatur discribere in foliis palmarum et ordinata
in solo antri disponere quia si uentus ueniens disturbabat ea numquam curabat iterum ea
disponere sic quod uaticinata peribant 11Ie
* mandas lege mandes
76 ipsa canas oro.’ finem dedit ore loquendi.
ipsa tu4899Fj,9Fk,11Fd,11If / ipsa Sibilla 9Fm / illa 10Fc / ut 9Fk,11Ie,10Fc / ut tu
loquaris i. diuinas 11Fa
canas dicas michi 10Ea
oro precor 9Fb,9Fk,11Fd / ego 11Fa / nam mente plura loquebatur precando 11Ie
finem terminum 11Fa / definiunt ei ut ore loqueretur 10Ff / definiunt ei ut ore loqueretur
nec in foliis scriberet 10Fc,11Fa,11Fd
dedit Aeneas 9Fb,11Fd,11Ie
aue Ma* 10Ea
* aue Ma probatio pennae 10Ea
77 At Phoebi nondum patiens immanis in antro
at a 11Ie
Phoebi f 11Ie / Apollinis 9Fm
nondum c 11Ie / uacat 9Fj / abundat 9Fm / non ualens recte dare responsa 10Ff / quia
quae nondum posset implere oraculolum sermones. aut ‘dum’ uacat et <est> inpaciens490
11Fd / quia necdum omnino possederat uel inuaserat eam spiritus sed ex parte 11Ie /
‘Nondum’ composita ad danda responsa uel dum uacat quod causa metri positum est et
non patiens est impatiens 11Fa
patiens d 11Ie / nominatiuus est hic ideo genitiuus 9Fb
immanis e 11Ie / ferox 11Fd
in ipsa 9Fm,11Fd
antro in spelunca 11Fa / sola enim intrauerat in antrum ceteris ante fores manentibus
11Ie
78 bacchatur uates, magnum si pectore possit
bacchatur furit 9Fb,9Fk / insanit 11Fa,11Ie / bene ‘bachatur’ idem enim est Apollo qui
Liber pater491 11Fd
uates Sibilla 10Ea,11Fa,11Ie / b 11Ie
magnum quia unicuique deus qui colit magnus uidetur 11Fd
si laborans 11Ie
pectore a 9Fj,11Fd / suo 11Fa,11Fd / quo modo suo 9Fb
79 excussisse deum; tanto magis ille fatigat
excussisse excutere 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,10Ff / extraxisse 11Ie / nimis enim eam
molestabat 11Ie /
489 Ser. Aen. 6,76: pro ‘tu’.
490 Ser. Aen. 6,77
491 Ser. Aen. 6,78
154
Excutere tempus pro tempore est Attica figura qua nos uti non conuenit. ipsa enim
licenter utuntur poetae. excuti enim proprie de equis dicimus quia Phoebus equis utitur et
Sibillam quasi equum Appolinem quasi equitem inducit et in ea translatione permanet492
11Fd
deum Apollinem 9Fk,10Ea
tanto anacoliton 9Fb / quanto magis eum uolebat excutere a pectore suo 11Fa / quanto
magis illa laborat ut excusiat* Apollinem a se 11Fd / quanto illa uolebat eum expellere a
se 11Ie
ille Apollo 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie
fatigat adfligit 11Fd / Sybillam 9Fk
* excusiat lege excutiat
80 os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo.
os illius 11Fa / Sibille 11Ie
rabidum insanum 9Fj,9Fm,11Fa / facundum rabiae plenum 11Fd
fera illius deae 9Fb
corda eius 11Fa,11Ie
domans Apollo 9Fb
fingitque componit9Fb,9Fk,9Fj,9Fm,10Ff / que dicenda sunt 11Ie / componit eam ad
certam responsionem dandam 11Fa / componit ad moderationem scilicet certa dicendi493
11Fd
premendo ne multa loquatur 9Fb / dum premit 9Fm,10Ff,11Fd / eam 11Fd,11Ie
81 ostia iamque domus patuere ingentia centum
domus antri 11Ie / genitiuus 11Fd
patuere precibus 9Fk,10Ea,10Fc / precibus scilicet. et quae antea ostia erant patefacta
aditus esse coeperunt494 11Fd /
Aperta sunt precibus non manu hominum et quae antea ostia erant iam aditus esse
ceperunt secundum Vitruuium sicut superdictum est495 11Fa
82 sponte sua uatisque ferunt responsa per auras:
sponte nullo cogente 11Fa
uatisque Sibille 11Ie
ferunt referunt 9Fk / adferunt ipsa centum ora 9Fb / illa ostia 11Fa,11Ie / referunt uel
responsa ostia proferebant extrinsecus et sonabant aure quod dicebatur interius 11Fd
auras ad notitiam Troianorum 9Fm / per aerem ad notitiam Aeneae 11Fa
83 ‘o tandem magnis pelagi defuncte periclis
o Enea 9Fb,11Ie
tandem ista sunt responsa Sibillae 9Fb / uerba sunt Sibillae Aeneae loquentis 11Fa /
nouissime ista sunt responsa 11Fd
magnis de 9Fj
pelagi maris 9Fj
492 Ser. Aen. 6,79: excuti proprie de equis dicimus: quod ideo traxit, quia Phoebus, id est Sol, equis utitur. et
nunc Sibyllam quasi equum, Apollinem quasi equitem inducit et in ea permanet translatione: (…)
‘excussisse’ vero ‘deum’ pro ‘excutere’, tempus est pro tempore. est autem Attica figura, qua nos uti non
convenit, quia hac licenter utuntur poetae.
493 Ser. Aen. 6,80
494 Ser. Aen. 6,81
495 vide Aen. 6,43
155
defuncte liberate496 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,10Ff,11Fa,11Ie,11If / liberate de periclis 9Fj /
erepte Aenea 11Fd / ó 10Ea /
Liberate nam dicimus functos officio qui officia debita complerunt. hinc et defunctos
mortuos dicimus qui compleuerunt uite officia497 11Fd
periclis a 11Fa / septimi 11Fd
84 (sed terrae grauiora manent), in regna Lauini
terrae Italia 9Fj / in 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa / in terra quam in mari 11Fa / in
terra uel pro terre i. per terram 11Fd / quasi dicit de periculis pelagi est liberatus 11Ie
grauiora pericula 9Fb,11Fd,11Fa,11Ie
manent restant* 9Fk,10Ea,11Fd / expectant te 11Fa,11Ie
Lauini Latini 9Fb / Lauinii 11Ie / ciuitas Lauini regis qui postea fuit socer Aeneae 11Ie /
Alii Latini legunt cuius tunc erant. sed quia diuina loquitur postea enim Lauinium dicta
sunt. licet possit ad Lauinium Latini fratrem referri qui illic ante regnauit498 11Fd
* restant tibi 10Ea
85 Dardanidae uenient (mitte hanc de pectore curam),
Dardanidae Troiani 9Fk,10Fc,11Fa / ó 10Fc,11If
mitte demitte 9Fm,9Fj,11Fd,11Ie,11If / proice 9Fb,9Fk,10Ea,11Fd / depone 11Fa /
parentesis est. consolatur eum his uerbis 11Fa
pectore tuo 11Fa
curam sollicitudinem 9Fk,11Fa
86 sed non et uenisse uolent. bella, horrida bella,
sed quasi dicat ueniet tempus quando nolent uenire propter bella 11Fa / hoc dicit propter
plurima bella quae ibi eius* orta sunt 11Ie
non dico 9Fj / cerno ego 11Fa
et etiam 9Fm,11Fa
uenisse illuc* 9Fb,11Ie / optabunt non uenisse 9Fm / sed penitebit eos uenisse illuc**
11Fa,11Fd
uolent optarent 10Ea,11Fd / obtabunt 9Fb / desiderabant 11If / Troiani 9Fk
horrida cerno 9Fb / dico 9Fj,9Fk / effexegesis 11Ie
bella contra hospitem uel cognatum499 10Ff / quae ibi patiemini 11Ie
* eius lege ei 11Ie ** illuc add. hac 11Ie *** uenisse illuc ibi uenisse 11Fa
87 et Thybrim multo spumantem sanguine cerno.
Thybrim Tyberim 9Fj / fluuium 11Ie
multo de 9Fj,11Fa / ut bellorum crudelitatem nimiam fore nunciaret 11Fd
sanguine interfectorum 11Fa / <non> dixit quorum qui e diuerso fuerant emersuri ex
utriusque parte 11Fd
cerno prophetia de bello quod facturus est contra Turnum500 10Ea / uidet quod facturus
est Turnus 10Fc
88 non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra
non ó uia sicut illa duo flumina fuerunt apud Troiam similiter erunt apud Italiam Tibris
496 Ser. Aen. 6,83
497 Ser. Aen. 6,83
498 Ser. Aen. 6,84
499 Ser. Aen. 6,86
500 Ser. Aen. 6,87: quasi non praedicit, sed videt quod facturus est Turnus (…)
156
et Numicus501 11Fa
Simois pro Simois et Xancto habebis Tiberim 10Ea / quomodo Xanthum et Simois
uidisti uidebis Tibrim 11Fd
tibi est 10Fc
Xanthus flumen 10Fc /
Per Xanthum intelligit Tiberim per Simoenta Numicum per Dorica castra exercitum
Turni per Achillem ipsum Turnum 11Ie
Dorica Greca 9Fb,9Fk,10Fc,10Ff,11Fa,11Ie,11If / quia Turnus Grecus fuit 10Ea / Greca
est re uera nam Turnus Grecus fuit502 11Fd
89 defuerint; alius Latio iam partus Achilles,
defuerint deerunt 9Fb,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd / sunt 9Fj,9Fk / in Italia 11Ie
alius Turnus 11Fa / sicut Achilles paratus fuit ad pugnam apud Troiam similiter Turnus
erit paratus ad Italiam 11Fa
Latio in 9Fb,11Ie,11If
partus est 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / paratus 9Fb,9Fj,9Fk,10Ff,11Fa,11Fd,11If / tibi 11Ie /
parallelus 11If
Achilles Turnus 10Fc,11Ie / Turnum significat 9Fk / Turnus qui de genere Grecorum
erat 9Fb /
Turnum significat et sic hoc dictum est in Bucolicis ‘alter erit tum Typhis’503 11Fd
* paratus add. ad pugnam 11Fa
90 natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno
ipse dea 9Fk / Venilia 10Ea,10Ff / etiam 11Fa / de Venilia sorore amate uxoris Latini
11Fd / uxoris Latini regis 11Ie / Venilia sorore Amate504 11Ie
natus est 11Ie / Turnus 11Ie / ut Achillis i. Venilia 9Fb
dea de 9Fj,10Fc
addita inimica505 9Fj,9Fk,9Fm,10Ff,11Fa / contraria 9Fb,11Fa / inimica uel
conglutinata ad ipsos persequendos 11Fd / contraria hoc tractum est a Lucilio ille enim
sic ponit 11Ie
91 usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis
usquam in nullo loco 11Fd
aberit unde aduersetur uobis 11Ie
cum tum 9Fb,11If
supplex eris 9Fb / ueneris 9Fj,9Fm,11Fd / fueris humilis 11Fa
egenis afflictis 11Fa / egens rebus auxiliariis 11Ie / per transitum ostendit famem
futuram*506 11Fa,11Fd
* ostendit famem futuram futuram famem demonstrat 11Fa
92 quas gentis Italum aut quas non oraueris urbes!
gentis accusatiuus 9Fb,11Fd
Italum Italorum 9Fb,9Fk,10Ea,11Fd
quas ad cunctas gentes et ad omnes urbes Italiae auxilia postulabis 11Fa
501 Ser. Aen. 6,88: Tiberis et Numicus, in quem cecidit.
502 Ser. Aen. 6,88
503 Verg. Ecl. 4,34; Ser. Aen. 6,89
504 Ser. Aen. 6,90
505 Ser. Aen. 6,90
506 Ser. Aen. 6,91
157
oraueris orabis 9Fm,11Fa / praecaberis 10Ea,11Fd / postulaueris 9Fk
93 causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris
causa est 11Ie / effexegesis 9Fk / quia sicut apud Troiam Helena causa bellorum fuit ita
apud Italiam mulier causa bellorum erit i. Lauinia507 11Fa /
Sicut Helena fuit causa belli quae fuit extranea uxor Paridis sic uxor extranea uobis erit
causa uestri belli 11Ie
mali erit 9Fb,10Ea / tanti belli 11Fa
tanti magni 11Ie
coniunx Lauinia 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / filia Latini 9Fb,11Fd / erit tibi 11Fd / erit i.
mulier 11Fa
iterum erit 9Fb,9Fk,10Fc
hospita extranei 9Fb,9Fk / alienae 11Fa / quia Paris ab Helena fuerit susceptus
hospicio508 11Fa,11Fd / similiter i. ubi Helena extranea ibi 11Ie
94 externique iterum thalami.
externique extranei 9Fb,9Fj,11Fd
iterum erunt 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd / et erit causa tanti mali 9Fb,11Fa
thalami nuptiae 10Ff,11Fa / cubicula sponsalia 11Ie
95 tu ne cede malis, sed contra audentior ito,
tu prodas 10Ff / ó Aenea ne cedes i. cedes locum tantis malis* 11Fa,11Fd / non fugias
propter hec mala 11Ie
cede cedas509 9Fk,11Ie
malis aduersa 9Fk / aduersitatibus 9Fb
contra omnia mala 11Fa / ea mala 11Ie
audentior fortior 9Fj / confidentior 10Ff / consolatur Eneam ne ter<r>itus tantis
periculis deficiat 11Fa
* tantis malis cancell. 11Fd
96 qua tua te Fortuna sinet. uia prima salutis
qua quantum 9Fb / quamdiu 9Fj / quamdiu uel quamtum placuerit tuae fortunae necesse
est ut feras aduersa 11Fd / quamtum aduerbium similitudinis pro qualitate uel quando
11If
tua ultra tuas uires certare 11Fa
te ire 11Ie / quam possis 10Ea
sinet permittet 9Fb,11Fd / sinat 10Ea
uia ratio510 9Fj,10Ff,11Fd / oportunitatis511 11Fd
97 (quod minime reris) Graia pandetur ab urbe.’
reris arbitraris 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa
Graia propter Euandrum512 9Fk /auxiliis Grecorum s. tibi 9Fb / dabitur uel ostendetur
10Ea / Euandrum tangit qui ei auxilium praebuit contra Turnum 10Ea / a Grecis propter
Euandrum et Tarc<h>ontem hoc dicit a quibus auxilia contraxit 11Fa /
507 Ser. Aen. 6,93: nam et Paris ab Helena fuerat susceptus hospitio. ‘hospita’ autem more suo dixit. et bene
ne aliquid inputetur Aeneae, quasi fatorum hoc esse praedicit.
508 Ser. Aen. 6,93
509 Ser. Aen. 6,95
510 Ser. Aen. 6,96
511 Ser. Aen. 6,96
512 Ser. Aen. 6,97: propter Euandrum, qui eum in Tusciam missurus ad Tarchontem est.
158
Hoc est Euandrum tangit qui ei auxilia sua quanta potuit largitus est et prouidit aliena.
genus enim eius ducebatur a gente Graiorum denique cum Aeneas ad eum uerba faceret
ait ‘optime Graice genum’ 11Fd /
Hoc dicit de Euandro hoc enim dixit filio suo qui Eneam contra Turnum adiuuaret in
bello et isti qui ex Grecis fuerant 11Ie
pandetur tibi 11Ie
98 Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla
adyto ex 11Fa / ex secreto loco 9Fb,9Fk / loco uaticinationis 9Fj / ex templo 10Fc,11Ie /
ex templo Apollinis 9Fm / ex secretiore parte templi 11Fa / ex secreto loco
uaticinationis513 11Fd
dictis uerbis 11Fa
Cumaea Cumana 9Fm,9Fj / propter discretionem i. Sibille514 9Fb / bene Cymea propter
alias 11Fd
99 horrendas canit ambages antroque remugit,
horrendas timendas 9Fj,9Fk / resonandas 9Fm / pauendas 11Ie / terribiles 11Fa /
aemulas propter aduersa quae accedentia nuntiauit uel admirabiles quia Grecorum
promisit auxilia 11Fd
canit prophetat 9Fb,11Fd
ambages locutiones 9Fk / circumlocutiones 9Fj,11Fa / obuolutiones 11Ie / consilia 11Fa
/ qui promisit Grecorum auxilia 9Fb / antroque in 11Fa
remugit sonat quia in antro pulsati colles clamore resultant 11Fd
100 obscuris uera inuoluens: ea frena furenti
obscuris non intelligibilibus 11Ie / prophetis dictis 11Ie / uera et obscura confundens
9Fk / ipallage 10Ff / ypallage est hoc est ueris obscura inserens 10Ea / uera et obscura
confundens est autem ypallage i. ueris obscura inserens515 11Fd
inuoluens implicans 9Fb
frena talia 9Fm,10Fc / et talia moderamina tracta sunt ab equis 11Fa /
Equis frena concutiuntur ut conciti fiant et acriorem in cursum excitentur et quasi
concutiebat Apollo mentem huius uel ut fureret516 10Ea /
Sic enim cum furore loquebatur quasi frena ei Apollo concuteret quod sic equis ut conciti
fiant acriorem incitentur ut cursum translatio 11Fd
furenti uati 9Fb / Sibillae 9Fk,11Ie / illi uaticinanti 11Fa
101 concutit et stimulos sub pectore uertit Apollo.
concutit Apollo i. loqui pro<h>ibet 9Fb / sollicitat eam 11Ie
stimulos b 9Fk / hos 11Fa / mordaces cogitationes 9Fm,10Ea / has moderationes 11Fa /
furores 11Ie / calces 11If / prophetia 9Fm,10Fc
pectore Sibillae 9Fb / illius 10Fc,11Fa
uertit uersat 9Fb / mouit 11Fd / quiescere facit 10Ea
Apollo a 9Fk /
Equis frena concutiuntur ut conciti fiant et acriorem in cursum excitentur et quasi
concutiebat Apollo mentem huius uel ut fureret517 10Ea
513 Ser. Aen. 6,98: locum vaticinationis ostendit.
514 Ser. Aen. 6,98: bene addidit propter discretionem.
515 Ser. Aen. 6,100
516 vide Aen. 6,79
517 vide Aen. 6,79
159
102 ut primum cessit furor et rabida ora quierunt,
ut postquam 9Fb,11Fa,11Fd
cessit non penitus recessit*518 9Fb,9Fk,11Fd / quid recessit 9Fj / imminutus est 9Fm /
inminui cepit 11Fa /
Obseruauit Aeneas furentem et ubi primum excusso deo ad humanum sensum resoluta
est sic ab ea incipit loqui 11Fd
furor uatis 11Fa / cessit ab ea 11Ie
et ut 9Fb
ora illius 11Fa / eius 11Ie
quierunt cessauerunt 11Fa / seuire 9Fb
* recessit discessit 11Fd
103 incipit Aeneas heros: ‘non ulla laborum,
incipit fari 9Fb,10Ea / dicere 9Fj / sic loqui* 11Fd,11Ie / loquitur 9Fm,11Fa / sermone
11If
heros uir potens 9Fb,9Fk / fortis 11Fa
ulla omnia scio que tu dicis mihi 11Fa
* sic loqui loqui sic 11Ie
104 o uirgo, noua mi facies inopinaue surgit;
uirgo Sibilla 11Ie
noua incognita 9Fb,11Fd / nichil nouum est mihi 10Ea
mi mihi 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie
facies species519 9Fm,9Fk,11Fd / similitudo 9Fb /
inopinaue insperata 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm / insperata nomen est pro participio 52011Fd /
inconsiderata 10Fc
surgit consurgo 9Fm / oritur 11Ie /
Quasi dicit propter hec tua dicta non oritur in me aliqua cogitatio quam nondum
consideraui quia omnia ista iam didici et cognoui 11Ie
105 omnia praecepi atque animo mecum ante peregi.
omnia hi 11Fa / quae pertinent ad labores tantos 9Fb,11Fd
praecepi antecepi 9Fb,11Fa / cognoui* 9Fj,9Fk,10Fc,11Ie / presciui 9Fm,10Fc /
concepi 11If / compositum est ex pre et cepi 11Fa / omnia quae tu dicis antea audiui tam
ab Heleno quam a patre meo 11Fa /
cognoui uel antecoepi i. ab Heleno uel a patre qui ait ‘gens dura atque aspera cultu
debellanda est tibi Latio est (Aen.5,730) ’521 11Fd
animo intellectu 11If / in 9Fm,11Fa / meo 9Fb,11Fa,11Ie
peregi deliberaui 9Fm / cogitaui tractaui 9Fb,11Fd / pretuli i. ante cognoui 11Fa /
compleui 11Ie
* cognoui add. ante 9Fk,10Fc
106 unum oro: quando hic inferni ianua regis
unum non solum sed praecipuum 9Fb,11Fd / praecipuum 11Fa / ut facias mihi 11Ie
oro te 11Fa
quando siquidem 9Fj,9Fk,9Fm,11Fa / coniunctio i. siquidem522 9Fb,11Fd / pro
518 Ser. Aen. 6,102
519 Ser. Aen. 6,104
520 Ser. Aen. 6,104
521 Ser. Aen. 6,105
522 Ser. Aen. 6,106
160
quandoque 11Ie / quia 11If
hic esse 9Fb,11Ie
inferni infernalis 9Fm,11Fa,11Ie
ianua aditus 9Fm,11If / porta 11Ie
regis Plutonis 9Fb,9Fj,9Fm,11Fa,11Ie / Orci 10Ea,11Fd
107 dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso,
dicitur esse 11Fa / dicitur esse hec 11Ie
tenebrosa alta 9Fb,9Fj,11Fd / nigra 9Fb,9Fk / hic dicitur esse nigra et per hoc altum
significat523 11Fa
palus lacu 9Fb,9Fj,9Fk / paludem pro lacu posuit524 11Fd
Acheronte fluuius 9Fk / fluuius inferni 11Ie / fluuius infernalis dicitur525 9Fb / Acheros
interpretatur sine gaudio526 9Fm / Acheron fluuius est qui infunditur paludi inferorum
10Ea
refuso redundante 11Fa / abundante 11Ie / quia Acheron fluuius infunditur et est palus
ipsorum inferorum 11Fd /
Acheron fluuius inferni dicitur refundere et constituere quandam paludem prope Cumas
et inde esse dicitur descensus ad infernum 11Ie
108 ire ad conspectum cari genitoris et ora
ire ut 9Fb / quomodo 10Ea
genitores patris 11Fd / mihi 11Ie
ora ad 11Fa / ad uultus 9Fb / ad aspectum 9Fm / ad presentiam 11Fd
109 contingat; doceas iter et sacra ostia pandas.
contingat ut 9Fj,9Fk,10Ff,11Fa / eueniat 9Fb / qualiter eueniat 11Fd / mihi 11Ie
doceas ut 9Fj / ‘ut’ minus est 11Fd / mihi 11Ie / oro 9Fb
iter inferni 11Ie,11Fa
sacra execrabilia 10Ea / uenerabilia aut exsecranda527 9Fb,11Fd
ostia illius 11Fa / Plutonis 11Ie
pandas oro 9Fb / monstres 10Ea,11Fd / aperias 9Fj,10Ea,11Fa / mihi 11Fa,11Ie
110 illum ego per flammas et mille sequentia tela
illum patrem 9Fk / reddit causam quare desideret ad eum ire528 11Ie / iustum desiderium
patris ostendit. magna enim karitas est quae in periculis comprobat genitorem meum
11Fa
flammas Troiae 9Fb,11Fd
mille innumerabilia 11Fd
sequentia me 11Fa,11Fd,11If
111 eripui his umeris medioque ex hoste recepi;
umeris meis 11Fa / de incendio Troiae et de armis Grecorum eripui illum 11Fa
medioque de 9Fb / inimicorum 9Fb / de medio inimicorum 11Fd / ex medio
hostium11Fa
recepi liberaui 9Fb,9Fj,10Ff,11Fa,11Fd,11Ie
523 Ser. Aen. 6,107: ‘tenebrosa’ autem nigra, per quod altam significat (…)
524 Ser. Aen. 6,107
525 Ser. Aen. 6,107
526 Ser. Aen. 6,107: Acheron fluvius dicitur inferorum, quasi sine gaudio.
527 Ser. Aen. 6,109
528 Ser. Aen. 6,110: meritum adprobat patris, ut iustum videatur esse desiderium.
161
112 ille meum comitatus iter maria omnia mecum
ille pater* 9Fk,11Ie / Anc<h>ises 10Ea
meum non spe salutis sed mei causa529 9Fb,9Fk,11Fd / non propter se sed causa mei
11Fa
comitatus est 9Fb,11Fa,11Ie / secutus 11Ie
maria XII 9Fk / per 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,11Ie / pericula** maris 9Fb,11Fd / omnia
pericula 10Ff mecum [II] 9Fk / discurrit 9Fm
* pater add. meus 11Ie ** pericula add. omnia 11Fd
113 atque omnis pelagique minas caelique ferebat,
atque XII 9Fk
omnis accusatiuus 9Fb,11Fd / omnia pericula maris et aeris mecum sustinuit 11Fa
minas XIIII 9Fk / tempestates 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / labores 11Fd
caelique aeris 11Ie
ferebat X 9Fk / sustinebat 9Fb,10Ea,10Fc,11Fd / bene imperfecto uerbo usus est et tale
est quasi diceret et ‘si adhuc uiueret’ adhuc perferret530 11Fa
114 inualidus, uiris ultra sortemque senectae.
inualidus V 9Fk / inbecillis ipse 9Fb / senex 10Ea / faciebat autem hoc debilis 11Fa
uiris VII 9Fk / et 11Fa / res suas 11Ie / accusatiuus 11Fd
ultra V 9Fk
sortemque VIII 9Fk / quietudinem 9Fb / possibilitatem 9Fb / ultra 9Fb,11Fa / sors
senectae est otium et quies53110Ea / quietudinem et ocium 11Fd
senectae VIIII 9Fk / senectutis 11Fd / suae 11Ie
115 quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem,
quin quin etiam 9Fb / certe 9Fb,10Ea,11Fd / insuper* 9Fk,11Fa,11Ie
supplex ego 11Ie
et ut 9Fb
adirem accederem 9Fb /
Hoc catatosiopomenon dictum est nam nusque reperitur supra hoc dictum nisi ubi
Anchises ad filium suum dixit. ‘hoc casta Sibilla nigrarum multo sanguine ducet’ 11Fa
* insuper add. immo 9Fk
116 idem orans mandata dabat. gnatique patrisque,
idem genitor 9Fb,11Fd / pater 9Fk,11Fa,11Ie
orans loquens 9Fm / petens me 11Fa / supplicans 11Fd / me 11Ie
dabat mihi 11Fa,11Ie
gnatique Aeneae 9Fb,9Fm,11Fd / filii 9Fb / mihi 11Ie / mei 9Fk / mei et patris mei
11Fa
patrisque Anchise 11Fd,11Ie
117 alma, precor, miserere (potes namque omnia, nec te
alma ó 9Fb 9Fj,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11If / sancta 9Fk / Sibilla 11Fa
precor te 11Fa
namque et ideo hoc quero a te 11Ie
529 Ser. Aen. 6,112
530 Ser. Aen. 6,113: ut ante morte praeventus sit, quam ferre desierit. et mire inperfecto usus est tempore, ac
si diceret ‘adhuc si viveret, ferret’.
531 Ser. Aen. 6,114: quia senectae sors quies est et otium (…)
162
118 nequiquam lucis Hecate praefecit Auernis),
nequiquam inutiliter 11Fa / sine potentia 11Fd
lucis in 9Fj / siluis 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
Hecate Diana 9Fk,10Fc / Proserpina 11Ie
<H>echate trium potestatum nomen* est ipsa enim est: Luna Diana Proserpina sed solam
Proserpinam dicere non potuit propter lucos qui Diane sunt nec Dianam quia ‘Auernis’
ait unde elegit nomen in quo utrumque constabat532 11Fd
praefecit ordinauit 9Fb,11Fd / preposuit 9Fk,11Fd / exaltauit 11Fd
Auernis infernalibus 9Fm,11Ie/ illis locis 11If / infernalibus in quibus est Auernus
signum autem Aricinum nemus 11Fa
* nomen lege numen
119 si potuit manis accersere coniugis Orpheus
si uere 9Fk / siquidem 11Fa / et hoc dico 11Ie
potuit <nititur> exemplis et comparatio ab inferiori533 11Fa / quare non possum ista
impetrare quae postulo 9Fb,11Fd / cur non possum ego descendere ad inferos et patrem
uisitare 10Ea / tale est quasi dicat ‘si alii potuerunt descendere ad inferos cur non ego
possum descendere’ 11Fa /
Quasi dicit ‘si quia illi ex diis nati fuerunt potuerunt discendere ad infernum et ego bene
potero quia ab Ioue natus sum’ 11Ie
manis umbram 10Fc / animam* 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / accusatiuus 11Fd
accersere reuocare** 10Ea,11Ie,11If / euocare 9Fj,9Fb,9Fj,11Fd / aduocare 9Fk /
euocare ab inferis 11Fa
coniugis Euridicen 9Fb,10Ea / uxoris suae Euridicem 11Fd / suae 11Ie
Orpheus Orpheus descendit ad infernum ut inde suam uxorem reducat 11Ie
* animam animas 11Ie ** reuocare add. ad se 11Ie
120 Threicia fretus cithara fidibusque canoris,
Threicia de Tracia 9Fb,11Fa,11Fd
fretus adiutus 11Ie / confisus 9Fj / utens uel confisus 11Fd
fidibusque canoris cordis bene sonantibus534 9Fj,9Fk,11Fd,11Ie
* cordis bene sonantibus cancell. cordis 9Fj, cancell. benesonantibus 11Ie
121 si fratrem Pollux alterna morte redemit
si siquidem 9Fk,11Fa
fratrem Castorem 9Fb,9Fm,11Ie,11If
Pollux Helena et Pollux de Ioue nati sunt inmortales Castor autem Iouis fuit filius de
Tindare et quia de parte matris mortalis erat fraterna pietas ei subuenit translatusque est
inter deos hoc ideo dicitur quia horum stellae ita se habent ut occidente una oriatur altera
10Ea /
Helena et Pollux de Ioue nati immortales fuerunt nam Castor Tydarei filius fuit cuius
mortem suo interitu fraterna pietas redemit quod ideo fingitur quia horum stellae ita se
habent ut occidente una oriatur altera535 11Fd /
Castor et Pollux gemini fratres fuerunt quorum alter i. Pollux post mortem ad celos alter
532 vide Aen. 6,18; Ser. Aen 6,118: Hecate trium potestatum numen est : ipsa enim est Luna, Diana,
Proserpina. sed solam Proserpinam dicere non potuit propter lucos qui Dianae sunt, item Dianam, quia
‘Avernis’ ait: unde elegit nomen, in quo utrumque constabat (…)
533 Ser. Aen. 6,119: nititur exemplis quae inferiora sunt per comparationem, ut ipse videatur iustius velle
descendere (…)
534 Ser. Aen. 6,120
535 Ser. Aen. 6,121
163
uero ad inferos discendit de quibus etiam fictum est ubi quadam parte anni Pollux pro
amore fratris ad infernos descendat ille ad celos eleuetur postea uero reuertantur ad idem
et hoc fit per singulos annos 11Ie
alterna sua 9Fk
redemit ut illum inmortalem faceret 11Fa
122 itque reditque uiam totiens. quid Thesea, magnum
itque in infernum 9Fb
redit uenit 9Fb / sepius iuit et uenit 11Fd
uiam inferni 11Fa / ille Pollux 9Fm
totiens saepe 11Fa
Thesea Theseum 9Fb,9Fk / memorem 9Fm /
Teseus cum amico Piritio Proserpinam rapturus descendit ad infernum uisusque est
sedere super saxum ibi qui putans honorem sibi deferri sedit s. surgere nequiuit postea
donec ab Hercule liberatus est qui et Cerberum inde adduxit cui Piritius datus fuerat ad
comedendum536 10Ea /
Filius Neptuni Theseus cum amico Phirithio ad rapiendam Proserpinam ad inferna
descendit et illic retentus fuit poenis et postmodum inde euadere nullis rationibus ualuit
Phirithius cani Cerbero comedendus datus est. et Theseus ab Hercule liberatus et
Cerberum adduxit Hercules ab infernis usque dum dii deprecati sunt ut remitteretur
11Fd /
Durum exemplum posuit unde nec inmoratus est in eo. cum Theseus qui sacrilegus fuit
illuc descendere dicitur cur ego non descendero 11Fa
123 quid memorem Alciden? et mi genus ab Ioue summo.’
quid omnes isti ad inferos descendisse dicuntur 11Ie
Alcidem Herculem 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie,11If
mi pro mihi 9Fb,11Fd,11Ie / origine duco ab Ioue 11Fa
genus est 9Fk,9Fm,10Ea,11Fa
Ioue Causa patris uidendi non faciam cum alii ob amorem alii ob iniuriam faciendam
penetrauerunt sedes infernas potuit enim illi dici licuit quia diis geniti sunt. ideo ait ab
summo Ioue genus mihi est quomodo et illis 11Fd
summo ut illis 9Fb
124 Talibus orabat dictis arasque tenebat,
orabat Aeneas 9Fk,11Ie / Sibillam 11Ie / deprecabatur Sibilla s. Aeneas 11Fa
dictis uerbis 11Fa
arasque ansas ararum sic enim faciebant orantes ut facilius exaudirentur 11Fa
tenebat amplexabatur 9Fm / rogabant deos ararum ansas tenentes537 9Fk / orare et tenere
aras 9Fb / et orare et aras tenere supplicis est et deuoti 11Fd
125 cum sic orsa loqui uates: ‘sate sanguine diuum,
sic cum sic loqui cepit 11Fa / tum sic respondit Sybilla his uerbis 11Fd
orsa est 9Fj,9Fm,10Ea,11Ie / incipit 9Fb,9Fk,11Fd,11If / cepit 9Fm / tunc sic cepit loqui
9Fb
536 Ser. Aen. 6,122: durum exemplum, unde nec inmoratus est in eo. dicit autem inferos debere patere
pietati, qui patuerunt infanda cupienti: nam hic ad rapiendam Proserpinam ierat cum Pirithoo et illic
retentus luit poenas, (…)
537 Ser. Aen. 6,124
164
uates Sibilla 9Fk,11Ie
sate ó 11Fa / nate 9Fb,9Fm / genite 11Fd / sanguine de 9Fj
126 Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno:
Tros ó 9Fb,9Fj,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie / Troiae 9Fm / Troiane 11Ie
Anchisiade Anchise fili 9Fj,11Fa / Aenea 11Fd,11Ie /
VIII 9Fk
facilis leuis 9Fk
descensus est 9Fb,9Fj,9Fm,11Fd,11Ie
Averno infernorum 9Fb / ad infernum 9Fk / inferni 11Ie / pro inferis lacum ponit538
11Fd
127 noctes atque dies patet atri ianua Ditis;
noctes per noctes 9Fk,11Fd / noctibus 9Fm,11Fa,11If / omni tempore 9Fb
dies per dies 11Fd / diebus 9Fm,11Fa,11If / omni tempore 11Fd
atri nigri 11Fd
ianua ingressus 11Fa / porta 11Ie
Ditis iferni 9Fb / Plutonis 9Fk,11Ie / inferni quia Dis ipse est ortus53911Fd
128 sed reuocare gradum superasque euadere ad auras,
reuocare retrouocare 9Fb / reuerti 9Fk / facilis quidem descensus est ad infernos sed
difficilis regressus 11Fa
superasque de poenis 9Fb / celestes 9Fk
euadere ascendere 9Fk / sursum ire 9Fk,11Fd
129 hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amauit
opus difficilis 9Fb / est magnum 11Fa,11Ie / hec est difficultas uel difficilis 9Fm /
difficilis est redire 11Fd / uel erit endiadis i. laboriosum opus 11Ie
labor magna difficultas 11Fa
pauci a 11Ie,11If / sunt 11Ie,11If / euadere 11Fd / reuocare gradum 9Fb / subauditi sunt
qui possint reuocare gradum 11Fd / tria genera hominum 9Fb /
Tria genera hominum i. quos in ortu siderum benignus inradiat aspectus et procreatos a
diis et quos prudentia subleuat i. uirtus54011Fd
Per infernum intelligit hic uitia. facile enim quislibet potest ad uitia precipitari sed
ex uitiis ad uirtutes redire hoc est magnae difficultatis et pauci sunt quibus
concessum sit facere. exponit tres maneries eorum qui redire ad uirtutes a uitiis
possunt s. illi quos deus sine aliquibus precedentibus meritis sola sua clementia et
bonitate ad se adtrahit de his dicit ‘quos eque amauit <Iuppiter>’. item illi qui cum
sint in hoc mundo ad uitia conantur per uirtutes et quasi per sua merita ad celestia
eleuari et hoc est ‘aut ardens etc.’ item geniti a deis i. qui per sua facta et dei
benignitatem adopti sunt in dei filios, uero martires 11Ie
quos c 11Ie / scilicet 11Fa,11Ie
aequus iustus 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
538 Ser. Aen. 6,126
539 Var. Ling. 5,66: Dis pater dicitur infimus, qui est coniunctus Terrae, ubi omnia oriuntur, ubi aboriuntur;
quorum quod finis ortus, Orcus dictus.
540 Ser. Aen. 6,129: tria genera hominum dicit ad superos posse remeare: quos diligit Iuppiter, hoc est hos
quos in ortu benignus siderum aspectus inradiat, Iuvenalis ‘distat enim, quae sidera te excipiant modo
primos incipientem edere vagitus (Sat. 7,194)’: quos prudentia sublevat, nam hoc est ‘quos ardens evexit
ad aethera virtus’: item religiosos, quos a diis genitos dicit; consequens enim est ut deorum suboles
religionibus vacet. ‘diis’ autem ‘geniti’ quia corporibus se infundebant potestates supernae, unde heroes
procreabantur.
165
130 Iuppiter aut ardens euexit ad aethera uirtus,
aut quos 10Ea,11Fa,11Ie
ardens audax 9Fm,10Ea,11Fd / quos audax uel fortis ex<c>elluit 9Fb
euexit sublimauit 9Fm / eleuauit 9Fj,9Fk,11Ie
uirtus prudentia 10Fc
131 dis geniti potuere. tenent media omnia siluae,
dis c 11If / a 11Fd / de 9Fj / et 11Ie / procreatis diis 9Fk / geniti a deis 9Fb / a diis
generati s. fuerunt 11Fa
geniti b 11If
potuere b 11Ie / d 11If / reuocare iter 9Fb / reuocare gradum 9Fm / hoc facere 10Ea /
sub illis potuerunt reuocare gradum 11Fd / ascendere ab inferis 11Ie / reuerti ad superos
11Fa
media in medio circumdans 11Ie / quia polluta et inquinata sunt omnia ea quae media
sunt tenentur541 9Fb /
Ostendit enim quid impediat ne facile inde redeatur media inferorum occupant siluae
quas currens Cocytus ex omnibus partibus cingit 11Fd
omnia tota 10Ff
siluae iniquitates 11Fa / obs<c>uritates uiciorum 11Ie
132 Cocytusque sinu labens circumuenit atro.
Cocytusque fluuius 9Fk / Grece a lugere dictus542 9Fb / fluuius uicinus Acheronti 11Fd /
fluuium* inferni 11Ie
sinu deflexione 9Fm / reflexione 11Fa
labens defluens 9Fm / fluens 11Fa / currens 9Fb,11Fd
circumuenit circumdat 9Fm,11Fa / cingit infernum 9Fb / circumuehit 10Ea / ex
omnibus partibus cingit 11Fd / siluas 11Ie /
Per siluas notat corporales uoluptates multis modis omnium allicientes per Cocitum uero
qui interpretatur luctus notat inpedimenta presentis uite ubi sunt filii et uxores quae
omnia quasi quibusdam lamentationibus inpediunt animam ad celestia eleuari uolentem
enim hunc et (…) 11Ie
atro nigro 11Fa
* fluuium lege fluuius
133 quod si tantus amor menti, si tanta cupido est
amor desiderium* 9Fk,11Fa / est 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie
menti tuae 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / animo tuo 11Fd
tanta idipsum est 11Fa
cupido amor uoluntas 9Fk / tibi 11Fa
* desiderium add. tantum 11Fa
134 bis Stygios innare lacus, bis nigra uidere
bis modo et post mortem 9Fb,10Ea / uiuo et morte uel eundo et redeundo 11Ie /
Modo et post mortem quod dicit Ouidius eorum simulachra in inferno esse qui inter deos
ab hominibus deputati sunt ut Liberi patris uel Herculis54311Fd
541 Ser. Aen. 6,131: causam reddit cur non facilis sit animarum regressus, quia omnia polluta et inquinata
sunt: nam per silvas tenebras et lustra significat, in quibus feritas et libido dominantur.
542 Ser. Aen. 6,132: fluvius inferorum est, dictus απο τοΰ χωκύειν, id est lugere: nam Homerus sic posuit.
est autem hic locus vicinus Acheronti, de quo diximus supra: qui ideo luctuosi esse finguntur, quia, ut
exposuimus in primis partibus libri (Aen. 6,107), haec sacra morte hominis fiebant.
Isid. Orig. 14,9,7: Cocytus (…) nomen accepit Graeca interpretatione, a luctu et gemitu.
543 Ser. Aen. 6,134: modo et post mortem. quod autem dicit Ovidius Aenean inter deos relatum, non mirum
166
Stygios palus imferni 9Fb / infernales 11Fd
innare innatare 10Ea,11Fa / Aeneam 9Fk
bis undo et redeundo 11Fd
135 Tartara, et insano iuuat indulgere labori,
Tartara locus inferni 9Fk / locus infernorum profundus544 11Fa,11Fd
et si 11Fa,11Ie
insano magno545 9Fj,9Fk,11Fa,11Fd / duro 9Fb / inmenso 11Ie / furioso 11If
iuuat placet 9Fm / delectat 9Fb,9Fk,11If / te 11Fa,11Ie
indulgere operam dare 9Fb,9Fm,10Ff,11Fa,11Fd,11Ie / parare impedimenti* 9Fk,11If /
promittere 9Fb,11Fd
* impedimenti cancell. 11If
136 accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca
accipe audi 9Fb,10Ea,11Fa,11If / cognosce 9Fb / agnosce 11Ie / intellige 11If / audi
quid tibi primo curandum sit 11Fd
peragenda facienda 9Fk / sunt 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie,11If / tibi*
9Fb,11Fa,11Fd,11Ie,11If / quam descendas 11Ie / si est tibi desiderium ut eas ad inferos
et redeas audi quod tibi est obseruandum 11Fa
latet abscondetur 9Fk / occultatur 9Fj
arbore in 9Fb,9Fj,9Fm,11Fa,11Ie,11If / ab 11If
opaca obscura 9Fk / densa 9Fb,11Fd / spissa 11Fa
* tibi a te 11Ie
137 aureus et foliis et lento uimine ramus,
aureus aurei coloris 11Fd / ypalage 10Ff / philolocus 11Ie*
foliis in 11Ie / ramo 9Fk
et cum 11Fd
lento in 11Ie / flexibili546 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11Fd
ramus qui et folia et uimen habet aurea 11Fa /
hoc est et folia et ipsa uimina habet aurea uel latet i. occultatur a foliis et
uiminibus. sub integemento huius fabule de ramo aureo tangit Virgilius ueritatem
historie talem. Orestes fugiens a Taurica regione cum Eufeginia sorore sua ueniens
in Italiam cum simulacro Diane apud Ariciam constituit ei templum ubi etiam
talem instituit legem ut numquam in ea sacerdos esset nisi peregrinus quia et ipse
peregrinus fuerat. sic tamen ut qui succedere debebat singulari certamine cum
precedenti dimicaret sacerdote et si uincendo occideret eum tunc ferebat ramum
alicuius arboris consecrate Diane ad templum ipsius ad honorem eiusdem. nunc
quia totum quod dicitur de descensione Aeneae ad inferos non est aliud nisi quod
per nicromantiam sciscitatus est futura et in nicromantico opere oportebat eum
aliquem hominem occidendo sacrificare ideo dicit eum debere afferre ramum
quasi occidere aliquem sicut faciebat ille sacerdos qui ramum Diane afferebat.
quod Eneas adimpleuit in Miseo tubicine suo de quo Sibilla dicit in ianua Eneae
sub integemento quia oportet primo sepelire Misenum qui mortuus est et sic ad
infernum descendere547 11Ie /
est: nam, ut supra ( Aen. 4,654) diximus, necesse est etiam relatorum inter deos apud inferos esse
simulacra, ut Herculis, Liberi patris, Castoris et Pollucis. (…)
544 Ser. Aen. 6,135
545 Ser. Aen. 6,135
546 Ser. Aen. 6,137
547 Ser. Aen. 6,136: licet de hoc ramo hi qui de sacris Proserpinae scripsisse dicuntur, quiddam esse
167
Filosophia uero que sub hoc integemento latet talis est. per ramum aureum auaritia
intelligitur. per eam enim ad infernum plurimi demerguntur. uel per ramum qui
quosdam habebat ramus(culos) et per eum descensus ad inferos patebat notatur
luxuria quae quidem diuersas habet sub se species. alia est enim in uestibus alia in
mulieribus etc. quae omnia ad inferos homines ducunt. uel aliter per ramum
denotatur figura illa quam Pithagoras ad seriem humane uitae notandam
composuit548. uel ad hunc modum per huius figurae inferiorem partem designatur
uita hominis usque ad adolescentiam. usque tunc enim sine discretione boni et
mali uiuunt postquam uero ad discretionis tempus uenit tunc arripit uel dextere uel
sinistre partis uiam quod notant duo ramusculi in eadem figura ad dexteram et
sinistram partem se ab alterutro diuidentes. per dexteram quae a tenuitate incipit et
in latitudinem desinit intellegit uiam Elisii campi i. uia quam quis post
adolescentiam in hominis operibus assumendo ad beatitudinem tendit quae quidem
in principio arta et angusta est. quia arta est uia quae ducet ad regnum. in ultimo
uero ad amplitudinem et spatiositatem terminat. per sinistram uero intellegetur uita
reproborum quae a lato incipit et in tenuitatem terminatur atque angustiam quasi
dicit Virgilius quicumque autem uel ad requiem uel ad penas iturus est et ad hoc
oportet eum ire cum ramo i. per aliquam partem a ramo illo designatam. item aliter
per infernum intelliguntur secreta philosophiae. per templum Ap[p]ol<l>inis ubi
primo Aeneas ueniens plures picturas miratus est in foribus eiusdem notatur
studium philosofie ad quod ap<p>ropinquantes rudes et inscii mirantur subtilitates
et sententias philosophicas. per ramum aureum notatur sapientia et eloquentia549
duo namque in auro signantur splendor per quod intellegitur eloquentia et materia
ipsa qua sapientia designatur. per hunc igitur ramum aureum i. per eloquentiam
que addiscitur in triuio et per sapientiam quae per quadruuium innotescent oportet
quemque ad secreta et inuestigationem philosophiae accedere sed ad huc uero
11Ie /
Ad archana philosophica possit accedere et uero si eius sapiens oportet et eum
primus Misenum interficere quem s. Eneas interfecisse dicitur. in nicromantico
sacrificio i. oportet abicere omnino a se uanam gloriam quae per Misenum notatur.
Misenus enim dicitur interitus Eneas uero gloria qui Misenus a Tritone interfectus
est. per Tritonem intellegitur contritio cordis per quam extinguere debemus et
prorsus expellere mundanam gloriam hic etiam dicitur fuisse (cornicen) per quod
officium uentus ore impellitur et emittitur quia tota humana gloria non consistit
mysticum adfirment, publica tamen opinio hoc habet. Orestes post occisum regem Thoantem in regione
Taurica cum sorore Iphigenia, ut supra (Aen. 2,116) diximus, fugit et Dianae simulacrum inde sublatum
haud longe ab Aricia collocauit. in huius templo post mutatum ritum sacrificiorum fuit arbor quaedam,
de qua infringi ramum non licebat. dabatur autem fugitivis potestas, ut si quis exinde ramum potuisset
auferre, monomachia cum fugitivo templi sacerdote dimicaret: nam fugitivus illic erat sacerdos ad
priscae imaginem fugae. dimicandi autem dabatur facultas quasi ad pristini sacrificii reparationem. nunc
ergo istum inde sumpsit colorem. ramus enim necesse erat ut et unius causa esset interitus: unde et statim
mortem subiungit Miseni: et ad sacra Proserpinae accedere nisi sublato ramo non poterat. inferos autem
subire hoc dicit, sacra celebrare Proserpinae.
548 Ser. Aen. 6,136: (...) de reditu autem animae hoc est: novimus Pythagoram Samium vitam humanam
divisisse in modum Y litterae, scilicet quod prima aetas incerta sit, quippe quae adhuc se nec vitiis nec
virtutibus dedit: bivium autem Y litterae a iuventute incipere, quo tempore homines aut vitia, id est
partem sinistram, aut virtutes, id est dexteram partem sequuntur: unde ait Persius (...) ergo per ramum
virtutes dicit esse sectandas, qui est Y litterae imitatio: quem ideo in silvis dicit latere, quia re vera in
huius vitae confusione et maiore parte vitiorum virtus et integritas latet. alii dicunt ideo ramo aureo
inferos peti, quod divitiis facile mortales intereunt (...)
549 Fulg. Cont. Virg. p.98,1: tunc ille: ’ergo ut antea diximus ramum aureum, id est doctrinam adeptus
inferos ingreditur et secreta scientiae perscrutatur.’
168
nisi in laude quae ore procedens aures et corda quasi uentus inflat. inde quoque
dicitur esse filius Eoli regis aerorum de qua gloria sic quodam sapiente dicitur ‘o
gloria gloria nichil aliud es quam milibus hominum facto ubi aurium non inflatio
magna550’ 11Ie
* philolocus lege philologus
138 Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis
Iunoni sacratus est Proserpinae 11Fa / Proserpinae 9Fb,9Fj,11If,11Ie / Proserpine
dicitur aut scilicet execrabilis 9Fk / Proserpinae. dicitur Iuno celestis et Iuno infernalis
11Fd / Proserpina dicitur infernalis Iuno quia sicut Iuno dicitur posse apud Iouem et
superos sic illa apud Plutonem et inferos 11Ie
infernae infernali 11Fd / Proserpine infernali 9Fm
dictus dicatus*551 9Fb,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie / consecratur 11Fd / sincopa 10Ea
sacer sacratus 11If
hunc ramum 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie
tegit defendit 10Fc / obscurat 11Fd / ramum 9Fj
*dicatus add. ramus 11Fa
139 lucus et obscuris claudunt conuallibus umbrae.
lucus silua tenebrosa sollicitudinibus 9Fk / re uera Aricinum nemus densum est552 10Ea
obscuris nigris 9Fj
claudunt illum 11Fa / ramum 11Ie / operiunt s. hunc ramum 11Fd
conuallibus in 9Fk,9Fm,11Fa / in obscuro loco et ideo cum difficultate reperitur 11Fa
140 sed non ante datur telluris operta subire
ante non ante potest descendere ad inferos 11Fa
datur alius 9Fm / tibi 10Ea / non permittitur siue iustis siue iniustis553 9Fb,11Fd
operta ad 11Fd / inferna 11Ie
subire ire 9Fb
telluris in inferiora terrae 9Fb / ad infernum 9Fk / ‘operta telluris’ secundum illos
loquitur qui dicunt inferos in medio terrarum esse554 11Fa /
Tenebrosa i. secundum eos qui dicunt inferos in medio esse terrarum uel nemini
permittetur scire quid terra occultet 11Fd
141 auricomos quam quis decerpserit arbore fetus.
auricomos aureas comas habentes* 9Fk,9Fb,10Ea,11Fd
quam quis aliquis** 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie / antequam 9Fb
decerpserit abstulerit 9Fb,11Fd / auulserit 9Fk,11Fa
arbore ab 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm / in ipsa 11Fa
fetus ramum*** 11Fa,11Ie
* aureas comas habentes auream comam habentes 11Fd ** aliquis add. ante 11Fd *** ramum add.
aureum 11Fa
142 hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus
hoc et reddit causam quare oportet eum habere ramum illum 11Ie
550 Boeth. Cons. 1,3,6: hoc est ó gloria gloria decies mille hominibus, cum nihil sint, animarum tumidum
reddis!
Hild. Mor. PL 171, 1050 D: ‘Gloria in milibus mortalium, nil aliud facta, quam aureum inflatio magna.’
551 Ser. Aen. 6,138
552 Ser. Aen. 6,139
553 Ser. Aen. 6,140
554 Ser. Aen. 6,140
169
sibi tunc enim pulchra est i. sibi placet et letata est Proserpina cum sibi suum munus
adlatum esse prospexerit 11Fd
pulchra quae rapi meruit555 11Fa
suum sibi* carum556 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11Fd
ferri portari 9Fk / offerri 11Fa
Proserpina Iuno infernia 9Fb
munus donum 9Fk
* sibi cancell. 9Fb
143 instituit. primo auulso non deficit alter
instituit commendauit 9Fk / ordinauit 9Fb,11Fd / definiuit 11Fa
primo ramo* 9Fb,9Fk,10Ea,11Fd,11Ie
auulso eradicato 11Ie
deficit non deest 9Fb,9Fk /
Per hoc notat si aliquis eloquentiam et sapientiam arripit non propterea minoratur ut ab
aliis postea similiter non possit addisci 11Ie
alter ramus 9Fb /
Respondet ad hoc quod aliquis quereret si iste ramus semel abscinditur et postea iterum
uelit infernum intrare quem ramum habebit 11Ie
* ramo add. fracto 9Fk
144 aureus, et simili frondescit uirga metallo.
aureus ramus 11Fa,11Ie
simili in 11Fa
frondescit in naturam redit557 9Fb,9Fk / allegit lustra 11Ie / in naturam redit hoc est in
similem materiam 11Fd
uirga ipsa 11Fa
metallo auro* 11Fa,11Fd / genus pro specie 11Fa
* auro add. in 11Fa
145 ergo alte uestiga oculis et rite repertum
ergo quandoque sine ramo descendere non poteris 11Ie
alte late ubique 9Fb / intente 10Ea / profunde 11Fa / sublimi 11Fd / diligenter 11Ie
uestiga inuestiga 9Fm,10Fc / inquire 9Fk,11Ie / require 9Fj / inquire omni intentione558
9Fb / diligenter inquire 10Ff / considera illum 11Fa / ipsum* ramum 11Ie,11Fd / inquire
omni intentione. ideo ait alte quia in densitate siluae non poterat reperiri intentis oculis in
depressa 11Fd
oculis cum 9Fb / tuis 11Fa
rite pro ut ritus est 9Fb / reuerenter 11Fa / leniter uel sicut mos est 11Fd / recto more
11Ie
repertum inuentum 9Fk
* ipsum illum 11Fd
146 carpe manu; namque ipse uolens facilisque sequetur,
carpe accipe 9Fk / conuelle 9Fb / illum manu 11Fa
manu tua 11Fa
namque bene dico ‘carpe’ 11Ie
ipse ramus 9Fb,11Fa,11Ie
555 Ser. Aen. 6,142
556 Ser. Aen. 6,142
557 Ser. Aen. 6,144
558 Ser. Aen. 6,145
170
uolens non reluctans 9Fb,9Fk / uoluntarie 11Fa
facilisque et facile 11Fa
sequetur te 11Fa,11Ie / permittet se uelli 11Ie
147 si te fata uocant; aliter non uiribus ullis
si hanc conditione dico 11Ie
uocant ut infernas accedas domus 9Fb / si uoluntas deorum est ut descendas ad inferos
11Fa / permittunt ut descendas ad infernum 11Ie
aliter alioquin 9Fb / nisi sit uoluntas deorum 11Fa / si non sineret te 11Ie
uiribus ulla fortitudine 9Fb
148 uincere nec duro poteris conuellere ferro.
uincere incidere 11Fd / stringere 11Ie / illum 11Fa / eum 11Ie
duro cum 9Fb,11Ie / quia est et molle ferrum durum dicitur maiore uirtute 11Fd
poteris poterit quis559 9Fk
conuellere abscindere 9Fb / soluere 9Fk / ipsum ramum 9Fm / illum discerpere
precedire 11Fa
ferro re uera ferro et est species560 11Fa
149 praeterea iacet exanimum tibi corpus amici
praeterea ac si diceret est et* alia oportunitas descendendi ad inferos idest Proserpinae
sacra peragendi561 9Fk,11Fd / est alia oportunitas descendendi ad inferos 10Ea / praeter
hec quae supra dicta sunt quasi dicat ‘est tibi alia ratio descendendi ad inferos’ 11Fa
iacet ad tuum detrimentum et funestationem 9Fb / ad tuum detrimentum 11Ie /
contaminatum 10Ff
exanimum mortuum 9Fk / sine anima 11Fd
tibi tui 9Fk,9Fm,11Ie
amici Miseni 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / sciomantia umbra anime prescibis te iturum inferna
11Ie
* et cancell. 11Fd
150 (heu nescis) totamque incestat funere classem,
nescis ó Aenea 9Fk / hec 11Fa
incestat maculat 9Fb,9Fm,11Fd / polluit 9Fj,9Fk,10Ea,11Fd / conturbat 11Ie / illud
corpus 9Fb / incestat. funestat. polluit nam funesta familia dicebatur donec defuncti
corpus sepelietur562 11Fa
funere morte 9Fj,9Fk / ploratibus scilicet 9Fm / sua morte 9Fb,11Fa
classem tuam 11Fa
* sua cancell. 9Fb
151 dum consulta petis nostroque in limine pendes.
consulta oracula* 9Fb,11Fa / responsa 9Fb,9Fm,11Ie / consilia 9Fm,11Fd / a me 10Ea /
nostra 9Fk
petis queris 9Fk
nostroque dum 9Fk
pendes sollicitus es 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa / suspensus es 11Ie / pendere est proprie aliquid
desiderare 10Ea / proprie dicitur aliquid desiderare audire 11Fa / sollicitus es et pendere
559 Ser. Aen. 6,148
560 Ser. Aen. 6,148: et genus esse potest et species.
561 Ser. Aen. 6,149
562 Ser. Aen. 6,150: polluit. et incestum est quaecumque pollutio.
171
proprie est desiderare aliquid audire563 11Fd
* oracula add. nobis 11Fa
152 sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro.
sedibus sepulcris 9Fk,11Ie / sepeli eum ante 11Fa / sepeli 11Fd / hic notat eum oportet
occidere suum socium in nicromantico opere564 11Ie / pulchre dixit ‘sedibus suis’ proprie
enim sunt mortuorum sedes quasi perpetua sepultura humati possident 11Fd
hunc corpus 9Fk / Misenum 11Fa,11Fd / illum 11Fa
ante prius 9Fk / quam ad infernum descendas 10Ea,11Fa / antequam exeas ad infernum
11Fd
conde absconde 11Fd / colloca sepeli 9Fk
sepulcro monumento 9Fb / in 11Fa / ipse exposuit quid sit ‘sedibus suis’ tum dicit
‘conde’ eum ‘sepulchro’ 11Fd
153 duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto.
duc ibi 11Ie / ad sacrificandum 9Fk / ad sacrificium* 9Fb,10Ea / postquam illum
sepelieris s. huc adduc 11Fa / secundum morem sacrificantium nicromantice565 11Ie /
subaudi sacrificium eius sic enim incestationem factam poteris expiare 11Fd
pecudes oues 10Ea,11Fd
prima sacrificia 11Ie / ad celebranda sacra inferorum 11Fa / hae primae purgationes
11Fd / quae purificabunt te ut possis intrare inferna 11Ie
piacula mundamina 9Fb / purgationes 9Fk / expurgationes 9Fm / purgamenta hoc est ad
expiacionem pollutionis quae fuerat nata morte Miseni566 11Fd
sunto sint** 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie / ille fuit tibi ad expiandum 11Fa / iterum
necromantia prouidebis i. sanguine alicuius567 11Ie
* sacrificium add. eius 9Fb ** sint add. tibi 11Fd, add. illi 11If
154 sic demum lucos Stygis et regna inuia uiuis
sic demum postremum 9Fk / ad postremum et nouissime568* 9Fj,11Fa / tum postea
11Fd / purificatus 11Ie
lucos siluas 9Fk / lucos infernales 9Fb / Stygios 11Fa
Stygis inferni 9Fk / hunc sensum tam a Virgilio quam a ceteris idoneis auctoribus habuit
hec particula569 11Fa
regna sic aspicies 9Fb
inuia auia 9Fk / contra naturam 11Fd
uiuis hominibus 9Fb,9Fk,11Fd,11Ie
* ad postremum et nouissimae nouissime uel postremum 9Fj
155 aspicies.’ dixit, pressoque obmutuit ore.
dixit Sibilla 9Fb,9Fk,11Fd,11Ie,11Fa
563 Ser. Aen. 6,151
564 Ser. Aen. 6,149: (...) duo autem horum sacrorum genera fuisse dicuntur: unum necromantiae, quod
Lucanus exsequitur, et aliud sciomantiae, quod in Homero, quem Vergilius sequitur, lectum est. sed
secundum Lucanum, in necromantia ad levandum cadaver sanguis est necessarius, ut ‘pectora tunc
primum ferventi sanguine supplet (Aen. 6,667)’ in sciomantia vero, quia umbrae tantum est evocatio,
sufficit solus interitus: unde Misenus in fluctibus occisus esse inducitur.
565 vide Aen. 6,152
566 Ser. Aen. 6,153
567 vide Aen. 6,152
568 Ser. Aen. 6,154
569 Ser. Aen. 6,154: (...) et haec particula tam apud Vergilium, quam apud omnes idoneos auctores hoc
significat, licet in aliis diversa significet.
172
pressoque clauso 9Fj,11Fd
obmutuit siluit 9Fk,11Ie / Sybilla 9Fk / conticuit nec ulterius locuta est 9Fb,11Fd /
ubito conticuit quia non propria sed aliena uoce loquebatur 11Fa
156 Aeneas maesto defixus lumina uultu
Aeneas illo tacente 11Fa
maesto tristi 9Fk,11Fa
defixus deorsum fixa 9Fb / habens defixa lumina* 9Fk,10Ea,11Ie / defixa lumina habens
per quod tristicia mentis ostenditur570 11Fd / defixa habens lumina uel propter mortem
Miseni uel propter inquisitionem rami 11Fa
lumina habens tristitiam mentis 9Fb
uultu cum 10Fc / propter mortem amici 9Fk
* lumina cancell. 10Ea,11Ie
157 ingreditur linquens antrum, caecosque uolutat
ingreditur uacat prepositio571 9Fj / graditur572 9Fk,11Fa / ambulat 9Fb,11Fd / egreditur
11Fa
linquens dimit<t>ens 9Fk
antrum Sibillae 9Fb
caecosque occultos 9Fj,11Fa / obscuros 9Fk / frequenter 9Fk / ignotos quoniam incerta
fuerant 9Fb / ignotos quoniam incerta fuerant nec intelligebantur quae sibi dixerat de
morte sui amici 11Fd
uolutat meditabat 9Fb,11Fd / cogitat s. Eneas 9Fk
158 euentus animo secum. cui fidus Achates
euentus casus 9Fk/ accidentia 9Fk / fortunas 11Ie / quod esset hoc quod uates predixerat
11Ie
animo in* 9Fk,10Ea,10Fc,11Fa
cui cum quo 9Fm,10Fc / Aeneae 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie
* in add. suo 11Fa
159 it comes et paribus curis uestigia figit.
it uadit 9Fk / pergit 9Fj
comes socius 11Fa
curis sollicitudinibus 9Fk / et subito stat 9Fm
uestigia pedum 9Fb / simili sollicitudine detentus incedit 9Fb / simili sollicitudine
detentus incedit et stat subito quod cogitantes facere consuerunt573 11Fd / simili
sollicitudine detentus comes illi fit aut constitit quod solent sepe cogitantes facere 11Fa
figit stat 9Fj,9Fk /
Sicut aliquis uolens imitare* aliquem gressibus ponit uestigia in uestigiis illius. sic
eisdem curis amicus eius cum animo Eneae premebatur 11Ie
* imitare lege imitari 11Ie
160 multa inter sese uario sermone serebant,
multa multum 9Fk / uerba 11Fa
uario multiplici 9Fb
570 Ser. Aen. 6,156
571 Ser. Aen. 6,157
572 Ser. Aen. 6,157
573 Ser. Aen. 6,159
173
serebant tractabant 9Fb,9Fk,10Fc,11Fd / seminabant 9Fj / Aeneas et Achates 9Fk /
seminabant unde sermo dicitur eo quod inter duos seratur574 11Fa / loquebantur sermo
enim dicitur quia inter utrumque seratur 11Fd
161 quem socium exanimum uates, quod corpus humandum
quem diceret 11Fa
exanimum mortuum 9Fj,9Fk
uates Sibilla 9Fk,11Fa,11Ie
quod diceret 9Fb
corpus esse 11Ie
humandum sepeliendum 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd
162 diceret. atque illi Misenum in litore sicco,
diceret referret 9Fb
atque statim 10Fg
illi Aeneas et Achates 9Fk
Misenum iacentem 11Fa
sicco nudo 9Fb / hoc est litoris sicci 10Fg / in arena litoris sicci quia est et udum litus ubi
pelagus terminatur575 11Fd /
O Virgili bene noueris et ideo sic loqueris scilicet tu deum pro deo Tritonem pro Aenea
fingis qui inter Sara<…> undas nicromantiam immolauit Misenum 11Fa
163 ut uenere, uident indigna morte peremptum,
ut postquam 11Fd,11Ie
uenere uenerunt 9Fk / ad classem 11Ie
indigna miserabili 9Fb,9Fk,10Fg,10Ea / pessima 9Fm
Miserabili et non congrua eius meritis576. indigna mors est quia non conuenit uiro forti.
nullus enim dolor talis existeret si in pugna cecidisset aut in campo 11Fd
peremptum consumptum mortuum 9Fk / occisum 11Fa
164 Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter
Misenum dico 9Fb,9Fj,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie
Aeoliden filium Aeoli 9Fj,9Fm,10Ea,11Ie / filius Eoli regis fuit 9Fb / Grecum 9Fk,10Fg
/ filium Eoli uel de Eolia regione577 11Fa / filium Aeoli genitum de optimo genere578
11Fd
quo Miseno 11Fa,11Ie
non fuit 10Ea,11Ie
praestantior melior 9Fk,10Fg,10Ea,11Fa,11Fd / peritior 9Fb,9Fj,11Fd
165 aere ciere uiros Martemque accendere cantu.
aere cum 11Ie / tuba* 9Fb,9Fj,10Fg,11Fd,11Fa,11Ie / cornu 9Fk,10Ea
ciere prouocare 9Fj,9Fk,11Ie / uocare 10Ea,11Fd / euocare 11Fa / uocare si commouere
in praelio 10Fg
uiros bene uiros quia inbellosi timidi nullis hortatibus commouentur. ergo uiros non ad
sexus discretionem posuit sed fortes uoluit intellegi579 10Fg
574 Ser. Aen. 6,160: hic proprie dictus est sermo, qui inter utrumque seritur.
575 Don. Aen. 6,162
576 Ser. Aen. 6,163
577 Plin. Nat. 3,92: Aeolia insulae, quod Aeolus Iliacis temporibus ibi regnavit.
578 Don. Aen.6,164: Misenum Aeoliden, inquit, hoc est sanguine optimo genitum.
579 Don. Aen 6,165: dixit uiros, quoniam inbelles et timidi nullis hortatibus commoventur. uiros ergo fortis
debemus accipere, non ad sexus discretionem.
174
Martemque bellum 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd / prelium 9Fm
accendere prouocare 9Fb,10Ea,11Fd / concitare 11Fa / commiscere 9Fk
cantu cum 11Ie/ sono 9Fk / tubae 9Fm / flatu tube 9Fb / bucinae 11Fd / suo 11Fa
* tuba add. ex aere 9Fb, add. aerea 10Fg,11Fa
166 Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum
Hectoris et magnitudine Hectoris ostendit qualis fuerit 10Fg /
Plurimum laudatur Misenus quia numquam illi societas nisi cum precipuis fuit nam post
Hectoris mortem quem Achilles occidit non dispari uirtute uel factis580 uirum secutus est
11Fd /
Hic dicit quia usque ad mortem maxima gloria consecuta est Hectorem. post mortem eius
dicitur ad<h>esisse Aeneae quia post mortem Hectoris nullus Troianorum tantam
gloriam quantam Eneas acquisiuit 11Ie
circum iuxta 9Fb
hic demonstrandi 9Fb / Misenus 9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Ie
comes socius 9Fk
Hectora Hectorem 9Fb / circum Hectorem 10Ea / in circuitu Hectoris 11Fa /
accusatiuus Grecus est pro Hectorem 11Fd
167 et lituo pugnas insignis obibat et hasta.
lituo tuba 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,11Fd / cornu 9Fk,11Ie / bucina duo officia ei adtribuit
10Fg /
Lituus baculus augurialis est proprie sed hic pro ‘tuba’ ponitur genus tubarum est quo
specialiter prouocantur ad pugnam milites581 9Fb /
Lituos dicitur uirga augurialis in summitate recurua ideo ‘cuius similitudinem facta tuba
lituus’ dicitur 11Fa
pugnas in 10Ea / circum 9Fb / in circuitu pugnantium incedebat 11Fa
insignis gloriosus 9Fj / nobilis 10Fg,11Fa,11Fd,11Ie / clarus 10Fg
obibat circumibat 9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc / circumdabat 11Fa,11Ie,11If / circumibat
uel suscipiebat et sequebatur 10Fg
168 postquam illum uita uictor spoliauit Achilles,
illum de 11Fd / Hectorem 9Fj,9Fk,10Fg,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie
uita uictor uita uictor anima 9Fb / postquam interfectus est Hector ab Achille ubi uicti
spoliantur 11Fa
spoliauit occisit 9Fk / priuauit 9Fm / nudauit 10Fg / ad bellum retulit 11Fa / ad bellum
retulit in quo uictis tolluntur exuuie582 9Fb,11Fd
169 Dardanio Aeneae sese fortissimus heros
heros Misenus 9Fb,9Fk,10Fg,10Ea,11Ie / uir fortis 11Fd
170 addiderat socium, non inferiora secutus.
addiderat sociauerat 9Fm / si se sociauit Aeneae 10Ea / postquam interfectus fuerat
Hector coniunxit se Aeneae Misenus 11Fa
inferiora uiliora 9Fk / apud Hectorem 11Fa / quam cum sequebatur Hectorem 11Ie /
580 Don. Aen 6,170
581 Gell.Noct. 5,8,8: posse queri….utrum lituus auguralis a tuba, quae lituus appellatur, an tuba a lituo
augurum lituus dicta sit; (…)
Macr. Sat. 6,8,5: sed quoniam facta litui mentio est, praetermittendum non est quod posse quaeri
animadvertimus, utrum a tuba lituus auguralis appellatur, an tuba a lituo augurum lituus dicta sit.
582 Ser. Aen. 6,168
175
ubique Eneam comparat Hectori583 11Fa /minora non minus potuit apud Aeneam quam
apud Hectorem 11Fa
secutus Misenus 9Fk
171 sed tum, forte caua dum personat aequora concha,
forte euentu aliquo 9Fk
caua cauum 9Fj / caua ablatiuus pro accusatiuus 10Fg
personat Misenus 9Fk /personare facit illa equora*584 11Fa,11Fd
aequora per 11Ie
concha tuba** 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd / cornu 9Fk,11Ie
* illa equora cancell. 11Fa ** tuba add. sua 11Fa
172 demens, et cantu uocat in certamina diuos,
demens ipse 9Fb,11Fa / ipse Misenus 9Fb,11Ie / inprouidus 9Fj,9Fk / inprouidus qui
non considerauit* etiam deos in emulationem posse descendere585 9Fm,11Fd
et dum 9Fb,11Ie
cantu suo 11Fa / cum 11Ie
uocat prouocat 10Fg / Misenus 9Fk /
Non re uera uocat sed tam dulciter canit ut <re>uocare uideatur ad certamina facienda
11Fa
certamina ad certamen agendum 9Fb
diuos deos 9Fk
* considerauit prouidet 9Fm
173 aemulus exceptum Triton, si credere dignum est,
aemulus a 11Ie / inuidus 11Ie / studiosus 11If / imitator eius artis 9Fb / eiusdem rei
imitator 9Fj / modo ‘eiusdem rei studiosus’ alias ‘inimicus’ inuenitur586 11Fa / ex
prouo<ca>tione aduersarius uel imitator eiusdem partis587 11Fd
exceptum e 11Ie / dolo captum 9Fm / oppressum insidiis588 9Fb,9Fj,9Fk,11Fd / insidiis
deceptum illum 11Fa / illius rei oppresum 11If
Triton b 11Ie / Neptunus 10Ea / deus marinus 11Ie / deus marinus minor tubicen
Neptuni 9Fb / deus maris tamen hic est nomen Neptuni 11Fd
credere de deo ut hanc habuerit impietatem 11Fa
dignum oportet 9Fk / hic notat hoc fabulosum esse 11Ie /
Vt ostenderet etiam se dubitare potuisse existere tantam audatiam quod in perniciem
diuinum odium concrearet589 11Fd
174 inter saxa uirum spumosa immerserat unda.
inter f 11Ie
uirum d 11Ie / Misenum 9Fb,9Fk,11Fd / ipsum 11Fa
spumosa inter 9Fk / in 11Ie
unda de 9Fj / ab 11Fd
immerserat c 11Ie / Triton 9Fk
583 Ser. Aen. 6,170
584 Ser. Aen. 6,171: aut personare facit: aut hysterologia est, dum per cava aequora sonat.
585 Ser. Aen. 6,172
586 Ser. Aen. 6,173
587 Don. Aen. 6,173
588 Ser. Aen. 6,173
589 Ser. Aen. 6,173: (…) quo sermone ostendit eum tantae fuisse virtutis, ut ne a numine quidem nisi insidiis
opprimeretur.
176
175 ergo omnes magno circum clamore fremebant,
ergo quandoque sic mortuus est 11Ie / quia fuerat interem<p>tus590 11If
omnes Dardanide 9Fk / Troiani 10Ea,11Fa,11Ie
circum in giro 9Fb / in circuitu illius* 9Fm,10Fg,11Fa
fremebant plangebant 9Fb / grauiter flebant 11Fa / Misenum 9Fk,11Ie / plangebant
quasi querelle uiderentur admixtae propter indignam mortem591 11Fd
* illius cancell. 10Fg
176 praecipue pius Aeneas. tum iussa Sibyllae,
praecipue fremebat 9Fb,9Fk,11Ie / plus aliis s. flebat 11Fa
pius ille 11Fa
Aeneas fremebat 9Fb
Sibyllae adimplere 9Fb,9Fm / agere 10Fc
tum deinde 10Fg
iussa funus eius et sollemnia592 11Fd / ea quae iusserat Sibilla 11Fa
177 haud mora, festinant flentes aramque sepulcri
haud sine* 9Fk,11Fd,11Fa,11If
mora fuit 11If
festinant accelerant 9Fm / implere 10Ea / adimplere 11Ie / preficere 9Fb,11Fa /
proficere 11Fd / Dardanide 9Fk
aramque pyram 9Fk,10Fg / pyram quae in modum are construi lignis solebat593
9Fb,11Fd / in piram similitudinem sepulcri factam 11Fa
sepulcro scilicet Miseni 9Fk
* sine add mora 11Fa
178 congerere arboribus caeloque educere certant.
congerere coadunare 9Fk,11Fa / construere 9Fm,10Fg / componere 10Fg / ordinare
11Ie / certant 9Fb,9Fk
arboribus ex 10Fg,11Fa / de 9Fb,11Ie
caeloque usque* ad celum 9Fb,9Fk,10Ea / in aerem 11If / in altitudinem aeris <…>
11Fa / ad caelum erigere ut eum tangere potuisset iperbolice 10Fg
educere eleuare 9Fk,11Fa,11Ie / altissimam facere 9Fm / ut ad celum pertingere
potuisset 11Fd
certant peractant 9Fk / student 11Fa,11If
* usque cancell. 9Fk
179 itur in antiquam siluam, stabula alta ferarum;
itur ab eis 11Ie / uadit 11Fd / pergunt 9Fb / ab illis 9Fk / tam ab Aenea quia a sociis eius
11Fa
antiquam antiquam 9Fb / uetustam 11Fd / antiquam uel magnam uel quamdiu intactam
constat permansisse 11Fa / quia dicturus est arbores illic fuisse ingentes quas solitudo
nutrierat et multorum seculorum prolixitas594 11Fd
siluam ubi s. erant 9Fb,9Fm,11Fd
stabula Ostendit enim hic habitare feras solitas quarum metus arcere incolas. in hoc
etiam laudantur Troiani quod non timuerint euertere stabula alta ferarum. aliquando non
590 Ser. Aen. 6,175
591 Don. Aen. 6,175 (...) ergo planctus fuerunt non usitati, sed quibus querellae quoque viderentur admixtae.
592 Don. Aen. 6,176
593 Ser. Aen. 6,177
594 Don. Aen. 6,179
177
ausi fuerint incolae accedere 10Fg / definitio est siluae quod est silua stabula s. ubi
stabulantur ferae 11Fa /
Ostendit illic feras commorari consueuisse magnas quarum metas arcere incolas ne hanc
propter abscidenda ligna contenderent et inde Troiani laudantur quod non timuerint
euertere illam595 11Fd
alta effexegesis 9Fk,11Ie
ferarum propter antiquas arbores altas dicunt antiqui 10Fg
180 procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex
procumbunt cadunt 9Fb,9Fm,11Fd / occidunt 11Fa / decidunt ad adminiculum incendii
10Fg / piceae s. incisae a Troianis 11Fa
piceae cedro 9Fb / abietes 9Fj / quinta species cedri 9Fb / genus arboris 9Fm / arboris
picis 11Ie / incise a Troianis 11Fa / Picee genus ligni fouendo incendium necessarium
quia sucum habet qui flammam nutrit uel quinta species cedri est596 11Fd
icta percussa 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fa
181 fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur
fraxineaeque sonant 11Fa / fraxus a fragilitate dicitur cunctis ad celeritatem cedendi
pertinet 11Fa
trabes nimiae magnitudinis 9Fb / magno fremitu 11Fa / que integre uoluebantur 11Fd /
si sonant 9Fk
cuneis cum 9Fm
fissile quod findi potest 9Fb,9Fj,11Fa / cuius natura est ut scindi facile possit 11Fd
robur ille est arbor glandifera quae Grece dicitur ‘prenesta’ 11Fa /
Ideo trabes dicit quia ut integre fuerant ita uoluebantur. ideo dicit fissile quia lignum
quod robor appel<l>atur eius naturae est ut facilius findatur597 10Fg
182 scinditur, aduoluunt ingentis montibus ornos.
scinditur ab illis 9Fk
aduoluunt uoluendo adducunt 9Fb / deducunt 9Fk / iaciunt 11Fa / deiciunt 11Ie
ingentis magnas 9Fj,11Fa
montibus de 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa / ab 11Ie
ornos genus ligni 9Fb,11Fd / illas scilicet quas ferre non poterant 11Fa
183 Nec non Aeneas opera inter talia primus
nec non nec minus 9Fb / insuper 9Fk,11Ie / et est litotes 9Fk / similiter 10Ea / etiam
11Fa / non solum alii hic faciebant 11Ie
opera quae pertinebant ad amici funus 9Fb,10Fg
primus magnus 10Fc / princeps 9Fk,11Fa
184 hortatur socios paribusque accingitur armis.
hortatur hortabatur scilicet et particeps operum 10Fg
socios suos 11Fa
paribusque qualibus 9Fb / simili officio 9Fm / equalibus ad equalia peragenda 11Fa /
duplex curabat officium ut omnium esset officiis hortator et operum particeps598 9Fm /
595 Don. Aen. 6,180:
596 Don. Aen. 6,180: ecce unum genus ligni fovendo incendio necessarium; habet enim quendam sucum quo
nutriat flammam.
Ser. Aen. 6,180: picea secundum Plinium in Naturali Historia (16,38) quinta species cedri est (...)
597 Don. Aen. 6,181: lignum quod robur appellatur eius est naturae, ut scindi facilius possit
598 Don. Aen. 6,184: duplex curabat officium, ut omnium esset hortator et operum particeps. arma dixit
paria qualia alii gestabant qui caedebant arbores aut iam caesas scindebant cuneis.
178
quidam paribus i. qualia alii gerebant qui siluas cedebant uel qui findebant arbores 10Fg
/ instruitur officiis uel paria arma dixit qualia alii gestabant qui cedebant arbores 11Fd
accingitur instruitur 9Fj,9Fk / instruitur officiis i. securibus 9Fb
armis officiis 9Fj,9Fk / securibus 11Ie
185 atque haec ipse suo tristi cum corde uolutat
haec uerba Sibille 9Fm,10Fc / omnia 9Fk / quae Sibilla ei predixit de aureo ramo 11Fa /
sub uerba Sibille quae precepit ei ut uestigaret alte cum suis oculis 11Fd
ipse Eneas 11Fa,11Ie /
suo cum 9Fj
tristi propter funus 10Fg
uolutat cogitat 11Fd / frequenter uoluit 9Fb,9Fk / meditatur secum quae Sibilla ei
dixerat 11Fa
186 aspectans siluam immensam, et sic forte precatur:
aspectans aspiciens 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie / inspiciens 9Fm / intuens 11Fa
siluam ubi ramum aureum erat quaesiturus 11Fa
immensam magnam 9Fk / uastam 10Fg
forte uacat*599 9Fj,9Fk,11Fd / fortisan 11Ie / sicut in sequentibus audies uel uoce 9Fb
precatur Eneas 9Fk
* uacat add. forte 11Fd
187 ‘si nunc se nobis ille aureus arbore ramus
si utinam 9Fb,9Fk,9Fj,9Fm,10Fc,10Fg,10Ff,11Fa,11Fd,11Ie / ‘si’ est aduerbium
obtantis quasi dicat ‘o’ uel ut ‘utinam’600 11Fa
nunc utinam 11Ie
ille quae Sibilla dixerat 11Ie
arbore de 9Fk / in 9Fb,9Fj,11Fa / ab 11Ie
ramus ramus arboris 11Fa
188 ostendat nemore in tanto! quando omnia uere
ostendat manifestet 10Fg
nemore nemus 10Fg / nemus dicitur quod numinibus dicitur dicatum esse601 10Fg
tanto uasto et tam magno 11Fa,11Fd / in tam immenso 9Fb / hoc 11Ie
quando siquidem 9Fb,9Fk,9Fm,10Fg,11Fa,11Fd602 / quandoque 11Ie /
uere ueraciter 9Fb,11Fd / siquidem heu locuta est uates ‘ó Misene de te omnia uere
nimium’ 9Fm /
Necesse est enim etiam de ramo uera esse dicta. cum de tuo casu. Misene nimium
miseranda uera locuta est uates603 11Fd /
Necesse est ut de ramo inueniendo uerum dixerit uates cum de tuo casu miserande
Misene uera locuta sit 10Fg /
Certe uel quia hoc uerum fuit de morte Miseni quod falsum esse debuerat potius de aureo
ramo erit604 11Fa
599 Ser. Aen. 6,186
600 Ser. Aen. 6,187: adverbium rogantis et optantis est per se plenum, sicut et ‘o’, quamquam neoterici haec
iungant et pro uno ponant (…)
601 Isid. Orig. 17,6,6: sunt enim nemora arbores maiores, umbrosae frondibus. nemus a numinibus
nuncupatum, quia pagani ibi idola constituebant.
602 Ser. Aen. 6,188
603 Don. Aen. 6,188
604 Ser. Aen. 6,188: siquidem. et ‘nimium vere’ cum ingenti dixit adfectu, quasi mors praedicta falsa esse
debuerit.
179
189 heu nimium de te uates, Misene, locuta est.’
heu unde dicendum est 11Ie
nimium uere locuta est 11Fa
uates Sibilla 9Fk,10Ea,11Fa,11Ie
Misene ó 9Fj,9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If
190 uix ea fatus erat, geminae cum forte columbae
fatus uerba 11Fa
erat Aeneas 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie
geminae duae 9Fk
forte euentu dico 9Fk
191 ipsa sub ora uiri caelo uenere uolantes,
sub ora ante 10Ea,10Ff,11Ie / ante faciem ipsius 9Fb / ante aspectum 10Fg / sub aspectu
10Fg / sub ipsam faciem 11Fa / sub presentia sua 11Fd
ora uultus 11Ie / nam ad reges pertinet augurium605 9Fk
uiri Aeneae 9Fm,11Fa,11Ie
caelo a 11Ie / aere 11Ie /
Vel est aduerbium et significat oportune ut ‘celo mihi ius uenisti’ uel ‘celo’ i. ab aere uel
de celo ab ipsa dea transmissae 11Fa
uenere de 10Fg
uolantes a celo 9Fb
192 et uiridi sedere solo. tum maximus heros
uiridi in* herba 9Fj,9Fk,11Fa,11Fd / herboso 10Fg
heros Aeneas 9Fk,11Fa,11Ie
* in de 9Fj,11Fd
193 maternas agnouit auis laetusque precatur:
maternas Veneri sacratas 11Fa / aues Veneris 11Ie / quia columbae Veneri sunt
consecratae 11Fd / Veneri consecratas ut propter frequentem fetum uel propter coitum606
9Fk /
Columbae dicuntur esse aues Veneris. quia inter omnia uolatilia nullum uolatile sic
uidetur lasciuum et luxuriosum ut columba unde ferunt dudecies* in anno nidificant et
pullos creant 11Ie
auis ipsas columbas 11Fa
laetusque ille 9Fk
precatur eas 11Fa,11Ie / sic 11Ie
* dudecies lege duodecies
194 ‘este duces, o, si qua uia est, cursumque per auras
este estote 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie,11If / sitis 9Fb,11Fd / estote uel ita
nam sitis 9Fm / uel potest esse ‘o’ aduerbium optandi uel ‘o’ si pro utinam et qua i.
aliqua 11Ie
duces aues 9Fb / columbae 9Fk,11Fa,11Ie
o utinam 9Fb,11Fd
si qua si est 9Fk,11Fd / ratio aliqua 11Fd / si aliqua ratio est ueniendi ad aureum ramum
11Fa
605 Ser. Aen. 6,190
606 Ser. Aen. 6,193
180
uia ratio607 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc / est ad ramum aureum 11Ie
cursumque impetum 9Fb,9Fj,9Fk,11Fd / gressum 11Fa / uestrum 11Ie / ‘cursum’
uocauit impetum et eundi officium608 10Fg
per auras aerem 11Fa,11Fd
195 derigite in lucos ubi pinguem diues opacat
derigite sic tamen ut uideamus quo itis 11Ie
lucos in siluam 9Fk
ubi propter thesaurum absconditum 10Fg / in quibus lucis 11Fa
pinguem fertilem 11Fa / pinguedinem terrae uel pinguem humum i. crassam terram
dicunt 11Fd
diues presiosus* 9Fb,11Fd / aureus 11Fa
opacat obumbrat 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie / nobilitat** 9Fm
* pesiosus lege preciosus ** nobilat lege nubilat
196 ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus,
o utinam 9Fb
dubiis in 10Ea,11Fd,11Ie / incertis 9Fb,11Fd
defice desis* 9Fb,11Fd,11If / ne desere 9Fk / ne deseras 10Fg / ne desis tibi 11Fa / ne
desere in rebus incertis609 10Fc / nobis 10Ea / cesses iuuare me 11Ie
rebus in 11Fa
* desis add. ne 11If
197 diua parens.’ sic effatus uestigia pressit
diua parens ó 10Ea,10Fc,11Fd,11If / mea mater 9Fb / Venus 9Fj,9Fk,11Fa,11Ie,11If /
bene in silua inuocat matrem suam quam supra in habitu uenatricis uidit 11Fa /
Genetrix et bene in siluis inuocat matrem quam iam sic sibi uisam esse habitu uenatricis
ut in primo legimus610 11Fd
effatus Aeneas 9Fk,11Fa,11Ie / proprie effatus est augurum preces611 9Fb
pressit fixit 10Fg / immobilis stetit 9Fb / idem stetit 9Fk / stetit in uno loco 9Fm,11Fa /
stetit presso gradu 11Ie /
Stetit hoc est quia ad captanda auguria post preces immobiles uel sedere uel stare
consueuerant612 11Fd
198 obseruans quae signa ferant, quo tendere pergant.
obseruans diligenter attendens 9Fb,10Fg / demonstrans 9Fb / prospiciens 9Fj /
custodiens 9Fk / considerat quid agerent 11Fa / oculis 11Ie
quae uel que 11Ie
signa uestigia uia 11Ie
ferant adferant 10Fg,11Fd / sibi 11Fa / columbae 9Fk,11Ie
tendere uolare 9Fm,11Fa / praetendentes 9Fm,11Fd
pergant ut tendant 9Fb / intendant pergere 11Ie
199 pascentes illae tantum prodire uolando
pascentes ille 11Fa / hinc etiam* obtimum significatur augurium quod pascebant
9Fb,11Fd
607 Ser. Aen. 6,194
608 Ser. Aen. 6,194
609 Ser. Aen. 6,196
610 Ser. Aen. 6,197
611 Ser. Aen. 6,197
612 Ser. Aen. 6,198
181
illae columbae 9Fk / aues 11Ie
prodire prodibant 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Ie,11If / incedebant 9Fm / progredi 10Fg /
pergebant 11Ie/ aues 11Ie /
uolando ambulando 9Fb,9Fj / quia uola dicitur media pars palme uel pedis uel pennae a
uolando ambulando613 9Fb / alii ambulando dicunt nam uola est medietas tam manus et
plantae 9Fk / ita temptabant uolatum facere ut ab Enea uiderentur 11Fa /
Manifestabant ambulando uel uolando prodierunt et significat gressum pedum. uola enim
dicitur media pars manus et dicuntur uolare hoc est ambulare per uolam. ceterum ubi
pennarum uolatum dicere uolunt addent e caelo614 11Fd
* hinc etiam cancell. 9Fb
200 quantum acie possent oculi seruare sequentum.
acie cum 11Fd,11Ie / uisu[m] 9Fb,11Fd / intuitu oculorum* 9Fk,11Ie,11If / subtili
intuitu 11Ie
seruare custodire 9Fk / prospicere 11Ie / eas 11Ie
sequentum intuentium 9Fj / sequentium 11Fa / hominum 11Ie
* oculorum cancell. 11Ie,11If
201 inde ubi uenere ad fauces graue olentis Auerni,
inde deinde 11Fa,11Ie / ex illo loco 10Fc
ubi postquam 11Fa
uenere uenerunt 11Fa / columbae 9Fk,11Ie
fauces introitum 11Fa / angustias 10Fg / unde oritur 11Ie
graue olentis grauiter 9Fb / male 9Fk,9Fm,10Fg / male alibi bene odorantes 9Fb / male
fetentis 11Fd / quia plurimum fetet 11Ie / malefetentis nam alias bene significat ‘ut
grauiter spirantis copia timbre’61511Fa
Auerni lacus est in Campania unde dicitur esse descensus ad inferos 11Ie
202 tollunt se celeres liquidumque per aëra lapsae
tollunt eleuant 9Fb,9Fj,11Fd / ferunt se ne malum odorem Auerni paterentur 10Fg /
eleuant in altum propter fetorem Auerni 11Fa / in altum timentes fetorem 11Ie
celeres festina 9Fk / ueloces 9Fj / uolucres 11Fa
liquidumque purum 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,10Ea,11Fa,11Fd / splendidum 11Ie
lapsae uolantes 9Fb,11Fa / et hoc ad comparationem Auerni 11Fa /
Volantes hoc est dicit autem eas alte uolasse ad uitandum odorem Auerni et ostendit
usque ad Auernum eas ambulando peruenisse616 11Fd
203 sedibus optatis gemina super arbore sidunt,
sedibus in 9Fj,10Fc,11Fa,11Ie
613 Isid. Orig. 12,7,4: nam unde volare, inde et ambulare dicimus, vola enim dicitur media pars pedis sive
manus; et in avibus vola pars media alarum, quarum motu pinnae agitantur, inde volucres.
614 Don. Aen. 6,198: prodierunt, inquit, volando: prodierunt pedum significat gressum, volandi autem partes
ad alas pertinent. si sic intellegamus, non cohaeret ut voletur pedibus aut alis ambuletur, sed non ipse est
intellectus. vola enim dicitur media pars manus et plantae, quae faciebat columbas volare hoc est
ambulare super volam, unde et involare dicimus (...) ecce et hic volare posuit ambulare ceterum ubi
pinnarum volatum dicere voluit, de caelo, inquit, venere volantes; nullus enim alio adminiculo potest de
caelo descendere.
Ser. Aen. 6,198: (…) multi ‘pascentes’ distingunt, et absolutus est sensus. alii dicunt ‘pascentes volando’
et referunt ad naturam columbarum, quae exilientes pascere consuerunt. alii ‘volando’ ambulando
dicunt: vola enim dicitur media pars pedis sive manus.
615 Ser. Aen. 6,201: male olentis (...)
616 Ser. Aen. 6,202: (…) dicit autem eas alte volasse ad vitandum Averni odorem.
vide Ser. Aen, 6,198 et Don. Aen. 6,20
182
optatis amatis 11Fd / desideratis 9Fb,11Fa / ab Enea 9Fj,9Fk,11Fa,11Ie
gemina duplici i. partim lignea et partim aurea 9Fm / que duplicem materiam ferebat
10Fg / bene dicta 'gemina' quia aurea erat et lignea 10Ea / quia partim erat aurea partim
lignea 11Fa
super in 9Fm / antiquae autem pro super arborem 9Fk
sidunt pro sedent 11Ie
204 discolor unde auri per ramos aura refulsit.
discolor uarius 9Fb,11Fa / alterius coloris de quo ramo 9Fm / statim ex ea que uiridis
fuit aliud genus coloris effulsit617 11Fd
unde ex quo ramo 10Fc / ex illa* arbore 11Fa,11Ie / de illo ramo 11Fd
ramos arboris**618 9Fk,9Fm / ceteros 9Fj,11Fd
aura splendor auri*** 9Fb,9Fk,10Fg / splendor nam aurum ab aura dicitur 11Fa / aura i.
splendor auri 11Fd / splendor inde dicitur aurum quia splendidos reddit se utentes 11Ie
* ex illa ex qua 11Ie ** arboris add. illius 9Fm *** splendor auri auri splendor 9Fb, auri cancell. 10Fg
205 quale solet siluis brumali frigore uiscum
quale talis est ille ramus 11Fa
siluis in 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie
brumali sub 11Ie / in 9Fk,11Fd / tempore brumae 11Fa / hibernali 11Ie
uiscum ramus aurei coloris 9Fb /
Quemadmodum in brumali frigore emergentibus frondibus nouis solent arborum trunci
uisco fluente perfundi i. colorem croceum demonstrare talis erat species auri frondentis.
uel quia tunc maturum est et imitatur auri colorem619 11Fd /
Viscum est quaedam erba que oritur in arboribus non ex eadem arbore sed ex stercoribus
turdelarum in eisdem arboribus insidentium ex quo bisco fit illud unde aues capiuntur620
11Ie
206 fronde uirere noua, quod non sua seminat arbos,
fronde in 10Ea,11Fd / cum 11Ie
noua ex 11Ie
quod uiscum 9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
sua propria 10Fc,10Fg,11Ie / germinat 11Fd / gignit 11Ie / nam de stercore auium
nascitur de fimo turdelarum621 9Fb / quia nascitur de fimo turdelarum 11Fd / in arbore
quidem nascitur sed non est de arbore 11Fa
seminat generat 9Fb / sua uolucre seminatur 9Fk
arbos sua in qua apparet 11Ie
207 et croceo fetu teretis circumdare truncos,
croceo de 9Fj / rubicunda 9Fb / aureo 9Fm / grassi 11If / simile croco 11Ie / crocei
617 Don. Aen. 6,204
618 Ser. Aen. 6,204: splendor auri (...) hinc et aurum dicitur a splendore, qui est in eo metallo: hinc et aurarii
dicti, quorum favor splendidos reddit.
619 Don. Aen. 6,205: quemadmodum, inquit, hiemali frigore emergentibus frondibus novis solent arborum
trunci visco fluente perfundi et colorem croceum demonstrare, talis erat species auri frondentis. cum
admiratione positum est auri frondentis opaca ilice; miraculum enim fuit ex arbore ilicis hoc est ex ligno
durissimo ramum aureum cum aureis frondibus extitisse.
Ser. Aen. 6,205: bene ‘brumali’ addidit: tunc enim maturum est et auri imitatur colorem, nam nova
fronde viret.
620 Ser. Aen. 6,205: quod, ut ait Plinius in naturali historia (16,247), de fimo turdelarum in certis arboribus
nascitur (...)
621 vide Aen. 6,205
183
coloris prole uel rubicunda 11Fd
fetu femine 10Fg / suo 11Fa
teretis rotundos622 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea / accusatiuus 9Fb,11Fd,11If
circumdare quale* solet 9Fb,9Fm,10Fc,11Fa,11Ie / circumdat 9Fj
truncos ramos 11If
* quale cancell. 9Fb,9Fm,10Fc
208 talis erat species auri frondentis opaca
talis qualis erat color uisci est tempore secundo 9Fm / quale est illud uiscum 11Fa
species color 11Ie
opaca in 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Ie / obscura 11Ie / densa 9Fb,10Fg,11Fa,11Fd
209 ilice, sic leni crepitabat brattea uento.
ilice scilicet 11Fa
sic taliter 11Fa
leni suaue 9Fk / quieto 10Fg
crepitabat resonabant 9Fm,10Fg,11If / sonabant 11Fa,11Fd / crepitabant 9Fj,11If /
immittebant 9Fj
brattea lamina623 9Fb,9Fk,9Fm / folia 9Fj,9Fm,11Fd / brachea 10Ea / lamine aureae
11Ie / lamina auri 10Fc,11If / hec pluraliter hec brattea 11Ie / folium aureum brachea
dicuntur tenuissima lamina auri uel argenti 11Fa / brattheae dicuntur proprie lamine. sed
hic frondes aureas appel<l>at brattheas 10Fg
210 corripit Aeneas extemplo auidusque refringit
corripit arripit 9Fb,11Fd / celeriter rapit 10Fg / ramum 9Fk,10Ea,11Fa,11Fd / arripit
ipsum ramum 11Fa
extemplo subito 9Fj / statim 9Fk,11Fa,11Ie,11If
auidusque cupidus 9Fb,11Fa
refringit illum 11Fa
211 cunctantem, et uatis portat sub tecta Sibyllae.
cunctantem fluitantem 9Fm / dardantem* 11Ie / grauem ex auro624 9Fj / ramum
10Fc,11Ie / uidebatur ei moram facere ipse ramus qui nihil festinanti satis est625 10Fg /
hesitantem uel quasi tardantem propter cupiditatem ipsius et celeritatem arripiendi 11Fd
portat illum** ramum 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie
tecta in antrum Sibillae 11Fa
* dardantem lege tardantem 11Ie ** illum cancell. 11Fa,11Ie
212 Nec minus interea Misenum in litore Teucri
nec minus nihilo minus 9Fj,10Fg / nihilo minus ille deflebatur626 9Fk / similiter sicut
superius 11Fa / quam si Eneas adesset 11Ie
interea dum itur ad* siluas627 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / dum itum est ab Aenea et sociis eius
in siluam et Eneas quaerens ramum deportat illum ad Sibillam 11Fa
622 Ser. Aen. 6,207: ‘teres’ est rotundum aliquid cum proceritate (…)
623 Isid. Orig.16,18,2: brattea dicitur tenuissima lamina (...)
624 Ser. Aen. 6,211: alii ‘cunctantem’ ad auri naturam referunt, id est mollem, quia paulatim frangitur et
lentescit. alii ‘cunctantem’ gravem dicunt (…)
625 Ser. Aen. 6,211: aliud pendet ex alio: ‘cunctantem’, quia ‘avidus’, ut ostendat tantam fuisse avellendi
cupiditatem, ut nulla ei satisfacere posset celeritas : nam tardantem dicere non possumus eum qui
fataliter sequebatur.
626 Ser. Aen. 6,212
627 Ser. Aen. 6,212
184
Teucri Troiani 9Fk,11If
* ad in 10Fg
213 flebant et cineri ingrato suprema ferebant.
cineri illius 11Fa
ingrato tristi 9Fb,9Fj,9Fk,10Ff,11Fa / defuncto 11Ie / gratiam non sentienti628 9Fj,11Fd
/ gratias non reddenti 11Fa / non agenti gratias 11Ie
suprema ultima 9Fb,9Fk,9Fm,10Fg / officia 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd / obsequia 11Ie
ferebant sacrificabant 9Fb / offerebant uel faciebant 11Fd
214 principio pinguem taedis et robore secto
principio in 10Fc / primum 9Fm,11Fa / statim in initio 10Fg / ante omnia 9Fb,11Fd
pinguem illam 9Fb / refertam 10Fg / abundantes 11Ie / <h>ipallage 10Ff / <h>ipallage
est* de** pinguibus taedis629 9Fb,9Fk,11Fd / struxerunt illam de pinguibus tedis 11Fa
taedis de 9Fm,9Fj,11If / faculis 9Fj / genus ligni 10Fg / ligno 10Fg
robore de 9Fm,11Fa,11If / ad incendium praeparato 10Fg
secto inciso 9Fm,11Fa,11If / disponit obsequia que Teucri fecerant in sepelitione Miseni
11Ie
* ipallage est cancell.9Fk ** de pro 11Fd
215 ingentem struxere pyram, cui frondibus atris
ingentem magnam 9Fk,11Fa / magnam secundum quantitatem personae 11Fa
struxere edificauere 9Fk / congregare 9Fk / obstruxere 10Fg / composuerunt 9Fm
pyram pira dicitur ab igne. ‘pir’ enim Grece Latine ‘ignis’ interpretatur630 11Ie
cui pirae 9Fb,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie,11If
frondibus de 9Fb,11Fa
atris cum 11Ie / densis 10Ea / nigris 11Fa / aptis ad funera631 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fd
216 intexunt latera et feralis ante cupressos
intexunt componunt 9Fk,10Fg / construunt 10Fg / in latera ipsius pirae nigras frondes
ponunt 11Fa
feralis funebres 9Fk / rogales 9Fm / mortiferas 9Fm,10Fg / mortales
9Fb,10Ea,11Fd,11Ie,11If / accusatiuus 9Fb,11Fd
ante ipsam piram 11Fa / quam nihil ageret 11Ie
cupressos piram 9Fm / ante ipsam cupressum 10Fg / adhibetur ad funera632 9Fj,9Fk /
conuenientes mortalibus quia caesi numquam reuirescunt uel quia luctibus congruunt633
11Fd /
Cupressus quaedam arbor est odorifera quae ad<h>ibebatur funeribus et piris mortuorum
duabus de causis et ut suo odore cadaueris fetorem extingueret et quia ex quo semel
abscisa est numquam iterum uirescit significantes quod ex quo aliquis moritur numquam
secundum philosophorum sententiam uiuet634 11Ie
628 Ser. Aen. 6,213
629 Ser. Aen. 6,214
630 Isid. Orig. 20,10,9: pyra est quae in modum arae ex lignis construi solet ut ardeat; πΰρ enim ignis dicitur.
631 Ser. Aen. 6,215
632 Ser. Aen. 6,216
633 Ser. Aen. 6,216: cupressus adhibetur ad funera, vel quod caesa non repullulat, vel quod per eam
funestata ostenditur domus, sicut laetam frondes indicant festae.
634 Ser. Aen. 6,216: Varro tamen dicit pyras ideo cupresso circumdari propter gravem ustrinae odorem, ne
eo offendatur populi circumstantis corona, quae tamdiu stabat respondens fletibus praeficae, id est
principi planctuum, quamdiu consumpto cadavere et collectis cineribus diceretur novissimum verbum
‘ilicet’, quod ire licet significat: unde est ‘dixitque novissima verba (Aen. 6,231)’.
185
217 constituunt, decorantque super fulgentibus armis.
constituunt collocant 9Fk,10Fg,11Fa
decorantque ornant 9Fb,9Fk,10Fg,11If / illum 11Fa / piram 11Ie /quia uirorum fortium
arma cum ipsis funeribus consumebantur 10Fg / ornant quia arma uirorum fortium apud
ueteres cum ipsis funeribus cremabant et que carissima habebant635 11Fd
super de 9Fb,9Fj,10Fg,11Fd / in 10Fc,10Fg / in super 9Fk,11Fa,11Ie / in super illam
imponunt fulgentia arma illius 11Fa
fulgentibus hoc est per flam<m>as 9Fk
armis illius 11Ie
218 pars calidos latices et aëna undantia flammis
pars Troianorum 9Fb / illorum* 9Fk,11Fa
latices caldarias 9Fk,10Ea / aquas** 9Fk,11Fd,11If / calidam aquam 10Fg,11Fa
aena uasa*** 10Fc,11If,10Fg / uasa aenea i. lebetes 11Ie
undantia bulientia 9Fb,11Fa / ebullientia 9Fk,11Fd / feruentia 10Fg
flammis a 11Fd,11Ie / de 9Fj / per flammas636 9Fb,10Fg,11Fd / propter flammas 11Fa
* illorum add. autem 11Fa ** add. Calidas 11Fd *** uasa add. aenea 10Fg
219 expediunt, corpusque lauant frigentis et unguunt.
expediunt producunt 9Fk,9Fm / preparant 9Fb,11Fd,11Fa,11Ie / portabant 11If /
praeferunt ad abluendum corpus 10Fg
frigentis mortui 9Fj,11Fa,11Fd,11Ie,11If / frigidi 9Fm,10Fc,11Fa / Miseni 9Fb,10Ea /
mortui non iam frigidus erat 10Fg
unguunt oleo 9Fb / ideo ungunt* ut celerius arderet 10Fg,11Fd / illius ut melius arderet
11Fa
* ideo ungunt cancell. 11Fd
220 fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt
fit ibi 11Ie / illo ardente 11Fa
gemitus magnus 9Fb / ut fieri solet cum ad suppremum obsequium peruenitur637 11Fd /
fit cum ad supremum officium mortui peruenitur 10Fg
tum deinde 10Fg,11Fd
membra Miseni 11Ie / illius 11Fa
toro in 9Fb / capulo 9Fj / tecta 9Fk / super lectum qui erat in pira 9Fm
defleta plancta 9Fb,9Fk,11Fd / lamentata 10Fg / deplorata 10Ea,11Ie / pro postquam
defleuerunt 11Fa / participium sine origine uerbi638 9Fb,11Fd
reponunt collocant 9Fk,11Fd / recollocant 10Fg / ea 11Fa
221 purpureasque super uestis, uelamina nota,
purpureasque ad imitationem sanguinis639 9Fk / animae propter imitationem sanguinis
11Fa / purpurei coloris ad imitationem animae cuius sedes est in sanguine 11Fa
super desuper 9Fb,10Fc,11Fd / membra 10Fc
uestis eius 11Ie
uelamina efexegesis 9Fk,11Ie / quae uestes sunt 11Fa
635 Don. Aen. 6,217: virorum enim fortium cum ipsis funeribus arma apud veteres consumebantur, nec
solum haec, sed et cetera quae habuissent carissima.
636 Ser. Aen. 6,218
637 Don. Aen. 6,220
638 Ser. Aen. 6,220: participium ab eo quod est ‘fleor’, si tamen inveniatur; alias sine verbi origine esse
dicemus.
639 Ser. Aen. 6,221: ad imitationem sanguinis, in quo est anima (…)
186
nota cara*640 9Fb,9Fk,9Fm,10Ff,11Fa,11Fd,11Ie,11If
* cara add. ipsi 9Fb,11Fd,11Ie
222 coniciunt. pars ingenti subiere feretro,
coniciunt proiciunt 10Fg / inponunt 9Fb,11Fd / iaciunt 11Fa / congregant 11Ie
pars illorum 11Fa / uirorum 11Ie
subiere successerunt 9Fb,10Fg / subposuerunt se 10Fg / se 11Fa
feretro pheretrum 9Fb,11Fd / capulus 10Ff / illius 11Fa / lecto 11Ie / Graece dixit
Latine ‘capulus’641 9Fk / ‘feretrum’ Grece dicitur ‘capulus’ Latine capularis senex 11Fa
223 triste ministerium, et subiectam more parentum
triste lamentabile 10Fg / erat 9Fb,11Fa / hoc 9Fb,10Fc / scilicet hoc est 11Ie /
effexegesis 9Fk / explanatio sensus 9Fm
ministerium illud 11Fd / fuit 11Ie
subiectam subpositam 9Fk,10Fg / pire 9Fb,11Fd,11Ie
parentum secundum consuetudinem 11Fa / propinquioribus enim uirilis sexus hoc
dabatur officium642 9Fb,9Fk,11Fd / mos anticorum fuit ut cum uellent ignem supponere
rogis auersis manibus tenerent facem et sic ignem submitterent 11Ie
224 auersi tenuere facem. congesta cremantur
auersi in obliquum 9Fb / illi 10Fc / in alteram partem uersi 11Fa / retrouersis manibus
11Ie /
Prisci enim cum ignem rogis inferrent non sub oculis suis propter pellendum doloris
augmentum sed <a> tergo suo ut dicitur faces opponebant643 11Fd /
Auersi in aliam partem uersi quia cum ignem inferrent rogis ueteres non sub oculis hoc
faciebant. propter pellendum doloris augmentum sed a tergo opponebant faces 10Fg
facem de fune scilicet unde funus dictum est 9Fk
congesta coadunata 9Fk,9Fm,11Fa / comportata 9Fb / copiosa 10Fg / copiosa ut ipsa
incendia cumulassent 11Fd
cremantur incenduntur 11Fa / ibi 11Ie
225 turea dona, dapes, fuso crateres oliuo.
turea dona dona ex ture 11Ie
dapes et 11Fd / cremantur 9Fk,9Fm / epule 11Ie
fuso cum 11Ie / sparso 9Fk / graecum est 9Fb / effexegesis 10Fg,11Fa
crateres et 11Fd / cremantur 9Fb,9Fk,10Fg / nam superis diis tantum libabant. inferis
autem etiam post sacrifitia uasa comburebantur644 11Fa /
Diis superis tantum libabant uinum et oleum et dapes inferis uero sacrificantes non
solum hoc sed etiam et uasa 11Fd
oliuo oleo 9Fb,10Fg,11Ie / ab oliua oleum ab oleo645 10Fc / hec omnia quasi sacrificia
erant pro mortuo 11Ie
226 postquam conlapsi cineres et flamma quieuit,
postquam postquam hec conlapsa sunt in cineres 10Fg
conlapsi exusti 9Fb,11Fd / sunt 9Fb,9Fj,10Ea,10Fg,11Ie
640 Ser. Aen. 6,221: vel ipsi cara, vel animae (…)
641 Ser. Aen. 6,222
642 Ser. Aen. 6,223
643 Don. Aen. 6,224
644 Ser. Aen. 6,225: diis superis tantum libabant, inferis vero sacrificantes etiam vasa in ignem mittebant,
unde ait ‘crateres’ (...)
645 Ser. Aen. 6,225: (...) ‘olivum’ autem ab oliva dixit: nam oleum ab olea dicitur.
187
flamma pire ingentis 9Fk,10Fg / pirae ingentis quia pro qualitate personae pyre
fiebant646 9Fb,11Fd
quieuit quieuerunt 9Fk,11Fd / postquam defecerunt 11Fa
227 reliquias uino et bibulam lauere fauillam,
reliquias Miseni 9Fk / mortui 11Ie / ossa que tantum sepulchro condita fuerunt 10Fg
uino de 11Fd
bibulam sorbentem 9Fk / amorem capacem 9Fj,11Fd / inbibentem uinum 11Fa
lauere socii 9Fk
fauillam cinerem 11Ie / illius 11Fa
228 ossaque lecta cado texit Corynaeus aëno.
ossaque Corineus 10Ea / illius 11Fa
lecta collecta 9Fj,9Fk / electa 9Fb,9Fm / certa mensura 10Fg /
Hoc est aut collecta aut electa ideo quia nobiles numquam soli comburebantur sed cum
dilectis equis uel canibus uel famulo647 11Fd
cado in 11Fa,11Fd / uasculo 9Fb / uas 9Fk / uase 11Ie / in urnam 9Fm / in uase eneo
10Fc,11Fa
texit reposuit 10Fg / ordinauit 9Fj,11Fd
Corynaeus sacerdos 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Ie / socius Miseni 10Ea
aeno ereo 11Ie / aeneam 9Fm / urna uasis uinarium 9Fb / uasculo de aere 11Fd
229 idem ter socios pura circumtulit unda
idem Corineus 9Fj,9Fk,10Ea,11Fa,11Ie / sacerdos 9Fb,10Fc,11Fd / Chorasneus*
sacerdos Troianus 9Fm
socios suos 11Fa
pura de 9Fj,11Fd / nitida 9Fk
circumtulit se 11Ie / purgauit648 9Fk,9Fm,10Ff,10Fg,11Fa / lustrauit 10Fg,11If / sparsit
9Fb / expiauit 11Fd / propter purgationem 9Fb,11Fd
unda aqua 11Fa / uidelicet ut purgaret eos a mortui contagione 11Ie
* Chorasneus lege Coryneus 9Fm
230 spargens rore leui et ramo felicis oliuae,
spargens infundens 10Fg / Coryneum 9Fk / undam 9Fb / eos 11Ie / aspergens illos i.
leui aspergine 11Fa
rore instillatione leui 10Fg
leui suaui 9Fk
ramo cum 9Fj
felicis feste 9Fm,11Fa / arboris festae*649 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fd
oliuae require retro 11Fa
* arboris festae festae arboris 9Fj,10Fg,11Fd
231 lustrauitque uiros dixitque nouissima uerba.
lustrauitque consecrauit 9Fb,11Fd / purgauit 10Fg,11Fd / expiauit 11Fa / circuiuit
10Fg,11Ie / sacerdos 9Fk
uiros Troianos s. ipsos 11Fa
nouissima uerba ultima 9Fk / ilicet 9Fm,10Fc,10Ff,11If / uale uale 9Fb,10Fc / ilicet i.
ire licet 10Fg / ilicet uel uale 9Fj,9Fk,11Fa / uale uale uel ilicet i. ire licet quia omnia
646 Ser. Aen. 6,226
647 Ser. Aen. 6,228
648 Ser. Aen. 6,229
649 Ser. Aen. 6,230
188
iam peracta sunt 11Ie / ilicet hoc est ire licet nam uale dicebatur post peracta sollemnia
tumuli650 11Fd
232 at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum
ingenti d 11Ie / pro ingentis molis et est antiptosis 9Fk / cum. ingentis molis 11Fa
mole tumulo 9Fb,11Fd / fabrica structura 10Fg / magnitudine 9Fk
sepulcrum mausoleum 11Ie
233 imponit suaque arma uiro remumque tubamque
imponit exedificat 9Fm / edificat 10Fg,10Fc / componit 10Fg,11Fd / construit 10Fg /
sculpsit 11If / eleuauit 11Ie / illi 11Fa
suaque propria 10Fc,11Fd / ipsi cara 9Fj / ipsi cara inponit 9Fb / sibi cara 9Fk,11Fa /
ipsi uiro cara 10Fg / ipsi cara sculpsit in saxo. nam supra ea iam legimus concremata651
11Fd
arma scutum lanceam 10Ea
uiro ipsi 11Fa / datiuus 11Fd
remumque scilicet 10Fg,11Fa,11Ie / quia et remex fuerat et bellator652 11Fd / neruum
unde cumba gubernatur 11Ie
234 monte sub aërio, qui nunc Misenus ab illo
monte inponit 9Fb
sub in 9Fk,10Fg
aërio excelso 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / alto 10Fc
qui mons 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
illo Miseno 9Fb,9Fk,11Fa / sepulto 11Ie
235 dicitur aeternumque tenet per saecula nomen.
aeternumque perpetuum 9Fk / eternaliter 11Fa
tenet possidet 9Fk
saecula de 9Fk / eternum 11Ie / omnia 11Ie
nomen ille mons 9Fb,11Fd / hoc 11Fa
236 His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae.
actis post facta omnia obsequia 9Fk / perfectis 10Fg / ex<s>equiis 11Fa / peractis 11Ie /
funeribus 10Fc
propere celeriter 9Fb,11Fa / uelociter 10Fc / festinanter 9Fj,10Fg,11Fd
exsequitur agit 9Fb / perficit 9Fm,11Fa / conficit 10Fg / complet 11Ie / Aeneas
9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie
praecepta iussa 9Fk / Sibilla 11Fa / ea quae preceperat Sibilla 11Fa
237 spelunca alta fuit uastoque immanis hiatu,
spelunca fouea 10Ea / aspera 11Fa / describit locum per quem ad inferos descendebatur
non ubi Sibilla fuit 10Fc / fertur esse descensus ad inferos non illam in qua erat Sybilla
11Fa / quia ad inferos descendebatur non ubi fuerat Sibilla uates653 11Fd / describit
locum per quem descensus erat inferni 11Ie
alta profunda 9Fb,11Fa,11Fd / quaedam 11Ie / profunda quia ad inferos descendebat
10Fg
uastoque de 9Fj / inmenso 10Fg / profundo 10Fg / cum lata 11Fa
650 Ser. Aen. 6,231
651 Ser. Aen. 6,233
652 Ser. Aen. 6,233
653 Ser. Aen. 6,237
189
immanis illa 9Fb
hiatu fauce 9Fm / introitu 10Fc,11Fd,11Ie,11If / magna apertione 9Fk,9Fm,11Fa
238 scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris,
scrupea lapillosa 9Fj,9Fk,10Fc,11Ie / aspera 11Fa,11Ie / saxosa 10Fc / munita 10Ff /
spelunca 9Fk / saxosis lateribus atque asperis 10Fg / aspera lapillosa cincta. scropus lapis
inde scropea 9Fb / Scrupus proprie est lapillus breuis qui pressus sollicitudinem creat.
unde etiam scrupulus dictus654 idem est et calcatus 65510Fc / Hoc est saxosis lateribus
atque asperis non hominis manus procurata i. facta scropea proprie lapide minutorum
tumulti 11Fd
tuta protecta 9Fm / secreta 10Fc,11Fd / oc<c>ulta 11Fd / munita ueluti muro 10Fg /
erant 9Fb / est 11Fa
lacu de 9Fj,11Fd / qui circumdabat eam 11Ie
nigro alto 9Fk,10Fc / profundo 11Fa / uicinitate infernorum 9Fb / aut alto aut nigro
inferorum uicinitate656 11Fd
nemorumque ex una parte lacu ex alia siluis cingebatur 11Fa
tenebris de 9Fj,11Fd / obscuritate 9Fk
239 quam super haud ullae poterant impune uolantes
quam speluncam 9Fk,11Fa,11Ie
super super speluncam 10Fg
haud non 9Fk / nulle uolucres ibi uolare poterant 11Fa
uolantes uolucres 9Fm / aues 10Fc /
Volantes participium est pro nomine i. uolucres. Lucretius autem et ceteri auctores dicunt
aerem corporeum esse unde et aues sustinent sed quia uapori sulphureo cedit aues quae
super Auernum uolant solent cadere non odore sed pondere quod hic conprobatur quia
altius eleuate ibi uolare possunt657 11Fa
ullae nullae 10Fg / aues 11Ie
impune sine poena 9Fb,10Fg,11Fd / absque poena 9Fj / sine damno 9Fk,11Fa / inuite
9Fb / inlesae 11Fd / quia statim moriebantur ex fetore laci illius 11Ie
uolantes uolucres 9Fj,9Fk,10Fg,11Fd,11If / aues 9Fb,11Fd / participium est pro nomine
positum 11Fd
240 tendere iter pennis: talis sese halitus atris
tendere pergere 9Fb / uolare 9Fk / dirigere 10Fg,11Ie
pennis suis 9Fb,11Fa / cum 11Ie
halitus fetor 9Fj,10Fc,11Fd / odor 9Fm / aer 9Fb / uaporatio 10Fg / uapor 11Ie
atris ab 10Fc,11Fa,11Ie,11If / nigris 9Fk,11Fa / tetris 10Fg
241 faucibus effundens supera ad conuexa ferebat.
faucibus que 10Fg / angustiis 10Fg / apertionibus illius spelunce 11Ie / illius laci ut
nulla auis ibi uolare posset 11Fa
654 Don. Aen. 6,238: hoc est saxosis lateribus atque asperis; non enim illam ars procuraverat aut hominis
manus.
655 Ser. Aen. 6,238
656 Ser. Aen. 6,238
657 Ser. Aen. 6,239: volucres: participium pro nomine posuit, ut ‘plurimus Alburnum volitans cui nomen
asilo est (Georg. 3,147)’: licet illic sit etiam altera figura. sane sciendum Lucretium et alios physicos
dicere aërem corporeum esse, unde et aves sustinet; sed hunc cedere vapori sulphureo, unde aves in illis
locis desertae aëre, quo portari solent, concidunt non odore, sed pondere: quod potest esse veri simile,
quia altius in eodem loco possunt volare, ut ‘tollunt se celeres liquidumque per aëra lapsae (Aen. 6,
202)’.
190
effundens emittens 9Fb,9Fk,11Fd / infundens 9Fm / euomens 10Fg / egerens 10Fg
ad conuexa curuitatem 9Fj,9Fk,10Fc / ad curuitatem celi658 9Fb,11Fa,11Fd / deuexa
celi i. aera 11Ie
ferebat eleuabat 9Fb,11Fa,11Fd / extollebat 10Fg / se 11Fa,11Ie
242 [unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.]
Grai nominatiuus 9Fk
unde quia sic fetidus erat locus ille inde 11Ie
locum illum 9Fk
Aornum lacum quo spelunca circumdatur 11Ie / sine delectatione. ‘a’ Grece Latine
‘sine’. ‘uernum’ autem ‘delectatio’ interpretatur 11Ie
243 quattuor hic primum nigrantis terga iuuencos
hic tunc 9Fk / ibi 10Ea / illic 10Fc / exitium loci 10Fg / in illa spelunca 11Fa
primum ante omnia 10Fg / prot(inus) 11If
nigrantis nigra terga habentes 9Fk,10Ea,10Fc,10Fg,11Fa / accusatiuus 9Fb,11Fd
244 constituit frontique inuergit uina sacerdos,
constituit mactauit 9Fb,10Fc,11Fd / statuit 10Fg / collocauit 10Fg / ordinauit 11Fd /
Aeneas 9Fk,10Ea,11Fd,11Ie
frontique iuuencorum 9Fb,11Fd,11Ie / frontibus illorum 10Fc / illorum 11Fa
inuergit superfu<n>dit 9Fj / effundit 9Fb / fundit 11Fd / uergere autem est conuersa in
sinistram partem manu ita fundere ut patera conuertatur 9Fk /
Super in quatro libro dixit ‘media inter cornua fundit (Aen. 6,61) 659’ nam fundere est
supina manu libare quod fit in sacris superorum. uergere autem est conuersa manu in
sinistram partem fundere ita ut patera conuertatur quod fit in sacris inferorum. haec
autem pertinent ad victimarum explorationem, ut, si non stupuerint, aptae probentur660.
11Fa
sacerdos Coryneus 9Fb,11Fd / Sybilla 9Fm,10Fc,11Fa,11If
245 et summas carpens media inter cornua saetas
summas emanentes 11Fa
carpens decerpens 10Fg / abstrahens 11Fd / sacerdos 9Fk
inter quae erant 11Ie
cornua ipsorum 11Fa
saetas pilos 9Fj,11Fa / pilos capitis 9Fb / ut si patiens staret apta esset ad immolandum
11Fa
246 ignibus imponit sacris, libamina prima,
ignibus hic uocabatur immitari sacrificium 11Ie
imponit illos 11Fa / illas setas tantum 11Fd
sacris quae sacra erant 11Fa
libamina scilicet 11Ie / quae sunt 9Fm,10Fc / haec sunt 9Fj / hec erant 11Fd / quasi
domini 10Fg / initium sacrificii 11Fa / effexegesis 11If / effexegesis sacrifitia 9Fk
247 uoce uocans Hecaten caeloque Ereboque potentem.
uoce sua 9Fb / hae fecit autem hoc 11Fa / non uerbis sed quibusdam misticis sonis661
11Fd
658 Ser. Aen. 6,241
659 Aen. 6,61
660 Ser. Aen. 6,244
661 Ser. Aen. 6,247
191
uocans inuocans 11Fa / sacerdos 11Ie
Hecaten Proserpinam 9Fj,10Fc,11Fa,11Ie / Hecate dico potentem in celo et inferno
11Fa / quia ex parte apparet in celo et tunc dicitur Lucina ex parte dicitur apparere in
inferno et uocatur Proserpina662 11Ie
caeloque in 11Ie
Ereboque inferno 9Fb,11Fd,11Ie
potentem exponit quod sit ‘Ecaten’ 11Fa
248 supponunt alii cultros tepidumque cruorem
supponunt uictimas cedunt663 9Fb,9Fk,10Fc,10Fg,11Fd / cedunt a parte gutturis 9Fm /
iuuencis 11Ie / uerbum sacrorum fuit in quibus uerba mali ominis uitabantur664 11Fa
alii Teucri 10Fc / Teucrorum 11Fa / uiri 11Ie / Teucrorum ad immolandas uictimas
11Fa
tepidumque calidum 9Fb,9Fj,11Fd / recentem 10Fg
cruorem hostiae 11Fa
249 succipiunt pateris. ipse atri uelleris agnam
succipiunt ne scilicet consecratus periret 10Fg / ne consecratus sanguis funderetur in
terra665 11Fd / ut postea fundant super ignem 11Ie / antique dixit pro suscipiunt666 11Fa
pateris in 9Fm,10Fc,11Fa
ipse Aeneas 9Fj
atri nigri 10Fg,10Ea / nigram 11Fa / totum enim nigrum deputatur infernis 9Fb,11Fd
250 Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori
matri nocti 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fg,11Fd,11Ie,11If
Eumenidum furiarum 9Fj,11Fd / infernalium furiarum 11Ie / furiarum puellae
infernales 9Fb /
Nocti cuius filie dicuntur furie quae Eumenides dicuntur per contrarietatem eo quod
minime sint bone667 11Fa
sorori terrae 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fg,11Fa,11Ie,11If / nihil alius nox nisi umbra terrae
9Fb / terrae quia nihil est aliud nox quam umbra terrarum668 11Fd /
Terre quae iure noctis dicitur esse soror nam semper nox terram commitatur et numquam
contingit quod in aliqua parte terrae i. uel in superiori uel in inferiori emisperio nox non
existat ex umbra terrae eiusdem et solis remotione nichil enim aliud est nox nisi umbra
terrae ex remotione solis 11Ie
251 ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, uaccam;
ense suo 9Fb,11Fa / ut eum contra umbras haberet consecratum*669 9Fb,11Fd
ferit mactat 9Fb,10Fg,11Fa / immolat 9Fm,11Fa / percutit 11Fd
sterilemque congruam 11Fa / numquam enitentem i. numquam partum facientem670
662 vide Aen. 6,13
663 Ser. Aen. 6,248
664 Ser. Aen. 6,248
665 Don. Aen. 6,249
666 Ser. Aen. 6,249
667 Ser. Aen. 6,250: id est Nocti, (…) et Eumenides dicuntur κατα αντίφρασιν, cum sint inmites. Sacerd.
Artes 462,13: antiphrasis est, cum ponitur verbum bonum pro malo, malum tamen significatur, ut Parcae
ab eoquod non parcant, et Eumenides ab eoquod nulli ευµενεις sint i. Propitiae.
668 Ser. Aen. 6,250
669 Ser. Aen. 6,251
670 Ser. Aen. 6,251: deae congruam, numquam enitenti.
192
10Fg / quod ab inferis nihil possit exoriri 9Fb,11Fd
tibi ferit 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie / cedit 10Fc
Proserpina ó 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie
* consecratum cancell. 11Fd
252 tum Stygio regi nocturnas incohat aras
tum deinde 10Fg,11Fa / praeterea 10Fg
Stygio Orco 10Fg,11Fd / infernali 9Fj,11Fd
regi Plutoni 9Fj,11Fa,11Ie,11If / Orco regi inferni 9Fb
nocturnas nocturna 11Fa / quae tota nocte* arderent671 9Fb,9Fk,10Fc,10Ff,11Fd
incohat perficit 9Fb,9Fj,9Fm,10Fg,11Fa / induit 11Ie / incipit uel perficitur uel inchoat
uerbum sacrorum672 11Fd
aras sacrifitia 9Fb,10Ea,11Fa
* quae tota nocte cancell. tota 10Fc,10Ff
253 et solida imponit taurorum uiscera flammis,
et non exta sed carnes 9Fb / non exta sed carnes nam uiscera sunt quicquid inter ossa et
cutem est673 11Fd
solida integra 9Fj,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / omne corpus 9Fm / carnes 11Ie
uiscera carnes 11Fa
254 pingue super oleum fundens ardentibus extis.
pingue imponit 9Fb
super a 9Fk / de 10Fc,10Fg / insuper 11Fa / uiscera 11Ie / ut facilius exurerentur
9Fb,11Fd
fundens b 9Fk / est 11Ie / effexegesis 10Fg
ardentibus in 9Fb,11Ie / super ardentia 11Fa
extis exta 11Fa
255 ecce autem primi sub limina solis et ortus
ecce illo sacrificante 11Fa / dum hec fiebant 11Ie / ubicumque ponitur ‘ecce autem’
aliquid necesse est sequi quod metum adferat uel admirationem674 11Fd
autem et 11Ie
primi orientis 11Ie
sub circa 9Fb,9Fk / ante 10Fc,11Fd,11Ie
limina ante ortum 9Fb / ad hoc i. in primo ortu solis 11Fa /
Fiebant enim haec sacra per noctem sed locutus est secundum Romanum ritum quo
tempore creditur dies incipere i. a media nocte675 11Fd /
Nam hec sacra nocte celebrabantur unde in sequentibus dicit ‘nox ruit Enea’ sed
secundum Romanum morem loquitur a quibus a media nocte incipit dies. quod si ita est
‘tunc ruit’ non uenit sed finitur significat quamuis quidam dicant haec sacra i. media die
incipere et usque ad mediam noctem pertendere. quod si ita est tunc ‘ruit’ uenit
significat676 11Fa
671 Ser. Aen. 6,252
672 Ser. Aen. 6,252: autem perficit. et est verbum sacrorum.
673 Ser. Aen. 6,253
674 Don. Aen. 6,255
675 Ser. Aen. 6,255
676 Ser. Aen. 6,255: atqui haec sacra, ut dicunt, per noctem fiebant. sed locutus est secundum Romanum
ritum, quo dies creditur a medio noctis incipere: illo autem loco, quo dicit (Aen. 6,539) ‘nox ruit Aenea’,
non venit, sed finitur significat. quamquam alii dicant sacra haec a medio die incipere et perduci usque
ad mediam noctem: quod si est, ‘nox ruit’ potest venit significare.
193
ortus ante 11Ie / primi 9Fb / genitus 11Fd
256 sub pedibus mugire solum et iuga coepta moueri
sub pedibus ante 9Fb / illorum 11Fa / numinis ostendebatur aduentus 9Fk
mugire mugiebat 9Fb,9Fm,10Fg,11If / cepit 11Ie / sonare 11Fa / pro mugiebat s. uisum
est Aeneae 11Fd
solum terra 11Fd / uisum est 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa / per umbram et ad omem referunt
uertices 10Fg
iuga montium 9Fb,11Fd / sum<m>itates 11Fa / altitudines 11Ie / uisa sunt 11Ie
coepta inchoabant 9Fm / sunt 11Fa
moueri mouebantur 9Fb,10Fc,11Fd / subaudi ab illis ambulando 11Fd
257 siluarum, uisaeque canes ululare per umbram
uisaeque uisaque 10Fc / sunt 9Fb,9Fj,11Fa,11Ie
canes furias 9Fb,9Fk,10Fc,11Fd / furiae 9Fj,9Fm,11Ie,11If
258 aduentante dea. ‘procul, o procul este, profani,’
aduentante adueniente 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd
dea Proserpina677 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fd,11Ie / Ecate 11Fa / Sibilla 11Ie
procul a longe 11Fa / uocatiuus 9Fk
este estote 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie
profani ó 9Fb / inreligiosi Troiani 11Fa / qui non estis initiati i. consecrati 9Fb,9Fk / qui
non estis iniciati i. consecrati* uel alieni estis a sacrificiis678 11Fd
* consecrati cancell. 9Fk
259 conclamat uates,‘totoque absistite luco;
conclamat adueniente dea 11Fa
uates Sibilla 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie
totoque a 9Fb,11Fd / ab 11Ie
absistite recedite* 9Fm,10Fc,11Fa / cedite 11Ie / abscedite 9Fb / discedite 9Fk / ab
omni luci uicinitate discedite 10Fg / hoc est, non tantum a spelunca, sed ab omni luci
uicinitate discedite679 9Fk / abscedite foras non tantum a spelunca sed ab omni uicinitate
luci 11Fd
* recedite add. hinc 11Fa
260 tuque inuade uiam uaginaque eripe ferrum:
tuque ó Aenea* 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd
inuade arripe 9Fb,11Fa,11Fd,11If / incipe 11Ie / ingredere680
9Fj,9Fk,10Fc,10Fg,10Ff,11Fd
eripe extrahe 10Fg,11Fa / Enea 9Fk
ferrum gladium 9Fb,11Fd / ensem 9Fj,11Ie / gladium quem consecrasti sanguine
uictimarum 11Fa
* ó Aenea cancell. ó 10Ea, cancell. Aenea 10Ea
261 nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.’
animis fortitudine 11Fd / maximis 11Ie / animum praeparatum 10Fg / fortitudine animi
11Fa / ut habeas animum firmum 9Fk
opus est 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie / augere fortitudinem 9Fb,11Fd
677 Ser. Aen. 6,258
678 Ser. Aen. 6,258: qui non estis initiati (...)
679 Ser. Aen. 6,259
680 Ser. Aen. 6,260
194
Aenea ó 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie
nunc opus est* 9Fb,9Fk,11Fa
firmo in 11Fd / esto 9Fm,10Fc / stabili 9Fk / ut habeas firmum pectus 11Fa / forti et non
timido 11Ie
* opus et opus 11Fa
262 tantum effata furens antro se immisit aperto;
effata locuta 9Fk / est 10Ea,10Fc / Sibilla 11Fa,11Ie
furens deo plena 9Fj,10Fg / plena numine 9Fm,10Fc / deo plena aut* certe similis
furenti681 9Fb,9Fk,11Fd
antro aperto in 9Fj,11Fa,11Fd / infernali 9Fb,11Fd / aut patenti aut re uera aperto
precibus 11Fa
* aut certe uel 11Fd, aut 9Fk
263 ille ducem haud timidis uadentem passibus aequat.
ille Aeneas 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
ducem Sibillam 9Fb,9Fj,10Fg,11Ie / illam uatem 11Fd
haud non timens 11Fa
uadentem euntem 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Ie / ingredientem 10Fg / euntem ante se 11Fd
passibus gradum cum ea fecit 10Fg
aequat sequitur 9Fb / prosequitur 11Fd / equaliter facit 9Fk / equaliter imitatur 11Ie /
equaliter cum illa graditur 11Fa
264 Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes
di ó 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie,11If / oratio poetae 9Fb / uerba poetae 9Fk,9Fm
/ oratio Virgilii 11Fd / Pluto et ceteri infernales 11Ie / sciens ergo* de deorum imperio
uarias esse opiniones682 9Fk,11Fa
imperium qui praeestis animabus 11Fa
umbraeque ó 9Fm,10Fc,11Fd,11Ie / inferni manes 11Ie
silentes secreta piorum silentia 10Fg / loca silentia inferorum 11Fa / secreta infernorum
semper silentia683 9Fb,9Fk,11Fd /
Quia Virgilius in hoc uolumine quedam obscura et infernalibus tenebris occultata
positurus erat ne uideatur reus deorum secreta manifestando uel arrogans dum per se et
sua ui tot secreta inuestigaret idcirco ad deos orationem dirigit quaerens deorum
auxilium ut uitet arrogantiam et eorum licentiam in dicendo ut non uideatur reus684 11Ie
* ergo enim 11Fa
265 et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late,
et inferior infernus 11Ie
Chaos ó 9Fm,11Fd,11Ie,11If / elementorum confusio685 9Fb,9Fk,11Fd / inuocat. autem
rerum primordia quae in elementorum fuerant confusione686 11Fd /
681 Ser. Aen. 6,262
682 Ser. Aen. 6,264
683 Ser. Aen. 6,264
684 Don. Aen. 6,264: dicturus poeta quales esse adserantur sedes infernae et quae illic iuxta animas gerantur
vel multa descripturus incognita viventibus, ne temerarius iudicaretur, veniam a diis inferis postulabat
adserens non se auctore, sed aliis proferentibus scripta vel dicta naraturus. posset enim in utroque
reprehendi, quod vives incognita vivis pro veris adsereret, aut praeceps, si effunderet vera quae occulta
esse debuerant nec in vulgus exire. proinde ait veniam peto a diis quibus imperium est animarum, ut mihi
in poene liceat audita narrare.
685 Ser. Aen. 6,265
686 Ser. Aen. 6,265
195
Principia rerum inuocat nam Chaos dicta est confusio elementorum qui fuit in principio
antequam ab inuicem discernerentur 11Fa
Phlegethon ó 9Fm,10Fc,11Fd,11Ie / fluuius 9Fk / fluuius inferorum 10Fg / fluuius
infernalis est ignem significat ‘flox’ Graece, Latine ‘ignis’68710Fc / Flegethon uero
fluuium inferorum igneum significat et dicitur quasi igneus 11Fd / fluuius inferni qui
interpretatur ardens 11Ie
loca ó 11Fd,11Ie / et quibus est imperium 9Fb / illa loca que perpetuo noctibus uagantur
inuocat n(octe) c(ontentos)688 10Fg
nocte per 9Fb / spatiose 11Fa / quia semper est ibi nox 11Ie
tacentia infernalia 9Fb,11Fd / pars mundi in qua perpetue prudentissime tenuit
generalitatem 9Fk
late ubique 9Fj / sunt tenebrae 9Fk
266 sit mihi fas audita loqui, sit numine uestro
sit permit<t>atur 9Fb / uos ó dii precor ut ea quae audiui 11Fa
fas licitum 10Fg / Virgilius licitum 9Fk / poeta loqui 9Fk
audita ea audiui 9Fk / quae audiui 11Ie / ut mihi liceat impune audita narrare 9Fb,11Fd
sit mihi fas 9Fb,11Ie
numine concedatur 10Fc / concedatur a uestro numine689 9Fb,11Fd / uestra uoluntate
11Fa / potestate concedatur a uestro numine 9Fk / concedatur a numine uestro 10Fg
267 pandere res alta terra et caligine mersas.
pandere manifestare 9Fb,9Fk / aperire 9Fj / et sit mihi fas 11Fa / quia infernus terra regi
dicitur 11Ie
alta sub 9Fb,11Fa,11Fd / in 10Fc / profunda 10Fg,11Fd,11Ie / in profunda terra 9Fm
terra unum pendet ex altero nam ex altitudine caligo nascitur 11Fa
caligine alta 9Fb,10Fg / umbra 9Fb,11Fd / obscuritate 11Ie
mersas absconditas 9Fb,11Fd / occultatas 11Ie
268 Ibant obscuri sola sub nocte per umbram
ibant Aeneas et Sibilla 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie / incipit narrare 11Ie
sola perpetua 10Fg / obscura 11Ie / ypallage 11Fa / ibant soli per umbras sub obscura
nocte 9Fb / ypallage est i. ‘sub obscura nocte soli ibant’ aut ‘sub sola nocte’ ubi nihil
aliud est praeter umbram690 11Fd / aut est ipallage pro eo quod est ‘sub obscura nocte’
aut ‘obscuri ipsi ‘ibant sub obscura nocte’ 11Fa
269 perque domos Ditis uacuas et inania regna:
Ditis Plutonis 9Fj,9Fk,9Fm,11Fa / Orci 9Fb,11Fd
uacuas nostri mundi comparatione* 9Fb,9Fk,10Fc / ad comparationem nostri mundi.
simulachra enim illic sunt quae inania sunt et uacua691 11Fd
inania uacua 9Fb,9Fk / id ipsum est i. corpora non sunt 11Fa / quia nulla corpora sunt
ibi que implere locum possunt 11Ie
regna uel populos 9Fm
* nostri mundi comparatione ad comparationem nostri mundi 9Fb
687 Ser. Aen. 6,265
688 Ser. Aen. 6,265: aut hoc est quod supra ait ‘umbraeque silentes’, aut vult ostendere, esse partem mundi,
in qua perpetuae sunt tenebrae. cum enim probatum sit quod legimus ‘et minima contentos nocte
Britannos (Iuv. Sat. 2,161)’, sphaerae exigit ratio, ut e contrario sit regio noctibus vacans.
689 Ser. Aen. 6,266
690 Ser. Aen. 6,268
691 Ser. Aen. 6,269
196
270 quale per incertam lunam sub luce maligna
quale tale iter erat* 10Fc,11Fa,11If / per tale iter incedebant illi i. sic obscuri 11Ie
incertam obscuram 11Ie / per incipientem692 9Fb / uel etiam incoeptam 9Fj,10Ff / aut in
ipsis iniciis positam. aut obnubilatam 10Fg / aut in ipsis positam aut sub nubilo
constitutam693 11Fd
lunam illis 11If
maligna obscura694 9Fb,9Fk,10Ff,10Fg,11Fa / angusta 9Fm,10Ff,11Fa,11If / breui
9Fm,11If / parua 11Ie / obscura et que securos inuideat gressus695 11Fd
* erat ibant 10Fc, illorum erat 11Fa
271 est iter in siluis, ubi caelum condidit umbra
ubi quando 9Fk,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd,11If / postquam 11Ie / ubi non est hic aduerbum
loci sed temporis696 11Fa
condidit abscondidit 9Fb,10Fg,11Fd / reposuit 11Ie
umbra in 9Fb / sua 11Fa / nubibus 11Ie / quod iamiam angusti 10Fc
272 Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem.
Iuppiter aer 9Fk,9Fm,9Fj,10Fc,10Ff,10Fg,11Fd,11Ie / ether 9Fb / ‘aer’ deum pro
elemento posuit 11Fa
rebus humanis 9Fj,11Fd / humanis creaturis 9Fb / omnibus rebus que sunt in mundo
10Fg
abstulit ubi 9Fb,11Ie
atra nigra 9Fj,9Fk,11Fa
colorem splendorem 11Fd / distinctionem per colores enim res discernuntur 11Ie
273 uestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci
uestibulum ab eo quod ianuam uestiat697 9Fk / uestibulum dicitur atrium eo quod
extrinsecus quasi uestiendo domum circuit 11Ie /
In primo uestibulo Orci fuerant omnia quae cruciant uiuos et defunctos adfligunt et sunt
specialiter enumerata cum suis epythetis698. dictum autem uestibulum ab eo quod ianuam
uestiat699 11Fd
faucibus introitu* 11Fa,11If / in introitibus inferni 11Fd / ingressibus 9Fb / ingressu
9Fm / foribus 11Ie
Orci Plutonis 9Fj,9Fm / inferni 9Fj,11Fa,11Ie
* introitu add. in 11Fa
274 Luctus et ultrices posuere cubilia Curae,
Luctus erat ibi* 9Fb,11Fd / scilicet 11Fa / quorum sordibus et miserabilis cultus est700
11Fd
Quia tractaturus erat Virgilius de domo mortuorum i. inferno ideo primo ponit ea que
solent precedere mortem et esse in ipsa morte et post mortem scilicet maxime ante
692 Ser. Aen. 6,270
693 Don. Aen. 6,270
694 Ser. Aen. 6,270
695 Don. Aen. 6,270
696 Ser. Aen. 6,271: quando: nam non est loci, sed temporis.
697 Ser. Aen. 6,273: (...) nam vestibulum, ut supra diximus (Aen. 2,469), dictum ab eo, quod ianuam vestiat.
(…)
698 Don. Aen. 6,273
699 Ser. Aen. 6,273
700 Don. Aen. 6,274
197
mortem unde in uestibulo inferni i. ante introitum esse dicuntur. sicut sunt Luctus Curae
Morbi Senectus etc. in ipsa morte ut Metus Letum Labor.post mortem uero sunt
Pallores701 11Ie
ultrices scilicet 11Ie / uindicatrices 11Fd / excruciatrices quae homines puniunt unde
‘cura’ dicitur eo quod ‘cor urat’702 11Fa
cubilia domos 9Fj,11Ie / sua 11Fa,11Ie / receptacula ubi requiescerent 11Fd
Curae conscientiae** 9Fj,9Fk,10Fc,11If / conscientiae quae puniunt semper
innocentes703 9Fb / omnes (…) quas hic commemorat et cetera secuntur 11Fa / quia
quemcumque possederint torquent uel consciencie quae puniunt innocentes704 11Fd /
ideo ultrices quia quemcumque possederint torquent 10Fg
* erat ibi cancell. ibi 11Fd ** conscientiae add. malae 9Fj
275 pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus,
pallentesque quia pallidos faciunt* 9Fm,11Fa / quia inferunt pallorem 11Ie / quia
pallorem inferunt egris quos corrumpunt705 9Fb,11Fd
habitant ibi 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Ie
tristisque seuera 9Fj / seuera quae gignit seueritatem706 9Fk / quae tristes facit homines
11Fa / quae ef<f>icit homines tristes 11Ie / seuera quae gignit seueritatem et tristitiam
quia tristes facit homines 9Fb / quod rugis contrahat eorum uultus qui uixerint diu uel
quod morti proximos faciat707 11Fd
* faciunt add. homines 11Fa
276 et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas,
et est ibi 11Fa / habitat 11Fd
Metus timor 11Fa / mortis 9Fm / quo cruciantur homines qui ex aliqua conscientia
aliquam poenam metuunt708 11Fd
malesuada habitat 9Fb,9Fk / suadens 9Fj,10Fc,10Fg / suadibilis 10Ea / hortatrix mali*
9Fb,9Fk / monita 11Ie / inpellit homines interdum ad inlicita 10Fg / est ibi qua etiam ad
illicita suadet homines 11Fa / quia suadet quedam nefanda ut comederent carnem
humanam 11Ie /
Quae suggerunt detestanda concilia i. etiam locupletem facit ut rapiat aliena et quia facit
egestatem uictus quae male suadet semper709 11Fd
Fames habitat 11Fd / quid et quo non cogit fames 10Fc
turpis est ibi deformis 11Fa / quia turpes facit710 i. defecta substantia deformes 9Fb /
quem defecta substantia deformes facit a amictu et cultu corporis711 11Fd / quia turpes et
arrisos reddit quos possidet 11Ie
701 Ser. Aen. 6,274: ea dicit esse in aditu inferorum, quae vicina sunt morti; aut quae post mortem creantur;
aut quae in morte sunt, ut pallorem. luctus enim post mortem est.
702 Ser. Aen. 1,208
703 Ser. Aen. 6,274
704 Don. Aen. 6,274
705 Don. Aen. 6,275
706 Ser. Aen. 6,275
707 Don. Aen. 6,275
708 Don. Aen. 6,276
709 Don. Aen. 6,276: famem non solum egestatem victus debemus accipere, quae inopiae causa suggerit
detestanda consilia, sed illam quoque quae unumquemque, etiam locapletem ducit ut aliena rapiat ac
violenter invadat, ipso docente Virgilio, qui ait ‘quid non mortalia pectora cogis, auri sacra fames! (Aen.
3,56)’
710 Ser. Aen. 6,276
711 Don. Aen. 6,276
198
* mali cancell. 9Fk
277 terribiles uisu formae, Letumque Labosque;
terribiles habitant ibi 9Fb,9Fk / hoc est 10Fc / scilicet 10Ff,11Fa / ipso aspectu terrorem
incutientes712 10Fg / que solo aspectu terrorem incuciunt 11Fd
uisu in 9Fb / ad uidendum 11Fa
formae omnes hae imagines 11Fa
Letumque habitat 9Fb,9Fk,11Fd / scilicet 11Ie / mors 9Fb,9Fj,10Fg,11Fa,11Ie / mors
enim et Labor odiosi sunt neque appetuntur sed ingeruntur in uitis713 11Fd
Labosque habitat 9Fb,9Fk / labor 9Fk / est ibi i. labor qui in ipsa morte est 11Fa
278 tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis
tum deinde 11Fa,11Ie / () aut post illa 10Fg / habitat 9Fb / est ibi 11Fa / erat 11Fd
consanguineus propinquus 9Fb,9Fk,11Ie / uicinus 9Fj / affinis morti 9Fm / sunt ibi
10Fc / coniunctus cognatus quia mors et somnus prope unius generis sunt 10Fg / uicinus
morti quia oculos claudit secundum Homerum714 11Fa /
Quod somnus et mors prope unius sunt generis. nam qui dormit similis est mortuo. hoc
solo distant quod recedens somnus reddit homini uitam mors uero inreparabilis est715
11Fd
Leti mortis 9Fb,9Fj,11Ie
Sopor somnus 9Fj,9Fk,11Fa / scilicet immoderatus est ibi 11Ie
mentis habitant ibi 9Fk / generaliter omnium scelerum dicit716 11Fa / generaliter
omnium scelerum latrocinia furta 9Fb
279 Gaudia, mortiferumque aduerso in limine Bellum,
Gaudia hec sunt quae in scelera homines ducunt i. in adulteria lacrocinia homicidia et
uniuersorum criminum res717 11Fd / gaudia que solent inesse menti ex sceleribus
perpetratis ex luxuria auaritia etc. 11Ie / omicidia furta quibus delectatur mens 11Ie
mortiferumque eo quod mortem ferat 9Fb / ferens* mortem 9Fk,11If / est ibi per quod
mors prouenit 11Fa / habitat 9Fb
aduerso contraposito** 9Fb,9Fj,10Fg,11Fa / contrauerso 11If / stat 11Ie
Bellum habitat 9Fk / ideo mortiferum bellum quia nullum bellum sine funeribus esse
potest718 10Fg,11Fd / hec sunt que ducunt homines ad scel(era) que apud superos
committuntur (apud) inferos puniuntur 10Fg
* ferens inferens 11If ** contraposito add. in 9Fb
280 ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens
ferreique duri 9Fb,10Fg,11Fd / immitis 11Fd / sunt ibi 11Fa / habitant 9Fb,9Fk
Eumenidum furiarum 9Fj,11If / furie 9Fk / furores uel amores 11Ie / furiae numquam
nupserunt ideo in quibus natae sunt habitant719 9Fb,11Fd / furiarum i. Meiere Tisifones
et Allecto 11Ie
712 Don. Aen. 6,277
713 Don. Aen. 6,277
714 Ser. Aen. 6,278: secundum Homerum (…)
715 Don. Aen. 6,278: (...) tum consanguineus Leti Sopor, quoniam somnus et mors prope unius sunt generis:
nam qui dormit, perinde facit ac mortuus, hoc solo distat, quod recedens somnus reddit hominum vitae,
mors autem increparabilem tenet quem forte possederit.
716 Ser. Aen. 6,278
717 Don. Aen. 6,279
718 Don. Aen. 6,279
719 Ser. Aen. 6,280: Furiae numquam nupserunt: unde thalamos accipiamus in quibus natae sunt.
199
demens est* 9Fk,10Ea,11Fa / quae dementes facit homines 11Fa / quae dementes
facit720 11Fd
* est add. ibi 11Fa
281 uipereum crinem uittis innexa cruentis.
uipereum serpentinum 9Fb,11Fd / hoc est ad uicem crinium serpentium circumdatum
caput721 10Fg
uittis de 11Fd
innexa habens* innexum 10Ea,11Fa,11Ie / ipsa 10Fc / innexum habens uipereum
crinem cruenta uitta** 9Fk,11Fa
cruentis in 9Fj / sanguinolentis 9Fb / sanguineis 9Fj / sanguinolentis quia discordia
causa est sanguinis 11Fa
* habens cancell. 10Ea ** cruenta uitta cancell. 9Fk
282 in medio ramos annosaque bracchia pandit
medio uestibulo 9Fm,10Fc,11Ie / aut uestibulo aut absolutum est722 9Fb,11Fd / uel in
medio uestibulo uel absolute in medio dicitur 11Fa
ramos suos 11Fa
annosaque multorum annorum 9Fb / antiqua 9Fk / uetusta 11Fd
bracchia sua 11Fa
pandit extendit 9Fb,11Fd,11Ie / expandit 11Fa,11Fd / manifestat 9Fk / dilatat 10Fg /
brachia 10Fc /
Pandit non aperit sed extendit et quidem pandit ab eo quod est aperit ‘uenire’ dicit quia
quod apertum est latius di(ffu)sum constat hinc est patulae recubans723 10Fg
283 ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia uulgo
ulmus arbor 11Ie / temporalis uita allegorice legatur 11Ie
opaca tenebrosa 9Fj / densa 10Fg,11Fd / qui est 11Fa / hic distinguendum propter duo
epitheta724 9Fk / opaca et ingens distinguenda sunt propter duo epiteta 11Fa
ingens et 10Fc / est 11Fa / magna 9Fk / maxima 11Fd
sedem ulmum 9Fk,9Fm,11Fa / ulmi 9Fb,11Fd
uulgo passim725 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,10Fg,11Fd,11Ie / cateruatim*726 9Fj,9Fk,10Fc
* cateruatim add. ubique 11Fa
284 uana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent.
uana falsa utpote infernorum 11Fa / uana somnia dicuntur errores qui occurrunt
dormientibus727 10Fg
ferunt poete 9Fk / homines 11If,11Ie / dicunt 9Fb,11Fd
foliisque ulmi 11Fa / [h]arboribus in unoquoque folio 11Ie
omnibus somnia 9Fm,10Fc,10Fg,11Ie / ipsa scilicet omnia* somni 9Fb,11Fd / qui de
somniis scripserunt dicunt uana esse somnia quando folia de arboribus cadunt728 11Fd /
720 Don. Aen. 6,280
721 Don. Aen. 6,281
722 Ser. Aen. 6,282
723 SerD. Aen. 6,283
724 Ser. Aen. 6,283
725 Ser. Aen. 6,283
726 Ser. Aen. 6,283
727 Don. Aen. 6,284: hic, ait dicuntur esse vana somnia, hic vult esse errores qui pro necessariis inaniter
occurrunt dormientibus.
728 Ser. Aen. 6,284
200
ipsa somnia dicunt enim physici eo tempore uana esse somnia quo folia cadunt 11Fa
* omnia cancell. 11Fd
285 multaque praeterea uariarum monstra ferarum,
praeterea praeter hec 11Fa / erant 9Fb / erant ibi uel habitant 9Fm
uariarum diuersarum 11Fd / sunt ibi in medio 10Ea
monstra uitia diuersorum generum 11Ie / sunt ibi 11Fa / herent ibi 11Ie
ferarum bestiarum 11Fd
286 Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes
Centauri filii Nubis et Ixionis 9Fb /
Centauros constat monstra esse. nam partem membrorum habent ab umano corpore
partem ab equorum forma729 et sunt filii Nubis et Yxionis 11Fd730 / inferiores equi et
superiores homines designant omnia ex hoc seculo fluere 11Ie
foribus ianuam illius 11Fa / uestibuli 11Ie
stabulant habitant 9Fb,9Fj,10Fc,10Fg / stabulantur 9Fb,11If / manent 11Ie /
antiqui dixerunt stabulant nam modo stabulantur dicimus. allusit Centauris qui partim
homines partim equi dicuntur731 11Fa /
<H>abitant uel commanent et bene stabulant. uult enim eos plus cum equis quam cum
hominibus habere membrorum commune732 11Fd
Scyllaeque stabulant 9Fb / stabulantur 11If
In qua pingitur usque ad pubem habitum uirginis et pro pedibus canibus marinis
armatam733. et bene pluraliter quia due fuerunt filiae Glauci quae conuersa est in piscem
et Nisi que in auem conuersa est734 11Fd /
Geminae sunt una s. quae fuit filia Nisi regis et uersa est in auem altera quae ex inguine
deorsum in ora canum conuersa est 11Ie
287 et centumgeminus Briareus ac belua Lernae
centumgeminus centies* geminatus 9Fm,10Fc,11Fa / geminatus 11Ie / centies*
duplex735 9Fj,10Fg / centum modis 11Ie / habitat 9Fk / stabulat 9Fb / est 9Fk / pro
centies i. centum corpora habens 9Fb
Briareus Egreon 11If / gigans 11Ie / habitat 11Fa /gigans qui fuit centies similis duplex
ut fingunt 11Fd / Briareus dicitur fuisse quidam gigans habens uim centum uirorum 11Ie
Lernae Hydra 9Fj / paludis 11Ie / <H>ydrhan dicit quae fuit in lerna 9Fk / serpens
centum capita habens 11Ie / <H>idra quam Ercules occisit 11Ie / stabulat 9Fb /
<h>abitat 11Fa / erat ibi 11Fa
* centies cancell. 9Fj,11Ie
288 horrendum stridens, flammisque armata Chimaera,
horrendum de 10Ea / horrende 9Fj,9Fk,10Fc,11Ie / horribiliter 9Fb,11Fa
stridens sonans 9Fb / resonans 9Fm / flammisque de 11Fd / qui belua erat 11Fa /
plurimis serpentibus stridorem emittens736 9Fb,11Fd
729 Don. Aen. 6,286
730 Ser. Aen. 6,286: (...) Centauri autem Ixionis et nubis filii sunt (…)
731 Ser. Aen. 6,286: (…) ‘stabulant’ autem habitant. et usurpative dixit, ut ‘populat’, luctat; nam stabulor
dicimus. et bene adlusit, quia ex parte equi sunt.
732 Don. Aen. 6,286
733 Don. Aen. 6,286
734 Ser. Aen. 6,286: bene plurali usus est numero: nam et illa Nisi secundum alios in avem conversa est,
secundum alios in piscem. ergo etiam ipsa biformis fuit, sicut haec in Siciliae freto. (...)
735 Ser. Aen. 6,287
736 Don. Aen. 6,288
201
armata circumsepta 10Fg / est 10Fc / quia flammas ore emittit 11Ie
Chimaera stabulat 9Fb / erat ibi 11Fa / Chunera monstrum est trium capitum uidelicet
capre leonis et colubri 10Ea / ore leo postremis partibus draco media caprea 9Fk /
Ore leo postremis partibus draco media caprea secundum fabulas. re uera mons est
Ciliciae cuius hodieque ardet cacumen iuxta quod sunt leones. media autem pascua sunt.
ima uero montis serpentibus plena. hunc Belerofontis habitabilem sui fecit. unde
Chimeram dicitur occidisse737 11Fd /
Chimera dicitur esse quaedam bestia capite leonino uentre lupino pedibus capreis
et cauda serpentis quod non est aliud nisi quidam mons erat in cuius summitate
leones habitant et in medio uero prata erant et ibi diuersa animalia pasce(bantur).
unde et a lupis praedandi causa frequentabantur. in ultimo autem erat paludosus
ideo quod serpentibus plenus. et propter erbas paludorum* frequentius ibidem
caprae aduentabant. quaedam belua prima leo postrema draco media ipsa chimera
i. capra 11Ie
* paludorum lege paludum 11Ie
289 Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae.
Gorgones sunt et furie filie Phorci738 9Fb / tres fuerant et habebant unum oculum in
Africa 9Fk / Gorgones tres fuerunt filiae Forci 11Ie / stabulant 9Fb / erant ibi 11Fa /
Gorgones tres fuerunt in extrema Africa circa Athlantem montem quae omnes dicuntur
unum oculum habuisse quo inuicem utebantur. Stenoae Euriale Medusa. re uera fuerunt
enim puellae unius pulchritudinis ut dicit Serenus quas cum uidissent adolescentes
stupore torpebant. unde fingitur ut uerteret in lapidem si quis eas uidisset739. unde
Perseus Minerua iubente scutum uitreum fecit ut uideretur interimeret illas 11Fd
Harpyae aues idem et furie 11Fd / Semo Euriale Gerionis 11If / arpie aues sunt habentes
ora uirginea 11Ie / habitant ibi 9Fk / sunt ibi 11Fa
forma stabulat 9Fb / scilicet 10Ea / est ibi 11Fa
tricorporis Erili et Gerionis740 9Fk / Gerionis 9Fm / qui fuerunt triplices 10Fg /
tricorpores 10Ea /
Gerionam gigantem triplici forma fuisse memoria ueterum prodit741 11Fd / Gerione
dicitur habuisse tria capita propter tria regna que sub se habebat 11Ie
290 corripit hic subita trepidus formidine ferrum
corripit arripit 11Fd / celeriter rapit 10Fg
hic tunc 9Fk,9Fm,11Fa,11Ie / illic 10Ea
trepidus aut festinus aut pauens 10Fg / turbatus subito aduentu umbrarum 11Fa
ferrum gladium 11Fa,11Fd / ensem 11Ie
291 Aeneas strictamque aciem uenientibus offert,
strictamque nudatam 9Fj / euaginatam 9Fb / uibratam 9Fb,11Fd / paratam 11If /
nudatum gladium 11Fa
aciem acumen mucronis 9Fb / extremitatem ensis 11Ie / a parte totum intellege 10Fg
uenientibus umbris 9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie
offert monstrat 9Fb,11Fa / non ad feriendum sed ad repellendas umbras742
9Fb,9Fk,11Fd
737 Ser. Aen. 6,288
738 Ser. Aen. 6,289
739 Ser. Aen. 6,289
740 Ser. Aen. 6,289
741 Don. Aen. 6,289
742 Ser. Aen. 6,291
202
292 et ni docta comes tenuis sine corpore uitas
ni nisi 9Fk,11Fa
comes Sibilla 10Fg,11Fa,11Fd,11Ie,11If
tenuis accusatiuus 11Fd,11Ie
uitas umbras 10Fg,11Fa / animas 10Ea,11Fa / umbras similes uiuentibus 11Ie
293 admoneat uolitare caua sub imagine formae,
admoneat admoneret 9Fb,9Fj,11Fd,11Ie / admonuisset 9Fm,11Fa / doceret 9Fb / doceat
11Fd / Enean 9Fk / Eneam 11Ie / illum 11If / nisi admonuisset uanas et inanes res esse
quas uidebat 11Fa
294 inruat et frustra ferro diuerberet umbras.
inruat inrueret 9Fb,9Fj,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie,11If / irruisset 10Fc,10Fg / pro inruisset in
eas 10Ea / Eneas 9Fk,11Ie
frustra inaniter quia uanes 11Fa / quia non posset eas percutere 11Ie
ferro cum 9Fb,11Ie / suo 11Fa
diuerberet diuerberaret 9Fb,9Fj,11Ie,11If / diuerberat 9Fm,11Fa / diuerberasset 10Ea /
ualde uerberaret 11Fd
umbras animas 11Ie
295 Hinc uia Tartarei quae fert Acherontis ad undas.
Vel ut sententiam philosophicam exsequamur quicumque ad secreta philosophiae
accessurus est et ad uerba sapientia inuestiganda prius oportet eum hec omnia
cognoscere unde contingant et ex quibus causis oriri habeant. quid morbi
contingant ex nimia ingestione ciborum frequentius et sic de ceteris. ac pro certo
quare ista eueniant et quomodo uitium uitio succedat. bene intellige et postea pro
quibus meritis probi remunerentur ac reprobi puniantur ea quod postquam Eneas
infernum intrauit dicitur perspexisse743 11Ie
hinc est 9Fb,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie / est ab hoc* loco 9Fm,11Ie / a uestibulo inferni
11Fa / et illo loco quem supra descripsit744 10Fg / hoc poeta ait 9Fm / Sibilla dixit 10Fc
Tartarei infernalis 11Ie
quae uia 9Fk / quae ducit ad Acheronta 11Fa
fert ducit 9Fb,10Fg,11Fd,11If
Acherontis fluuii 9Fk,11Ie / Cheron gaudium 9Fb / Acheron interpretatur sine gaudio
‘a’ enim ‘sine’ cheron ‘gaudium’ dicitur. iste fluuius procreat ex se quandam paludem
que uocatur Styx quae interpretatur tristicia ex qua iterum oritur Cocitus fluuius qui
dicitur Luctus. sensus iste est ex quo aliqui est sine gaudio statim subintrat eum tristicia
ex qua postea luctus procreatur745 11Ie
* ab hoc ex hoc 11Ie
296 turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges
turbidus est 11Fa /
Quia ex quo sine gaudio746 est qui propter tristiciam tota mentis ratio et uires
obnubilantur unde et estuat i. numquam quietus esse permittitur 11Ie
743 Ser. Aen. 6,295: sequitur illud Pythagoricum, dicens tenuisse eos viam post errorem silvarum, quae vel
ad vitia vel ad virtutes, ut diximus (Aen. 6,136), ducit.
744 Don. Aen. 6,295
745 vide Aen. 6,107; Ser. Aen. 6,295 : Acheronta vult quasi de imo nasci Tartaro, huius aestuaria Stygem
creare, de Styge autem nasci Cocyton. et haec est mythologia: nam physiologia hoc habet, quia qui caret
gaudio sine dubio tristis est. tristitia autem vicina luctui est, qui procreatur ex morte: unde haec esse apud
inferos dicit.
746 vide Aen. 6,107
203
hic ex illo loco 10Fg / Acheros 11Fa
caeno luto* 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd,11Ie,11If / de 11Fd
uastaque magna 9Fk / inmenso praecipitio 10Fg / profundus est et cenolentes 11Fa
uoragine profunditate 9Fj,10Fg,11Fd / de uorago 11Ie
gurges Acheron 11Ie / fossa profunda in aqua 9Fb,11Fd
* luto add. cum 9Fb,9Fk
297 aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam.
aestuat ebullit 9Fb,9Fm,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie / feruet 11Fa,11Ie / decurrit 9Fb / scatuet
10Fg /
Cocyto in 9Fb / in Cocytum 9Fj,9Fm,10Fg,11Fa / fluuium 11Ie / in Cocytum scilicet
per Stigem747 9Fk / emittit ex se uel Cocito uel in Cocitum eructuat emittit ex se uel ob
Cocitum 11Fa
eructat ebullit 9Fb / euomit 9Fk,10Fg
298 portitor has horrendus aquas et flumina seruat
portitor nauta 9Fj,11Fa / dicitur qui portum obseruat 9Fb / obseruator portus uel qui
portat 11Fd
proprie qui portat abusiue etiam qui portatur748 9Fk / portitor dicitur tam qui portat quam
qui portatur 11Ie /
Proprie portitores dicuntur telonarii qui portus obseruant et ex eo uectigalia accipiunt et
omnia sciscitantur ne sine ipsorum iussu quilibet transeat 10Fg
horrendus horribilis 9Fb / sordidus 9Fk / durus 10Fg / propter tria flumina749 9Fk /
autem 11Fa
aquas paludes 11Ie
flumina haec 9Fb,9Fk,11Fa
seruat custodit 9Fk,11Fa
299 terribili squalore Charon, cui plurima mento
terribili cum 9Fb,10Ea / terribilis squaloris750 9Fk / terribilis squaloris i. qui turpis et
squalidus est 11Fa
squalore sorde 9Fb,11Fd,11Ie
Charon kata antefrasin quasi Acheron751 9Fk / quasi Acheron i. sine gaudio752 9Fm /
quod careat gaudio 10Fg /
Charon dicitur quasi Cheron i. gaudium per antifrasim quia per loca sine gaudio i.
trist<i>a contrarietas gaudii nos conducit in tristicia. uel Charon dicitur a chronos
i. tempus et ponitur Charon pro Acharon i. sine tempus per quod significantur
intempestiua uite gaudia753. enim gaudia huius mundi intempestiua sunt quia ante
tempus ueniunt non enim liceret nobis hic letari sed post mortem in eterna requie
beatorum unde quia ante<quam> decet gaudemus intempestiua gaudia dicuntur.
per quae sicut per portitorem quondam ad inferni obscuritates et Tartara homines
747 Ser. Aen. 6,297
748 Ser. Aen. 6,298
749 Ser. Aen. 6,298
750 Ser. Aen. 6,299
751 Ser. Aen. 6,299 : κατα αντίφρασιν quasi αχαίρων.
752 vide Aen. 6,107
753 Macr. Somn. 1,10,11: putarunt Acherontem quicquid fecisse dixisseve usque ad tristitiam humanae
varietatis more nos paenitet.
Fulg. Virg. Cont. p. 98,14 Acheron enim Grece sine tempus dicitur, Caron vero quasi cheron, id est
tempus.
204
deducuntur 11Ie
cui Charonti 10Fc,11Fa / Acaroni 10Ea / portitorum 9Fk
plurima multa 11Ie / producta 10Fg
mento in 11Fa / in barba 11Ie
300 canities inculta iacet, stant lumina flamma,
canities barba 9Fj
inculta inpexa 9Fj / inpectinata 9Fb / tetra sordida 10Fg / sine cultu 11Ie / inlota uel
inpexa 11Fd / hi omnes cultus aperte tristiciam notant 11Ie
iacet porrigitur 10Fg / pendet 11Ie
stant horrent754 9Fb,9Fj,9Fk / manent 11Ie / stant idem horrent est autem polisemum
uerbum755 11Fa / <h>orrent aut ut alii dicunt inflexibiles sunt et quasi semper stantes
quasdam flammas emittebant756 10Fg / inflexibiles sunt oculi eius uel quasi flammas
emittebat 11Fd
lumina oculi 10Fc / oculi illius 11Fa / oculi sunt similes 11Ie / inflexibilia sunt 9Fb /
deformis 9Fk
flamma pro oculis posuit 9Fk / alias flammae 9Fk / quasi flam<m>a i. igneos oculos
habebat 11Fa
301 sordidus ex umeris nodo dependet amictus.
sordidus portitor 9Fk / deformis 10Fg / maculatus 11Fd
umeris eius 10Fc / illius 11Fa
nodo cum nodo 11Ie / nodum 9Fm / suspensum* a nodo 9Fb,11Fd / ligamine 9Fj /
fibula iunctura fagi 9Fk / ependicen dicit quia proprium nautarum est uel piscatorum 9Fm / nodatum habebat amictum dicit autem proprie epiteton quod est proprium
nautarum 11Fa
* suspensum suspensus est 11Fd
302 ipse ratem conto subigit uelisque ministrat
ipse Charon 9Fk,11Fa,11Ie
ratem nauem 9Fm,11Fa
conto gubernaculo 9Fj / suo 11Fa
subigit regit757 9Fb,9Fm,10Fc,11Fd,11If / sursum agit758 9Fk,10Fg / regit sursum 11Fa /
submouet 11Ie
uelisque per uela 9Fm / aut per uela aut datiuus759 10Fc / per uela uel obsequitur uelis
quasi ad hoc deputatus 9Fk,11Fd
ministrat colligit auras 9Fk / impellit 11Fa / deseruit 11Ie / ratem scilicet ordinat ducit
10Fg
303 et ferruginea subuectat corpora cumba,
ferruginea in 11Fd / nigra760 9Fb,9Fj,10Ff,10Fg,11Fd,11If / tristi761 9Fj,9Fk,10Fg /
sordida 11Ie / nigra nam ferrugineus color proprie dicitur niger762 11Fa
754 Ser. Aen. 6,300
755 Ser. Aen. 6,300: horrent et est polysemus sermo (...)
756 Don. Aen. 6,300
757 Ser. Aen. 6,303
758 Ser. Aen. 6,303
759 Ser. Aen. 6,302
760 Ser. Aen. 6,303
761 Ser. Aen. 6,303
762 Ser. Aen. 9, 579: ferrugo coloris genus est, qui vicinus est purpurae sub nigrae
205
subuectat portat 9Fj,10Fg / subportat 9Fk / subuehit 10Fg / fert 10Fg / Charon 9Fk
corpora umbras 9Fb / hominum animas 11Fa / omne quod potest uideri corpus dicitur763
9Fk /
Corpora uocat animas uel quia statim reliquerant corpora uel quia Aeneas uisu eas
perspiciebat et quod aliquo sensu corpore percipitur corporeum esse apud quosdam
constabat 11Ie
cumba naui 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / cumba nauum 10Fg
304 iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus.
iam senior minus quam senex 9Fj,11Fd /senescere incipiebat 9Fm / Caron 11Ie,11Fa /
ipso 10Fc / erat 9Fb,11Fa,11Fd / est 11Ie aut pro positiuo posuit aut senior i. intra
senem764 9Fk
cruda dura 9Fj,11Fd / fortis 11Fd,11Ie / fortis nouus 9Fb / immo dura 11If / ter<r>ibilis
11Fa / acerba 11Fa / erat 11Fa
deo illi 10Fc,11Fd,11Ie / Acheronti 9Fk,11Fa / Charonti 11Ie / utpote deo 11Fa / cum
11If
uiridisque inuenit 11Ie
senectus canicies765 11Fd / est 11Ie
305 huc omnis turba ad ripas effusa ruebat,
huc ad hunc 9Fm / ad hec flumina 9Fk / ad illum fluuium Stugium 11Fa / ubi Caron
obseruabat766 10Fg,11Fd
turba animarum 11Fa / hominum 11Ie
effusa ruens 9Fk / effluens 11Fa / coadunata 11Ie
ad ripas illius fluminis 11Fa
ruebat festinabat 9Fb,11Fd / festinanter* ueniebat 9Fk,9Fm,11Ie / concurrebat
10Fg,11Fd / fluebat 11Fa
* festinanter cancell. 11Ie
306 matres atque uiri defunctaque corpora uita
matres genetrices 9Fk / sexus omnis 9Fm / scilicet 11Ie / confluebant illuc mulieres
11Fa
uiri perfectae aetatis uterque sexus ostenditur 11Fa /
defunctaque liberata 9Fb,11Fd / mortua 9Fb / soluta 11Fd / dimissa 11Ie
corpora ruebant* 9Fb,11Fa,11Fd
uita a 9Fk,11Fd
* ruebant add. illuc 11Fa
307 magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,
heroum uirorum fortium 9Fk,11Fd / ad hec ruebant 9Fk / comitum 11If
pueri fluebant 9Fk / confluebant illuc 11Fa
innuptaeque que numquam nubserunt* 9Fk / per omnes has etates designat 11Fa
* nubserunt lege nupserunt 9Fk
308 impositique rogis iuuenes ante ora parentum:
impositi combusti 9Fb / combusti quos uiderunt imponi 11Fd / confluebant illuc 11Fa /
ponit diuersas maneries hominum pro aliis eorum 11Ie
763 Ser. Aen. 6,303: omne quod potest videri, corpus dicitur (…)
764 Ser. Aen. 6,304: aut pro positivo posuit, id est senex: aut, ut diximus (Aen. 5,409), ‘senior’ est virens
senex, ut ‘iunior’ intra iuvenem est: quam rem a Varrone tractatam confirmat et Plinius.
765 Don. Aen. 6,304
766 Don. Aen.6,305
206
rogis ignibus 9Fb / pire 11Fa / congeriebus lignorum 9Fk
iuuenis erant 10Fc / illi qui concremati fuerant ante uultus parentum 11Fa
ora presentia 11Fd
parentum patrum uel matrum 10Fg / ad hec ruebant 9Fk
309 quam multa in siluis autumni frigore primo
quam tam multa 9Fk,10Ea / quantum 11Fd / aduerbium similitudinis 11If / tam multe
illic fluunt animae 10Fc / tanto millia animarum illuc confluebant 11Fa / tam multe
anime ruunt ad ripas illas quam etc. 11Ie
multa animi ruebant ad ripas 9Fb
frigore in 11Ie
primo prima parte 11Fa / extremitatem uult ostendere767 9Fk / in extremitate ipsius
autumni 9Fb,11Fd
310 lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto
lapsa ipsa 9Fb
cadunt decidunt 11If / cadencia 9Fk / cadentia ab arboribus 11Fa
gurgite a mari* 9Fj,11Fa,11Fd,11Ie
* a mari cancell. a 9Fj,11Ie
311 quam multae glomerantur aues, ubi frigidus annus
quam quam multe aues transuolant mare 11Fa
glomerantur adunantur 10Fg,11Fa / deuoluuntur 11Ie / bene rebus uolitantibus animas
comparauit quae et ipsae uolant768 9Fk
ubi quando 9Fm,11Fd / postquam 11Fa / frigida pars anni 9Fm
aues ut coturnices 11Ie
annus hiems 9Fb,11Ie / totum pro parte 11Fd
312 trans pontum fugat et terris immittit apricis.
trans ultra 11Fa
pontum mare 9Fm,10Fc,11Fa
fugat eas 10Ea,11Fa,11Ie / ipsas 9Fb / illas 11Fd
terris datiuus 11Fd
immittit transmittit ad Africam 11Fa / illas 11Fd / eas 11Ie
apricis calidis 9Fb,11Fd,11If / delectabilibus 11Ie / sine frigore unde nonnulli et
Africam dictam uolunt769 9Fk,10Fg / calidis sine frigore nam aprica loca dicuntur quasi
Africa i. sine frigore 11Fa / calidis quasi apricis est inde dicta Africa 9Fm
313 stabant orantes primi transmittere cursum
stabant ad ripas 11Ie
orantes eum portitorem 11Ie
primi priores anime 11Ie / ut primi transirent 9Fb,11Fd / figura Graeca est ut primi
transirent770 9Fk /
ergo anime ad ripam illius fluminis postulantes ut prime transmitterentur 11Fa
transmittere transire 9Fk / transcendere 11Ie / celeriter peragere 10Fg / mittere hoc est
dirigere cursum suum trans i. ultra flumen 11Ie
767 Ser. Aen. 6,309
768 Ser. Aen. 6,311
769 Ser. Aen. 6,312: id est sine frigore, ut diximus supra (Aen. 5,128): unde non nulli et Africam dictam
volunt.
Ser. Aen. 5,128 : apricum (…) quasi ανευ φρίκης, sine frigore inde est africa quod est calidior
770 Ser. Aen. 6,313
207
cursum uectionem 9Fk / nauigationem 10Fg / flumen 11Ie
314 tendebantque manus ripae ulterioris amore.
manus suas quod est signum peticionis 11Fa
ulterioris ut ad aliam ripam transmitteruntur 11Fa / ripa qua erat ulterius 11Ie
amore pro 9Fb,10Fc,11Fd,11Ie / desiderio 9Fm,11If
315 nauita sed tristis nunc hos nunc accipit illos,
nauita nauta 11Fa / Charon 11Fa,11Ie / Caron semper durus et affabilis numquam771
11Fd
tristis inmiserablilis772 9Fj,9Fk,10Fg / asper773 9Fk,10Fg /seuerus774 9Fb,9Fk / terribilis
9Fk,11Fa / ad triste ministerium deputatur 11Ie
nunc nauicula erat permodica ideo non poterat omnes simul accipere775 10Fg,11Fd
accipit in naue 11Ie
316 ast alios longe summotos arcet harena.
alios homines 9Fk
summotos reiectos 10Fg / a ripa eiectos 11Ie / summotos et arcet ab arena nolens eas
recipere 11Fa
arcet repellit 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Fd,11Ie
harena ab 9Fk,9Fm / in 11If / ab illa ripa 9Fb / <h>arenam littoris tangere non sinit776
10Fg
317 Aeneas miratus enim motusque tumultu
miratus subposita777 9Fb / superiora* parenthesis est 10Fc,11Fd / ordo est Aeneas ait
dic ‘o uirgo’ cetera per parenthesin dicta sunt778 9Fk
enim ratio 9Fb / que 11If
motusque stupefactus 9Fb,9Fm,11Fd / attonitus 9Fm / intrepidus uel ualde timidus 11Ie
/ timore 9Fk / est 10Fc
tumultu concurrentium 9Fb / propter tumultum animarum 11Fa
* superiora cancell. 10Fc
318 ‘dic’, ait ‘o uirgo, quid uult concursus ad amnem?
dic dic mihi 11Fa
uult postulat 9Fk / expetit 10Fg / desiderat 10Fg
concursus conuentus ad fluuium 9Fk / animarum 11Ie / iste 9Fk,11Ie / istae animarum
ad fluuium 11Fa
319 quidue petunt animae? uel quo discrimine ripas
quidue uel 11Fa
petunt ad hunc fluuium 11Fa
animae istae 9Fk
discrimine ó 10Fc / qua differentia779* 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fg / discretione 9Fb,11Fd /
771 Don. Aen. 6,315
772 Ser. Aen. 6,315
773 Ser. Aen. 6,315
774 Ser. Aen. 6,315
775 Don. Aen. 6,315
776 Don. Aen. 6,316
777 Ser. Aen. 6,317
778 Ser. Aen. 6,317
779 Ser. Aen. 6,319
208
distinctia 11Ie / quo discrimine et qua differentia 11Fa
* qua differentia cancell. qua 9Fj,9Fk
320 hae linquunt, illae remis uada liuida uerrunt?’
hae animae 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / iste 10Ea / animae cur repelluntur 11Fa / animae quae
repelluntur a portitore 11Ie
linquunt repulsae scilicet non transeuntes* 9Fb,11Fd
illae animae 9Fb,11Fd,11Ie / alie 10Ea / autem 11Fa / animae quae recipiuntur in cimbi
11Ie
remis cum 11Fa / suis 9Fb
liuida nigra780 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fg,10Ff,11Fa,11Fd / mortifera 9Fb,9Fm,11Fd
uerrunt trahunt 9Fk,10Fg,11Fa / fulcant 9Fb / nauigant 9Fj / pertranseunt 9Fm / secant
11Fa
* non transeuntes cancell. 9Fb
321 olli sic breuiter fata est longaeua sacerdos:
olli Aeneae 9Fk,11Ie / illi 9Fk,11Ie / tunc 11Fa
breuiter paucis uerbis 11Fa / breuiter quippe debuit loqui ne morando diferre uiderentur
quae necessaria agenda erant781 11Fd
fata locuta 9Fk,11Fa
longaeua Sibilla 10Ea,11Fa / senex anus 11If /
Sybillam Apollo pio amore dilexit et ei optulit poscendi quod uellet arbytrium. illa hausit
harenam manibus et tam longam uitam poposcit. cui Apollo respondit id posse fieri si
Erythream insulam in qua habitabat relinqueret. profecta igitur Cymas tenuit et illic
defecta corporis uiribus uitam sola uoce retinuit782 id est in prophecia uel oraculo 11Fd /
Sibilla dicitur longeua quia numen Ap[p]ol<l>inis promeruit ut quot annis uellet ipsa
uiueret dum eius concubitus ab ea idem Apollo quaesisset quem postea fallens ei
consentire noluit sic quod uirgo permansit 11Ie
sacerdos Sibilla 9Fk,11Fd,11Ie
322 ‘Anchisa generate, deum certissima proles,
Anchisa ab 9Fb,11Fd / de 10Fc /
Natus est enim ex homine non inmerito paues quia humani generis habes timiditatem.
sed nihil debes metuere quia ex alia parte genus a superis ducis783 et dicitur tu
‘certissima proles’ eo quod subire inferos potes 11Fd
generate ó 9Fk,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie / nate 11If / filii ó Anchisae 11Fa /
deum deorum 9Fm,10Ea,10Fg,11Fa,11Fd
certissima ó 11Fd,11Ie / uerissima 9Fk / eo quod subire inferos potuit 9Fb /
indubitabilis quia infernum adire potuisti 11Fa
proles progenies 9Fk
323 Cocyti stagna alta uides Stygiamque paludem,
alta profunda 9Fb,9Fj,11Fa,11If
Stygiamque Styx cum quinquaginta fontibus lateret et bellum Gigantes celestibus
inferrent auxilium eis prestitit ob quod dii per ea iurant 11Fd /
Pro numen Stigie paludis intelligitur mortalitas ex qua sicut ex fonte quodam tam Stix i.
780 Ser. Aen. 6,320
781 Don. Aen. 6,321: breuiter quippe loqui debuit relatura superflua, ne quae fuerant necessario agenda
morando differret.
782 Ser. Aen. 6,321
783 Don. Aen. 6,322
209
tristitia quam omnes ceteri cruciatus oriuntur et pene. hanc dii timent fallere quia cum
sint quasi immortales uerentur i. nolunt nec possunt incurrere mortalitem784 11Ie
paludem paludem quae uocatur Stix 11Ie
324 di cuius iurare timent et fallere numen.
cuius paludis 9Fb,9Fk / Stygis 9Fj,9Fk,11Fa
fallere iurare 11Ie / periurare uel mentiri. nam dicitur statuisse Iuppiter ut si quis
fefelisset eius numen uno anno et vii diebus ad ambrosia et nectare prohiberetur785 11Fd
numen maiestatem 10Fg /
Stigia quandam habuisset uim contraria nomini que Ioui seruit in debellando Gigantes
ideo quod promisit matri eius ut nec ipse periuraret umquam nec ulli deo permittetur
periurare numen ipsius786 11Ie
325 haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est;
quam procul stare 10Ea
inops sine terra 9Fk,9Fm,11Ie / sine ope 9Fm,11If
Ops terra est et isti sunt sine terra i. sine humatione787 11Fd /
Inops hic dicitur sine terra. Ops enim dicitur fuisse uxor Saturni quae eadem est
Rea et Cibiles. i. terra unde inops dicitur quia est sine terra i. sine legitima uel
imaginaria sepultura. legitima sicut quando aliqui sepeliunt corpus alicuius et
super eum debita et instituta obsequia exequuntur. imaginaria ut si non posset
habere corpus eius quod sepelire expetunt ad honorem tamen eius quasi adesset ei
tumulum construunt super quem etiam cetera obsequia quasi praesens adesset
componunt. qui autem tali sepultura carent per centum annos uagi et incerti ad
suas sedes peruenire nequeunt et hoc ostendit ubi dicit ‘centum errant’ etc.788 11Ie
inhumata sine humatione 9Fb / insepulta 11Fa,11Fd / est 9Fk /
turba animarum 11Fa / scilicet quae repellitur a ripa 11Ie / ipsorum est turba quae
procul repellitur qui sunt inhumati789 11Fd
326 portitor ille Charon; hi, quos uehit unda, sepulti.
portitor nauta 11Fa / proprie qui portat abusiue qui portatur790 9Fk / qui portitoris
784 Ser. Aen. 6,134: Styx palus quaedam apud inferos dicitur, de qua legimus ‘di cuius iurare timent et
fallere numen (6,324)’: quod secundum fabulas ideo est, quia dicitur Victoria, Stygis filia, bello
Gigantum Iovi favisse: pro cuius rei remuneratione Iuppiter tribuit ut dii iurantes per eius matrem non
audeant fallere. ratio autem haec est: Styx maerorem significat, (...) id est a tristitia Styx dicta est. dii
autem laeti sunt semper: unde etiam inmortales, quia αφθαρτοι και µακάριοι, hoc est sine morte beati. hi
ergo quia maerorem non sentiunt, iurant per rem suae naturae contrariam, id est tristitiam, quae est
aeternitati contraria. ideo iusiurandum per execrationem habent.
785 Ser. Aen. 6,324
786 vide Aen. 6,324
787 Ser. Aen. 6,325
788 Ser. Aen. 6,325: duo dicit, id est nec legitimam sepulturam habet, neque imaginariam. inopem enim dicit
sine pulveris iactu – nam ‘ops’ ‘terra’ est - id est sine terra, sine humatione. vult autem ostendere tantum
valere inanem, quantum plenam sepulturam: nam et Deiphobi umbra transvecta est, cui Aeneas
cenotaphium fecit, ut ‘tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem constitui (Aen. 6,505)’. bene
autem sepultos, id est fletos – nam sine fletu sepultura non est, unde legimus ‘inhumata infletaque turba
(Aen. 11,372)’ - facit supradicta flumina transire, quibus luctus nomen inposuit. ‘centum’ autem ‘annos’
ideo dicit, quia hi sunt legitimi vitae humanae, quibus completis potest anima transire ripas, id est ad
locum purgationis venire, ut redeat rursus in corpora. sane sciendum quia, cum terram dicimus, haec ops
facit; si nympham dicamus, haec Opis; si divitias, hae opes numero tantum plurali.
789 Don. Aen. 6,325
790 vide Aen. 6,298
210
sustinet curam791 11Fd / qui ab unda portantur et transeunt se 11Fd
ille est 9Fk,10Ea,11Fa,11Ie / quem uides 9Fm,10Fc
Charon non gratiosus per antifrasin792 11If
uehit qui transeunt 11Ie
unda undam 9Fb / undas 11Fa
sepulti sunt 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa / sepultus nauigat 11Fa / bene autem sepultos dicit
i. fletos quia sine fletu sepultura esse non potest793 11Fa
327 nec ripas datur horrendas et rauca fluenta
ripas Cocyti et Acherontis 9Fk
datur permittitur 9Fb,9Fm,11Fd / conceditur illis*10Fg,11Fa / ideo dicit poeta qui
ostensurus est Eneam aliquos recognouisse qui inhumati erant 10Fg
horrendas ad 10Fc,11Fa / sordidas 10Fg
et ac 11Fa
rauca sordida 10Fg / sonantia 9Fb / aut rheumata dicit aut pluraliter usus est numero
propter tria flumina794 9Fk / rauca enim i. grauiter sonantia** et bene pluraliter quia de
tribus loquitur 9Fb,11Fd
* conceditur illis cancell. illis 10Fg ** enim. i. grauiter sonantia cancell. 9Fb
328 transportare prius quam sedibus ossa quierunt.
transportare transire 9Fb,11Ie / ad ripas 11Fa / transire ueluti transportantur i. non
possunt transire donec sepeliantur 11Fa
prius prius quam corpus in suam naturam redeat i. in terra795 i. in sepulchris 9Fb / donec
ossa ipsorum sepulchris condantur796 uel prius quam corpus in naturam suam redeat i. in
terram 11Fd
sedibus in terra 11Fd / sepulturis 11Ie
ossa eorum 11Ie
quierunt quieuerunt 10Fc,10Fg / quieuerint 11Fa,11Ie
329 centum errant annos uolitantque haec litora circum;
centum per 11Fa,11Ie
errant uagantur 10Fg / autem 11Fa / si non sepeliuntur anime 11Ie
annos pro 11If
uolitant uagantur 11If
330 tum demum admissi stagna exoptata reuisunt.’
tum deinde 10Fg,11Fd / post centum annos 11Fa,11Ie
demum tandem 10Ea / nouissime 10Fg
admissi recepti 9Fj,9Fk,9Fm / assumpti 10Fg / permissi 11Fd / concessi 9Fb,11Fd /
adiuncti 11Ie / recepti ab Acharonte 11Fa / sedibus 11Ie
stagna Loethei scilicet fluminis797 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / Letheum fluuium dicit ad quem
si quis perueniat preterita mala obliuiscitur 11Fa
exoptata desiderata 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie
reuisunt transeunt 9Fk / contemplantur 10Fg / uidere desiderant 11If
791 Don. Aen. 6,326
792 vide Aen. 6,299
793 vide Aen. 6,325
794 Ser. Aen. 6,327: aut rheumata dicit: aut bene pluraliter, quia de tribus loquitur.
795 Ser. Aen. 6,328
796 Don. Aen. 6,328
797 Ser. Aen. 6,330
211
331 constitit Anchisa satus et uestigia pressit
constitit stetit 9Fb,11Fd / tunc postquam hoc audiuit substituit 11Fa
Anchisa de 10Fc / ab 11Fd / filius Anchise 11Fa
satus Aeneas 9Fk,11Ie
uestigia sua idipsum est 11Fa
pressit fixit 10Fg / stetit immotus 11Ie / cogitatione 9Fb / scilicet cogitatione tardus798
9Fk / in uno loco stetit quod solent facere meditantes 11Fa / retinuit scilicet de
cogitatione retardatur 11Fd
332 multa putans sortemque animo miseratus iniquam.
putans reputans 9Fb,9Fm,11Fd / cogitans 10Fc,11Fd / repertractans 10Fg / in mente
cogitans 11Fa / reputans cum animo pertractans799 9Fk
sortemque eorum 11Ie /
iniqua enim sors est puniri propter alterius neglegentiam800 9Fb,9Fk,11Fd / dolens eos in
qua conditio tenebat801 11Fd / insepultorum qui iniuste puniebantur propter
neglegentiam 11Fa /
Insepultorum propter neglegentiam aliorum (…) enim culpa est i. insepultus faciat
presagio futuri mali nam et ipse Eneas insepultus iacebit 11Fa
animo cum 11Ie / suo 11Ie
iniquam iniquum erat ut propter culpam uiuorum mortui penam paterentur. uiuorum
namque culpa esset quod mortui non sepeliebantur 11Ie
333 cernit ibi maestos et mortis honore carentis
cernit Eneas 9Fk / et 11Fa
maestos tristes 11Fd
mortis honore sepultura 9Fj,9Fk,10Ea,11Fa / sepultura quorum officia non fuerunt
celebrata 9Fb,11Fd / non habuerunt in morte honorem 11Ie
carentis accusatiuus 9Fb,11Fd
334 Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten,
Leucaspim gubernator* Orontis 9Fb,11Fd,11Ie / scilicet 10Ea
Lyciae illius gentis 9Fb / insulae 11Fd
ductorem principem 10Fg / ducem 11Ie
classis classem posuit pro una naue802 9Fb / una nauis classis uocatur 9Fk / totum pro
parte quia ‘classis’ dicitur multitudo nauium 11Fd
Oronten nam Leucaspis gubernator fuit nauis Orontis 11Fa
* gubernator add. nauis 11Ie
335 quos simul a Troia uentosa per aequora uectos
quos Leucaspim et Orontem 9Fk / Orontem et Leucaspin cum Aenea 11Fa /
Duobus pro causis dictum est i. ut legentem reuocarent in memoriam qui essent isti uel
ubi aut quando aut qua ui interisse uiderentur. altera ne esset Aeneae uicium quod suos
sepulturae non tradidisset803. quod sanatur quia eum excoeperat multitudo pelagi 11Fd
simul cum Aenea 9Fm,11Fa,11Ie
uectos transportatos 9Fk
798 Ser. Aen. 6,331
799 Ser. Aen. 6,332
800 Ser. Aen. 6,332
801 Don. Aen. 6,332
802 Ser. Aen. 6,334: apertum exemplum, classem dici etiam unam navem (…)
803 Don. Aen. 6,335
212
336 obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque.
obruit submersit 11Fd / oppressit 11Fd
Auster hic distinguendum804 9Fk
aqua in aqua 11Fa
inuoluens opprimens 11Fd / Auster 9Fk
uirosque ipsos 11Fa
337 Ecce gubernator sese Palinurus agebat,
gubernator illis gradientibus per inferos 11Fa
agebat ducebat 11Ie / sine negotio incedere805* 9Fb,9Fk,11Fd / incedebat nam agere est
proprie sine officio incedere. antiqui autem ‘agebat’ dicebant pro ueniebat 11Fa
* incedere incedebat 9Fb,11Fd
338 qui Libyco nuper cursu, dum sidera seruat,
qui Palinurus 9Fk,11Fa / aliquando 9Fk
Libyco a 11Ie / in 9Fj,11Fa,11Ie / in Africano mari 11Fa / Africani maris nauigatione
11Fd / bene ‘Lybico’ nauigatio enim non a deuerticulo sed ab intentione accipit
nomen806 9Fk
cursu in 10Fc / nauigatione 10Ea,10Fg / maris 11Ie
sidera dum intuebatur cursum siderum 11Fa
seruat custodit 9Fk / obseruat 10Fg
339 exciderat puppi mediis effusus in undis.
exciderat b 11Ie /ceciderat 9Fb,9Fj,10Ea,11Fa,11Fd
puppi c 11Ie / a puppe 9Fm,10Fc,11If / puppi 9Fm / a naui 11Fa / datiuus 11Fd
mediis est 9Fk
effusus d 11Ie / inmersus 10Fg / deiectus 11Ie / precipitatus 11Fd / proiectus 11Fd /
arcaismos est807 9Fk / pro in undas medias Acharontes 11If / pro in medias undas 9Fb /
‘Effusus in undis’ arcaismos est pro eo quod est effusus in undas. arcaismos est quando
prepositio non trahit suum casum 11Fa
340 hunc ubi uix multa maestum cognouit in umbra,
hunc Palinurum 9Fb,9Fk,10Fg,10Ea,11Fa,11Fd
ubi postquam 9Fk,11Fa,11Ie
maestum tristem 11Fa /
Prudentiores dicunt animas recentes a corporibus exutas sordidiores esse donec
purgentur. quae purgatae incipiunt esse clariores808 11Fd
cognouit Aeneas 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie
umbra obscuritate 11Ie
341 sic prior adloquitur: ‘quis te, Palinure, deorum
sic taliter 11Fa
adloquitur Aeneas 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Ie / illum 11Fa,11Ie
quis c 11Ie / deus 9Fb
Palinure ó 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie
804 Ser. Aen. 6,336
805 Ser. Aen. 6,337
806 Ser. Aen. 6,338
807 Ser. Aen. 6,339
808 Ser. Aen. 6,340
213
deorum ‘quis deus’ debuit dicere Grece enim locutus est809 9Fk,11Fd / ‘quis deorum’
Greca est figura pro eo quod est ‘quis deus’ 11Fa
* Grece … est cancell. 9Fk
342 eripuit nobis medioque sub aequore mersit?
eripuit abstulit 9Fb,10Fg,11Fd / te 9Fk
nobis a 9Fb,9Fj / bene ‘nobis’ gubernator enim communi perit periculo810 9Fk
medioque in 9Fb,9Fj / in medium 11Fa
aequore ponto 9Fj / equorum 9Fk,11Fa
mersit te 11Fa / themesis* est medio equore submersit811 9Fk / pro submersit themesis*
est i. sectio unius uerbi 11Fd
* themesis lege tmesis 9Fk
343 dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus,
dic b 11Ie
age a 11Ie / hortantis aduerbium812 9Fk,11Fa / ideo hoc quero 11Ie
namque quia 11Ie
mihi a me 9Fb,9Fj,11Ie
fallax falsa praedicens 10Fg
haud non* 10Ea,11Fa,11Ie
repertus inuentus 9Fb / est 9Fk,10Fc
* non add. modo 11Ie
344 hoc uno responso animum delusit Apollo,
hoc in 11Fd
animum meum 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
delusit fefellit 10Fg,11Fd,11Ie / circumuenit 9Fb,11Fd / decepit 10Fg
345 qui fore te ponto incolumem finisque canebat
qui Apollo 9Fk,11Fa,11Ie
fore esse 9Fb,11Fa,11Fd / futurum esse 10Fg
ponto per 9Fb,10Ea / in 11Ie / mare scilicet per pontum 11Fa / egredi 11Ie
incolumem sanum 11Fa / quasi sine columba 9Fb
finisque ad 10Fc
canebat te 11Fa
346 uenturum Ausonios. en haec promissa fides est?’
Ausonios ad 9Fj,11Fa,11Ie / Italicos 10Fc,11Fa,11Ie / hoc cata to siopomenon
intelligendum est813 quia nusquam hoc supra perire est 11Fa
en ecce 11Fa / yronia 9Fm,10Fc
haec tua 11Ie
promissa tibi 11Fa / mihi 11Ie / hoc promiserat ei Apollo dum omnes suos incolumes in
Italiam uenturos uaticinaret 11Ie /
Apollinis i. hanc rem promisit tibi Apollo nam responsa Apollinis uera quidem erant sed
oblique dicta i. omnia que tibi dixit Apollo uera fuerunt. non enim ut tu putas naufragio
perii et ad Italiam ueni s. antequam a mari egrederer a Veliensibus interfectus sum 11Fa
fides Apollonis 11Ie
809 Ser. Aen. 6,341: ‘quis deus’ debuit dicere, sed graece dixit τίς θεων.
810 Ser. Aen. 6,342
811 Ser. Aen. 6,342
812 Ser. Aen. 6,343
813 Ser. Aen. 6,346
214
347 ille autem: ‘neque te Phoebi cortina fefellit,
ille Palinurus 10Ea / ait 11If,9Fj / respondit 10Fc / ad hec Palinurus dixit*
9Fb,9Fk,11Fa,11Fd
autem a 11Ie
cortina a corde 9Fk / uelum 11Fd / responsum 10Fg / augurium 11Ie / tripos Appolinis
11If / dicta est aut quod cor teneat aut quod tripos saeptus erat corio serpentis814 9Fk /
uelum corium Phitonis quem occidit Apollo i. oracula 9Fb / corium Phitonis quem
occidit Apollo est enim facta de illa pelle 11Fd /
Cortina Phebi dicitur tripos i. mensa uel altare Phebi. et dicitur a corde eo quod ibi cor et
uoluntas Phebi patefiebat uel dicitur cortina quasi certina quia certa responsa in eo
tripode sumebantur uel dicitur a corio Phitontis serpentis quo tripos illa operta erat815
11Ie
fefellit decepit 10Fg / exponit Loeti sui Caron 10Fg
* dixit ait 9Fb,11Ie, respondit 11Fa,11Fd
348 dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit.
dux ó 10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie / fili Anchise 11Fa
nec contrarius 9Fk
deus Somnus 9Fb,9Fk,9Fj,11Fa,11If / Somnus in similitudine Forbanti 11Fd / hic
distinguendum ne sit contrarium nam somnus deiecit816 9Fk
aequore in mari 10Fg / in aequor 11Fa
mersit fefellit 11Fa / me 9Fk,11Fa
349 namque gubernaclum multa ui forte reuulsum,
namque a 11Ie
gubernaclum d 11Ie / ut sit ueri simile quod uenit ad Italiam817 9Fk / gubernaculum dicit
ut sit ueri simile quod post tres dies ad litus Italie peruenerit 11Fa
multa cum 9Fj / multa uirtute 11Fa
forte fortuna 10Fg,11Ie
reuulsum a naue 11Ie
350 cui datus haerebam custos cursusque regebam,
cui gubernaculo 9Fj,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
haerebam iungebar 9Fk / ego i. adherendo insistebam illi 11Fa
datus destinatus 10Fg / deputatus 11Ie / illi 11Fa
cursusque nauigationem 10Fg / nauis 11Ie / et quo 10Fc,10Ff / illius 11Fa
regebam gubernabam 9Fk
351 praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro
praecipitans b 11Ie / dum praecipitarer818 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / accelerans
9Fm / cadens 9Fm,10Fc,11Ie / ego 11Ie
traxi b 9Fk / c 11Ie
maria per 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie
814 Ser. Aen. 6,347
815 Ser. Aen. 6,347: cortina dicta est aut quod cor teneat, aut quod tripus saeptus erat corio serpentis, ut
diximus supra (Aen. 3,92) (...)
Ser. Aen. 3,92: dicitur autem cortina, vel quod Apollinis tripos corio Pythonis tectus est, vel quod certa
illinc responsa funduntur, quasi certina, vel, quod verius est, quia cor illic vatis tenetur.
816 Ser. Aen. 6,348
817 Ser. Aen. 6,349: ut sit veri simile, quod post triduum tetigit litus Italiae.
818 Ser. Aen. 6,351
215
iuro aut exsecratio est aut certe iurat quasi maria nauta819 9Fk / ego uel quasi nauta uel
quasi per rem sibi contrariam 11Fa / quia ipsa causa mortis eius extiterant et ideo per
ipsa iurauit ut ex dictis suis fides haberetur820 11Fd
352 non ullum pro me tantum cepisse timorem,
cepisse me 9Fb,11Ie /
Quasi dicit non tantum timui pro me postquam cecidi quantum timui ne tua nauis
mergeretur amisso me cum gubernaculo 11Ie
353 quam tua ne spoliata armis, excussa magistro,
quam a 9Fk / quantum 11Fd
tua timui 9Fb,11Fd / timuisse 11Fa / coepi 10Ea,11Fd
spoliata c 9Fk
armis ab 11Fd / perdito* gubernaculo 9Fk,11Fa / clauo 11Ie / amissione gubernaculi821
9Fb
excussa et 11Fd / desolata 11Ie / naue dixit** de qua fuerat magister excussus 822
9Fb,9Fk,11Fd
* perdito cancell. 11Fa ** dixit hoc est 11Fd, cancell. noue dixit 9Fb
354 deficeret tantis nauis surgentibus undis.
deficeret d 9Fk / periret 10Fg,11Ie / mergeretur 9Fb,11Fd
nauis b 9Fk
surgentibus non de tua pericia dubitauit sed propter perditum gubernaculum 11Fa /
Non quia tempestas fuit fauente Neptuno sed tumens pelagus fuisse significat. nec de
Aeneae pericia disperauit sed propter perditum gubernaculum823 11Fd
undis proxellis* 9Fj / fluctibus 11Ie
* proxellis lege procellis 9Fj
355 tris Notus hibernas immensa per aequora noctes
tris per 9Fm / accusatiuus 11Fd
Notus a 9Fk / uentus 9Fb,11Fa,11Fd
hibernas asperas824 9Fj,9Fk,10Fc,11Fa / et retulit ad adfectum natantis825 9Fb,9Fk,11Fd
immensa f 9Fk / magna 11Fa
per e 9Fk
aequora g 9Fk
noctes k 9Fk
356 uexit me uiolentus aqua; uix lumine quarto
uexit d 9Fk
uiolentus b 9Fk / fortis 9Fj,10Fg,11Fd / durus 10Fg / grauis 10Fg / qui est contrarius
11Fa
aqua c 9Fk / in 11Fa / cum 11Ie
lumine n 9Fk / die 9Fj,9Fk,9Fm,10Fg,11Ie / quarto die 9Fb,11Fa,11Fd
quarto m 9Fk
819 Ser. Aen. 6,351
820 Don. Aen. 6,352
821 Ser. Aen. 6,353
822 Ser. Aen. 6,353
823 Ser. Aen. 6,354
824 Ser. Aen. 6,355
825 Ser. Aen. 6,355
216
357 prospexi Italiam summa sublimis ab unda.
prospexi f 9Fk
italiam f 9Fk
summa q 9Fk
sublimis ó 9Fk / eleuatus 11Fd / ueniens super aquam 11Fa / ego 9Fb,11Ie
unda u 9Fk
358 paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam,
paulatim et 11Fa
adnabam adnatabam 9Fb,10Fg,11Fa
terrae ad terram 9Fm,11Fa,11Ie / loca 9Fj,11Fa,11Fd,11Ie / Lucanorum 9Fk
359 ni gens crudelis madida cum ueste grauatum
ni a 9Fk,11Fa / nisi 9Fb,11Fa
gens c 9Fk / a 11Ie / Lucanie regionis 11Ie / Velensium 11Fa / Lucanorum et dicit eum
Aureliensibus interemptum* 826 9Fb,11Fd
crudelis b 9Fk,11Ie
madida humida 9Fj,10Fg,11Fa
grauatum e 11Ie / me 9Fk,10Fc,11Ie / nisi me inuasisset ferro 11Fa
* eum interemptum se interfectum 11Fd
360 prensantemque uncis manibus capita aspera montis
uncis curuis 10Fg,11Fd
manibus meis 11Fa
capita saxa 9Fj,9Fk / ripas 11Ie / scopulos qui in mari apparent 11Fa / ex radicibus
montium quasi cum quibusdam capitibus in mare producta tenduntur827 11Fd
aspera alta 9Fk
montis pro saxi 9Fk,10Fg
361 ferro inuasisset praedamque ignara putasset.
ferro d 11Ie / gladio 10Fg
inuasisset c 11Ie / arripuisset 10Fg,11Fd / interfecisset 11Fd / superuenisset 11Fd / et
nisi 9Fb / me 11Fa
praedamque predum 9Fb / esse 11Ie
ignara gens* 9Fb,9Fk,11Ie / ipsa 10Fc / ignorans quid homo essem 11Fa
putasset me esse 11Fa / habere me 11Fd / me 11Ie
* gens add. illa 9Fb
362 nunc me fluctus habet uersantque in litore uenti.
me corpus 11If / corpus meum828 9Fb,9Fm,10Fg,11Fa,11Fd / corpus nobis cum oritur et
moritur secundum philosophos829 9Fk
habet possidet 10Fg
uersantque commouent 10Fg / agitant 10Fg / uolunt 11If / me 9Fk,11Fa
363 quod te per caeli iucundum lumen et auras,
quod propter* 9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie / ideo 9Fk / eo quod 9Fb / propter quod quia
826 Ser. Aen. 6,359
827 Don. Aen. 6,360
828 Ser. Aen. 6,362
829 Ser. Aen. 6,362: quia secundum philosophos corpus solum nostrum est, quod nobiscum oritur, nobiscum
perit. anima enim generalitatis est et adeo non est nostra, ut etiam in alia corpora plerumque transeat.
ergo ‘me’ corpus meum, quod est hominis proprium (…)
217
insepultus iaceo 11Fa
caeli aeris 11Ie
iucundum pulchrum 9Fk
lumen quia est apud inferos lumen si non iucundum830 9Fb /
Bene per lumen celi iocundum quoniam apud inferos loquebatur831quia est apud inferos
lumen sed non iocundum832 11Fd
auras aerem 11Fa,11If / aerem scilicet non infernalem 10Fg
* propter add. quod 9Fm,11Ie
364 per genitorem oro, per spes surgentis Iuli,
per et 11Fa
genitorem Anchisen 10Ea / tuum 11Fa,11Ie
Bene per genitorem cuius causa tantum laborem susceperat et bene per spem filii quem
unicum habuit et propter quem querebat Italiam833 11Fd
oro precor 9Fk,10Ea
spes uel spem 10Ff
surgentis crescentis 9Fj,10Fg,11Fa,11Ie,11If
Iuli Ascanii 9Fj
* crescentis add. iuli 10Fg
365 eripe me his, inuicte, malis: aut tu mihi terram
eripe liberate 9Fk / his uagationibus quas patior et transpone me in illa ripa 11Ie
his ab 9Fj,11Fa,11Fd / que cernis 10Fg / his autem quasi diceret quae cernis834 11Fd /
inuicte ó 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie,11If / qui inferos subire potuisti835 9Fk,11Fd / qui inferos
subire potuisti. bene autem ante ‘malis’ petiit ut saltem mihi potuisset obtinere 11Fa
malis ab 10Fc
terram in 10Fc / fac mihi cenotafion 9Fk
366 inice, namque potes, portusque require Velinos;
inice sepeli 9Fm,11If / inmit<t>e 9Fb / iacta 11Ie / imaginariam sepulturam mihi fac
11Fa,11Fd / s. hoc facere quod precor 11Fa / conde immit<t>e uel iacta 11Fd
namque quia 11Ie
potes quia ubique eum rerum diuinarum inducit peritum836 9Fk,11Fd
require tu 9Fk
Velinos proprium nomen 11Fd / Veliensium 9Fm / a ciuitate 9Fk / ciuitates Campaniae
11Ie / ubi corpus meum iacet 11Fa / quia ibi iaceo 11Ie / illius lacus ideo addidit Velinos
ne diceret Aeneas nescio ubi funus tuum posse reperiri 11Fd
367 aut tu, si qua uia est, si quam tibi diua creatrix
aut a 11Ie / uel aud 11Ie
tu b 11Ie / Enea 11Ie
si f 11Ie / si est ulla ratio837 11Fd / si aliqua ratio et aliqua possibilitas est tibi 11Fa / ideo
dico si qua uia est tibi 11Ie
830 Ser. Aen. 6,363
831 Don. Aen. 6,363
832 Ser. Aen. 6,363
833 Don. Aen. 6,364
834 Ser. Aen. 6,365
835 Ser. Aen. 6,365
836 Ser. Aen. 6,366
837 Ser. Aen. 6,367
218
qua aliqua 11Ie
uia ratio 9Fj,9Fk,9Fm,10Fc,10Ff,11If / eundi 11Ie / tibi 11Ie
quam uiam 9Fk,9Fm,10Fc,11Fd,11Ie / rationem 9Fk / idem est 11Fa
tibi sui 9Fj
creatrix Venus 9Fj,9Fk,11Fa,11Ie,11If / mater 10Ff / tua 11Fa / rerum omnium
generaliter838 9Fk,11Fd / natura uel somnum to agaton 11Ie
368 ostendit (neque enim, credo, sine numine diuum
neque parenthesis 10Fg / non 11Ie
enim quia 11Ie
credo esse 11Fd / te esse 9Fm / hoc 11Fd
numine potestate 10Fg / uoluntate 10Fg / sine uoluntate deorum 11Fa
369 flumina tanta paras Stygiamque innare paludem),
tanta quia 9Fb,9Fm,10Fc
paras preparas 11Fa / preparas s. ut uel pati 11Fd
innare nauigare839 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd / more suo840 9Fk
370 da dextram misero et tecum me tolle per undas,
da c 11Ie / praesta* auxilium841 9Fb,9Fk,10Ff,10Fg,11Fa,11Fd
dextram d 11Ie
misero e 11Ie / mihi 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie
tolle fer 10Fg / transporta 11Fa / duc 11Ie
undas Stigias 11Ie / per hanc aquam 11Fa / me ultra istum fluuium 11Fa
* praesta cancell. 10Ff,11Fa
371 sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.’
ut fac autem hoc 11Fa / quia in uia nequiuit quiescere 11Ie
placidis in 11Fa
quiescam ego 9Fk / et bene quia naute semper uagantur842 9Fk,11Fd /
Da mihi auxilium ut post mortem possim requiescere quia in uita semper causa tui
laboraui et bene quia naute semper uagantur 11Fa
* et bene requiescam et bene 11Fd
372 talia fatus erat coepit cum talia uates:
erat Palinurus 9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie
coepit loqui 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / respondere 10Fg,11Fa / dicere 10Ea
talia uerba 11Fa
cum tum 9Fb
uates Sibilla 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If
373 ‘unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido?
Palinure ó 10Fc
tibi est 11Fa / accidit 11Ie
838 Ser. Aen. 6,367
839 Ser. Aen. 6,369
840 Ser. Aen. 6,369
841 Ser. Aen. 6,370
842 Ser. Aen. 6,371
219
dira cupido presumtuosa 9Fb / cupiditas ex deorum ira ueniens843 9Fk / presumptuosa
uel pessima uel magna s. est 11Fd / pessima uel magna ut contra uoluntatem deorum
Stigis paludem transire uelis 11Fa
374 tu Stygias inhumatus aquas amnemque seuerum
tu quod tu 11Fa,11Ie
inhumatus insepultus 9Fj,11Fa
amnemque seuerum tristem 9Fm,10Fg,11If / tristem et recriproca sunt844 9Fk / tristem
quia tristes facit 9Fb / tristem Acherontem scilicet 11Fa
375 Eumenidum aspicies, ripamue iniussus adibis?
Eumenidum Furiarum 11Fa,11Fd / autem quem habitant Eumenides845 9Fk,10Fg
ripamue flumen 11Ie / uel 9Fj / hanc 11Fa
iniussus sine iussu 10Fg / sine iussione manium 9Fb,11Fd / sine uoluntate deorum
9Fm,11Fa
adibis transibis 9Fm,11Fa / non aliter adibis 10Fc / quasi dicit non potes hoc facere 11Ie
376 desine fata deum flecti sperare precando,
desine a 9Fk cessa 9Fk,10Fg / demitte 11Fd / ne putes aliter tibi uenire quam destinatum
est 11Ie
fata c 9Fk / fata quae semel decreuerunt846 9Fb,9Fk,11Fd
deum c 9Fk / deorum 10Ea
flecti c 9Fk / posse 10Fg,10Ff,11Fa
sperare d 9Fk / cessa sperare posse flecti uoluntatem deorum ullis precibus 11Fa
precando b 9Fk / prece 11Fd / dum rogantur 11Ie
377 sed cape dicta memor, duri solacia casus.
sed sed tene dicta mea memor esto habiturus in aduersis tuis solatium sempiternum847
11Fd
cape audi 9Fm,11Fa,11Fd,11If / accipe 9Fb,10Fg,11Fd
dicta mea 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd,11Ie
memor tu 11Ie / dictorum meorum 11Fa
duri inpossibilis 9Fb,10Fg / inmutabilis 10Fg / pessimi 11Fa / inpossibilis* ad
mutationem848 9Fk
solacia esse 9Fk,11Ie / scilicet 10Ff,11Ie / quia dicta mea erunt tibi auxilia 11Fa / uero
solacia erunt tibi 11Ie
casus euentus 10Fg,11Fa / periculi 11Fd / tui 9Fb,11Fd,11Fa,11Ie / qui sunt 10Fc /
genitiuus 10Fg
* inpossibilis insolubilis 11Fd
378 nam tua finitimi, longe lateque per urbes
nam quia 11Ie
finitimi uicini 9Fj,9Fm,10Fg,11Fd,11Ie / propinqui 11Fd / Velinenses 11Ie / uicini
regionis illius ubi tu iaces longe circumquaeque 11Fa
843 Ser. Aen. 6,373
844 Ser. Aen. 6,374; vide Aen. 6,132
845 Ser. Aen. 6,375
846 Ser. Aen. 6,376
847 Don. Aen. 6,377
848 Ser. Aen. 6,377
220
379 prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt
prodigiis pestilenciis 9Fb / pestilentia 11Fa / ostensis 11Ie / conpendiose et pestilentiam
ortam et petitum oraculum significauit849 9Fk,11Fd
acti compulsi 9Fj,9Fk,11Fa / coacti 9Fb,9Fm,10Fg,11Fd / ducti 11Ie
piabunt placabunt850 9Fb,9Fk,10Fc,11Fd / purgabunt 9Fk / effexegesis 11Fa /
expiabunt851 11Fd,11If / purificabunt per sacrificia 11Ie / propter Palinurum 11Ie /
Quia dei diuersis monstris et prodigiis uexabant propter Palinurum terram illam donec
cineres eius uel inuentum Palinurum sepelirent uel ei imaginarium sepulcrum
constituerent852 11Ie
380 et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent,
statuent construent 10Fg,11Fd / extruent 10Fg / tibi 9Fb,11Fa,11Ie
tumulum coenotaphion 9Fm
tumulo ipsi 11Fa
sollemnia exequias 11Ie / uictimas munera 9Fb / uictimas et hostias uel uota 11Fd / quae
singulis annis soluentur 11Fa
mittent constituent 11Fa
381 aeternumque locus Palinuri nomen habebit.’
aeternumque in 9Fb,9Fk,10Fg / aeternaliter 9Fm,11Fa,11If / in eternum 9Fk /
aduerbium 9Fb / in aeternum et est aduerbium quasi aeternaliter853 11Fd
locus ille 11Fa / sepulturae tuae 11Ie
Palinuri plus est quam si ‘tuum’ diceret854 9Fk / uocabitur ‘Palinurus’ 11Fa / ut sit
uocatus Palinurus 11Fd
382 his dictis curae emotae pulsusque parumper
his dictis Sibille 11Fa
curae sollicitudines 11Fa / Palinuri 11Fa,11Ie
emotae sublate 11Fa / remotae 10Fg,11Fd / remote a Palinuro 9Fb / sunt
9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Fd,11Ie
pulsusque est 11Fa,11Fd,11Ie
parumper paulatim 9Fb,11Fa,11Fd / paulatim laetare coepit855 9Fk
383 corde dolor tristi; gaudet cognomine terra.
corde tristi a 9Fj / ex 10Fg / Palinuri 11Ie / illius 11Fa
gaudet Palinurus 9Fk,11Ie / facit autem ‘hic’ et ‘hec’ cognominis856 11Fa / gaudet quod
nomine illius cognominanda est terra 11Fa
cognomine de 11If / sui similitudine 9Fb / nominis sui similitudine 9Fk /
Nominis sui similitudine857 uel gaudebat se <h>abiturum memoriam perpetuam licet
tristem sui nominis in illis regionibus quia de mortuo nomen sumpserunt ideo
849 Ser. Aen. 6,379
850 Ser. Aen. 6,379
851 Ser. Aen. 6,379
852 Ser. Aen. 6,378: de historia hoc traxit. Lucanis enim pestilentia laborantibus respondit oraculum manes
Palinuri esse placandos: ob quam rem non longe a Velia ei et lucum et cenotaphium dederunt.
853 Ser. Aen. 6,381: in aeternum: et est adverbium
854 Ser. Aen. 6,381
855 Ser. Aen. 6,382
856 Ser. Aen. 6,383
857 Ser. Aen. 6,383
221
cognomine858 11Fd
terra illius ubi humabatur 11Ie
384 Ergo iter inceptum peragunt fluuioque propinquant.
ergo quandoque ceperunt iter ergo peragunt illud 11Ie
inceptum dispositum859 9Fb,10Fg,11Fd / inchoatum 11Fa / destinatum860 10Fg,11Fd
peragunt explent 11Ie / Aeneas* et** Sibilla 9Fb,9Fk,1 0Ea,11Fa,11Fd,11Ie
fluuioque ad fluuium 11Fa / Stigio 9Fb / Acheronti 9Fm
* Aeneas add. scilicet 11Fd ** et cum 11Ie
385 nauita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda
nauita Charon 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie
quos Aeneam et Sibillam 9Fb / epent<h>esis ut Mauors861 9Fk
iam statim 10Fg
inde deinde 11Fa
ut postquam 11Fa,11Ie
Stygia infernali 11Fd / dicit Stigia unda manifestantur tria flumina coniuncta862 11Fa
386 per tacitum nemus ire pedemque aduertere ripae,
tacitum silens 9Fk,11Fd / aut solum aut* ipsos tacitos863** 9Fb,9Fk,11Fa / quia nec fere
nec uolucres erant ibi 11Ie
aduertere dirigere 11Ie / adpropinquare 9Fb / appropinquare ad ripam 11Fa / conuertere
ad ripam 10Fg
ripae datiuus 11Fd
* aut solum aut uel solum uel 11Fa ** ipsos tacitos ipsi taciti 9Fk
387 sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro:
sic taliter 11Fa
adgreditur Charon 9Fk,11Ie / illum 11Fa / hoc sermone ostendit iratum864
9Fb,9Fk,11Fd / inuadit ac per hoc ostendit illum iratum 11Fa / adgreditur dictis oratione
interpellat 11Fd
increpat loquitur increpando 11Ie / nemine arguente 10Fg / illum 11Fa
ultro statim 9Fb,11Fd / sponte i. prior locutus est cum illi priores loqui debuerant 11Fa
388 ‘quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis,
quisquis quicumque es 11Fa / ó* 11Ie,11If
armatus bene a prescriptione** ac si diceret nihil pium molitur armatus865
9Fb,9Fk,11Fd / prescriptio est nam armatus nil pietatis molitur 11Fa
tendis festinas 11Fd,11Ie
* ó add. tu 11Ie ** bene a prescriptione cancell. 9Fb,11Fd
389 fare age, quid uenias, iam istinc et comprime gressum.
fare loquere 11Fa / manifesta 11Ie / <h>ortatiuum 10Fg
858 Don. Aen. 6,383: gaudebat se tristem licet, tamen perpetuam memoriam sui nominis in illis regionibus
habiturum.
859 Don. Aen. 6,384
860 Don. Aen. 6,384
861 Ser. Aen. 6,385
862 Ser. Aen. 6,385: (…) et hinc ostenditur quod diximus (Aen. 6,295), iuncta esse haec tria: Acheronta,
Stygem, Cocyton. de his autem nascuntur alia, unde est ‘et novies Styx interfusa coercet (Aen. 6,439)’.
863 Ser. Aen. 6,386
864 Ser. Aen. 6,387
865 Ser. Aen. 6,388
222
quid cur866 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,10Fg,11Fd / nam aduerbium est867 9Fb,10Fc,11Fd /
propter quod 11Fa,11Ie / ad quid 9Fm,10Fc / ‘quid’ ‘ad quid’ uel ‘cur’ et est aduerbium
10Fc
iam istinc inde 11If / a loco ubi erant 10Fg / in* isto loco 9Fj,11Fd / ex isto loco ubi
nunc stas 11Ie / a loco in quo es868 ne appropinques** 9Fb,9Fm,10Fc
comprime retine 11Fa / recomprime 11Fa / sta 11Fd
gressum tuum 11Ie / ne ultra audeas ire et ab illo loco licet recedere 11Fa
* in ab 9Fj ** ne appropingues cancell. 9Fb,110Fc,1Fa
390 umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae:
umbrarum animarum 9Fk,10Fg / hic tantum umbrae sunt 11Fa
somni dei 11Fd / et est locus 11Fa,11Ie
noctisque deae 11Fd
soporae de 9Fj / cum 11Fa / in 11Fd / sopori* fere 9Fm,11If / sopora<m> 11Ie / habundantis sopore869 10Fg / habundantis sompno** 11Fa / quia in obscuris locis somni sopor
solet homines subintrare 11Ie
* sopori sophori 11If ** sompno lege somno 11Fa
391 corpora uiua nefas Stygia uectare carina.
Corpora uiua uiuorum 9Fk,9Fm,10Fg / corpora uiuorum hominum 11Fa / quia sunt et
mortuorum quae tantum uidentur i. umbrae870 11Fd
nefas illicitum* 9Fj,9Fk,11Fa / est 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,11Ie / est cum infernali nauicula
11Fd
Stygia in 11Fa / cum 11Ie
* illicitum inlicitum 11Fa
392 nec uero Alciden me sum laetatus euntem
nec et propter hoc aliud te intrare carinam hanc ne et tu facias sicut isti alii 11Ie
Alciden Herculem* 9Fb,9Fm,11If,11Ie / ab Alceo auo suo 11Ie / Alcides dictus est
Ercules ab Alceo patre Amfitrionis 10Fg /
Herculem. legitur in Orpheo quod quando Hercules ad inferos descendit Caron territus
eum statim suscepit. ob quam rem anno integro in compedibus fuit. ideo ergo ‘non
letatus’ propter supplicium suum. Alchides uero hoc nomen habuit a prima etate i. a suo
patre Alcheo871 11Fd
laetatus propter supplicium quod sustinui 11Fa
euntem euntem ut quidem dicunt uel reuertentem uel uenientem uel cum impetu ruentem
11Fa
* Herculem Erculem 11If
393 accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque,
lacu in 9Fm / in hoc 11Fa,11Ie / aut in lacu aut per lacum 11If
nec letatus* accepisse 11Fa,11Ie / letatus sum recipere istos 11Fd /
Duo amici fuerunt qui coniurauerant rapere Proserpinam ab inferno. quod dum adimplere
conarentur descendentes ad infernum Perithous retentus est ibi. Theseus uero rediit qui
etiam rogauit Herculem ut cum eo descendens Perithoum ab inferno liberaret. sed aliter
euenit nam cum propter hoc ambo descenderent Theseus retentus est et Hercules
866 Ser. Aen. 6,389
867 Ser. Aen. 6,389
868 Ser. Aen. 6,389
869 Don. Aen. 6,390: somnus hic superat et tenebrae noctis, quae sopora est hoc est abundans somno.
870 Ser. Aen. 6,391
871 Ser. Aen. 6,392
223
reuersus ducens secum Cerberum 11Ie
Thesea gigantem 11Ie
Pirithoumque gigantem 11Ie / socium eius 9Fm
* letatus sum letatus 11Ie
394 dis quamquam geniti atque inuicti uiribus essent.
dis a 11Fa,11Fd
quamquam quamuis 9Fk / licet essent 11Fa / quamquam ac si diceret hoc in te nondum
probaui scilicet per similitudinem nam nouerat872 9Fk,11Fd
geniti ipsi 11Ie
atque quamuis 11Fa
inuicti insuperabiles 11Fd,11If
395 Tartareum ille manu custodem in uincla petiuit
ille Hercules* 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fc / Alcides 11Fa,11Ie /
Hercules a prudentioribus mente magis quam corpore inducitur. quod autem dicitur
traxisse ab inferis Cerberum haec ratio est quia omnes cupiditates et cuncta uicia terrena
comtempsit et domuit. nam Cerberus est terra i. consumatrix omnium corporum unde et
Cerberus dictus est quasi creoborus i. carnem uorans unde legitur super ossa recubans
nam ossa cicius terra consumit873 11Fd /
Cerberus dicitur terra quia terra omnis quos accipit comedit. sed Erculem non obfuscauit
enim fama eius currens per aethera tendit 11Ie
manu sua 11Fa / cum 11Ie
custodem Cerberum 9Fb,9Fm,10Fc,11Ie / Cerberum canem 11Fa,11Fd / qui Tartarum
custodit 9Fb / qui inferos custodiebat 11Fa
petiuit appetiuit 9Fm / abduxit 10Fg / hec causa quare nollem accepisse eos 11Ie
* Hercules Ercules 9Fk
396 ipsius a solio regis traxitque trementem;
solio aut (ad) naturam canum refert qui territi refugiunt ad dominos aut solium pro
imperio accipiendum est874 11Fd
regis Plutonis 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie
trementem canem illum 11Fd / illum* 9Fb,11Fa / eum 11Ie
* illum add inde 11Fa
397 hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.’
hi Theseus* et Pirithous** 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fg,11Fa,11Ie
dominam Proserpinam 9Fb,10Fg,11Fd,11Ie,11If / Dianam 10Fc / nostram 11Ie /
uidelicet Carontis 9Fj
Ditis Plutonis 11Fa,11Ie
thalamo a 11Fd,11Ie
deducere abstrahere 11Fd
adorti conati 9Fb,9Fm,10Fc,11Fa / adorsi 9Fm / aggressi 10Fg / sunt
9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
* Theseus Thesea 9Fk,11Ie ** Piritous Pirithon 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm
398 quae contra breuiter fata est Amphrysia uates:
quae uerba 9Fb,10Fc,11Fd,11Ie / uerba Carontis 11Fa
fata locuta 11Fa
872 Ser. Aen. 6,394
873 Ser. Aen. 6,395
874 Ser. Aen. 6,396
224
Amphrysia Apollinea 9Fb,9Fj,9Fm,10Fg,11Fa / Sibilla 10Ea / Apollinea uates 11If /
Sibilla a loco 9Fk / flumine Amphriso 11Ie / Apollinea Amfrisus fluuius Thessalie est
9Fk,10Fg /
Hoc est Apollinea nam Frysus est fluuius Thesaliae circa quem Apollo diuinitate exutus
a Ioue irato et postea pauit armenta Admeti regis ideo quia occiderat Cyclopas
fabricatores fulminum quibus Aesculapius filius ipsius Apollinis medicus extinctus est
quia Ypolitum ab inferis herbarum potentia reuocauerat875 11Fd /
Amphrisia dicitur Sibilla i. Apollinea eo quod Apolllo dum ex illa natus est a concilio
deorum propter mortem Ciclopum iuxta fluuium Amphrisium armenta regis Admeti
pauit 11Ie
uates Sibilla* 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd,11Ie
* Sibilla add. scilicet 11Fa, Siuilla 11Ie
399 ‘nullae hic insidiae tales (absiste moueri),
nullae sunt 9Fb,9Fk,10Ea,11Fd,11Ie
insidiae quales ipsi habuerunt quos superius nominauit 10Fg
absiste cessa 9Fk,10Ea,11If / desiste 9Fb,11Fd / noli 11Ie / cede 11Ie / cessa in nobis
quales tu refers de Hercule et de aliis 11Fa
moueri turbari 9Fk,11Ie / conturbari 9Fb,11Fd / irasci 11Fa
400 nec uim tela ferunt; licet ingens ianitor antro
nec ac si diceret876 9Fb,9Fk
uim uiolentiam 10Fg,11Fa / nec uiolentiam adferunt 11Fd
tela nostra 11Ie
ferunt repellunt 9Fb,11Fa / tantum repellunt877 9Fk / sed repellunt 9Fm / afferunt
9Fm,11Fa
licet conceditur 9Fk / fas est 10Fc,11If / licitum est et conueniens 11Ie / fas est
aduerbium concedentis sicut ‘esto’878 9Fb,11Fd
ingens magnus 11Fa
ianitor Cerberus 11Fa,11Fd,11Ie
antro in 9Fm,10Fc,11Ie / in inferni 11Fa
401 aeternum latrans exsanguis terreat umbras,
aeternum in 9Fb / aeternaliter 9Fj,9Fm,11Fa,11Fd / eterne 11Ie / semper879 9Fk / in
aeternum aduerbium est880 11Fd
exsanguis accusatiuus 9Fj,11Fd,11Ie / mortuas 11Fa
terreat ut 9Fb,11Fa,11Fd / timere faciat 11Fd
umbras animas 11Fd
402 casta licet patrui seruet Proserpina limen.
licet et 11Fa / fas est 9Fk / fas sit 10Fg / licitum est 10Fc
patrui Plutonis 9Fb,9Fm,10Fg,11Fa,11If / fratres Iouis Plutoni 10Fc / quia Iouis est filia
ex Cerere881 9Fk / Pluto patruus et (uir) eius 11Ie / Plutonis. est enim Proserpina filia
Iouis et Cereris et dicitur Pluton frater Iouis 11Fd / nam Pluto patruus fuit Proserpine
875 Ser. Aen. 6,398
876 Ser. Aen. 6,400
877 Ser. Aen. 6,400
878 Ser. Aen. 6,400
879 SerD. Aen. 6,401
880 Ser. Aen. 6,401
881 Ser. Aen. 6,402
225
quae fuit filia Iouis ex Cerere 11Fa
seruet ut 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie / custodiat882 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd
403 Troius Aeneas, pietate insignis et armis,
Troius Troianus 11Fa
Aeneas est 11Fa
pietate de 11Fd /
Pietate quia ad patrem mortuum perrexit nec umbras timuit. armis i. fortitudinis quia hoc
ipsum sine adiumento uirtutis implere non potuit et si esset necesse non deesset industria
dimicandi883 11Fd
insignis nobilis 11Fa
armis de 11Fd
404 ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras.
genitorem suum 11Fa /
Et si ullis precibus non flecteris scilicet quod filius ad patrem uidendum descendit 11Fa
Erebi inferni 11Ie / Erebus pars est inferorum 9Fk /
Pars inferorum in qua hi qui bene uixerunt morantur nam ad Elysium non nisi purgati
perueniunt884 11Fd
umbras in 9Fm
405 si te nulla mouet tantae pietatis imago,
tantae quia iste propter pietatem petit patrem 11Ie
imago similitudo 11Fd,11If / per periphrasin ‘imago’ dicta885 9Fk
406 at ramum hunc’ (aperit ramum qui ueste latebat)
ramum ipsum 11Fa
aperit nudat886 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / discooperit 11Ie / Sibilla 10Fc,11Ie / scilicet et
cum hoc dixisset 11Fa / Virgilius loquitur 10Fc
ueste sub 9Fj,11Fa,11Ie / illius 9Fj / Aeneae 11Fd
407 ‘agnoscas.’ tumida ex ira tum corda residunt;
agnoscas agnosce 9Fb / agnoscere potes 11Fa / subiunctiuus pro imperatiuo 10Fg
tumida inflata 10Fg
ira his dictis sedatus Charon. et omnem tumorem suae commocionis mitigauit887 11Fd
tum postquam uidit ramum 11Ie
corda Charontis 11Ie / illius 11Fa
residunt sedantur 9Fb / conquiescunt 9Fm,11Fa / quiescunt 10Fg,11Ie
408 nec plura his. ille admirans uenerabile donum
nec plura his locuta est* 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie,11If / Sibilla 11Fa,11Ie / uerba 11Fa / fuit
dictum 10Fg / nec est aliquid ulterius dictum post ramum uisum888 9Fk / post
882 Ser. Aen. 6,402
883 Don. Aen. 6,403: exposuit cur posuerit insignem pietate et armis: pietas fuit quod mortuum perrexit ad
patrem nec umbras nec Cerberum timuit, fortitudinis autem, quia hoc ipsum inpleri sine virtutis
adiumento non potuit et, si esset necesse, non deesset etiam industria dimicandi. ecce ad interrogata
respondit et prosecuta est ea quae necessario Charoni fuerant intimanda.
884 Ser. Aen. 6,404
885 Ser. Aen. 6,405
886 Ser. Aen. 6,406
887 Don. Aen. 6,407
888 Ser. Aen. 6,408
226
demonstrationem rami nihil ulterius debuit889 s. contradixit 11Fd
his uerbis 9Fb,9Fj,11Ie / dictis 9Fj
ille Charon 9Fb,9Fk,10Ea,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie
donum ramum 10Fc
* est cancell. 9Fb
409 fatalis uirgae longo post tempore uisum
fatalis fatalis rami 11Fa / quae fata dederant* 9Fj,11Ie
longo post tempore postea 9Fm / multum 9Fb / post longum tempus 11Fa / a tempore
Herculis et Perithoi890 11Ie / aduerbium aut praepositio aut antique posita891 9Fk / quem
longo tempore non uidit 11Fa
uisum illud donum 11Fd / postquam ramum uidit 11Fa
* dederant dicitur 11Ie
410 caeruleam aduertit puppim ripaeque propinquat.
caeruleam nigram 9Fb,9Fk,11Fd / aquosam 11Fa
aduertit conuertit 10Fg / admouet 11Fd / propinquet eam 11Fa / ad ripam
9Fb,9Fm,11Fa / ad litus 11If / ad illos 11Ie
411 inde alias animas, quae per iuga longa sedebant,
inde de 10Fg,11Fa
iuga longa sedilia nautarum 9Fb,9Fm,11Fd,11If / transtra 11Ie / nauium 9Fm,11If / ratis
11Ie / per transtra nauis 11Fa / Grece ‘gigo’ transtra dicunt892 9Fk / iuga uocat transtra
cimbe in quibus sedebant alie quas deiecit ad terram dum Aeneam assumpsit 11Ie
* nautarum cancell. 9Fm,11If
412 deturbat laxatque foros; simul accipit alueo
deturbat expellit* 9Fb,11Fa,11Fd / dimouet 9Fk / proicit 9Fm,11Fd
laxatque uacuat 9Fb,10Fg / euacuat ab aqua 9Fm / oportunum a sensu nauigium facit
9Fb / euacuat tabulata nauis893 11Fa / uacuat tabulata nauium uel oportunum a sensu
nauigium facit 11Fd
foros tabulata** 9Fb,9Fk,10Fg,11If / transtra 11Ie / nauis 11Ie
alueo aluo 9Fk / nauis 11Fa,11Ie / stacio nauium 10Fc / sinheresis est 9Fb / in nauicula
et est sin<h>eresis 11Fd / fluminis scilicet et per sinheresis ‘aluo’894 9Fk /
* expellit add. omnino 11Fa ** tabulata add. nauium 10Fc
413 ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba
ingentem magnum 10Ea,11Fa / maximum 11Fd
gemuit sonuit 9Fb / insonuit 10Fg / et 11Fa
pondere concauitate nauis 9Fb / Aeneas
414 sutilis et multam accepit rimosa paludem.
sutilis fragilis 9Fk,9Fm,10Fc / intexta 9Fk,10Fc / contexta et per hec leuis 11Fa / intexta
per quod fragilem ostendit895 10Fg / coniuncta uel intexta per quod ipsam fragilem
ostendit 11Fd
multam multam dicit aut propter pondus Aeneae quod est melius aut propter
889 Don. Aen. 6,408
890 vide Aen. 6,392,393
891 Ser. Aen. 6,409
892 Ser. Aen. 6,411
893 Ser. Aen. 6,412: tabulata vacuat (…) multitudine enim remota quasi laxantur spatia.
894 Ser. Aen. 6,412
895 Ser. Aen. 6,414
227
magnitudinem paludis 11Fd
rimosa illa 11Fd / apertura i. plena remarum* 9Fb / i. rimis plena 10Fg / rimas 11Fa /
fissuras habens 11Fd / fissa s. rimas habens 11Fa / de<h>iscens 11Ie
paludem ingressa est palus 10Fg / multam partem paludis 11Fa / aquam paludis 11Ie
* remarum lege rimarum 9Fb
415 tandem trans fluuium incolumis uatemque uirumque
tandem ad ultimum 11Fa,11Fd / uix 10Fg / ille Charon 9Fk
incolumis sanos 11Fa
uatemque Sibillam 11Fa,11Ie
uirumque Aeneam 11Fa,11Ie
416 informi limo glaucaque exponit in ulua.
informi in 11Fa,11Ie / magno sine forma896 9Fk,10Fg,11Fd,11If / quasi extraponit
10Fc / utpote infernali 11Fa
glaucaque uiridi 11Fa
exponit emittit 11Ie
ulua herba palustri897 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Ie / herba marina uel palustri 11Fd
417 Cerberus haec ingens latratu regna trifauci
Cerberus canis 9Fb,11Fd
ingens magnus 11Fa
latratu suo 11Fa
regna omnes regiones inferorum 10Fg
trifauci propter tria ora 9Fm / tria capita habens uel tria guttura 11Fd / propter aditus
inferni dicit uel ‘trifauci latratu’ ingentem propter tria capita Cerberi 11Fa / quia tria
guttura habens tres latratus simul emittit 11Ie
418 personat aduerso recubans immanis in antro.
personat personare facit 9Fb,9Fk / aut regna personat 9Fk / sonat per hec regna 11Ie /
aut personare facit aut per hec regna sonat898 11Fa,11Fd
aduerso contraposito 10Fg,11Fa / ripe 9Fb
recubans iacens 10Fg,11Fd / recumbens ipse 9Fb
immanis ferox 11Fd
in antro ipso 11Fa / ubi ultima porta est inferni 11Ie
419 cui uates horrere uidens iam colla colubris
cui Cerbero 9Fk,10Ea,11Fa,11Ie
uates Sibilla 11Fa,11Fd,11Ie
horrere horribiliter apparere 9Fb
colla in collo 11Fd
colubris colubros 11Fd / ypalage 11If / qui a profetis fingitur habere serpentes et
ipallage est. in collo enim eius horrebant colubrae899 11Fd /
Videns a collo eius erigo erigentes colubres nam propheta serpentes habere fert et
ippalage in collo quia horrebant colubre 11Fa
896 Ser. Aen. 6,416
897 Ser. Aen. 6,416
898 Ser. Aen. 6,418
899 Ser. Aen. 6,419: fingitur enim pro saetis habere serpentes. et est hypallage: in collo eius horrebant
colubrae.
228
420 melle soporatam et medicatis frugibus offam
melle de 9Fj,11Fd
soporatam ut dulcis esset 9Fb / confertam et obrutam 10Fg / ad soporem cum
uenientibus 9Fm / afferentem soporem 11Ie
medicatis de 9Fj / incantatis 11If,11Ie / medicaminibus plenam 9Fb,11Fd / diuersis
speciebus et arte confectam et obrutam900 10Fg / medicaminibus papauere (qua)si in
terram pilam massam ab eo quod est offa facta diminitiuum ofella901 11Fa
offam massam 9Fk / molis uel farina 11Ie /
Offa proprie dicitur particula frusti quae cani latranti obicitur 10Fg
421 obicit. ille fame rabida tria guttura pandens
obicit iacit 9Fb / opponit 10Fg / ei 11Ie
ille Cerberus 9Fb,11Fa,11Ie
fame pro 11Fa,11Fd
rabida seuienti fame 10Fg
guttura ora 11Fa
pandens aperiens 11Fa / magno hiatu aperiens 10Fg
422 corripit obiectam, atque immania terga resoluit
corripit comprehendit 9Fb / inuadit 9Fm / arripit 11Fd / celeriter rapit 10Fg
obiectam oppositam 11Fd / offam* 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie
immania grandia 10Fg
terga sua 11Fa
resoluit laxauit in soporem** 11Fa,11Ie / iterum conlocauit 11Fd / Cerberus 9Fk /
sopore 11If /
* offam add. sibi 11Fa ** in soporem somno 11Ie
423 fusus humi totoque ingens extenditur antro.
fusus iacens 11Fd
humi humum* 9Fk,9Fm,11Fa
totoque in 9Fb,11Fa,11Ie
ingens per hoc magnitudo eius ostenditur902 9Fb,9Fk,11Fd / magnus ipse. per hoc
magnitudo illius ostenditur sicut super de Polifemo dictum est903 11Fa
antro per antrum** 9Fb,10Fg
* humum add. ad 11Fa ** antrum add. totum 9Fb
424 occupat Aeneas aditum custode sepulto
occupat raptim ingreditur904 9Fk,10Fg,11Fd,11If / uel temere possidet 10Fg / aliter
arripit uiam inferni 11Fa
custode Cerbero 9Fj / qui aditum custodiebat 11Fa
sepulto soporato 11Ie / somno 10Fc / dormiente 9Fj,11Fa / dormienti quasi sine pulso*
i. sine motu**905 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd
* sine pulso cancell. 9Fb ** sine motu cancell. 10Fg
900 Don. Aen. 6,420
901 Ser. Aen. 6,420: hinc est diminutio ‘ofella’; sed ‘f’ non geminat: in diminutione enim plerumque multa
mutantur (...)
902 Ser. Aen. 6,423
903 Ser. Aen. 6,423: per hoc magnitudo eius ostenditur, sicut ait in tertio (v. 631) de Polyphemo.
904 Ser. Aen. 6,424
905 Ser. Aen. 6,424
229
425 euaditque celer ripam inremeabilis undae.
euaditque transit 9Fb,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie
celer celeriter 11Fa / prepes 9Fb
inremeabilis non per alteram 11Fd / quia reuocare gradus difficile est 11Ie /
Aut perpetuum est epiteton illius per quam nullus remeare potest aut ad Eneam pertinet
qui non per illam s. per eburneam portam reuersus est 11Fa /
Vel dicit inremeabilis quantum ad animas uel quia iam Aeneas non reuersus est inde sed
per aliam uiam 11Ie
undae redit partem 11Fd
426 Continuo auditae uoces uagitus et ingens
Hinc incipit disponere loca et mansiones animabus diuersarum manerierum
at<t>ributas quod nos sic possimus breuiter et aperte colligere.
In Stigia palude erant nouem insule ad modum Y. Grece littere inter se disposite
quarum in inferiori et prima parte quinque recto ordine una scilicet post aliam
erant disposite deinde in sinistro brachio erant due altera s. post alteram. et in
dextero similiter due. et ideo in sequenti dicit nouies Stix interfusa906.
In prima omnium inferioris ordinis dicit esse alias infantium et ab urbe
retractorem. in secunda eorum alias qui falso crimine obiecto mortis sententie sunt
additi. in tertia manent eorum animae qui se ipsos aliquo furore occiderunt. in
quarta insula perseuerant illi qui ob inmanitatem amoris perierunt. in quinta strenui
et in bello potentes hinc ut dictus est in dextra et leua diuiditur uia. et in prima
insula quae in sinistram uergit sunt animae reproborum quae tamen quocumque
modo ad iudicium reuerserunt siue ad minorationem siue ad augmentum penarum.
in ultima uero sunt perditi et in perpetuum damnati de quibus dictum est ‘non
resurgent impii in iudicio.907’earum autem qui in dextera siti sunt in prima aliae
iustorum morantur iterum tamen ad incorporandum parate sed in ultima sede sunt
campi dicti Elisii i. lucidi ab elios i. sol ubi perfectorum et in eternum gaudentium
anime perseuerant908 11Ie
continuo statim ut ingressus est 10Fg / statim postquam illam paludem transierunt 11Fa
/ nouem circulis inferi cincti esse dicuntur909 9Fk / nouem circulos describit inferni 11If
auditae auditus est 9Fb,11Ie / sunt 9Fb,9Fm,11Fd,11Ie / ab eis* 11Fa,11Ie
uagitus fletus infantum 9Fk / uaginatus infantium est fletus. inde et uaticanus deus qui
pro est uagitibus 9Fm
* eis add. ab 11Fa
427 infantumque animae flentes, in limine primo
animae audite 11Ie / sunt auditae ab eis 11Fa
primo rapti sunt 9Fb / quia de prima hi subrepti sunt uita910 9Fk / quia in prima uita
mundi suprepti sunt 11Fa
906 vide Aen. 6,295
907 Ps. 1:5
908 Ser. Aen. 6,426: novem circulis inferi cincti esse dicuntur, quos nunc exequitur. nam primum dicit
animas infantum tenere, secundum eorum qui sibi per simplicitatem adesse nequiverunt, tertium eorum
qui evitantes aerumnas se necarunt, quartum eorum qui amarunt; quintum virorum fortium esse dicit,
sextum nocentes tenent qui puniuntur a iudicibus, in septimo animae purgantur, in octavo sunt animae ita
purgatae, ut redeant in corpora, in nono, ut iam non redeant, scilicet campus Elysius.
909 Ser. Aen. 6,426
910 Ser. Aen. 6,427
230
428 quos dulcis uitae exsortis et ab ubere raptos
quos infantes 11Fa
dulcis qui non deliquerunt 11Ie / quos dulcis uita cito deseruit et fecit exsortis extra
sortem911 11Fd
uitae in hac uita 11Ie
exsortis alienos 9Fb / ex parte 9Fk,11Ie / extra sortem uiuendi maiorem 10Fg / alienos
sine parte s. uite 11Fa
ubere matres 11Fa / matrum 11Ie
raptos feros dicunt 9Fk
* ex sine 11Ie
429 abstulit atra dies et funere mersit acerbo;
atra nigra pessima scilicet 11Fa
funere morte 9Fb,11Fa,11If
mersit oppressit 9Fb,11Fa,11Fd / eos 11Fa,11Ie
acerbo inmaturo 9Fk,11Fa,11Fd,11Ie,11If / horrendo inmiti uel inmaturo 10Fg
430 hos iuxta falso damnati crimine mortis.
hos infantes 11Fa,11Ie / illi 11Fa
iuxta erant 10Ea,11Fd / manent 11Ie
damnati qui erant 9Fb / qui sunt 9Fk,11Fa / obiectis sibi criminibus propter
simplicitatem se purgare nescierunt 11Fa
431 nec uero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes:
nec sunt 9Fb,11Fa,11Ie
sorte sine iudicio912* 9Fk,10Fg,11Fa / electione eorum illis 9Fb
sine et 11Fa
sedes distinctiones 9Fm,11Fa
* iudicio add. sortis 10Fg
432 quaesitor Minos urnam mouet; ille silentum
quaesitor inuestigator 10Ea / iudex* 9Fj,10Ea,11Ie / questionibus i. causis s. est 9Fk /
quaesitores sunt qui exercendis quaestionibus presunt913** 9Fk,10Fc / qui exercendis
questionibus preest et inquirendo potestatem 11Fd / ne putaretur quod ex euentu
contingerent eis hee sedes non ex iudicio uel ratione alicuius hoc remouet 11Ie /
Iudices uocant conciues et socios cum quibus a quibus discent uitam et mores eius et
secundum quod discunt deputant eos per loca conuenientia sibi 11Ie
Minos nomen proprium 9Fb,10Fc / Aeacus et Radamantus [et Minos] fratres fuerunt
misericordes Minos inmisericors 10Fg /
Nomen proprium qui introductus est quasi crudelis Iouis et Europae filius ob iusticiam
iudicare meruit apud inferos per sortem rerum causas quaesiuit. nam Aeacus et
Radamantus fratres eius mitiores fuerunt914 11Fd /
Tres dicuntur esse iudices inferorum s. Minos Radanthus*** et Aeacus omnes filii Iouis.
pro quibus omnibus Minos ponitur hic 11Ie
urnam sepulcrum 9Fb / uas ubi antiqui sortiebantur 11Fd / uasus in quo sortes mittuntur
11Ie
911 Don. Aen. 6,428
912 Ser. Aen. 6,431
913 Ser. Aen. 6,432
914 Ser. Aen. 6,432: (…) et notandum quia Minoem quasi crudelem introducit, quod ei epitheton et Plato et
Homerus dat: nam Aeacus et Rhadamanthus fratres mitiores sunt.
231
ille Minos 10Fc,11Ie
mouet iactat 10Ea / agitat 11Fd
silentum manes 9Fk / umbrarum 9Fm,10Fc / mortuorum 9Fb,10Fg,10Ea,11Fd /
animarum 11Ie
* iudex add. inferni 11Ie ** presunt preest 10Fc *** Radanthus lege Radamantus 11Ie
433 consiliumque uocat uitasque et crimina discit.
consiliumque congregationem 9Fb,10Fg,11Fd / euentum 11Fa
uocat aduocat 10Fg / quasi causam acturus 11Fa
uitasque mores 9Fk / inuestigat quemadmodum singuli duxerint uitas 9Fb,10Fg,11Fd /
conuersationes singulorum subaudi 11Fa
discit inquirit 9Fk / inuestigat 11Fa / interrogat 10Fc
434 proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum
proxima non longe posita a supradictis 9Fb,11Fd / post falso damnatos 11Ie / post
simplices 11Fa
maesti tristes 9Fk,11Fa /
Ideo m<a>esti quia ut diximus secundum Platonem* grauiter puniuntur eorum anime qui
sibi inferunt mortem915 9Fk,11Fd
qui illi 11Fa
Letum mortem 9Fb,11Fa
* ut…Platonem cancell. 11Fd
435 insontes peperere manu lucemque perosi
insontes innocentes 9Fk / cum ipsi essent insontes mortem peperere manu 10Fg / sine
culpa i. qui se ipsos interfecerunt propter uitandum humanum laborem 11Fa
peperere dedere 11Ie / creauerunt 11Fd / qui semet ipsos occiderunt 10Fc
manu propria 9Fb,10Fc / sua* 11Fa,11Ie
lucemque uitam 11Fd
perosi ualde odiosi 9Fk / odio habentes lucem 11Fa / habentes 11Ie / qui et odiosam
habebant hanc uitam 10Fg / figuratae dixit nam ‘perosus illius rei’ dicimus916 i. odio illis
fuerat lux laborum 11Fd
* sua add. cum 11Ie
436 proiecere animas. quam uellent aethere in alto
proiecere quasi rem uilem917 9Fk,11Fa,11Fd / effuderunt 10Fg
animas et 9Fk / suas 11Fa,11Ie
quam quantum 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,10Fg / multum 11Fa,11Fd / ó 10Ea / exclamatio
poetae 10Ea / aduerbium ammirationis 11Fa / ammirantem 11Ie /
Poetice dictum est. aether enim supernus est sed nostrum habitaculum aetherem uocauit
ad comparationem inferorum918 11Fd
uellent illi 9Fk
aethere multo magis 9Fk
437 nunc et pauperiem et duros perferre labores!
nunc in hac uita 9Fb,10Fc / manere 11Ie
pauperiem paupertatem 9Fb
duros asperos 9Fk
915 Ser. Aen. 6,434; Ser. Aen. 4, 653
916 Ser. Aen. 6,435
917 Ser. Aen. 6,436
918 Ser. Aen. 6,437
232
perferre pati 9Fb,10Fg / sustinere 10Fg
438 fas obstat, tristisque palus inamabilis undae
fas obstat* sed 10Ea / et 11Ie / cum 9Fb,11Fd,11Fd / restant 9Fb / resistunt 9Fj /
prohibent 9Fm,11If / impediunt 10Fg / contrastant 11Fd / deorum 11Ie / iura naturae919
9Fk,10Fg,11Fd / tristi legendum non tristis ne sint duo epitheta920 9Fk / contrastant illis
uerbis non possunt egredi 11Fa
tristisque a 9Fk
palus Stix 11Ie
inamabilis non amabilis 11Fa
undae unda 10Ea / sua 11Fa
* fas obstat fata obstant 9Fb,9Fj,9Fm,10Fg,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie,11If
439 alligat et nouies Styx interfusa coercet.
alligat retinet 9Fb,11Fd / stringit 11Fd / circuitu 9Fk / complectitur in circuitu 10Fg /
eos 10Ea,11Fa,11Ie / illos 10Fc
nouies corpore defluente paulatim 9Fk / nouem circulis (<h>abens) infernum 11Fa /
quae eas ex omni parte nouies circumdat921 interfusa autem i. frequentius recurrens
11Fd / Quia qui altius de mundi ratione quesiuerunt dicunt intra nouem hos mundi
circulos inclusas esse uirtutes in quibus et iracundie sunt et cupiditates de quibus tristitia
nascitur922 9Fk
Styx aqua infernalis 10Ea
interfusa intermissa 10Fg,11Fa
coercet stringit 9Fb / constringit 10Fg,11Fa / prohibet 11Fd / illos 10Fc / eos 11Ie
440 nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem
procul non longe 10Fg / non longe ab illo loco 11Fa
fusi extensi 9Fb,11Ie / prostrati 11Fa
hinc a tertio circulo 10Fg
monstrantur apparent 11Fa / uidebantur s. a Sibilla et ab Aenea 11Fd
in omnem leuam et dextram partem uult eos ostendere in quibus libido dominatur923
11Fd
441 Lugentes campi; sic illos nomine dicunt.
lugentes carentes luce 11Ie / quasi ‘lucis egentes’ 9Fk,10Fc,11If / quasi ‘lucis egentes’
quod et amoribus congruit924 11Fd / adulterorum 11If
sic lugentes 9Fk,11Fd / lugentes campi 11Ie / taliter uocant illos i. lugentes campos 11Fa
illos campos 9Fk
dicunt ap<p>ellant 9Fb,11Fd / homines 11Ie
442 hic quos durus amor crudeli tabe peredit
hic illic 10Fc / ibi 9Fm / in ipsis* campis 10Fg,11Fa / sunt 10Ea
quos hos 9Fb
durus inmitis 9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / inexorabilis 9Fk,10Fg,11Fd
crudeli de 9Fj / pessima 11Fa
tabe corrupti sanguine 9Fj / morte 9Fk / infectione 11Fa
919 Ser. Aen. 6,438
920 Ser. Aen. 6,438: tristi unda palus inamabilis, ne si ‘tristis’ dicamus, suo sint epitheta.
921 Don. Aen. 6,439
922 Ser. Aen. 6,439
923 Ser. Aen. 6,440: plures vult ostendere eos in quibus libido dominatur.
924 Ser. Aen. 6,441
233
peredit consumit** 9Fm,10Fg,11Fa / consumpsit 9Fk,11Fd,11Ie / paulatim amore
consumpti sunt 11Fa / corpore defluente paulatim925 9Fk,11Fd
* ipsis his 11Fa ** consumit add. paulatim 9Fm
443 secreti celant calles et myrtea circum
secreti remoti 9Fb,11Fd / amantibus* congrui926 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11If / aut in arduo
constituti aut etiam separati 10Fg
celant occultant 9Fm,10Fg / hos 9Fb / illos 9Fk,11Fa,11Ie / eos 10Ea
calles uiae 11Ie / angustiae uiarum 10Fg,11Fd / montes quod similiter congruit
amantibus 11Fa
myrtea libidinosa 9Fj / Veneri consecrata927 9Fm,10Fc,11Fa,11If / Veneri consecrata
cuius sunt amores 9Fk,11Fd / mirtus est consecrata Veneri et ideo dicitur tegere eos qui
amore perierunt 11Ie
circum undique 10Ea / in circuitu 11Fa
* amantibus qui amantibus 11Fa
444 silua tegit; curae non ipsa in morte relinquunt.
tegit obtegit 10Fg / eos 11Fa,11Ie
curae et 11Fa / amores 9Fk,10Ea,11Fa,11If / sollicitudines 11Fa / habite ex amore 11Ie
/ quasi diceret ‘in ipsa morte [-] non sunt cura inmunes’ 10Fg
ipsa etiam 10Fc
morte in 10Ea
relinquunt illos 9Fb,9Fk,11Fd / eos 11Fa,11Ie / homines 11Ie
445 his Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen
‘His’ Fedra filia Minois et Phasiphen uxor Tesei. Procrimque filia Cephali fuit uxor.
Eriphilis Amphiarai auguris Argiui uxor fuit quae latentem maritum prodidit. Euadne
quae uxor Capanei fuit que se in ardentem mariti rogum precipitauit. Caeneus uirgo fuit
quae a Neptuno pro stupro premio meruit sexus mutationem 11Fd
his in 9Fb,9Fj,10Ea,11Fa,11Ie / locis 9Fk / in his locis 11If / que se interfecit propter
amorem 9Fm
Phaedram Minois filia uxor Thesei 11If / Phedra dilexit Ipolitum priuignum suum 11Ie /
filia Minois Passiphe uxor Tesei quae adamauit priuignum suum Ippolitum 10Fg /
Phedra i. Minois et Passiphe filia uxor Thesei quae adamauit Hypolitum priuignum suum
qui pro hoc stupro insidiis a Theseo occisus est et Phedra in laqueo pro amore uitam
finiuit928 11Fd
Procrinque uxor Cephali 9Fm / uxorem Cephali quae propter amorem eius mortua est
eum persequendo 11Ie /
Filia Yphicli uxor Coephali uenatoris. dum ipse quondam fessus ad locum ire
consueuerat et auram uocare ad se recreandum amorem in se mouit Aurorae quae
ei canem uelocissimam Lelapam nomine et duo hastilia ineuitabilia donauit et eum
amplexus rogauit. ille ait iusiurandum se habere cum coniuge mutue castitatis. quo
audito respondit (Aurora) ut probes coniugis castitatem muta te in mercatorem.
quo facto illa dolens cum audisset auram cum audisset ad siluas profecta est et in
925 Ser. Aen. 6,442
926 Ser. Aen. 6,443
927 Ser. Aen. 6,443
928 Ser. Aen. 6,445: haec filia fuit Minois et Pasiphaes, uxor Thesei, quae privignum Hippolytum amore
capta de stupro interpellavit et despecta apud maritum eum falsi criminis detulit. qui iratus invocavit
Aegeum patrem, ut Hippolyto currus agitanti inmitteret phocam: quo facto territis equis et Hippolyto
interempto Phaedra amoris inpatientia laqueo vitam finivit.
234
frutectis latuit ad deprehendendum maritum. qui cum more solito auram uocaret
Procris egredi cupiens frutecta commouit. ille feram sperans hastam ineuitabilem
iecit et ignarus interfecit uxorem929 11Fd
maestamque tristem 9Fk,11Fa
Eriphylen uxor Amphiarai 9Fm,10Ea /
Haec Amphiarai auguris Argiui uxor fuit. quae latentem bello Thebano maritum Polinici
prodidit. monili accepto quod ante uxori dederat. qui ductus ad proelium hiatu terre
periit. cuius filius Alcmeon postea matrem necauit et est ut Orestis furore correptus930
11Fd /
Eriphilem matrem et uxorem Amphiarai. hec quia multum dilexit aurum prodidit uirum
suum et inde mortuus est. unde postea a filio suo interfecta est 11Ie
446 crudelis nati monstrantem uulnera cernit,
crudelis seui 9Fk
nati filii 9Fk / Alcmeonis 11Fd,11Ie
monstrantem ostendentem 9Fk
cernit Aeneas 11Fa,11Ie / cernit ibi quod uulnerata sunt a filio suo 11Fa
447 Euadnenque et Pasiphaen; his Laodamia
Euadnenque uxor Capaenei 9Fb,9Fm /
Vxor Capaenei fuit quae se in rogum ardentem mariti precipitauit931 propter amorem eius
11Fd
Hec fuit uxor Capanei quae cum uideret uirum suum in rogo ardere ob inmanitatem
amoris quem circa eum habuit proiecit se in rogum et simul cum eo arsit 11Ie
Pasiphaen Minois 9Fb / quae amore tauri flagrauit932 11Fa / uxorem Minois regis quae
dilexit taurum 11Ie
his cum 9Fb,9Fm,10Fc,10Fg,11Fa / supradictis 11Fd
Laodamia quae fuit uxor Prothesilai 11Fa / uxorem Protesilai qui primus apud Troiam
mortuus est quod ipsa audiens statim se interfecit 11Ie /
Laodamia uxor Prothesilay fuit. que cum maritum in bello Troiano primum perisse
cognouisset. optauit ut eius umbram uideret. qua re concessa non deserens eam in eius
amplexibus periit933 11Fd
448 it comes et iuuenis quondam, nunc femina, Caeneus
comes uadit comes* 9Fk,9Fm,10Fc / socia 10Ea,11Fa / id comes illis 11Fa
nunc post mortem 9Fb / postea 11Ie
Caeneus quondam femina nunc iuuenis uel nunc femina quondam iuuenis 11Fa /
Cheneus uirgo fuit quae a Neptuno pro praemio stupri meruit mutationem sexus. fuit
etiam inuulnerabilis. quae pugnando pro Laphitis contra Centauros crebris ictibus
fustium paulatim fixus in terra est. post mortem tamen in sexum rediit934 11Fd /
Cineus serpentes inter se con<n>exas primo percutiens ex uiro mutatus est in feminam
deinde alio anno secundo percutiens easdem reuersus est in uirum et hoc est ‘rursus’ etc.
11Ie
929 Ser. Aen. 6,445
930 Ser. Aen. 6,445
931 Ser. Aen. 6,447
932 Ser. Aen. 6,447; vide Aen. 6,14
933 Ser. Aen. 6,447
934 Ser. Aen. 6,448
235
nunc est 9Fk
* comes cancell. 9Fk
449 rursus et in ueterem fato reuoluta figuram.
rursus iterum 9Fk / in priscam 11Fa
ueterem in 11Ie
fato fataliter 9Fb / dispositione deorum 11Fa
reuoluta conuersa 9Fb,9Fk / reuersa est ipsa Ceneus 11Fa / Ceneus 9Fk
figuram in feminam 9Fk / naturam uel sexum 11Fa
450 inter quas Phoenissa recens a uulnere Dido
quas animas 11Fa
Phoenissa de Phenice 10Fg / a loco 11Ie
recens que non multo ante perierat 9Fb,10Fg,11Fd / recenter interfecta 11Fa / recenti
uulnere 11Ie
451 errabat silua in magna; quam Troius heros
errabat uagabatur935 9Fb,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / quia incerta erat in quo circulo esse
deberet quia et amauit et se interfecit 9Fm / et bene allusit quia et amauerat et se
interimerat ut quasi incertum esset quem circulum posset tenere936 9Fk
quam Didonem 11Fa
Troius heros Aeneas 11Fa,11Fd,11Ie
452 ut primum iuxta stetit agnouitque per umbras
ut postquam 11Ie
agnouitque Didonem 9Fb,9Fk / eam 11Fa
umbras non tangendum per obscuram umbram 11Fa
453 obscuram, qualem primo qui surgere mense
obscuram Didonem 11Fd / eam 11Ie / recenti morte937 9Fk / quae habebat aliquid
luminis938 10Fg / tenebrosam utpote recens mortuam propter supradictam rationem939
11Fa
qualem talem 9Fk,11Ie / talem uidit 10Ea / taliter eam uidit 11Fa /
Sic apparebat Dido in illa obscuritate quomodo incipiens luna nubilo caelo conspicitur.
tantum incerta ut hanc uisam non possit esse certissimum940 11Fd
primo in 11Ie / prima parte mensis 9Fk
qui aliquis 9Fb,10Fc,11Ie / ille eam uidit 11Fa
mense luna in mense 9Fb / primo mense 10Fc / in initio mensis 11Fa / in principio
mensis 11Ie
454 aut uidet aut uidisse putat per nubila lunam,
putat arbitratur 10Fg / se 11Fa,11Ie
455 demisit lacrimas dulcique adfatus amore est:
demisit deorsum misit 9Fb / Eneas 9Fk / non cogitauit flere sed statim lacrimas
935 Ser. Aen. 6,451
936 Ser. Aen. 6,451
937 Ser. Aen. 6,453
938 Don. Aen. 6,453
939 vide v. 340
940 Don. Aen. 6,453
236
effudit941 10Fg
adfatus est 10Ea / Didoni 9Fk
amore eam 10Ea,11Fa
456 ‘infelix Dido, uerus mihi nuntius ergo
infelix Dido ó 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie,11If /
Vt ostenderet eius miserabilem uisum protestans oculis sensibus quantum dolorem ferret.
et uoce indicans quod mentis interna uexabat. nullus enim infelix dicitur nisi qui fataliter
premitur. denique hoc uult adserere illi quidem debitum fuisse genus mortis ratione et
necessitate propriorum fatorum942 11Fd
uerus numquid hoc uerum est quod nuntiatum est mihi interfectam esse 11Fa
nuntius Kata to siopomenon hoc est per silentium intellegendum quod sit nuntiatus
Didonis interitus. alii ad ignem referunt uisum alii ad Mercurium qui ait ‘certa mori’. sed
in neutro ei etiam mortis genus est significatum et hic dicit ‘ferroque extrema secutam’.
sane qui nuntiat genere tantum dicitur masculino943 9Fk
ergo quasi diceret ‘ergone’ 10Fg / quandoque hic repperi te ergo 11Ie
457 uenerat exstinctam ferroque extrema secutam?
exstinctam te 9Fb,11Fa / tunc esse 10Ea,11Ie / et dixit mihi te extinctam 9Fb,11Fd
ferroque cum 11Ie / gladio 9Fb,9Fj / per ferrum 11Fa
extrema ultima 10Fg / uitae 9Fj
secutam esse* 9Fj,9Fk,11Ie
* esse add. te 9Fk
458 funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro,
funeris ac si diceret qui fueram ante uoluptatis944 9Fk / mortis qui quondam fui causa
amoris 11Fa
fui ego 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie
sidera per stellas 11Fa /
Quia testes animi sui uel maxime apud inferos degens habere non potuit ad iusiurandum
sese conuertit quo firmantur quae aliquibus documentis deficientibus probari non possunt
uel quia nesciebat quod genus iurisiurandi apud inferos haberet945 11Fd
iuro ego Aeneas* 9Fk,11Fa
*Aeneas cancell. 11Fa
459 per superos et si qua fides tellure sub ima est,
per et 9Fk
941 Don. Aen. 6,454: mox ut eam vidit, dimisit lacrimas, hoc est non cogitavit flere. sed mox lacrimas fudit:
(...)
942 Don. Aen. 6,456: Incipit ergo sic: ‘infelix Dido’, ut ostenderet eius miserabilem casum se graviter ferre,
ut lacrimis eius etiam verba congruerent, protestans oculis quantum dolorem sensibus ferret et voce
indicans quod mentis interna vexabat. in hoc dicto non tantum animus dolentis expressus est verum
etiam per extenuationem facto adiecta purgatio; nullus enim infelicem quemquam dicit nisi dolens
nullusque infelix est nisi qui fataliter premitur. denique hoc vult adserere, illi quidem debitum fuisse
genus mortis ratione et necessitate propriorum fatotorum sed hoc magis dolere, quod ipse huius leti
causa putetur extitisse.
Ser. Aen. 6,456: veniali utitur: et excusat se per necessitatem, ne mortis causa fuisse videatur.
943 Ser. Aen. 6,456: (…) alii ad ignem referunt visum (Aen. 5,3): alii ad Mercurium, qui ait ‘certa mori
(Aen. 4,564)’. sed in neutro ei etiam mortis genus est significatum, et hic dicit ‘ferroque extrema
secutam (Aen. 6,457)’. sane qui nuntiat genere tantum dicitur masculino, quod autem nuntiatur, licet
neutro dicatur, tamen invenitur etiam masculino.
944 Ser. Aen. 6,458
945 Don. Aen. 6,458
237
superos deos 11Fa
si qua per fidem 9Fb,9Fk,9Fj,11Fa / aliqua 11Fd
fides iuro 10Fc
tellure in inferos 9Fm,11Ie / per inferos 11Ie / ubi promissa exitum non habent 9Fk /
Apud inferos ubi promissa exitum non habent et hoc propter Orfeum dicit qui receptam
coniugem perdidit946 11Fa
460 inuitus, regina, tuo de litore cessi.
inuitus Argumentatur i. sicut inuitum cogunt me ire dii per inferos similiter inuitum
conpulerunt me recedere a tuo regno 11Fa
regina ó 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie
cessi recessi 9Fb,10Ea,10Fg,11Fa,11Fd / dimissi 9Fk
461 sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras,
quae iussa 9Fb,9Fm,11Fa
ire me 9Fb,11Ie
462 per loca senta situ cogunt noctemque profundam,
senta situ spinosa 9Fb,9Fj,11Fa,11Ie,11If / squalida947 9Fk,10Fg,11Fa / neglegentia
10Fg,11Ie / lanugine 11If / sentosa 11Fa / squalida et est translatio 9Fm /
Situs autem proprie est lanugo quedam ex umore procreata et fit in locis carentibus
sole948 9Fk /
Squalida et est translatio a terra inculta uel situs proprie humor diutino tempore collectus
in sordibus densatus 11Fd /
Situs proprie est humor diutino tempore collectus sic enim in locis sole carentibus uel ubi
malus odor est 11Fa
cogunt compellunt 9Fb / me 11Fa
noctemque per 9Fb
profundam altam 9Fk
463 imperiis egere suis; nec credere quiui
imperiis cum 11Fd
egere coegerunt 9Fb,9Fm,11Fd / recedere 9Fm / duxere 11Ie / compulerunt* recedere a
te 9Fb,11Fa
quiui potui 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd / argumentationem tetendit ac si diceret si credidissem
forte etiam deorum iussa contemnerem949 9Fk /
Propter incessionem, i. non potui credere ut propter meam discessionem te (debuissem)
interficere si (credidissem) fortasse etiam contempnerem iussa deorum 11Fa
* compulerunt cancell. 11Fa
464 hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.
me discessu discedente* 9Fb,9Fj,9Fm,10Fg,11Fd / meo 9Fk,11Fa,11Ie / meo ut te
occideres 10Ea
465 siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro.
siste gradum fige 9Fb,11If / discedere950 9Fk / sta in unum locum 9Fm / contine
946 Ser. Aen. 6,459
947 Ser. Aen. 6,462
948 Ser. Aen. 6,462: squalida. et est translatio a terra inculta, in qua sentes nascuntur. situs autem proprie est
lanugo quaedam ex umore procreata et fit in locis sole carentibus.
949 Ser. Aen. 6,463
950 Ser. Aen. 6,465
238
gressum 10Fg /
sta in uno loco. intelligitur hic <uelle> discedere 11Fa / fige discedere enim eam datur
intelligi951 11Fd
teque ab 11Fd
substrahe subtrahas* 9Fj,11Fa,11Ie
* subtrahas add. ne 11Fa
466 quem fugis? Extremum fato quod te adloquor hoc est.’
quem numquid me fugis ó Dido 11Fa
fugis nonne dilectum 9Fm
extremum uerbum* 9Fb,10Fc,11Fd /
Hoc est aut deus futurus est aut quod melius est quia post mortem tenebit alterum**
circulum uiris fortibus datum non amantibus952 9Fk,11Fd /
Hoc dicit uel quia post mortem animae inter se non locuntur uel quia Aeneas post
mortem non dicitur discendisse ad inferos quia deificatus ad celos dicitur
cons<c>endisse 11Ie
fato cum 11Fd / per fatum 9Fj,9Fm,11Fa / fataliter 9Fb,11Fd / per quod iterum alloqui
debeant 11Ie
* uerbum unum uerbum 10Fc ** alterum ... amantibus cancell. 9Fk
467 talibus Aeneas ardentem et torua tuentem
ardentem irascentem 9Fm,11Fa,11Fd / propter iram 11Ie / iratum 10Fg
torua torue 9Fb,10Ea,11Ie / terribiliter 9Fm / pro torue i. terribiliter953*
9Fj,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd
tuentem intuentem 10Fg / crudeliter inspicientem se 11Ie / Didonem 9Fk
* terribiliter add. aspicientem 11Fd
468 lenibat dictis animum lacrimasque ciebat.
lenibat leniebat954 9Fj,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / demulcebat 9Fj,9Fm,10Fg,11Fa,11Fd
dictis locutionibus 9Fk
animum Didonis 11Ie / illius 11Fa
lacrimasque ciebat commouebat 9Fk,9Fm,11Fa / flebat 11Ie / Aeneas 9Fk / sibi s. talia
uerba proferebat quae illi lacrimas commouerent 11Fa /
Mouebat sibi lacrimas per sermones blandos uel miserabiles uel dolentibus ciere non
proprie est alteri fletum mouere955 11Fd
469 illa solo fixos oculos auersa tenebat
illa Dido 9Fk,11Fa,11Ie
solo in terra 11Fa
fixos inmobiles 9Fk
oculos suos 11Fa
auersa immota 9Fb / irata 9Fk / aduersa 9Fm / contraria 9Fm / irata aut in aliam partem
conuersa 10Fg / quasi irata et contraria uel transposita 11Fa
tenebat Dido 9Fk
951 Ser. Aen. 6,465
952 Ser. Aen. 6,466
953 Ser. Aen. 6,467
954 Ser. Aen. 6,468
955 Ser. Aen. 6,468: sibi, non Didoni: vel profundebat: aut certe illud dicit, sermo quidem eius lacrimas
exigebat - nam ‘ciere’ est proprie alteri fletum movere - sed illa inmobilis mansit. tractum autem est hoc
de Homero, qui inducit Aiacis umbram Vlixis conloquia fugientem, quod ei fuerat causa mortis.
239
470 nec magis incepto uultum sermone mouetur
incepto a principio orationis956 9Fk / ab instituto et dispositione animi sui ne
diuelleretur957 uel a principio orationis 11Fd
uultum suum 11Fa
sermone per 11Fd,11Ie
mouetur mouet 11Fa / Eneae 9Fb / Dido 9Fk / non magis commouebat se ad pietatem
quam lapis 11Fa
471 quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.
silex esset 9Fk
stet inflexibilis maneat 10Fg / horreat 11Fa / ibi 11Ie
Marpesia cautes Parius lapis 9Fk,10Fc / durus lapis 11If / mons durissimus 11Ie / lapis
uel marmorum 9Fk / Marpesos enim est mons et pars* insule 9Fk / Parius lapis
Marpesu[u]s enim mons est Pari insulae958 11Fd
* mons et pars lege mons Pari est 9Fk
472 tandem corripuit sese atque inimica refugit
tandem ad ultimum 11Fa,11Fd / quasi diu deliberauerit959 i. consuluerit* 9Fk,11Fd
corripuit euanuit 9Fb,9Fm,11Fd / subduxit 10Ea / abstraxit 11Fd / accepit 11Ie /
celeriter rapuit ab aspectu illius 10Fg / subtraxit ab aspectu Aeneae 11Fa
sese Dido 9Fk
inimica Eneae 11Ie / illi 11Fa
* consuluerit cancell. 9Fk
473 in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi
umbriferum frondosum960 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / tenebrosum 11Fa
coniunx Sicheus 9Fb
ubi in quo nemore 11Fa
pristinus prior 10Fg,11Fa,11Fd / prior quia difficile inuenitur 9Fb,9Fk
illi Didoni 10Fc,11Ie
474 respondet curis aequatque Sychaeus amorem.
respondet qualis est 9Fb / consentit 10Fg /
Consentit aut pari eam diligit affectione quod in Aenea non fuit. aut certe par est
similitudine mortis. ferro enim uterque comsumptus est961 9Fk,11Fd
curis sollicitudine 9Fk / amoribus* 9Fj,11Fa
aequatque expressio supradicte rei 9Fb,11Fd / similiter amat (…) amore 9Fk / quia
equaliter se diligunt 11Ie /
Aut pari amore eam diligit aut equat amorem illius et propter equalem mortem quia
ambo ferro perierunt 11Fa
amorem illius 11Fa
* amoribus add. suis 11Fa
475 nec minus Aeneas casu percussus iniquo
nec minus certe 9Fb,11Fd / nihilominus 10Fg / quam Dido 11Ie / similiter 11Fa
956 Ser. Aen. 6,470
957 Don. Aen. 6,470
958 Ser. Aen. 6,471
959 Ser. Aen. 6,472
960 Ser. Aen. 6,473
961 Ser. Aen. 6,474
240
casu euentu 10Fg / Didonis 11Ie
percussus stimulatus 11Fa / turbatus 11Fd / animo uulneratus amaro 10Fg
iniquo misero 9Fb / illius 11Fd / magno dolore eo quod pro illo se interfecerit Dido
11Fa / quia sciebat illam pro se mortuam et nolle sibi loqui 11Ie
476 prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem.
prosequitur lacrimis a 11Fd / intuetur 9Fm / sequebatur eam 10Fc / Eneas 9Fk /
Didonem 9Fj / illam 11Fa / oculis eam 10Ea / oculis humentibus 11Fa / longe eam
oculis umentibus sequebatur962 9Fk,11Fd
longe in 9Fk
miseratur eam 11Fa
euntem recedentem 9Fk / illam 11Ie
477 Inde datum molitur iter. iamque arua tenebant
inde deinde 10Fg,11Fa
datum concessum 10Fg / inceptum 11Fa,11Ie / iter peragit 9Fk / ‘datum’ autem ideo
dixit aut ratione fati aut oblatum fortuito quod ‘tyxon’ dicunt963 9Fk / his gestis coepit ire
quo dudum deus intenderat 11Fd
molitur peragit 10Fg,11Fa / exequitur 9Fj,11Ie / Aeneas 9Fk / postquam non potuit eam
placare 9Fb,11Fd
tenebant Aeneas et Sibilla 9Fb,9Fk,11Fd / intrabant 11Fd
478 ultima, quae bello clari secreta frequentant.
ultima arua 11Fa /
Illa dixit quae fuerant satis ulteriora. hec seperatim fuerant deputata his qui magni
inueniebantur fuisse in exercitatione bellorum964 11Fd
quae loca 9Fb,9Fm,11Fa
bello in 11Fa
clari famosissimi 9Fb / fortes 11Fd / homines 10Fc / nobiles uiri 9Fk / illi qui sunt
nobiles 11Fa
frequentant possident 9Fb,11Fd / incolunt 9Fk / sunt 9Fm / inhabitant siue tenent 10Fg
/ ultima dicit quantum ad quinque insulas in primo et recto ordine dispositas 11Ie
479 hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis
hic illic 9Fk,10Ea,10Fc,10Fg / in illo loco 9Fb,11Fa / in hoc circulo quinto 9Fm
illi Aeneae 9Fb,9Fk
Tydeus pater Diomedis 11Ie / Troianus quidam qui bello Thebano periit 9Fm / Tideus
filius fuit Althee et Oenei quem in bello Thebano Menalippus extinxit965 10Ea,11Fd
hic occurrit 9Fb,10Ea / occurrit illi potens 11Fa
inclutus gloriosus 10Fg
armis bello 10Fg
480 Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago,
Parthenopaeus dux fortissimus 11Ie / rex Trachie Troianus similiter 9Fm / Partenopeus
rex fuit Arcadiae filius Martis et Menalippe qui Tebana bella puer expectat 10Ea /
Melanippae et Martis siue Melanionis filius rex Arcadiae fuit qui Thebana bella puer
962 Ser. Aen. 6,476
963 Ser. Aen. 6,477
964 Don. Aen. 6,478
965 Ser. Aen. 6,479
241
admodum petiit966 9Fk,11Fd
Adrasti occur<r>et illi 11Fa /
Rex Sicionis filius Onei primo fuit post Argiuorum regem. quod autem dixit
‘pal<l>entis’ aut epitheton est umbre et aut illud respexit quod in bello Thebano
consumptis sex ducibus solus aufugit et fuge semper comes est pallor967 11Fd
pallentis mortui 9Fm,11If
imago apud superos 10Fg
481 hic multum fleti ad superos belloque caduci
hic occurrunt* 9Fm,10Ea,10Fc
multum fleti sunt 9Fb,11Fa / fuerunt 11Ie / nobiles 9Fk / quorum mortem magna
sequitur lamentatio968 pro illorum nobilitate 11Fd
ad apud 9Fb,9Fk,9Fj,9Fm,10Fc,10Ff,11Fd,11Ie
superos uiuos 9Fb,9Fk / quia nobiles fuerunt 11Fa / superi hic pro uiuis ad
comparationem infernalium 11Fd
belloque in 11Fa
caduci cadentes 9Fb / mortui 9Fk,9Fm / a cadendo 9Fm / fuerunt ceciderunt 11Fa /
mortui a cadendo unde et cadauera dicta969 11Fd / uel ‘hic’ pro tunc occurrunt illi
‘Dardanide caduci bello’ ‘multum fleti ad superos’ 11Ie
* occurrunt add. illic 10Fc
482 Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens
Dardanidae Troiani 11Fa,11Fd,11If / occur<r>unt illi 11Ie
ille Aeneas 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie
omnis in 9Fj / accusatiuus 11Fd
longo ordine ingenti multitudine970 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / cum longa multitudine 11Fa
cernens spectans 9Fm / eos uenientes 11Fa
483 ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque,
ingemuit cernit 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Ie / doluit 11Fa / Aeneas 9Fk
Glaucumque proprium nomen 11Fd,11Ie / scilicet 11Ie
Medontaque proprium 11Fd / propria nomina sunt 9Fb / nomina sunt Troianorum
11Fa,11Ie
Thersilochumque proprium 11Fd,11Ie
484 tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten,
tris tres 11Fa,11Ie / accusatiuus 11Fd / et cernent ibi 11Fa
Antenoridas Antenoris filios 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / cernens 9Fk / et cernit ibi 11Fa /
Quidem <hos> uolunt superius nominatos quod Homerus falsum esse ostendit qui eos
commemorat 11Fa / filius Antenoris. multi supradictos accipiunt quod falsum esse
Homerus docet qui eos commemorat971 11Fd
Cererique cernit ibi 11Fa
sacrum sacratum 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,11Fa,11Ie,11If / sacerdotem Cereris 9Fm /
sacratum nomen pro participio972 9Fb / sacratum nomen pro participio. fuit enim
966 Ser. Aen. 6,480
967 Ser. Aen. 6,480
968 Ser. Aen. 6,481
969 Ser. Aen. 6,481
970 Ser. Aen. 6,482
971 Ser. Aen. 6,484
972 Ser. Aen. 6,484
242
sacerdos ipsius 11Fd
Polyboeten proprium 11Fd / sacerdotem 11Ie
485 Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem.
Idaeumque uidet ibi 11Fa / proprium 11Ie / quem aurigam legimus Priami973
9Fb,9Fk,9Fm,11Fd
etiam et 11Ie / adhuc 9Fb,9Fk,11Fd / adhuc officium suum mouentem 11Fa
tenentem hi omnes fuerant duces ad auxilium Troie ex diuersis regionibus uenientes
ibique occiderant 11Ie
486 circumstant animae dextra laeuaque frequentes,
circumstant Enean 9Fk / illum 11Fa / eum 11Ie / idemque etiam currus etiam arma
tenentem 10Fc
animae Troianorum 9Fb,11Fa,11Fd
dextra in 9Fb / parte 11Ie / ab utroque latere974 10Fg,11Fd / undique circumdant illum
11Fa
frequentes plurimos 9Fb,11Fd / stipantes 11Fa / animae 9Fk
487 nec uidisse semel satis est; iuuat usque morari
uidisse Aenean 9Fb,9Fk / eum 11Fa,11Ie
semel una uice 11Fa
satis illis animabus* 11Fa,11Fd
iuuat delectat 9Fb,9Fj,10Fg,11Fd / placet 10Ea / eas 11Fa / illos 9Fk,11Fd,11Ie
usque diu 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,10Fg,10Ea,11Fa,11Fd,11If / diu et est aduerbium975 9Fk /
semper 11Ie
morari in internis tenebris 10Fg / immorari illum ibi 11Fa / secum 11Ie
* animabus cancell. 11Fd
488 et conferre gradum et ueniendi discere causas.
et iuuat 11Fa
conferre gradum incedere 9Fk / simul 9Fb / cum illo 9Fb,9Fk,11Fd,11Fa,11Ie /
simul ingredi uiam 10Fg / pariter ambulare 10Ea / simul cum eo incedere 11Fa /
comsociare uel pariter incedere 11Fd
ueniendi cur illic descendit 11Fa
discere interrogabant 9Fk / ab Aenea 11Ie
489 at Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges
Danaum Troianorum 10Fc / Grecorum 10Fg,11Fa / Troianos iubet uersus morari cum
Aenea 11Ie
proceres principes 9Fk,11Fa / Agamemnoniaeque sed 11Ie
phalanges legiones 10Fg / multitudines exercitus 9Fb,11Fd / legiones Macedonum
lingua 9Fk / turme 11Ie / multitudines legiones exercitus Agamemnonis qui eum uiderat
apud Troiam 11Fa
490 ut uidere uirum fulgentiaque arma per umbras,
ut postquam 9Fb,11Fd,11Ie
uidere uiderunt 11Fa
uirum Aeneam 11Fa,11Fd
973 Ser. Aen. 6,485
974 Don. Aen. 6,486
975 Ser. Aen. 6,487
243
arma illius 11Fa
umbras incedere i. per infernum 11Fa
491 ingenti trepidare metu; pars uertere terga,
ingenti magno 11Fa
trepidare trepidabant976 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie / ceperunt timere 11Fa
metu timore 11Fa
pars autem illorum 11Fa
uertere uertebant 9Fb,9Fj,9Fm,11Fd,11Fa,11Ie,11If / illi 9Fk
terga fugam acceperunt 9Fk / fugiebant 10Fc,11Fd / sua 11Fa
492 ceu quondam petiere rates, pars tollere uocem
ceu uelut 11Fa / ostendit uitia nec morte finiri977 9Fk,11Fd / cum erant in obsidione
Troie 11Ie
quondam quando 10Ea,11Fa,11Fd,11If / fecerunt 11Fa
petiere petebant 10Fc / illi 9Fk
rates naues 11Fa
pars Grecorum 9Fk / autem 11Fa
tollere tollebant 9Fb,9Fj,11Fd,11Ie,11If / tollebat* 9Fm,10Ea,10Fc,11Fa / extollere
10Fg / eleuare 9Fk
* tollebat add. utpote umbrae 11Fa
493 exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis.
exiguam gracilem 9Fb,9Fj,11Fd / paruam 11Fa,11Fd
inceptus inchoatus 10Fg
frustratur decipit 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd,11Ie
hiantis aperire uolentes 9Fk / sine clamare 9Fk / decipit clamare cupientes978 10Fc,11Fd
/ os aperientis 11Ie /ora aperientes incipiebant quidem clamore sed statim obmutescebant
per timorem979 11Fa / quia nec arteriam habebant nec alia uocis organa 11Ie
494 Atque hic Priamiden laniatum corpore toto
hic in quinto circulo 11Fa / tunc 9Fk
Priamiden Priami filium 9Fb,11Fa / patronomicum 10Fc / qui fuerat ex parte Priami
10Fg
laniatum uulneratum 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd / qualis fuerat apud superos talis inueniebatur
apud inferos 10Fg
495 Deiphobum uidet et lacerum crudeliter ora,
Deiphobum filium Priami qui Helenam duxerat mortuo Paride. ad cuius domum ubi
fuerat causa bellorum ire necesse fuerat980 9Fk,11Fd
uidit et uidit illum 11Fa / Aeneas 9Fk,11Fa
lacerum laceratum 9Fb,9Fj,9Fk,11If / habentem 9Fb,11Ie / pro laceratum i. habentem
ora lacerata981 11Fd / crudeliter lacerata habentem 11Fa
976 Ser. Aen. 6,491
977 Ser. Aen. 6,492
978 Ser. Aen. 6,493
979 Ser. Aen. 6,493: decipit clamare cupientes. nec nos moveat quod aliis umbris verba dat, his silentium:
timorem enim exprimit, qui vivis quoque adimit vocem, ut ‘obstipui steteruntque comae et vox faucibus
haesit (Aen. 3,48)’.
980 Ser. Aen. 6,495
981 Ser. Aen. 6,495
244
496 ora manusque ambas, populataque tempora raptis
ora habebat lacerata 9Fk,10Fc / habentem 11Ie / dico 9Fm,9Fj,10Fc,11Fa,11Ie / quem
fedissime accipit Menelaus i. uultu 9Fb
manusque truncas 11Ie
populataque uastata 9Fb,9Fm,11Fa,11Ie / precisa 9Fm,11Fa / fracta uel deformia 11Fd
/ habentem 11Ie / uastata deformia sublatis auribus982 9Fk
raptis sublatis 9Fb,11Fa,11Fd / abstractis 9Fj
497 auribus et truncas inhonesto uulnere naris.
auribus habebat 9Fk
truncas truncatas 9Fj,9Fk,11Fa,11Fd / amputatas 11Fa / habentem 11Ie
inhonesto turpi983 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11Fd / deformi984 non conuenienti uiro forti 11Fa
uulnere habebat 9Fk
498 uix adeo agnouit pauitantem ac dira tegentem
uix uix adeo 9Fm / tandem 10Fg
adeo ualde 9Fk,11Fa / certe 10Ea,11Ie / cum difficultate 9Fm /
agnouit Deiphobum 9Fb,9Fk / illum 11Fa / eum 11Ie / Eneas 9Fk,11Ie
pauitantem timentem 11Fd / timentem ne agnosceretur985* 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd
tegentem tegere uolentem 9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / celare 11Fd / nam tegere non
poterant precisis manibus986 11Fa / aut totum se subtrahere conatus est aut totum
auertere987 10Fg
* ne agnosceretur ne uideretur et agnosceretur 11Fa
499 supplicia, et notis compellat uocibus ultro:
supplicia uulnera 9Fk,11Fd / penas 11Ie
notis amicabilibus988 9Fj,9Fk,10Ea,10Fg,11Fa,11Fd
compellat alloquitur 9Fb,9Fm,10Ea,11Fd / Aeneas 11Ie / eum 11Fd,11Ie / illum 11Fa
uocibus uerbis 11Fa
ultro statim 9Fb,9Fj,10Fc,11Fa,11Fd / sponte 9Fj,11Fa / insuper 9Fk
500 ‘Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri,
Deiphobe ó 9Fb,9Fk,9Fj,10Ea,11Fd,11Ie / filius Priami fuit 10Ea
armipotens potens armis uir fortis 11Fa / bellicose 11Ie
genus qui es 10Fc / qui ducis 11Fa,11Fd,11Ie
alto ab 9Fk,11Ie / nobili 11Ie / a sublime genere 11Fd
Teucri alia lectio Teucrum 9Fm
501 quis tam crudelis optauit sumere poenas?
quis ó 10Ea / deus 10Ea
tam in tantum 9Fk,11Fd
crudelis asperas 10Fg / accusatiuus 9Fj,11Fd,11Ie
optauit elegit 9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / uoluit 9Fb,10Ea,11Fd / elegit ut sumeret989*
982 Ser. Aen. 6,496
983 Ser. Aen. 6,497
984 Ser. Aen. 6, 497
985 Ser. Aen. 6,498
986 Ser. Aen. 6,498: tegere volentem: nam truncatis manibus quid tegebat? ‘tegere’ autem est celare, ut e
contra ‘nudare’ est indicare, ut ‘traiectaque pectora ferro nudavit (Aen. 1,355)’.
987 Don. Aen. 6,498
988 Ser. Aen. 6,499
245
9Fj,10Fg,11Fa,11Fd
sumere te 9Fb,11Fa,11Ie
* sumeret add. de te poenas 10Fg
502 cui tantum de te licuit? mihi fama suprema
cui et 11Fa / talia licuit facere 10Ea
tantum scelus 11Fd
de te in te990 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,10Fg,11Fa,11Fd / contra te 11Fa
licuit perficere 9Fb,11Fd / cui concessa est tanta licentia ut ita te dilaniare auderet 11Fa
suprema in ultima 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd / extrema 9Fk / quando Ilium scilicet concidit991
10Fg / quando (Ilium) capta est 11Ie / quando Troia incensa est 11Fa
503 nocte tulit fessum uasta te caede Pelasgum
nocte in 10Fc,11Fd
tulit nuntiauit 9Fj,9Fm,11Fa,11Fd / at<t>ulit 9Fk / retulit 10Fg / dixit mihi nuntiauit
9Fb
fessum uulneratum 9Fk / debilitatum 10Fg / fatigatum 11Fa
uasta de 9Fb,9Fj / inmensa 10Fg / magna 11Fa / uastante 10Ea
caede interfectione 11Fa,11Ie
Pelasgum Grecorum 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie
504 procubuisse super confusae stragis aceruum.
procubuisse iacuisse 9Fb,11Fd / cecidisse* 10Fg,11Ie / obiisse 11Fa / accidisse 11Fd
confusae mixte 10Ea,11Fa,11Fd
stragis interfectionis 9Fb,11Fa / occisionis 11Ie
aceruum aggerem 9Fb / multitudinem 11Fa / collectionem occisorum Grecorum 11Ie
* cecidisse add. lasatum 10Fg
505 tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem
tunc cum audirem 11Fa / hec audiui 11Ie
egomet Eneas 9Fk
tumulum cenotaphion 9Fm,11Fa,11Ie,11If / tumulum qui fit ad honorem alicuius sine
eius corpore 11Ie
Rhoeteo ubi erat asilum Aiacis 9Fk / praemunctorium Troiae 10Fg / quodam
premunctorio quod est ibi a loco 11Ie / pro Rheteo sicut Citarea pro Citereia 11Fa /
premunctorium ubi erat asylum Aiacis i. templum ut in Sigeo Achillis992 11Fd
inanem uacuum 9Fb / sine funere 10Fg / quia corpus defuit 10Ea
506 constitui et magna manis ter uoce uocaui.
constitui locaui 10Fg / posui 10Fg / tibi 9Fb,10Fc,11Fa
magna cum 9Fb
manis tuos 11Fa / accusatiuus 9Fb,11Fd
ter saepe 9Fj,11Fa / sepius 9Fm / multotiens 11Ie
uoce ex 11Fa / mea 11Fa
uocaui inuocaui 10Ea / ego 9Fk / iuxta morem aliquem sepelientium 11Ie / hoc precipue
illis fiebat qui in aliena terra interficiebantur 11Fa
989 Ser. Aen. 6,501
990 Ser. Aen. 6,501
991 Don. Aen. 6,502
992 Ser. Aen. 6,505: ubi erat asylum Aiacis, sicut in Sigeo Achillis. et bene illic, quasi ubi tutus esse
potueram. sane Rhoeteium dicitur, et fecit Rhoeteum, sicut est Cytherea pro Cythereia.
246
507 nomen et arma locum seruant; te, amice, nequiui
nomen tuum 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / signatus est locus tuo nomine993 10Fg / scriptum
11Ie
arma tua 11Fa / depicta scilicet994 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fd / suspensa 11Ie
locum illum 9Fb,11Ie / ipsum 11Fa
seruant tenent995 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd,11If / custodiunt s. enim 11Fa
te sed 10Ea / corpus tuum 9Fm,10Fg / tuum corpus ut est ‘nunc me fluctus habet (Aen.
6,362)’996 11Fd
amice ó 9Fb,9Fj,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie,11If
nequiui non potui 9Fk,11Fa
508 conspicere et patria decedens ponere terra.’
conspicere uidere 9Fk,11Fa / nequiui 9Fb
patria in 9Fk,11Fa / in Troiana 9Fj
decedens recedens 9Fb,11Fa,11Fd / inde 11Fa / a Troia 11Ie / ego 9Fb,9Fk
ponere sepelire 9Fk,10Ea,11Fa / condere 10Ea,11Fd / reponere 10Fg / nequiui 9Fk,11Ie
/ te 9Fb,11Ie
terra in 9Fb,11Fd / de 11Fa / in tumulo 11Ie
509 ad quae Priamides: ‘nihil o tibi, amice, relictum;
ad quae ad 10Fc / uerba Aeneae 11Fa
Priamides ait 9Fb,9Fj / dixit 10Ea,9Fk,11Ie / respondit 9Fm,11Fa,11Fd / Deiphobus
9Fj,9Fk,11Fa,11Ie,11If
nihil quia cenotaphion fecisti et ultimum uerbum dixisti atque manes uocasti 11Fa
tibi a te 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,10Ea,10Fg,11Fd
amice Enea 9Fk / quia faceres ut amicus amico 11Ie
relictum est 9Fj,11Fd,11Ie
510 omnia Deiphobo soluisti et funeris umbris.
omnia officia 9Fb / obsequia 11Ie
Deiphobo mihi 9Fk,11Fa
soluisti reddidisti 11Fd / dedisti 11Ie / quia constituto tumulo manes uocauit997*
9Fk,11Fd
funeris eius 10Ea / mei 11Fa / ‘sepulturae meae umbris’ nam funus illic esse non potuit
ubi** ne cadauer quidem fuerat998 9Fk,11Fd / ‘sepulturae umbris’ et ideo dicit ‘funeris
umbris’ quia sepultura non poterat esse ibi 10Fg / ualde dixit egregie ‘umbris funeris’
quia funus illic esse non poterat ubi cadauer non erat 10Ea / ‘sepulture mortis’ nam
funus illic esse non poterat ubi cadauer deerat 11Fa
umbris animae 9Fb / manibus diis 11Ie
* uocauit uocasti 11Fd ** ubi…fuerat cancell. 9Fk
511 sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae
me Deiphobum 9Fk
fata secundum matematicos dicit999 9Fb / quia sic fatatum* fuit de me 11Ie
993 Don. Aen. 6,507
994 Ser. Aen. 6,507
995 Ser. Aen. 6,507
996 Ser. Aen. 6,507
997 Ser. Aen. 6,510
998 Ser. Aen. 6,510
999 Ser. Aen. 6,511
247
scelus malum 9Fk
exitiale mortale 9Fb,9Fk,11Fd / mortiferum 11Fa
Lacaenae Helenae 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,10Fc,10Ff / quia de Lacedonibus fuit 10Fg / Elene
quae Lacedonensis fuit 11Fa / Helenae quae post Paridis mortem acceperat hunc uirum
11Ie /
Helene quod autem ait Lacene illic constituit omnem uituperationem quasi omnes quae
inde oriuntur tales sint ut decipiant maritos1000 11Fd
* fatatum lege fatum 11Ie
512 his mersere malis; illa haec monimenta reliquit.
his in 10Ea,11Fa
illa Helena 9Fk,9Fm,10Fc,11Fa / hanc sui memoriam quia per illam mors mihi accedit
11Fa
haec michi 10Ea
monimenta per yroniam 9Fk / medius sermo1001 10Fg / monstrans sibi uulnera. dicta
autem monumenta eo quod moneant mentem 11Fd
reliquit uulnera 9Fb / Helena 9Fm / mihi 9Fk,11Ie
513 namque ut supremam falsa inter gaudia noctem
namque quia 11Ie
ut qualiter 9Fb,11Ie / quomodo 9Fj,11Fa/ quemadmodum 10Fc,10Fg
supremam ultimam 9Fj,9Fk,11Fa / quantum ad se et ad Troiam 11Ie
falsa decepta 11Ie / simulata quia simulabant se Greci redire credere cum non redirent
11Fa / ideo falsa quoniam ipsa nocte periit ciuitas 10Ea
noctem fecit noctis commemorationem et adiecit signa eius ut apertius Aeneas
agnosceret de qua nocte ille loqueretur. supremam dixit quia ipsa conduxit exicium
Troiae et Iliensis imperii1002 11Fd
514 egerimus, nosti: et nimium meminisse necesse est.
egerimus duxerimus 10Fc,11Fa / ‘ri’ necessisate metri corripuit1003 9Fk,11Fd
nosti tu 11Fa / Enea 9Fk
et etiam 11Ie
meminisse ut numquam talia contingant 9Fb / ut possis s. cauere simile periculum et
fraudem 11Ie / ‘cui placet obliuiscitur cui dolet meminit’. ergo quia dolet meminerit
necesse est1004 11Fd /
Illius noctis ut caueas te ab insidiis inimicorum. tale et illud Ciceronis cui placet
obliuiscatur cui dolet meminerit 11Fa
est nos 11Ie
515 cum fatalis equus saltu super ardua uenit
cum quando 11Fa
fatalis mortifer1005 9Fk,10Fc,11Fa,11Fd / quasi fato paratus 10Fg
saltu cum 9Fb,11Ie
super aut quod in arce est positus aut quia deiectis muris supra tractus est1006 9Fk,11Fd
1000 Don. Aen. 6,511
1001 Ser. Aen. 6,512
1002 Don. Aen. 6,513
1003 Ser. Aen. 6,514
1004 Ser. Aen. 6,514: Cicero ‘cui placet obliviscitur, cui dolet meminerit (Mur, 20,24)’ ergo quia dolet,
meminerit necesse est.
1005 Ser. Aen. 6,515
248
ardua excessa edificatione 11Fa
516 Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo,
armatum partem pro toto 11Fd
peditem exercitum 9Fb / plus est quam si dixisset armatos pedites 11Fa
grauis grauidus1007 9Fk,10Fg,11If / ipse 11Fa
aluo in 11Fa,11Ie / suo 11Fa
517 illa chorum simulans euhantis orgia circum
illa Helena 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,10Fg,11Fa,11Ie
chorum multitudinem 9Fb / multitudinem in sacra collectam1008 11Fd / communem
congratulationem nobis cum se habere confingens1009 10Fg
simulans ducere 11Fa
euhantis bachantes* 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,10Fg,11Fa,11Ie,11If / accusatiuus 9Fj,11Fd /
Euchio 11Ie / gaudentes 11Ie / Bachantes quia Euan ipse Liber pater et ipse i. Bacchus1010 9Fm / Euantes id est Euan clamantes sic enim dicitur Liber pater deus uini 10Ea
/ Bacchantes a Libero qui Euan dicitur orgia autem sacra Liberi sunt 11Fd
orgia ad 10Fg,11Fd / sollemnia Bachi 9Fb / festa Liberi 9Fk / sacra Liberi 11Fa /
simulabat se sacra Liberi celebrare1011 11Fa / sacrificia Bachi dicta ab ‘or’ i. bonum et
‘geos’ i. terra eo quod fiebant de bonis terrae 11Ie
circum circum sacrificia 9Fm,10Ea
* bachantes bachantis 9Fk,10Fc,11Fa
518 ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat
ducebat circumducebat. thmesis est. diuisit unam partem in duos uersus1012 11Fd
Phrygias mulieres 11Ie / mulieres Troianas 10Fg / Troianas feminas 11Fd
flammam facem 10Fg,10Ea,11Fa,11Fd
media in medio mulierum posita 11Fa / inter choros 11Ie
ipsa Helena 11Ie
519 ingentem et summa Danaos ex arce uocabat
Danaos Grecos 11Fa
arce ex summo palatio 11Fa / Priami 11Ie
uocabat flammam 9Fb
520 tum me confectum curis somnoque grauatum
tum illa nocte 11Fa
confectum oppressum 9Fb,9Fj,11Fd / las<s>atum 9Fk / debilitatum 10Fg / fatigatum
11Ie /
atqui uacauerat gaudiis sed illud ostendit quod Statius dicit ‘stant metus ante ora ueteres
(Theb.XII,II)’. nam curae ferebantur suo impetu ex pristino tumultu bellorum. alii hanc
ipsam curam uolunt quod habebat coniugem perniciosam maritis. unde sequitur ‘aegregia
interea coniunx (Aen. 6,523)’ per yroniam1013 11Fd /
1006 Ser. Aen. 6,515
1007 Ser. Aen. 6,516
1008 Ser. Aen. 6,517
1009 Don. Aen. 6,517
1010 Ser. Aen. 6,517: euantis Phrygias: aliter non stat versus. ‘euantes’ autem bacchantes a Libero, qui Euan
dicitur (…)
1011 Isid. Orig.1,17,11: bacchius appellatus est eo, quod eo pede Bacchia, id est Liberi sacra celebrabantur.
1012 Ser. Aen. 6,518: divisit in duos versus unam partem orationis, sed ideo, quia est composita.
1013 Ser. Aen. 6,520
249
Oppressum lassatum uel sollicitudine praeteriti belli uel confectum curis dicit propter
Helenam quae erat pernitiosa omnibus uiris suis 11Fa
curis amore 10Fc
521 infelix habuit thalamus, pressitque iacentem
infelix proprie euentum futurum 11If / pessimus quia interfectus fuit 11Fa / bene
infelicem dixit thalamum quo malo fato talem induxerat uxorem uel in quo tot supplicia
pertulit1014 10Ea,11Fd / in quo tot mala sustinuit uel in quo malo fato induxerat uxorem
10Fg
habuit tenuit 10Fg / me 9Fk
pressitque oppressit 11Fa / me 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie
522 dulcis et alta quies placidaeque simillima morti.
dulcis iocunda 10Fg
alta profunda 9Fb,11Fa,11Fd / maxima 11Ie / profunda plena soporis 10Fg
simillima quia in morte oculos claudimus sicut in nocte 11Fa
523 egregia interea coniunx arma omnia tectis
egregia quasi pessima 9Fj,11Fa / yronicos dixit i. uituperando 9Fm / yronia*
10Fc,11Fa,11Ie,11If / yroniam quoniam consueuerat maritos fallere 11Fd / yronice dicit
i. que consueuerat et maritos fallere et fallendo decipere 10Fg
coniunx Helena 11Ie / mea 11Ie
arma mea ne illis me defendere possem 11Fa
tectis a 9Fj,11Ie / de 9Fb / meis 11Ie
* yronia yronice dicit 11Fa,11Ie
524 emouet, et fidum capiti subduxerat ensem:
emouet subtrahit 9Fb,9Fj,11Fd / aufert 9Fm,11Fa / Helena 9Fk / me dormiente 9Fk
fidum in quo confidebam 11Fa / in quo habere potui fiduciam salutis mee1015 11Fd
capiti meo 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie
subduxerat duxit 10Ea / subtraxerat 11Fa / abstulerat 11Ie / furto abstraxerat 9Fk
ensem meum 11Ie
525 intra tecta uocat Menelaum et limina pandit,
tecta mea 11Ie
uocat Helena 9Fk / et 11Fa
Menelaum priorem maritum 9Fk,10Fg,11Fd / priorem uirum suum 11Fa
limina illi i. primum pandit limina deinde uocat eum1016 11Fa
pandit aperit 9Fb
526 scilicet id magnum sperans fore munus amanti,
scilicet certe 10Fg / fecit autem hoc 11Fa
id putauit se uitia preterita presentibus posse celare1017. ut hostem communem omnium et
specialiter meum in exarmatum cubiculum misit uelut satisfactura ei pro ueteribus
sceleribus suis cui primo mutauerat fidem et suppliciis meis perfectura quae exsecranda
commiserat quasi uiolati matrimonii sanctitos emenda<tionem> ullam posset
admittere1018 11Fd
1014 Don. Aen. 6,521
1015 Don. Aen. 6,524
1016 Ser. Aen. 6,525: ante pandit et sic vocat (…)
1017 Ser. Aen. 6,526
1018 Don. Aen. 6,526
250
sperans Elena 9Fk / ipsa 11Ie / arbitrata est 10Fg / sperabat ut hoc gratum esset primo
uiro et per hoc posset illi reconciliari 11Fa
fore esse 9Fb,11Fa,11Fd
amanti Menelao 9Fm,9Fj,9Fk,10Fc,11Fa,11Ie / futurum esse amanti 10Fg
527 et famam exstingui ueterum sic posse malorum.
et sperans 11Ie
famam infamiam 11Ie / blasfemiam 9Fb / sperabat opinionem 11Fa
sic taliter 11Fa
malorum suorum 11Ie
528 quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una
quid ut quid 11Fa
moror narrando* 9Fm,11Fa / plura loquendo 9Fb,11Fd / in recitando 11Ie
inrumpunt cum uiolentia** irruunt 10Fg,11Fa / Greci 9Fb,10Ea,11Fa
Cum uiolentia inruunt et intelligunt cum ipsis fuisse Helenam quoniam nesciebat ubi
requiesceret Deiphobe quod sola uxor nouerat1019 11Fd
thalamo in thalamo meo 11Fa / meum 11Ie
additus adiunctus 11Fd / est 11Fd,11Ie
una simul 11Fa,11If
* narrando add. in 11Fa ** cum violentia cancell. 11Fa
529 hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais
hortator qui hortatus est Grecos uenire ad Troiam 11Fa
Aeolides Vlixes 9Fj,9Fk,10Ea,10Fg,11If / uel Eolides 11Ie / Vlixes nepos Eoli
9Fm,10Fc / Vlixes Anticliae filius 9Fb,11Fd /Vlixes nepos Aeoli nam filius fuit Sisyphi
qui filius fuit Aeoli1020 11Fa / Eolus genuit Sisifum, Sisifus Laertem, Laertes Ulixem
11Ie
di ó 11Fd / inprecatio est 11Fa / qualia illata monstrabat 10Fg
talia mala scilicet qualia mihi intulerunt 9Fb,11Fd
Grais Grecos omnes generaliter colligit non quo omnes illi mala intulissent sed ut genus
ipsum interiret unde talis uxor et tales inimici tam seu uiderentur exorti1021 11Fd
530 instaurate, pio si poenas ore reposco.
instaurate retribuite 9Fb,9Fm,11Fa / rependite 10Fg / reddite 11Ie
pio cum 11Ie / innocente 9Fb / religioso 9Fk / iusto 11Fa
si siquidem1022 9Fm,9Fj,10Fc,11Fa
poenas contra illos 11Fa / in illos 11Fd / eis 11Ie
reposco recte posco 11Fd / recte posco in illos 9Fb / ego 11Fa / iusta est mea querela
contra Grecos aut precor mala eis uenire quia nos fraude deceperunt 11Fa
531 sed te qui uisum casus, age fare uicissim,
sed huc 11Ie / quomodo huc uenire prouisti cum <uisus sis> 11Fa / quia tu miraris me
hic esse presentem 11Ie
casus euentus 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd
age dic mihi* 10Fg,11Fa
1019 Don. Aen. 6,528
1020 Ser. Aen. 6,529: Vlixes, qui ubique talis inducitur: nam Anticliae filius est, quae ante Laertae nuptias
clam cum Sisypho, Aeoli filio, concubuit, unde Vlixes natus est. (…)
1021 Don. Aen. 6,529
1022 Ser. Aen. 6,530
251
fare hoc est narra quis compulit te ut adires tam tristia loca et sole carentia dii an fortuna
11Fd
uicissim qui ipse narrauerat1023 9Fb,9Fk,11Fd / mutuo 11Fa
* dic mihi cancell. mihi 10Fg
532 attulerint. pelagine uenis erroribus actus
attulerint huc 11Fa,11Ie / adduxerint* s. in hunc locum 9Fb,9Fm,11Fd
pelagine an 10Ea,10Fg / dic mihi utrum 11Fa
uenis pro ueneris 11Fa / non ad inferos sed ad locum in quo inferorum descensus est i.
ad Auernum1024 9Fb,11Fa,11Fd
actus compulsus** 9Fj,10Fg,11Fa,11Fd / coactus 11Ie / per mare oceanum et per
inferius emisperium 11Ie
* adduxerint cancell. 9Fm ** compulsus add. ad nos 11Fa
533 an monitu diuum? an quae te fortuna fatigat,
an monitu precepto 11Fa
diuum deorum 11Fa
an quae et dic mihi 11Fa
fortuna casus 11Fa / euentus 11Ie
fatigat uexat 9Fk,10Fg / trahit 9Fm / ducit 11Fd
534 ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?’
tristes que tristes faciunt habitantes 10Fg
sine sole claritate solis 11Fa / non est contrarium 9Fk /
Non est quod dicit sine sole contrarium illud quod in sequentibus dicturus est. ‘solemque
suum sua sidera norunt’ illud enim de Elysio dictum est1025 11Fa
domos mansiones 11Ie
loca scilicet 10Ea,11Ie / effexegesis 11Ie
turbida plena terrore 11Ie
adires accederes 9Fb
535 Hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis
hac in 11Fd,11Ie
uice uicis<s>itudine 9Fk / uicissim loquendo 11If / uicissitudine qua alter alteri
responderet 10Fg / ista alternatione dum uicissim fabulas consuerent iam exactus fuerat
medius dies1026 9Fb,11Fd
sermonum in hac sermocinatione quam sermocinabantur Eneas et Deiphobus 11Fa
roseis cum 11Ie / pulcris 11Fa
Aurora sol 9Fb,11Fd,11Ie
536 iam medium aetherio cursu traiecerat axem;
medium medium diei erat1027 10Ea / illis inuicem loquentibus iam media pars die<i>
transierat 11Fa
1023 Ser. Aen. 6,531
1024 Ser. Aen. 6,532
1025 Ser. Aen. 6,534: non est contrarium ‘solemque sua sidera norunt (Aen. 6,641)’. illud enim de campis
Elysiis dicit.
1026 Ser. Aen. 6,535: haec sacra, ut diximus supra (Aen. 6,255) praeter unius diei spatium non tenebant:
unde veretur Sibylla, ne inanibus fabulis ‘datum’, id est statutum et legitimum, ‘tempus’ teratur. quod
autem dicit ‘aurora medium axem traiecerat’, illud ostendit, quod secundum Tuscos diei ortus est a
sexta diei hora; ortus enim diei habet auroram. Donatus tamen dicit Auroram cum quadrigis positam
Solem significare.
1027 vide Aen. 6,535
252
aetherio ab 11Ie
cursu suo 11Fa
traiecerat transierat 9Fb,11Fd / transposuerat 11Fa / traxerat 11Fd / pertransierat 11Ie /
transmiserat axem 10Fg
axem cursum 11Fd / mediam uiam inferioris emisperii 11Ie
537 et fors omne datum traherent per talia tempus,
fors forsitan 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie / pro forte 9Fm / fortuitu 10Fg /
Ista Virgilius dicit i. spatium unius diei hoc est sic libenter uerba miscebant ut dies illis
non sufficeret1028 9Fb,11Fd
datum permissum sibi 11Fd / concessum sibi 11Ie / concessum illis ad illud opus
peragendum <…> 11Fa
traherent ducerent 9Fk,11Fd / consumerent 10Fg,11Fa / Eneas cum Deifobo 11Ie
talia uerba 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd / colloquia 10Ea / dicta 11Ie
* ista Vergilius dicit cancell. 11Fd
538 sed comes admonuit breuiterque adfata Sibylla est:
comes Sibilla 9Fb / Eneae 11Ie
admonuit illum 11Fa / eum 11Fa,11Ie
breuiterque quod congruit moram obiurganti1029 9Fb,9Fk /
Quod congruit more obiurganti hoc est interuenit. hec responsio Sibille ne uideretur
Aeneas negasse responsum uel ne ea quae superius dicta sunt repeterentur 11Fd
539 ‘nox ruit, Aenea; nos flendo, ducimus horas.
ruit imminet 9Fj,11If / transit 11Ie / adpropinquat 10Ea / si per diem sacra celebrantur
'ruit' est imminet si per noctem finitur1030*9Fk,11Fd
Aenea ó 9Fb,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If
flendo dum miserias aliorum audimus 11Fa
ducimus minuimus 11Ie
* si per noctem finitur cancell. 9Fk
540 hic locus est, partis ubi se uia findit in ambas:
locus iam uentum est ad (…) loquitur secundum Pithagoram propter supra dictam
rationem de Y littera1031 11Fa
partis accusatiuus 9Fj,11Fd
ubi a 11If
se d 11If
uia b 11If
findit c 11If / diuidit 9Fb,11Fd
ambas i. in dextram et sinistram 11Ie / compendiosius quam si diceret ‘duas’1032 9Fk /
Duas et sic est intelligendum ut ambas dixerat quae essent nate ex una. subnectit dehinc
utriusque uiae rationem ne alteram sequens alteram uideretur habere incognitam1033
11Fd
541 dextera quae Ditis magni sub moenia tendit,
dextera uia est* 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,10Fg,11Fd,11Ie / pars est 9Fj,11Fa / ad Elisium
1028 Don. Aen. 6,537
1029 Ser. Aen. 6,538
1030 Ser. Aen. 6,539
1031 vide Aen. 6,137
1032 Ser. Aen. 6,540
1033 Don. Aen. 6,540
253
9Fk / hec est 11Ie
Ditis Plutonis** 9Fb,9Fj,10Ea,11Fd,11Ie
moenia ad palatium Plutonis 11Fa
tendit dirigit 9Fb
* uia est uia 9Fb,9Fk ** Plutonis Orci Plutonis 10Ea
542 hac iter Elysium nobis; at laeua malorum
hac in hac* dextera parte 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd / hanc partem s. est 9Fk / aduerbialiter
dicit 10Fg / iter per quod itur ad Elisios campos 11Ie
iter de Charon 11Ie
Elysium ad 10Fg,11Fa,11Fd,11Ie / campum 9Fb / Tartarus est profundior pars inferni
carcer scilicet inferorum 11Fa / campus ubi sol splendet elios sol dicitur 11Ie
nobis est 11Fa,11Fd
laeua uia 10Fg / pars 9Fj,10Fc / sinistra pars 11Fa,11Ie / hic procul dubio patefecit in
dextera parte animas morari iustorum1034 11Fd
malorum impiorum 9Fb,9Fk,11Fd
* in hac cancell. 9Fj
543 exercet poenas et ad impia Tartara mittit.’
exercet agit 11Fa
impia ubi puniuntur impii1035 9Fb,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd
mittit illos 11Fa / homines 11Ie
544 Deiphobus contra: ‘ne saeui, magna sacerdos;
contra ait 9Fb,10Fc,11Fd,11If / dixit 9Fk,10Ea,11Ie / respondit
aut 10Fc / uerba Sibillae 11Fa
ne saeui ne seuias 9Fb,9Fj,9Fm,11Fa,11Ie,11If / ne irascere 9Fk,10Fg / ne irascere
antique nunc autem ne saeuias i. ne irascaris1036 11Fd
sacerdos ó 9Fj,11Fa,11Fd,11Ie,11If / Sibilla 11Fa / hoc respondet propter quod dixerat
Sibille ‘nos flendo ducimus oras1037’ 11Ie
545 discedam, explebo numerum reddarque tenebris.
discedam recedam* 11Fa,11Fd / ego 9Fb,11Ie
explebo minuam** 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,10Fg,11Ie / minuam recedendo quidam dicunt
complebo numerum eorum qui in tenebris sunt sed non stat 10Ea / intellegitur quod circa
Aeneam et Sibillam aliquod lucis fuisset 9Fb /
Aut complebo numerum quem abeundo minuebam et iterum reddar tenebris uel explebo
minuam et est sensus. minuam umbrarum numerum reddarque tenebris quia circa
Aeneam et Sibillam intellegimus aliquod lucis habere 11Fd /
Quia modo tres sumus recedente me duo remanebitis i. reuartar in tenebris in inferorum.
ostendit autem aliquod lumen fuisse circa Aeneam et Sibillam utpote circa uiuos 11Fa /
Explebo i. minuam quia cum ego sum uobiscum est in nobis ternarius numerus
postea erit binarius me recedente.uel explebo i. augebo quia recedo a uobis
appropinquabo turbis mortuorum sic numerus eorum etiam me absente ministratus
est me eis appropinquante augmentabitur. ut aliter explebo numerum annorum
millenarium et sic incorporabor et hic est reddar tenebris i. corporeis membris a
quibus iam excesseram. corpus enim ergastulum et tenebrosum uinculum est
1034 Don. Aen. 6,542
1035 Ser. Aen. 6,543
1036 Ser. Aen. 6,544
1037 vide Aen. 6,539
254
anime. quia id quod sui natura scire et uidere potest corpore inpediente obliuiscitur
ad quod item corpore dimisso procul dubio redit. aliter explebo numerum hoc est
ego iterum incorporatus explebo numerum annorum uitae meae cum uiuentibus et
postea reddar tenebris mortuorum uel infernalibus1038 11Ie
numerum uestrum 10Fc,11Fa,11Ie
reddarque cetibus mortuorum 11Ie / quia aliquantulum sum in luce dum uobiscum
moror 11Ie
* recedam add. a uobis 11Fa ** minuam add. intellegitur 9Fb
546 i decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.’
i uade 9Fb,11Fd / gloria 11Fd / uerbum 9Fj
decus ó 10Fc,11Fa,11Fd,11Ie / Aeneas 11Ie
nostrum Troianorum 9Fb,11Fd
melioribus scilicet quam inferorum 9Fb,11Fd / quam nos 11Ie / quam nos Troiani qui
mortui sumus habuerimus uel melioribus quam sunt illa quae sunt apud inferos1039 11Fa
utere usi sumus 11Ie / recede nostrum decoramentum Troianorum scilicet 11Fa
547 tantum effatus, et in uerbo uestigia torsit.
effatus est 9Fj,9Fm,10Ea,11Ie / Deiphobus 9Fb,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie
uerbo suo 11Ie / hoc 9Fb / dum loquitur 9Fk
uestigia gressus 9Fb
torsit declinauit* 9Fb,11Fd / flexit 10Fg / simul dum loqueretur recessit 11Fa / hec
uerba dicendo reuertitur genus suum ad cetum mortuorum 11Ie
* declinauit add. ab illis 11Fd
548 Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra
Aeneas recedente Deiphoebo 11Fa
rupe in sinistra parte rupis 11Fa
549 moenia lata uidet triplici circumdata muro,
moenia Tartarum 9Fj / urbem 11Ie /
Tartarum dicit quem uult esse carcerem inferorum. quod autem dicit ‘lata’ nocentum
exprimit multitudinem1040 9Fk,11Fd
lata magna 9Fb / ipsa m<o>enia 11Fa / spatiosa per quod multitudinem nocentem
designat 11Fa
triplici sorti multiplici 11Fa
circumdata ualde munitum indicat locum1041 9Fb,9Fk,11Fd
1038 Ser. Aen. 6,545: ut diximus supra, ‘explebo’ est minuam: nam ait Ennius ‘navibus explebant sese
terrasque replebant (Ann. 9, r.309)’, quem Caper secutus cum de praepositione ‘ex’ tractaret, hoc
exemplum posuit. sensus ergo est: minuam vestrum numerum et reddar tenebris. nam circa Aenean et
Sibyllam aliquid lucis fuisse intellegimus, quippe circa vivos: unde paulo post ‘respicit Aeneas subito’
et reliqua. alii ‘explebo (Aen. 6,548)’ male putant ‘complebo’ esse, umbrarum scilicet a quibus
discesserat numerum. alii ‘explebo numerum’ dicunt esse finiam tempus statutum purgationi et in
corpus recurram, ut hoc sit ‘reddarque tenebris’ – nam legimus ‘clausae tenebris et carcere caeco Aen.
6,734)’ – ut sit sensus: irasceris mihi quasi homo, nonne et ego homo futurus sum? alii dicunt: cur
irasceris? in locis his sum, quamdiu vitae per vim ereptae expleam tempus, post ‘tenebris’, id est meis
sedibus, reddar. sed haec omnia congrua loco non esse manifestum est: non enim intellegere possumus
Sibylla aliud volente, scilicet ut abscederet, Deiphobum ad aliud respondisse.
1039 Ser. Aen. 6,546: aut ‘i, o decus nostrum, utere melioribus fatis’, inferorum scilicet conparatione (…) aut
certe ‘i decus, et fatis utere nostrum melioribus’, id est quam aut ego aut tu habuimus.
1040 Ser. Aen. 6,549
1041 Ser. Aen. 6,549
255
550 quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis,
quae moenia 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie
rapidus uelox 10Fg,11Fa
flammis de 11Fd
ambit circumdat 10Fg,11Fa,11Ie / claudit 9Fm,11Fd
torrentibus de 9Fj / ardentibus 11Ie
551 Tartareus Phlegeton, torquetque sonantia saxa.
Tartareus de Tartaro procedens 11Fa / scilicet 11Ie
Phlegeton fluuius inferni 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie
torquetque trahit1042 9Fb,10Fg,11Fa,11Fd / uoluit1043 9Fk,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie / agit
9Fk
saxa contraposita 9Fk / illius 11Fa / porta aduersa ingens solido 9Fk
552 porta aduersa ingens solidoque adamante columnae,
porta urbis 11Ie / est* 9Fm,10Ea,10Fg,11Fa,11Ie
aduersa contraposita 9Fj,10Fg,11Fa / contrastans 11Fd / opposita sibi 11Ie
ingens maxima erat 9Fb / distincte legendum propter duo epiteta1044 11Fa
solidoque duro 9Fb / integro 10Fg / firmo 11If
adamante lapis durissime 10Fc / lapide durissimo et tante soliditatis ut nec ferro possit
infringi1045 11Fd / lapis durissimus qui non ualet frangi 11Ie
columnae et sunt ibi 11Fa,11Fd,11Ie / ipsius porte 11Fa
* est add. ibi 10Ea,11Fa,10Fg
553 uis ut nulla uirum, non ipsi excindere bello
uis uirtus 10Fg / uirtus nam sunt ille columnae fortes 11Fa
uirum uirorum 9Fk,10Fc,10Fg,11Fa / non ad sexum retulit sed ad uirtutem hoc est
uirorum fortium 11Fd
non pro nec 11Fa
exscindere ualeat excindere eam 11Ie / eam 11Ie
bello cum 9Fb,11Fd,11Ie
554 caelicolae ualeant; stat ferrea turris ad auras,
caelicolae dii 9Fb,10Ea,11Fa,11Fd / qui caelum colunt 9Fj
ualeant ipsas possunt 11Fa
stat eminet1046 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie / excellet 9Fj / ibi 10Ea,11Fa,11Ie /
super eum 11Ie
auras educta 9Fb / usque producta 10Ea / eleuata 11Ie / ad aerem 11Fa / educta in
altitudinem nimiam tam fortis ut ferreis saxis putaretur extructa1047 11Fd
555 Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta
Tisiphoneque una Furiarum 10Fc,10Fg,11Fa / maior Furiarum 11Ie / una de Furiis
tribus sunt enim tres filie Plutonis et Noctis Thisiphone Helectra et Megera 11Fd
sedens ibi 10Ea,11Fa / in aere 11Ie
palla tunica 9Fb / ueste matronali* 11Fa,11Ie / sago 11Fd
1042 Ser. Aen. 6,551
1043 Ser. Aen. 6,551
1044 Ser. Aen. 6,552: distinctione excludendum est vitium de duobus epithetis.
1045 Ser. Aen. 6,552: lapis est durissimus et tantae soliditatis, ut nec ferro possit infringi.
1046 Ser. Aen. 6,554
1047 Don. Aen. 6,554
256
succincta praecincta 11Fd
cruenta cum 9Fb / de 9Fj / sanguinolenta 9Fj,11Fa / crudeli 11Fd
* matronali cancell. 11Ie
556 uestibulum exsomnis seruat noctesque diesque.
uestibulum qui uertit ianuam 9Fb,11Fd / ipsius 11Fa / introitum urbis 11Ie / uestibulum
dictum quia uestit ianuam uel introitum 10Ea
exsomnis extra somnium 9Fb,11Fd / sine somno 9Fj,10Fc,11Ie / uigil 10Fg,10Ea,11Fa
/ uigilans 11If
seruat custodit 9Fb,11Fa,11Fd
noctesque per 10Ea,11Fd,11If / dieque nocteque 9Fb,11Fa
diesque per 10Ea,11Ie
557 hinc exaudiri gemitus et saeua sonare
hinc ex hoc loco 9Fk,11Ie / ex Tartaro 11Fa
exaudiri exaudiebantur1048 9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,10Fg,11Fa,11Fd / potest 11If
saeua dura 10Fg / crudelia 11Fa
sonare sonabant 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie
558 uerbera, tum stridor ferri tractaeque catenae.
tum deinde 11Fa
stridor audiebatur 9Fb,9Fk,10Ea,11Ie / sonabat ibi 11Fa,11Fd
tractaeque genitiuus singularis uel nominatiuus est pluralis1049 11Fd / stridor tractae
catenae sonabat ibidem singularis genitiuus et nominatiuus pluralis potest esse
11Fa,11Fd
catenae sonabantur 10Fc,11Fa / audiebantur 9Fk,11Ie / ibi 9Fk
559 constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit.
constitit stetit 9Fb,10Fc / postquam hoc audisset in uno loco stetit 11Fa
strepitumque exterritus sonitum 11Ie / hausit et exterritus est1050 9Fb / hypallage est1051
9Fb,9Fk,11If
hausit auribus 9Fb,11Fa,11Fd / percepit 11Fa
560 ‘quae scelerum facies? o uirgo, effare; quibusue
quae sunt 9Fk / ait 11Fd
facies species1052 9Fb,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / forma 10Ea,11Fd / similitudo 11Ie / est
11Ie / peccatum 10Fc
uirgo Sybilla 9Fj,11Fa / dea 10Fc / scilicet dixit 11Ie
effare dic 9Fb,10Fg,11Fa,11Fd / dea dic 11Fa / loquere 10Fc / quasi dicat quae species
sceleris propter quam homines has patiuntur penas 11Ie
561 urgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?’
urgentur cogentur 10Fc / praemuntur 10Fg / coercentur 10Fg / stringuntur 9Fb,11Fd /
impii hic inter 11Fa / illi qui manent hic 11Ie / id inde multitudinem 11Fa
tantus tam magnus 11Fa
plangor planctus 10Fg / luctus 10Fc / auditur 9Fb / est 11Ie
auras uentos 9Fk / aeris 11Fa / uadit 10Ea / celum 10Fc / surgit 10Fc,11Fd
1048 Ser. Aen. 6,557
1049 Ser. Aen. 6,558
1050 Ser. Aen. 6,559
1051 Ser. Aen. 6,559
1052 Ser. Aen. 6,560
257
562 tum uates sic orsa loqui: ‘dux inclute Teucrum,
uates Sibilla 9Fk,11Fa,11Ie / propheta 10Fc
orsa est 9Fm,10Ea,11Fa,11Ie / incipit 9Fk,10Fc / inchoauit 9Fb,11Fd / ingressa 10Fg
loqui sic incepit loqui 11Fa
dux ó 9Fb,10Ea,11Fd,11If / Enea 9Fk / nobilissime rex 11Fa
inclute ó magne 10Fc / hic annotat laudem eius et merita extollit 11Fd
Teucrum Teucrorum 9Fk
563 nulli fas casto sceleratum insistere limen;
fas dignum 10Fc / non licitum est 9Fb / est 9Fj,11Fa,11Fd,11Ie,11If
casto pio1053 9Fb,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / religioso 10Fg / bono 10Ea / Nulli bono homini
est licitum intrare Auernum 11Fa
sceleratum sceleratorum 9Fb / peccatorem 10Fc / istud 11Fd
insistere inhabitare 9Fk / uidere 10Fc / transire 10Fc / sentire 10Fc / insisto ‘illam rem’
dicimus non 'illi rei' quod qui dicunt decipiuntur propter 'insto illi rei'1054 9Fk / contingere
et hec responsio ostendit Aenean uoluisse quidem ingredi sed quasi prohibitum pium1055
11Fd
limen huius aliquando 11Ie / uel stare in limine ipsius intelligitur autem ille qui uoluisset
intrare 9Fk
564 sed me cum lucis Hecate praefecit Auernis,
sed me Sybillam 9Fk / quia occurrebat unde ipsa cognouisti1056 9Fk,11Fd
cum quando 11Fd
lucis siluis 10Fc / inferni 11Fa
Hecate Proserpina 9Fb,9Fj,9Fk,11Ie / Diana 10Fc,10Fg / centenaria 10Fc
praefecit praeposuit 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd
Auernis lacus 10Fc / unde est descensus inferni 11Ie
565 ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit.
deum poenas deorum 9Fb,10Fg,11Fa / scilicet quas dii malis imponunt 9Fb,11Fd /
quas inferunt dii 10Ea / quas dii inferni irrogant aliis 11Ie
docuit Eccate 9Fk / me 9Fk,11Fa,11Ie
omnia hec 11Ie / per genera poenarum 9Fb / loca Auerni 11Fa / uniuersa per ordinem
sub spatia infernalia 11Fd
duxit ipsa Eccate 9Fk / Diana 10Fc / me 11Ie / dedit mihi notitiam omnium 11Ie
566 Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna
Cnosius Cretensis 9Fb,11Fa,11Ie / Creticus 9Fj,9Fk,10Ea,11Fd
Rhadamanthus filius 9Fk / Iouis 11Fa / iudex secundus pro iustitia 11Ie / Radamanthus
Minos et Eacus filii Iouis et Europe fuerunt qui postea facti sunt apud inferos iudices1057
9Fk /
Radamans et Eacus fratres filii Iouis et Europe. sed Radamans castitatis amator iudex
inferorum esse meruit 10Fg /
Radamantus rex Cretensium filius Iouis fuit et Europae tanteque iusticiae apud superos
ut in inferno iudex decretus sit et fratres eius similiter Minos et Eacus 10Ea /
Rex fuit Crethensis filius Iouis et Europae uel ante iusticiae fuit ad superos ut inferno
1053 Ser. Aen. 6,563
1054 Ser. Aen. 6,563
1055 Ser. Aen. 6,563
1056 Ser. Aen. 6,564
1057 Ser. Aen. 6,566
258
iudicaret. fratres eius Minos et Eachu similiter iudices infernalium 11Fd
habet obtinet 9Fj / occupat 10Fg / tenet 11Fa
durissima pessima 11Fa / unus ex iudicibus inferorum 11Fa
567 castigatque auditque dolos subigitque fateri
castigatque uindicat 10Fg / punit 10Fg / coercet 11Fa / Radamantus 9Fk /
Hanc ille habet potestatem ut uerberibus et tormentis extorqueat et usque ad
confessionem perducat quod apud superos scelerate commissum uindicare non potuit1058
11Fd
dolos fraudes 9Fj,11Fa / scelera 9Fj / peccata 11Ie / deorum 11Fa
subigitque cogit 9Fm,10Ea,10Fc,11Ie / compellit 9Fj,11Fa,11Fd,11If / compellit ad
confessionem1059 9Fb,9Fk,10Fg
fateri a 11Ie / confiteri 9Fj / peccata 10Fc / illa 11Ie
568 quae quis apud superos furto laetatus inani
quae a 9Fj / d 11Ie / commissa 9Fk
quis c 9Fj / e 11Ie / aliquis 11Ie / unusquisque 9Fb,11Fa,11Fd / quicumque 10Fg
apud i 9Fj / k 11Ie
superos k 9Fj / l 11Ie / uiuos 9Fb,9Fk,11Fd
furto m 9Fj / h 11Ie / absconsione 11Fa / latebra 9Fk / dicitur furtum omne scelus quod
latet 9Fb / latebra non pro futura 10Fg / quia furtim operatus est 11Ie / quod furtum
suum non fuerit publicatum s. inutiliter quia in Tartaro manifestatur1060 11Fa / quia
fuerat post mortem publicandum 11Fd / quia omnia fere sunt inania que ob amorem
huius seculi homines faciunt 11Ie
laetatus h 9Fj / f 11Ie
inani l 9Fj / g 11Ie / leui 9Fk
569 distulit in seram commissa piacula mortem.
distulit d 9Fj / i 11Ie / protendit 9Fb / prolongauit 9Fk / negauit usque ultimam 11Fa /
extendit s. usquam 11Fd / in ultimam 9Fb,11Fd / fatim 11Ie
seram f 9Fj / m 11Ie / grauem1061 9Fk,10Fg,11Fd,11If / turpidam 10Fc / perneciosam
10Fg
commissa e 9Fj / b 9Fk,11Ie / perpetrata 9Fb,11Fd / peccata 11Ie
piacula b 9Fj / c 11Ie / com<m>issa 9Fk / delicta propter quod expiacio debetur1062
11Fd / peccata de quibus purificari meruimus 11Ie
mortem n 11Ie / Spatium temporis in seram mortem arbitrans se effugere posse
uindictam 10Fg /
Omnia quae hac uita homines nolunt confiteri <…> tormentis cogitur innocientia 11Ie
570 continuo sontis ultrix accincta flagello
continuo continuam 11If / mox 10Fc / post Radamantum 10Ea / post iudicium
Radamanti 11Ie / post confessionem uel iudicium 9Fm / statim postquam crimina sua
confitentur rei 11Fa
sontis nocentes* 9Fb,9Fk,11Fa / noxios 11Fd / damnatos 11Ie / insons innocens. sons
nocens 10Fc / accusatiuus 11Fd
ultrix et 9Fj / uindicatrix 9Fb,9Fk,10Fc,11Fa,11Fd
1058 Don. Aen. 6,567
1059 Ser. Aen. 6,567
1060 Ser. Aen. 6,568: latebra non valde profutura, quippe quae fuerat publicanda post mortem.
1061 Ser. Aen. 6,569
1062 Ser. Aen. 6,569
259
accincta instructa 9Fk / preparata ad flagellandum 11Fa / instructa ad uerbera scilicet
nocentes flagellando1063 11Fd
* nocentes add. ipsos 11Fa
571 Tisiphone quatit insultans, toruosque sinistra
Tisiphone furia 9Fk / tres furie sunt Megera, Alecto cum Tissiphone 11If
quatit ferit 9Fb / stridet 10Fc / uerberat 11Fa,11Ie
insultans irridens 9Fk,10Ea / irascens 9Fb / gaudens 11Ie superbe ac<c>usans gaudens
uel letans 10Fc / illis 11Fa
toruosque terribiles 9Fk
sinistra cum 11Fd / manu 9Fb,9Fj / sua 10Fc,11Fa
572 intentans anguis uocat agmina saeua sororum.
intentans monstrans 9Fb / ostendens 9Fj,9Fk / porrigens 11Fd / extendens 11If /
distentans 11Ie / minitans illis 9Fb,11Fa / ut tormentorum metu formido eorum magis ac
magis ardesceret1064 11Fd
anguis accusatiuus 9Fb,11Ie / fertur enim serpentes pro crinibus habere 11Fa
uocat Tisifone 9Fk
agmina impetus 9Fk
saeua crudelia 11Fa
sororum furiarum 9Fk,11Fa / Mei<g>eram et Allecto 11Ie / serpentium 9Fb / ad
puniendum 11Fa / serpentium quos pro comis habet uel furiarum innumerabilem modum
cum sola ferri non posset1065 11Fd
573 tum demum horrisono stridentes cardine sacrae
tum demum postea 10Fc,11Fd / ad ultimum 11Fa / post flagellationem 9Fb / post
flagella 9Fm / postquam ille suscipiunt animas sceleratorum 11Ie
horrisono de 9Fj / sonoro 9Fk / horribili 9Fb / quarum cardo horribiliter sonat 11Fa
sacrae execrabiles1066 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie,11If
574 panduntur portae. cernis custodia qualis
panduntur aperiuntur* 9Fk,11Fa /
Mittuntur inquit post uerbera ad aeternum supplicium et est secutus iuris antiqui
ordinem. nam post habitam questionem in Tullianum supplicium ad ultimum
mittebantur1067 11Fd
portae Tartari 11Fa
cernis ó Aenea 9Fk,11Fd,11Fa,11Ie
custodia seruatrix 9Fb / custos 9Fk,11Fd / Mei<g>era 10Fc / Tisiphone s. cum sororibus
11Ie / (qualis) custos quam aspera de Meigera dicit quae est seuior ceteris Furiis 11Fa /
Quae custodit. non quae custoditur. et nec definiendum dixit aliquid ut quicquid tetrum
ac detestabile aspiceret colligeret aestimatio1068 11Fd
* aperiuntur illis 11Fa
1063 Ser. Aen. 6,570: aut hoc dicit quod videmus, quia qui longo flagello utitur ut id post ictum in se
revolvat necesse est: aut ‘accincta’ est instructa, ad verbera scilicet, id est nocentes flagello quatit ipsa
praeparata.
1064 Don. Aen. 6,572
1065 Ser. Aen. 6,572: aut impetus, ut de Harpyiis dixit: aut serpentum agmina, quod pro comis habent.
1066 Ser. Aen. 6,573
1067 Ser. Aen. 6,573
1068 Ser. Aen. 6,574: ‘custodia’ est quae custodit, non quae custoditur (…)
260
575 uestibulo sedeat, facies quae limina seruet?
uestibulo in 9Fj,10Fc / in illo 11Ie / ianua Tartari 11Fa / Megeram significat
9Fb,9Fk,11Fd
facies terribilis species 11Fa / crudelitas 11Ie
limina ipsius 11Fa
seruet custodiat 9Fk
576 quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra
quinquaginta c 9Fk / de 9Fj / cum 10Fc,11Fa / habens L capita 11Ie
atris c 9Fk / nigris 10Fc /
immanis Tisiphone 9Fk / Idra est crudelis 11Fa / ferox 11Fd
hiatibus capitibus 9Fk,10Ea,11Fa,11Ie / alii uolunt L capita habere Hidram alii uiiii alii
iii 9Fb / faucis apertionibus quia quidam uolunt quinquaginta eam habere capita alii tria
alii viiii 11Fd
Hydra quam 9Fj,10Fc,11Fa / ablatiuus 10Ff / serpens quam Hercules interfecit 11Ie
577 saeuior intus habet sedem. tum Tartarus ipse
saeuior a 9Fk / que est 9Fm / quae Megara est 11Fa / ualde seua 11Ie / Seuior quam
Hidra sunt in palude Lerna quamuis alii ipsam uolunt intelligere quae non procedit 11Fd
intus in Tartaro11Fa / post portam 11Ie
habet f 9Fk / altera 11Fd
sedem Megera 11Fa / suam 11Fa
tum deinde 11Fa / insuper 11Ie
Tartarus uel quia omnia illic turbata sunt aut quod est melius i. a tremore frigoris sole
enim caret1069 11Fd /
Tartarus est pessimus locus infernalium penarum et dicitur a ‘tarxanus’ quod est tremor
uel frigus ibi enim tremor est inmanissimus propter frigus uel dicitur a torquendo 11Ie
578 bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras
bis quia caret fundo et incogitabilis est initio 10Ea /
Quasi dicit bis tanta est profunditas inferni quanta est altitudo a terra usque ad
celum quod omnino uidetur esse falsissimum. totius enim altitudo terre ab una
facie usque in aliam non est tanta quantum spatium a terra usque ad celum
extenditur. unde potest hoc intellegi quantum ad illum locum ubi Eneas stabat. sic
bis tantum est profunditas Tartari quantum est ab hoc loco usque ad illum unde
descendere cepimus1070. uel potest dici quod sit hoc dictum poetica tuba i.
fi[n]ctum uel fabulosum poetico more.
Vel ut philosophicam sententiam exequamur bis patet Tartarus in preces quia et ex
hac parte terre i. ex superiori emisperio Tartarus patet. in imo et ex inferni parte
similiter i. apud antipodes si qui sunt et secundum hoc non facit aliquam
comparaticionem tantum et quantum
Aliter Tartarum uocat obscuritatem quam ex utroque emisperio esse contigerit per
diem s. et noctem et ideo dicitur bis patere quia quando sol est in hoc hemisperio
obscuritas est in illo et in omnibus terre uisceribus similiter quando sol est in
inferiorum hemisperio obscuritas est in isto et sic bis tantum est illa obscuritas
1069 Ser. Aen. 6,577
1070 Ser. Aen. 6,578: ideo ‘in praeceps’ addidit, quia potest quid etiam sursum patere. videtur autem hoc
prudentioribus ideo dictum, quia secundum rationem sphaerae sol cum in unam concesserit partem,
duae quasi Tartarum faciunt: una, a qua discessit, et altera, ad quam numquam accedit: quod melius
sphaerae indicat ratio. hoc autem dicit: Tartarus ipse bis tantum in praeceps patet et tendit sub umbras,
quantus est suspectus, id est altitudo, ad Olympum aetherium.
261
quantum iste suspectus est ad celum quia ut diximus et ex hoc et ex illo
hemisperio totum aeris spatium usque ad celum obscurari contingit 11Ie
patet hoc est quantum ab ipso ore Tartari ad celum est. bis tantum ad inferos pateat
retinendum est1071 11Fd
in praeceps in precipitium 9Fj,9Fk,11Fd / deorsum 9Fb,11Fd / in profundum
9Fb,11Fa,11Fd / in precipitium uel profundum 11Fd
579 quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.
quantus quanta 11Fa
suspectus altitudo 9Fb,9Fj,11Fa / uisus uel altitudo 11Fd,11Ie,11If / est
9Fj,9Fk,11Fa,11Ie
Olympum summum 11Ie / celum 11Ie
580 hic genus antiquum Terrae, Titania pubes,
hic in isto loco 9Fj / in Tartaro 11Fa / est 10Ea,10Fc,11Fd,11Ie
genus gigantes 10Ea,10Fc,11Fa,11Ie / homines 11Fa
antiquum primum 9Fk,11Fd / uetustum scilicet 11Fa
Terrae matris 11Ie / est 9Fm
Titania deorum 9Fk / et 11Fa / est 11Fd / filios Titane quos genuit contra Saturnum et
Iouem 11If / Gigans magnus fuit sex centos habens filios 11Ie / Titan fuit quidam gigas
a quo uniuersi gigantes procreati sunt 11Ie /
Sunt enim Titani dicti ab ultione unde de eis unus sol nomine fuit qui abstinuit se ab
iniuria numinum et ideo coelum meruit alii uero pro sceleribus suis fulmine percussi in
imo fundo Tartari pendent poenas1072 11Fd /
pubes gigantes 9Fb / effexegesis 9Fk / nominatiui singularis sunt 11Fd
581 fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo.
fulmine Iouis 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie
deiecti submissi 11Fa / percussi 11Fd / gigantes 10Fc
fundo Tartari 11Ie
uoluuntur puniuntur 11Fa
in imo profundo 11Fa
582 hic et Aloidas geminos immania uidi
hic etiam in Tartaro 11Fa
immania scilicet 11Ie / definitiue dixit i. qui sunt inmania regna 11Fa
Aloidas gigantes 11Ie / filii Aloi et Ifemidie 9Fb,9Fj,10Ea / hoc est Othus et Ephialtes
qui crescebant per singulos menses nouem digitis1073 10Ea /
Filii Aloy et Ifemidiae Hotus et Ephialtes qui digitis viiii per singulos menses crescebant.
fuerunt enim Gygantes 11Fd /
Otus et Ephialtes duo gigantes fuerunt filii Neptuni qui in uno quoque die crescebant
palma una. dicti Eloides quia putabantur filii Eloi 11Ie
geminos sui similes 9Fk / sui similes i. ad inuicem 11Fd / Othum et Ephialtem dicit 11If
immania est 9Fm / habentes 11Fd / effexegesis 9Fk
1071 Don. Aen. 6,578
1072 Ser. Aen. 6,580: id est primum: Titanas enim contra Saturnum genuit, Gigantas postea contra Iovem. et
ferunt fabulae Titanas ab irata contra deos Terra ad eius ultionem creatos (...) solus Sol abstinuisse
narratur ab iniuria numinum, unde et caelum meruit.
1073 Ser. Aen. 6,582: Aloeus Iphimediam uxorem habuit, quae conpressa a Neptuno duos peperit, Otum et
Ephialten, qui digitis novem per singulos menses crescebant (...)
262
583 corpora, qui manibus magnum rescindere caelum
qui Aloide 11Fa / sunt 10Ea
manibus cum 11Fd,11Ie / suis 11Fa / cum aliis gigantibus 11Ie
584 adgressi superisque Iouem detrudere regnis.
adgressi sunt 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa / conati 11Fa,11Fd / temptati 10Fc
superisque a 9Fk / dei celestibus 11Fa
detrudere abstrahere 9Fb,11Fd / extrahere 9Fj / deicere 11Fa / depellere 11Ie
585 uidi et crudelis dantem Salmonea poenas,
et etiam 11Fa
crudelis accusatiuus 9Fb,11Fd / seuas nimias1074 11Fa
dantem sustinentem 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / persoluentem 11F
Salmonea gigantem 10Ea,11Ie / Salmoneum 11Fa / accusatiuus Grecus 9Fk /
Salmonaeus Eoli filius 9Fk,10Fc,11If / rex Elidis fuit qui ut uideretur par Iouis nitebatur
imitari eum tonitruis pluuiis et coruscationibus 11Ie /
Salmoneus Eoli filius fuit non regis uentorum sed cuiusdam apud Elidem ciuitatem ubi
regnauit. qui fabricato aureo ponte super eum agitabat currus ad imitanda tonitrua. et in
quem fuisset iaculatus facem eum iubebat occidi1075 et fulminatus est a Ioue uero fulmine
11Fd
poenas seuas 9Fk
586 dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi.
flammas fulmina 11Fa,11Ie
sonitus uel tonitrus 10Ea,10Fc,11Fa,11Fd / coruscationes 11Fd / accusatiuus 9Fb
imitatur equat 11Ie / Salmonea 9Fk / dum uolebat imitari 11Fa
Olympi celi 11Fa
587 quattuor hic inuectus equis et lampada quassans
hic a 9Fj / Salmoneus 9Fk,9Fm,11Ie
inuectus d 9Fj / deportatus 11Fa
lampada facem 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / facula 9Fk,10Fc,11Fa / fulmina 9Fk,11Ie /
accusatiuus Grecus 11Fd
quassans uibrans 10Ea / concutiens 11Fa
588 per Graium populos mediaeque per Elidis urbem
Graium Grecorum 9Fj
mediaeque hinc est indignatio quod in ea ciuitate Iouem imitabatur in qua specialiter
Iupiter colitur1076 9Fb,11Fd
Elidis ciuitatis 9Fk,11Ie
589 ibat ouans, diuumque sibi poscebat honorem,
ibat b 9Fj / autem 11Fa
ouans c 9Fj / a 9Fk / Salmoneus 9Fb / Salmoneus gaudens 11Fa / letus 11Ie
diuumque deorum 11Fa,11Fd
poscebat tribui 11Fa
590 demens, qui nimbos et non imitabile fulmen
demens stultus 11Fa / Salmoneus 9Fk / in hoc 11Ie
1074 Ser. Aen. 6,585
1075 Ser. Aen. 6,585
1076 Ser. Aen. 6,588
263
nimbos uentos cum pluuia 9Fk / tonitrua quae per nimbos eueniunt 11Fa
imitabile equabile 11Ie / ab hominibus 9Fb / quae imitari non debet 11Fa / quia non
uere poterat imitari eum 11Ie
591 aere et cornipedum pulsu simularet equorum.
aere cum 9Fb,11Fd,11Ie / in aere ponte 9Fb / propter pontem 9Fk / simulabat autem hoc
ponte 11Fa
pulsu de 9Fm,10Fc / cum 11Ie
simularet imitabat 9Fk / fingebat 11Ie / simulauerat 9Fb,9Fj / simulare uolebat 11Fa
592 at pater omnipotens densa inter nubila telum
omnipotens Iouis 9Fb,9Fj / Iuppiter 11Fa
densa ostendit fulminis causam1077 9Fb,11Fd
telum fulmen 11Fa,11Ie
593 contorsit, non ille faces nec fumea taedis
contorsit iecit 9Fb,11Fd / torsit 10Fc,11Fa / contorsit tales quales Salmoneus 10Ea /
eum 11Fa
ille Iuppiter 9Fj,11Fa / Iouis 9Fb
faces per 11Fd
nec contorsit 9Fm,11Ie / sicut Salmoneus faciebat s. torsit 11Fa / sicut ipse faciebat 11Ie
fumea terrena1078 9Fb,11Fd / fumantia 11Ie / fumosum fulmen dictum nam celestis ignis
caret fumo1079 11Fa
taedis de 9Fj / cum 11Ie / facis 11If
594 lumina, praecipitemque immani turbine adegit.
lumina terrena 9Fk / ignes 11Ie / contorsit 9Fm
praecipitemque uelocem 11Fa / sed 9Fm,11Ie / illum 11Ie
immani cum 11Fa,11Fd,11Ie / pessimo 11Fa / sed 10Fc
turbine fulmine 9Fb,11Fd / fulminis 11Fa / fulminum 11Ie
adegit oppressit 9Fb,10Fc,11Fd / interfecit 9Fj / iussit 9Fk / percussit 9Fk / compressit
9Fm / peremit 10Ea / deiecit 11Ie / inpinxit 11Ie / sed compulit 11Fa / subegit ad casum
11If / Iouis 9Fb
595 nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum,
nec non nec* minus 9Fb,10Fc / etiam 11Fa
Tityon gigans 11Ie / accusatiuus Grecus 9Fb,11Fd /
Tytion terrae et Iouis filius qui cum adoleuisset Latone uim inferre conatus est qua de
causa ab Appoline et Diana in Tartarum missus est. ut perpetuo torqueatur et iecur eius
inmortale esse fecerunt1080 11Fd /
(Ti)tius interpellauit Latonam de stupro nam inmissus in infernum distentus est in nouem
iugera et uultur oppositus est quod corroderet iecur eius 11Ie
Terrae omniparentis parens omnia 9Fk / quia omnia a terra originem ducunt
9Fb,9Fm,11Fd / qui est parens omnium 11Ie / qui uoluit stuprare Iunonem 11If
1077 Ser. Aen. 6,592
1078 Ser. Aen. 6,593
1079 Ser. Aen. 6,593: (...) nam aetherius ignis caret fumo, solo enim splendore viget.
1080 Ser. Aen. 6,595: Tityos Terrae secundum alios filius fuit, secundum alios a Terra nutritus: unde poeta
elegit sermonem, quo utrumque significaret, nam ‘alumnum’ dixit. hic amavit Latonam, propter quod
Apollinis confixus sagittis est et damnatus hac lege apud inferos, ut eius iecur vultur exedat:
quamquam Homerus vicissim dicat duos vultures sibi in eius poenam succedere.
264
alumnum filium 11Ie / nutricium siue filium 9Fk,11Fd
* nec non 10Fc
596 cernere erat, per tota nouem cui iugera corpus
cernere cernebat 9Fj / cernendum 9Fk / poterat ibi cernere 11Fa / ó Aenea 11Fd
erat possibile 10Fc
tota integra 11Ie / Greca est figura 11Fa
cui Tityoni 9Fk,11Fa
iugera terrae 11Fa
corpus cuius informe corpus nouem spatia iugerum occupat1081 9Fb,11Fd / Iugerum
quantum duo boues in die possunt arare 10Fc /
Per nouem iugera extenditur corpus eius per quod magnitudo eius exprimitur uel quia
libido in multis dominatur11Fa /
Per Titium significatur quilibet luxoriosus. sicut enim risus habet sedem in splene
sic luxuria unde uultur in uentre (unde) oppositus dicitur esse qui corrodat et
consumat renascens iecur eius quia conscientia co(ti)die mordet et corrodit
luxuriosum dum reminiscitur malefactorum quae s. male facta sepissime
restaurantur et iterum a conscientia in ea remordentur nam licet propter luxuriam
luxurios peniteat non tamen propter ea minus exercetur1082 11Ie
597 porrigitur, rostroque immanis uultur obunco
porrigitur protenditur 10Fc / extenditur 9Fj,11Fd
rostroque suo 11Fa
immanis crudelis 11Fa / ferox 11Fd
obunco curuo 11Fa,11Fd / uultus ualde curuo 10Fc
598 immortale iecur tondens fecundaque poenis
immortale qui numquam finitur 11Ie
iecur illius 11Fa / eius 11Ie / finitur 11Ie
tondens consumans 9Fb / deuorans 10Fc / carpens 11If
fecundaque plena 9Fb,11Fd / perpetua 10Fc / tondens 11Ie / habundaque 11Ie / quae ad
penam renascuntur 11Fa
poenis ad poenas 9Fj,9Fk / in penam 9Fm / fecunda in penam1083 9Fk
599 uiscera rimaturque epulis habitatque sub alto
uiscera eius 10Fc,11Ie / tondens 9Fk
rimaturque inuestigat diligenter 10Fc,11Fd / pascitur1084 11Fa,11Fd / depascitur
9Fb,11Ie / diligit 10Fc
1081 Don. Aen. 6,596
1082 Ser. Aen. 6,596: quantum ad publicam faciem, magnitudinem ostendit corporis; sed illud significat,
quia de amatore loquitur, libidinem late patere, ut ait supra ‘nec procul hinc partem fusi monstrantur in
omnem lugentes campi (Aen. 6,440). sane de his omnibus rebus mire reddit rationem Lucretius (3,
978) et confirmat in nostra vita esse omnia quae finguntur de inferis. dicit namque Tityon amorem esse,
hoc est libidinem, quae secundum physicos et medicos in iecore est, sicut risus in splene, iracundia in
felle: unde etiam exesum a vulture dicitur in poenam renasci: etenim libidini non satis fit re semel
peracta, sed recrudescit semper, unde ait Horatius ‘incontinentis aut Tityi iecur (Carm. 3,4,77)’. ipse
etiam Lucretius dicit per eos, super quos iamiam casurus inminet lapis, superstitiosos significari, qui
inaniter semper verentur et de diis et caelo superioribus male opinantur: nam religiosi sunt qui per
reverentiam timent. per eos autem qui saxum volvunt ambitum vult et repulsam significari, quia semel
repulsi petitores ambire non desinunt. per rotam autem ostendit negotiatores, qui semper tempestatibus
turbinibusque volvuntur.
1083 Ser. Aen. 6,598
1084 Ser. Aen. 6,599
265
epulis in epulas 9Fm / apud 11Fa / illis 11Ie / Titionis 9Fb
sub alto sub magno 10Fc / profundo 11Fd
600 pectore, nec fibris requies datur ulla renatis.
pectore illius 11Fa / eius 11Ie
fibris pennulis iecoris 10Fc / uisceribus 9Fb / fib[er]ae sunt eminentiae iecoris1085 10Fc
/ fibra eminens iecoris 10Fc / uisceribus ut eminentia iecoris 11Fd
datur permittitur 11Fd
renatis restauratis 9Fb,11Fd / quae semper renascantur 9Fk / ad poenam 10Fc / fibras
ponit pro iecore 11Ie / eius 11Fa
601 quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque?
quid cur 9Fm / utrum 10Fc / ut quia 11Fa
memorem dicam 10Fc
Lapithas gentes 9Fb / gens fuit 10Ea / populi* Thesalie 9Fk,11Ie /
Lapitae sunt pessimi homines fures et rapaces. quorum rex fuit Ixion et amicus eius
Peritheus. uoluerunt enim isti rapere Proserpinam de inferno et ibi retenti petram
maximam tra<h>unt ad montem nec enim perducere possunt ad uerticem montis nec
deorsum descendere 10Fc /
Hi populi Thessalie fuerunt quibus imperabat Ixion ut dicitur Iouis et Flegyae filius qui
post nubis coitum fictae in formam Iunonis cum se de eius stupro iactaret ab irato Ioue
ad inferos trusus est. et illic religatus ad rotam circumfusam serpentibus1086 11Fd
Ixiona rex Laphitarum 10Fc / gigantem 10Ea / pater Centaurorum 11Ie
Pirithoumque unus de Lapithis 9Fk / gigantem 10Ea / socius illius 10Fc / et hic unus de
Lapithis fuit qui cum Theseo descendit ad rapiendam Proserpinam ad infernum1087 11Fd
/ socius Thesei qui ad furandum Proserpinam descenderit 11Ie
* populi populos 11Ie
602 quos super atra silex iam iam lapsura cadentique
super super Ixionem et Pir<i>toum 11Fa
atra nigra 10Fc
silex petra 10Fc / mons 11Ie
iam iam et 11Ie
lapsura casura 10Fc,11Ie / quae super illos casura uidetur 11Fa /
Per hanc penam notatur honoris susceptio qui honor quanto maior est tanto magis
sollicitudinibus plurimis et diuersis curis illum suscipiens aggrauetur et deprimitur.
dicitur autem silex atra quia in obscuritate quisquis est honoratur dum nescit ad quem
finem aliquando peruenire debeat et cotidie superiores suos atque inferiores eum timere
oporteat 11Ie
603 imminet adsimilis; lucent genialibus altis
imminet pendet 11Fd / superponitur 10Fc
adsimilis ‘ad’ uacat1088 9Fk,11Fa,11Fd
lucent splendent 10Fc,11Ie / de Tantalo rege auaro 9Fb,11Fd / autem 11Fa
1085 Ser. Aen. 6,600
1086 Ser. Aen. 6,601; vide Aen. 6, 286
1087 Ser. Aen. 6,601
1088 Ser. Aen. 6,603
266
genialibus nuptialibus 10Fc / uoluptuosis 11Ie / nam geniales proprie sunt qui sternuntur
puelli nubentibus dicti a generandis liberis1089 9Fk,11Fd
altis in 9Fj,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie / et 11Fd
604 aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae
fulcra ornamenta lectorum* 9Fb,10Fc / fulcra lectorum 11Ie / ornamenta lectorum uel
reclatoria uel a quibus fulcimur 11Fd / quibus fulcimur i. sustinemur1090 9Fk,11If
toris lectis 10Fc
epulaeque sunt ibi 11Fa
ora Tantali 9Fb / illorum 11Ie / ipsius 11Fa / in presentiam 11Fa
paratae lucent 10Fc / sunt 9Fk,11Ie /
Hic pena notat auaros qui possidentes diuitias non utuntur eis ad necessitatem
expellendam sed quasi custodes sunt diuitiarum et quanto magis habundant diuitie tanto
minus audent ex eis contingere uel parum quid absumere1091 11Ie
* lectorum cancell. 9Fb
605 regifico luxu; Furiarum maxima iuxta
regifico cum 11Ie / regalibus diuitiis 9Fb / copia 10Fc / regali 11Fa,11Ie / regali
ambitu1092 9Fk / regali ambitu uel diliciis 11Fd
luxu lucent 9Fm / abundantia 11Fa,11Ie
Furiarum maxima pessima 11Fd / dearum 10Fc / fames 11Fa,11If / fames i. Celeno
9Fb,9Fm,11Fd / Allecto 10Ea / Megera 10Fc / Tisiphone uel fames 11Ie / unde et
famem prenuntiat1093 9Fk /
iuxta quas epulas 11Fa / prope epulis 11Ie
606 accubat et manibus prohibet contingere mensas,
accubat iacet 11Fa
manibus suis 9Fb,11Fa / eorum non suis1094 9Fk / illorum 9Fj,11Fd
prohibet furia 9Fk / homines 9Fb / illos 11Fa,11Ie
contingere adtingere 11Fa
mensas mensam 10Ea
607 exsurgitque facem attollens atque intonat ore.
exsurgitque eleuat 9Fk / Celeno 9Fb,11Fd / furia illa 11Ie
facem ignem auaritiae1095 9Fb / faculam 11Fa
attollens iniciens 9Fk / eleuans 11Fa
intonat clamat 9Fj / exclamat 9Fk / gurrit ad eas repellendas 9Fb / sonat s. ad eas
repellendas 11Fd / uolentes comedere 11Ie
ore suo ne audeant epule contingere mensas 11Fa
608 hic, quibus inuisi fratres, dum uita manebat,
hic illic 9Fb,11Fa,11If / sunt 9Fj,9Fk,11Fa,11If / in Tartaro 11If
inuisi fuerunt 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea / odiosi fuerunt 9Fk / qui inuident fratribus 11Ie / qui
1089 Ser. Aen. 6,603
1090 Ser. Aen. 6,604
1091 Ser. Aen. 6,603: (…) Tantalus autem hac lege apud inferos dicitur esse damnatus, ut in Eridano
inferorum stans nec undis praesentibus nec vicinis eius pomariis perfruatur. per haec autem avaritia
significatur (…)
1092 Ser. Aen. 6,605
1093 Ser. Aen. 6,605
1094 Ser. Aen. 6,606
1095 Ser. Aen. 6,607
267
odio habuerunt fratres suos 11Fa / illic fuerunt qui odio habuerunt fratres et qui patres
egerunt manu uel qui pauperibus fecerunt fraudem1096 11Fd
fratres fuerunt 10Fc,11Fa / erant illi 10Fc / sunt 11Ie
dum dum in hac uita erant 11Fa
manebat illis 11Fa / eis 11Ie / per hec omnia designatur inuidia crudelitas et fraus qua
anima in corpore incurrit 11Ie
609 pulsatusue parens et fraus innexa clienti,
pulsatusue eiectus 9Fb,11Fd / cesus uel abiectus 11Ie / et a quibus i. uerberatus est
11Fa / uel 9Fm
parens genitor 9Fb / pater 11Fd / a quibus est 9Fk,9Fm,11Fa,11Ie / hic est ille a quo
percussus parens 10Fc
fraus lex mala 11Fd / lex mala facta uel ligata 9Fb / qui pauperibus fraudem fecerunt
10Ea / hic sunt illi a quibus 11Ie
innexa inligata 11Fd / at<t>ributa 11Ie / composita est 11Fa
clienti suo 11Ie / seruo 11Ie / amici 9Fk / famulo recepto 9Fb / pauperi uel famulo 11Fd
/ nutrici quando ei sua bona fraude abstulerunt 11Fa
610 aut qui diuitiis soli incubuere repertis
aut ibi sunt 11Fa / illi 11Ie
diuitiis hic sunt 9Fk / qui soli diuitias suas consumpserunt 11Fa
repertis inuentis 9Fk / inmisericordes qui pro imis pauperibus non compatiuntur nec de
suis aliquid largiuntur 11Ie
611 nec partem posuere suis (quae maxima turba est),
posuere inde 11Fa / suaue 11Ie
suis cognatis 9Fb,9Fk,11Fd / propinquis 11Fa,11Fd / proximis 11Ie
maxima turba ista 10Fc / auarorum 9Fb / tenacium 11Fa / apud inferos 11Fa
612 quique ob adulterium caesi, quique arma secuti
quique sunt 9Fk,10Ea / illi 11Ie / ibi sunt illi 11Fa / et qui ob inlicitos concubitus alieni
coniugii mactati sunt1097 11Fd
caesi occisi 9Fk / sunt 9Fj,9Fk,11Fa,11Ie
quique sunt 10Ea,11Ie / ibi sunt illi 11Fa
613 impia nec ueriti dominorum fallere dextras,
impia sicut arma Cesaris 11Ie
ueriti idem timidi sunt 9Fk / sunt 11Fa,11Ie
dominorum suorum 11Ie / hoc loco uidetur blandiri Augustum quia contra Cesarem
multi quibus ignouit arma susceperant1098 11Fd
fallere decipere 11Ie
dextras fidem 9Fb,11Ie / fides 9Fj / fides hic intelliguntur illi qui imperatores
prodiderunt 11Fd
614 inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri
inclusi a 9Fk / ui omnes in Tartaro 11Fa
poenam c 9Fk
exspectant b 9Fk / plus est cum dicit expectant quam si diceret potiuntur 11Fa /
Quod grauius est nam in expectatione et presens metus est et dolor futurus. in ipsa autem
1096 Don. Aen. 6,608
1097 Don. Aen. 6,612
1098 Ser. Aen. 6,613
268
pena solus est dolor1099 9Fk
ne quaere e 9Fk / requiras 9Fj,11Fd / quaeras 10Fc,11Fa,11Ie / tu 9Fk,11Ie / ó Aenea
10Ea,11Fa,11Ie / Sybilla dixit ad Aeneam 9Fb,9Fm,11Fd
doceri probari 9Fk / ab aliquo uel a me 11Fa
615 quam poenam, aut quae forma uiros fortunaue mersit.
quam d 9Fk / qualem 9Fb,11Fd,11If / ne quere doceri 9Fk / quam magnam penam
expectant uel perferunt apud inferos homines in inferis 11Fa
poenam expectent 9Fb,9Fm / expectauit 11Fd / sustineant 9Fm,10Fc / habeant 11Ie
forma species 9Fk,11Fa / species criminum 9Fm / species uel maneries 11Ie / scelerum
uel penarum 11Ie / regula 9Fb,9Fk / regula singulis enim sceleribus sunt statuta
supplicia1100 11Fd
fortunaue euentus quae 11Ie
mersit deiecit 9Fm / frequenter mergit 9Fb / ad infernum 11Ie / non concessit
interrogare quae supplicia patiuntur homines apud inferos 11Fa
616 saxum ingens uoluunt alii, radiisque rotarum
saxum est Sisifo 11If / hic commemorat penas inferorum 11Fa
ingens magnum 11Fa / cotidie eleuant in altum et deinde demittunt 11Ie
uoluunt ibi 11Fa / scilicet sine fine dicit enim Syphicum qui deorum concilia
publicauit1101 11Fd
alii quidam illorum qui sunt apud inferos 11Fa
radiis de 9Fj / in 11Ie / ad radios 11Fa / alii 11Fd,11Ie
rotarum Ixionem dicit 11Fd /
Per hos significantur illi qui sunt dediti casibus fortune ut negotiatores et baiuli
dominorum qui more rote modo ascendunt cum fortuna modo descendunt 11Ie
617 districti pendent; sedet aeternumque sedebit
districti ligati 9Fb / alligati 9Fm,11Fd / constricti 9Fm / alii 9Fk / quidam illorum sicut
Ixion 11Fa
sedet est ibi inferno 11Fa
aeternumque eternaliter 10Ea,11Fa / in aeternum 11Fd / eterne 11Ie
sedebit pro poena posuit ‘sedet’ 10Fc /
Contra opinionem nam fertur ab Hercule liberatus. et tamen sic eum abstraxit ut illic
relinqueret eius corporis partem1102 11Fd
618 infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis
infelix ibidem 10Ea
Theseus qui cum Paritho descendit ad inferos 11Fa
Phlegyasque populi 9Fk / fuit rex qui templum Iouis succendit eo quod ipse uitiasset
filiam eius ideoque in infernum missus est 10Ea /
Flegyus rex Charodis dolens natam suam ab Appoline <uitiatam> dimersus est in
Tartarum miserrime clamans admonet numina deorum adoranda esse 11Fd /
Vel ‘Phlegias’ potest esse accusatiuus casus et sic Phlegii erant populi
contemptores deorum qui ob contemptum fulmine ad Tartara sunt adacti. quos
nunc Theseus apud inferos ammonet non contempnere deos. quidam uir pater
Corone quam stuprauit Apollo unde ipse propter iram cepit destruere ubicumque
1099 Ser. Aen. 6,614
1100 Ser. Aen. 6,615
1101 Ser. Aen. 6,616
1102 Ser. Aen. 6,617
269
templum Apollinis inuenire potuerat. propter quod peccatum ad imum Tartari est
detrusus per quem omnes deorum contemptores denotantur1103 11Ie
miserrimus Theseus 9Fk
omnis accusatiuus 9Fj,11Fd / qui sunt in Tartaro 11Fa
619 admonet et magna testatur uoce per umbras:
admonet castigat 10Fc
testatur corrigit Theseus 9Fk / clamat 11Fa
umbras deos inferiores 10Fc / inferorum 11Fa / inferni 11Ie
620 ‘discite iustitiam moniti et non temnere diuos.’
discite ó 9Fj / dicens 9Fk,11Ie / hoc clamat s. uos omnes 11Fa / uos omnes uel uos
Phlegie qui estis in Tartaro 11Fa
iustitiam facere 11Fa
moniti ó uos 11Ie / in poenis collocati 9Fb,9Fk,11Fd,11If / a me sum ego uel nunc in
penis collocati 9Fm / a me uel ab ipsis suppliciis uestris non tempnere potentem 11Fa
temnere despicere 10Fc / sicut ego feci 9Fb / despicere i. non contemnere deos 11Fa
diuos deos 10Fc
621 uendidit hic auro patriam dominumque potentem
hic alius 9FK,11Ie / unus 10Fc / alius de supradictis 9Fb / unus de supra dictis 9Fm /
subaudi hostibus i. alius de supradictis 11Fd / est Antonius 10Ea
auro proprie aureum 9Fb,11Fa
patriam suam 11Fa / hostibus 9Fb / dominumque suum 11Fa /
Execrabile criminis genus est hostibus patriam uendere primum altricem suam pro
execranda cupiditate auri1104 11Fd
potentem prodidit 9Fb / tirannum 11Fa / Lastenes hoc fecit i. prodidit propter aurum
9Fm /
Vel prodidit hostibus et inimicis uel qui uictus addixit omnes parentes suos in seruicio
domini potentis. quippe sequitur seruicium 11Fd
622 imposuit; fixit leges pretio atque refixit;
imposuit posuit 9Fk / sue patrie 11Ie,11Fa / corruptione posuit 9Fk,11Ie / et quidam
illorum 11Fa
leges fallaces 9Fm
refixit destruxit 9Fj / mutauit 9Fk,10Ea / retraxit 11Ie / leges 9Fk / Antonius1105
9Fb,10Fc / Interueniente premio alias conscribi leges effecit et alias remoueri 11Fd /
Fecit poni leges patrie sue et postea dato pretio fecit eas remoueri et constitui alias 11Ie
623 hic thalamum inuasit natae uetitosque hymenaeos:
hic alter 9Fk,10Fc,11Ie / est qui 10Ea / quidam 11Fa /
Thyestes unde Aegisthus natus est1106 9Fk
1103 Ser. Aen. 6,618: si ‘Phlegyas’ nominativus est singularis, hoc dicit, Phlegyas omnes admonet apud
inferos poenas ferentes: si autem ‘Phlegyas’ accusativus pluralis est, Theseum omnes Phlegyas
admonentem debemus accipere. hi namque secundum Euphorionem populi insulani fuerunt, satis in
deos impii et sacrilegi: unde iratus Neptunus percussit tridenti eam partem insulae, quam Phlegyae
tenebant, et omnes obruit. Phlegyas autem, Ixionis pater, habuit Coronidem filiam, quam Apollo
vitiavit, unde suscepit Aesculapium. quod pater dolens, incendit Apollinis templum et eius sagittis est
ad inferos trusus (…)
1104 Don. Aen. 6,621
1105 Ser. Aen. 6,622
1106 Ser. Aen. 6,623
270
thalamum nuptias 11Fa
natae filiae* suae 11Fa,11Fd
uetitosque pro<h>ibitos 9Fk,10Fc,11Fd
hymenaeos malas nuptias 9Fk / prohibitas nuptias 11Fa / nuptias 11Fd / deus nuptiarum
9Fk
* filiae cancell. suae 11Fd
624 ausi omnes immane nefas ausoque potiti.
ausi sunt 9Fk,11Fd,11Ie / sunt facere 9Fj / hic ausi sunt qui sunt 10Ea
immane se committere 9Fk / magnum peccatum 11Fa / maximum scelus 11Fd
nefas licet 10Fc / perpetrare 11Fa,11Fd
ausoque audacia* 9Fj,9Fk,10Ea,11Fa / furto audacia 10Fc / eamque Aeneas 11If
potiti usitati 10Fc,11Fd / sunt 9Fk,11Fd,11Ie / illic sunt et qui fecerunt et qui conati
sunt1107 9Fk,11If / quasi dicit omnes qui tales dum uiuerent extiterunt hi patiuntur modo
penas inmanissimas 11Ie
* audacia add. ipsa 11Fa
625 non, mihi si linguae centum sint oraque centum,
mihi dicta Sibille 9Fb,11Fd / uersus est Lucretii sumptus de Ennio qui tamen eream
uocem dicit1108 11Fa
626 ferrea uox, omnis scelerum comprendere formas,
ferrea et si sit 11Fa / non deficiens 11Fd / poeticum est centum linguas et ferream
uocem petere 11Fa
scelerum penitentium 10Fc
comprendere enumerare 9Fb / numerare 10Fc / enarrare uel cognoscere 11Fd
formas species uel maneries 11Ie / Sibille 10Fc
627 omnia poenarum percurrere nomina possim.’
poenarum et non possim 11Fa / penas qui sunt apud inferos 11Fa
628 Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeua sacerdos,
ubi postquam 11Fa,11Fd,11Ie
sacerdos Sibilla 9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
629 ‘sed iam age, carpe uiam et susceptum perfice munus;
sed Aenea 9Fk / hucusque docui te penas quas homines hic patiuntur ‘sed tu iam’ etc
11Ie
age arripe 9Fk,11Fa,11Fd / ambula 9Fb / festina 10Fc / hortantis est aduerbium 11Fa
perfice ramum* redde 9Fb,9Fk,10Fc,11Ie / tribue redde ramum Proserpine 11Fa /
ramum redde nam supra ait ‘hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus instituit (Aen.
6,142-143)’ 11Fd
* ramum cancell. 11Ie
630 acceleremus’ ait; ‘Cyclopum educta caminis
acceleremus festinemus 9Fk,11Ie / properemus hoc facere 11Fa
ait dicit 11Fa / Sibila 9Fk / ó Enea 11Ie
Cyclopum hoc est magna 9Fk / gygantem fulmina agentem 11Ie /
Magna scilicet et facta a Ciclopibus nam antiqui magnitudinem alicuius rei uolentes
significare hoc dicebant 11Fa
1107 Ser. Aen. 6,624
1108 Ser. Aen. 6,625: Lucretii versus sublatus de Homero (…)
271
educta magna1109* 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / constructa 9Fb,11Fd / producta 9Fm / eleuata
11Ie / Cyclopes sunt fabri quorum officinas dicit se uidere 10Ea
caminis cum 11Fd / in 11Ie / fornacibus 10Fc,11Ie / suis 11Fd / ubi apparent camini
Cyclopum et eorum habitacula illic doni munus iubemur exponere1110 11Fd
* magna add. hoc est 9Fk
631 moenia conspicio atque aduerso fornice portas,
moenia <h>abitacula 11Fd
conspicio ego 11Fa / Sybilla s. conspicere 9Fk
atque conspicio 11Fa,11Ie
aduerso contra posito arcu 11Fa / contra stante 11Fd / opposito 11Ie / nobis 11Ie
fornice in 11Fa / arcu1111 9Fk,10Ea,11Fa,11Ie / camera ducta in arcum 11Fd
portas illius urbis 11Ie
632 haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.’
haec hunc 11Fa / sunt 9Fj / sunt loca 10Ea,11If
ubi in qua porta 11Ie
praecepta diuina 9Fb,9Fm,11Fd / dei uel Apollinis 9Fk / Iouis 10Ea / Proserpina 11Fa /
Hecates 11Ie
dona ramum* 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Ie / supradictum ramum scilicet 11Fd
* ramum add. illum 9Fb,9Fm
633 dixerat et pariter gressi per opaca uiarum
dixerat Sibilla 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa,11Ie
pariter simul 9Fk,9Fm,11Fa / Eneas et Sibilla 11If
gressi gradientes 9Fk,9Fm,10Ea,11Fa / ingredientes 9Fb,11Fd / ambulantes 11Ie
opaca umbrosa 10Ea / obscura 11Ie / loca 9Fb,11Fd / per tenebrosa loca inferorum 11Fa
634 corripiunt spatium medium foribusque propinquant.
corripiunt raptim* peragunt1112 9Fb,9Fk,11Fd / ar<r>ipiunt 11Fa / inuadunt 11Fd
spatium medium iter 11Fa / uiam 11Ie / uie 10Ea / spacium 10Fc
foribusque illius porte 9Fb,10Ea / portis 11Fa / portarum 11Fd / menium 11Ie
* raptim raptim spatium 9Fk
635 occupat Aeneas aditum corpusque recenti
occupat ingreditur 9Fb,9Fk,11Fd / intrat 10Fc / autem i. arripit 11Fa
aditum iter 11Fa / portam 11Ie
corpusque suum 11Fa,11Ie
recenti semper fluenti 11Fd / semper fluenti dixit hoc propter paludem Stigem1113 9Fk
636 spargit aqua ramumque aduerso in limine figit.
spargit infundit uel abluit 11Ie / purgat se nam impiatus fuerat aspectu Tartari1114 9Fk /
lauat uel purgat se nam impiatus fuerat aspectu Tartari uel a palude Stigia 11Fd /
expurgat se uel propter Stigem paludem uel uisione Tartari 11Fa
ramum aureum 11Ie,11If
aduerso contrauerso 11If / in hostio Proserpine nam illic statutum fuerat ut poneretur
1109 Ser. Aen. 6,630
1110 Don. Aen. 6,630
1111 Ser. Aen. 6,630
1112 Ser. Aen. 6,634
1113 Ser. Aen. 6,635
1114 Ser. Aen. 6,636
272
ramus 9Fm
in limine porta supradictorum menium 11Ie
figit infigit 11Fa
637 His demum exactis, perfecto munere diuae,
his rebus 11Fa
demum ad ultimum 9Fk,9Fm,10Fc / post hoc 11Fa
exactis transactis 9Fb,11Fd / finitis 9Fk,11Fa / est 9Fm
perfecto et 10Ea / expleto 11Ie / scilicet completo 11Fa / completo officio Sibillae 9Fb /
completo officio quo dea habere debebat1115 11Fd
munere dono 9Fk,11Fa
diuae Proserpine 9Fm,10Ff,11Fa,11Ie / ramum 9Fb
638 deuenere locos laetos et amoena uirecta
deuenere peruenere 9Fk
locos ad 9Fk,9Fm,11Fa,11Ie / ad loca letantium hominum ad Elisios scilicet campos
11Fa
laetos ubi leti habitabant 9Fb,11Fd
amoena ad 9Fm,10Fc / uirentia et est satis usurpatiuum.‘amoena’ autem quae solum
amorem praestant uel ut supra diximus quasi amunia hoc est sine fructu1116 9Fk /
Que solum amorem prestant uirentia i. nihil illic deest que superius. est enim illic sol nec
desunt sidera et celum perspicuum. sunt illic campi prata atque nemora que beatitudinem
commorantibus prestant. solum hic opus deest1117 11Fd
uirecta uirentia 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie / ad dextram partem 11Ie
639 fortunatorum nemorum sedesque beatas.
sedes ad 9Fm,11Fa / sedes beatorum 11Ie
640 largior hic campos aether et lumine uestit
largior clarior 11Fa / amplior 11Ie / secundior 11Fd / fertilior 9Fb,11Fd / non nostro
sed* quam in cetera parte inferorum1118 10Ea,11Fd
hic in Elisiis campis 11Fa / in his locis 11Ie
campos ipsos 11Fa
aether splendor 11Ie
lumine uestit eos 11Ie / ornat uos suo 11Fa
uestit cooperit 9Fm / illuminat 11Ie
* non…sed cancell. 10Ea
641 purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.
purpureo de 9Fj / lucido 9Fm
solemque illi qui ibi sunt 11Fa / splendidior est quam alia 11Ie
suum sibi congruum1119 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd
sua illorum 11Fd / propria 11Ie
sidera quia ibi sunt ampliori splendore 11Ie
norunt illi 10Ff / homines 11Ie / sciunt 11Fa / illi qui sunt in Eliseis campis 11Fd /
Sub poetico figmento attingit philosophicam ueritatem. uideretur enim hic dicere quod
proprium solem et propria sidera habeant. quod non est aliud nisi quia sancti in celo
1115 Don. Aen. 6,637: omnibus scilicet trabsactis quae dicta sunt et conpleto officio quod deae debebat (...)
1116 Ser. Aen. 6,638
1117 Don. Aen. 6,638: est enim illic sol nec desunt sidera ....deest
1118 Ser. Aen. 6,640
1119 Ser. Aen. 6,641
273
gaudium habent et intuentur suum solem i. diuinitatem sum<m>am quae omnem solis
splendorem supergraditur et exuperat. habent et sidera quia ipsi inter se quasi stelle <…>
alii splendent et ad inuicem illuminantur 11Ie
642 pars in gramineis exercent membra palaestris,
pars illorum 10Ea,11Fa / ex illis beatis 9Fb,11Fd
gramineis campis 9Fb,9Fm,11Fd / in gramine constitutis 10Ea
exercent lustrantur ibi 11Fa / preparent 11Fd
membra sua 11Ie
palaestris luctationibus1120* 9Fk,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd / luctationibus Grece dixit1121
11Fd / duae palestrae erant. una graminea altera harenosa 10Ea
* luctationibus add. in 9Fm
643 contendunt ludo et fulua luctantur harena;
contendunt certant 11Fa,11Fd,11Ie / pars 9Fm,11Ie / alii 10Ea / et 11Fa
ludo cum 11Fd,11Ie / iocum 10Fc / non odio1122 9Fb,9Fk,11Fd / non ira 11Fa
fulua in 9Fj,11Ie,11Fa / inuidi 9Fk / nigra 11Fa / proprium epitheton 9Fm
644 pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt.
pars illorum 9Fk,11Fa
pedibus metri 9Fm,10Ea
plaudunt saltant 9Fk / personant 11Ie / componunt carmina 11Fa
choreas modulationes 9Fb,9Fm / rotas 11Ie / modulationes nam corripiunt ‘re’ metri
necessitate1123 11Fd
carmina ad ipsum est 11Fa / choreis 11Ie
dicunt saltantes 11Fd / faciunt 11Ie
645 nec non Threicius longa cum ueste sacerdos
Threicius Orpheus 9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa,11Ie,11If / etiam 11Fa / Orpheus de
Thracchia* qui primus organa instituit1124 9Fb,10Fc,11Fd
longa Summissa nam aut citharedi habitum dixit aut longam barbam. nam e contrario
inberbes ‘inuestes’ uocamus1125. aut aliter longa in ueste i. summissa ueste Orpheus
compositus mulcet omnia dissonis uocibus cordarum dum autem impellit digitis aut
plectro contingit et multis exemplis comprobat Virgilius cithare artem inter honestas et
praecipuas numerari uirtutes est enim musica1126 11Fd
ueste pro barba 10Ea
* de Tracchia cancell. 10Fc
646 obloquitur numeris septem discrimina uocum,
obloquitur respondit 9Fb,11Fa,11If / personat 11Ie / contra respondit 9Fm,11Fd /
cordarum expressit laudem1127 9Fk
numeris numeros 9Fj / ritmis 10Fc,11Fa,11Ie / ritmis sonitu 9Fk / modulatus rithmicis
sonis 9Fm / rithmis et cantationibus 9Fb,11Fd
septem per 11Fd
1120 Ser. Aen. 6,642
1121 Ser. Aen. 6,642
1122 Ser. Aen. 6,643
1123 Ser. Aen. 6,644
1124 Ser. Aen. 6,645
1125 Ser. Aen. 6,645
1126 Don. Aen. 6,645
1127 Ser. Aen. 6,646
274
discrimina distantias 11Ie / quia omnes corde dissimiliter sonant1128 9Fk,11Fd /
differentia VII cordarum quia omnes corde suam habent differentiam 11Fa
647 iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno.
iamque aliquando 11Fa
eadem discrimina 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie
digitis pulsat 11Fa
iam et aliquando i. plectro quod fit ex ebore 11Fa
pectine plectro 11Fd / sifiro 11Ie
pulsat percutit 9Fm,11Fd
648 hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles,
hic in Elisiis campis 11Fa
genus est 9Fk,10Ea,11Ie / erat* 9Fb,9Fm,10Fc,11Fd / ideo ‘antiquum’ addidit quasi et
illis Elysii contingerent campi si eis annorum non derogata esset uetustas1129 9Fk
antiquum nobile 9Fk,9Fm / carum 9Fk / uetustum non magnum laudis enim causa
pulcherrima 11Fd
Teucri cum 11Fa / ‘fratrem’ pro ‘fratre’ idem ‘Teucrum’ pro ‘Dardano’ 10Fc
pulcherrima hoc est 9Fm / scilicet 11Ie / efexegesis 9Fk / explanatio precedentium
rerum 9Fm
proles progenies 9Fk,10Fc / reges Troianorum qui de progenie Teucri descenderunt
11Fa
* erat add. illic 9Fm
649 magnanimi heroes nati melioribus annis,
magnanimi magnum animus 9Fk / magnanimorum 11Ie / et alii ibi sunt 11Fa
heroes uiri fortes 9Fb,9Fk,10Fc,11Fa / Troiani 11Fd
melioribus annis seculis 11Fd / ad comparationem praesentium 9Fb,9Fm / in quibus
non est Troia destructa 11Ie / plerumque enim hominum uirtus decoloratur temporis in
felicitate1130 9Fk / felicioribus comparationem presentium. plerumque enim in felicitate
temporis uirtus decoloratur 11Fa
650 Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor.
Ilusque est ibi 11Fa / Capis pater 9Fb / Troiani reges fuerunt1131 9Fb,9Fk / duo fratres
fuerunt et Troianorum reges 11Fd / filii uel nepotes Dardani 11Ie / rex Troianorum a quo
Ilium dictum est Ascaracusque auus Anchise pater Capis 11Fa
auctor conditor 11Fa
651 arma procul currusque uirum miratur inanis;
arma inania 11Fa
procul a longe 11Fa / prope oculos 11Ie / aut porro i. longe ab oculis aut prope 9Fk /
Procul quando deriuatur a ‘pro’ interpretatur ‘longe’ quando non uero componitur a
‘prope’ et ‘oculos’ tunc ponitur prope parte1132 11Ie
miratur alia lectio ‘mirantur’ 9Fm,11Ie / Aeneas 9Fb,9Fm,10Fc,11If / Aeneas et Sibilla
9Fm,10Ea,11Ie / ibi 11Fa / subaudi Aeneas i. mirabatur habere mortuos quod apud
superos incolomes habent1133 11Fd
1128 Ser. Aen. 6,646
1129 Ser. Aen. 6,648
1130 Ser. Aen. 6,649
1131 Ser. Aen. 6,650
1132 vide Aen. 6,10; Ser. Aen. 3,13 : procul est quasi porro ab oculis.
1133 Don. Aen. 6,651
275
uirum uirorum fortium* 9Fk,10Fc,11Fa
inanis uacuas 9Fk / uacuas utpote umbras ipsorum 11Fa / quia sine corpore erant 11Ie /
accusatiuus 9Fj,11Fd
* fortium cancell. 9Fk,10Fc
652 stant terra defixae hastae passimque soluti
stant ibi 11Fa
terra in 9Fk,9Fm,11Fa,11Ie
defixae hastae inanes 9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / illorum 11Fa
passimque ubique 9Fj,10Ea,11Fa,11Ie / late 10Fc,11Fd
soluti disligati 11Fa / liberi ab hominibus 9Fm / hec omnia erant ibi quia sic tunc
homines excercebant ea sicut quondam dum uiuerent 11Ie
653 per campum pascuntur equi. quae gratia currum
equi inanes 9Fj,9Fm,10Fc / eorum 11Fa
quae qualis 9Fm,10Fc
gratia cura 10Ea / uoluntas 11Fa / honestas 9Fb,11Fd / amor uel studium 11Ie /
uidelicet 10Fc
currum curruum 9Fk,10Ea,11Fa,11Ie / pro curruum detraxit unum ‘u’ licencia1134 11Fd
654 armorumque fuit uiuis, quae cura nitentis
fuit eadem sequebatur eum in morte 11Ie
quae et 11Fa
cura fuit eis* 9Fk,10Fc,11Fa,11Ie
nitentis pingues1135 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / splendentes 11Fa / sunt 10Fc /
accusatiuus 11Fd / ab eo quod sequitur id quod precedit1136 9Fk
* eis illis 11Fa
655 pascere equos, eadem sequitur tellure repostos.
eadem cura 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,11Fd,11Ie / gratia 9Fm,11If / uoluntas 11Fa
sequitur illos 11Fa
tellure in 9Fj,11Fd,11Ie
repostos sepultos 9Fk,10Ea,10Fc / secretos 11Fd / mortuos 11Ie / sepultos in inferno
siue in campis Elisiis 9Fm / sepultos i. quae uoluntas et quod desiderium fuit illis apud
superos eadem illis apud inferos est 11Fa
656 conspicit, ecce, alios dextra laeuaque per herbam
conspicit Eneas 9Fk,9Fm,11Ie
alios uiros 11Fa
dextra in 10Fc / undique 11Fa
laeuaque quibus erat eadem cura que et apud superos 11Fa
657 uescentis laetumque choro paeana canentis
uescentis comedentes 9Fk,11Ie / epulantes 11Fa / uescentes 11Ie /
Reficientis scilicet comuiuium celebrantis et praeter epularum leticiam* hilaritatem suam
festis etiam cantibus protestantes1137 11Fd
laetumque conspicit 9Fm,10Ea / per omnia intellegendum que gratia uiuis fuit audere
sequitur tellure repostos 11Fa
1134 Ser. Aen. 6,653
1135 Ser. Aen. 6,654
1136 Ser. Aen. 6,654
1137 Don. Aen. 6,657
276
choro cum 9Fj,11Ie / chorum 11Fd
paeana laudes** Apollinis 9Fk,9Fj,9Fm,10Fc,11If / Pean i. Apollo. peana laudes
Apollinis 10Ea / Phebi laudes 11Ie / Peana dicitur Apollo inde peana laudes Apollinis
9Fb / laudes Apollinis proprie quod nunc congruit propter ‘lauris nemus’ abusiue sacra
omnium deorum1138 11Fd
canentes chorus est equalium cetus uel cetus circulariter canentium 11Ie
* leticiam lege laetitiam 11Fd ** laudes laus 9Fk
658 inter odoratum lauris nemus, unde superne
odoratum odorum1139 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11Fd / odoriferum 10Ea,11Ie
unde a 9Fk,11Ie / ex quo nemore 11Fa,11Ie / de illo campo 9Fm
superne b 9Fk / d 11Ie / ad superos 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11If / ad
superna 9Fj / aduerbium 10Ea,10Fc,11Fd,11Ie / usque ad superos quia ad uiuos
progreditur 11Ie
659 plurimus Eridani per siluam uoluitur amnis.
plurimus c 9Fk / b 11Ie / magnus 9Fk,11Fa,11Ie / maximus 9Fm / longus 9Fb / multus
9Fj
Eridani g 9Fk / h 11Ie / Padi 11Fd / Padusque alii ad inferos descendit 9Fb / Eridanus
fluuius est 10Fc / per populos et lauros 11Ie /
Eridanum Aratus in celo esse dicit haud longe a ceto. hic et in terris est qui in Italia i. in
Venetia Padus uocatur. quem alii etiam ad inferos uolunt tendere. alii nasci apud inferos
et exire in terras. nominatur enim ab Eredo filio solis qui in ipsum cecidit. fulminatus et
appel<l>atus est Pheton a luce ardoris sui sorores enim ipsius flendo ipsum in populos
uerse sunt1140 11Fd /
Siluam Heri<dani> uocat populos et lauros quia in Heridano silue plurime
habundant tales arbores non quod per siluam hic fluuius decurrat sed per tales
arbores quales sunt in hoc fluuio.
Vel aliter infernum mare dicitur mare Tirrenum supernum uero Adriaticum inter
hec duo maria est quidam mons Appeninus a Sicilia usque Alpes extensus. a quo
monte plura oriuntur flumina quedam uersus infernum alia uersus supernum mare
properantia hinc etiam Heridanus fluuius qui et Padus dicitur originem habet. qui
primo contra infernum mare progreditur deinde obliquando redit et influit in
supernum ideoque ab inferis usque ad superos prosilire per<h>ibetur et secundum
hoc sic construetur: unde plurimus amnis Heridani superne uoluitur per siluam et
erit transitio pro intransitione sicut urbem ‘Pataui’ pro ‘Patauum’ 11Ie
per f 9Fk,11Ie
siluam g 11Ie
uoluitur e 9Fk,11Ie
amnis d 9Fk / c 11Ie / populos 9Fk / fluuius 11Fa
660 hic manus ob patriam pugnando uulnera passi,
hic illic 9Fm,10Fc / ibi multitudines hominum 11Fa
manus multitudo 9Fb,9Fk,9Fm,11If / erat 9Fb,11Fd / sunt 11Ie / esset 11Ie / illorum
11Ie
Multitudo uel collectio. in maxima enim gloria sunt qui pro patria pugnantes obierunt ut
e contrario sunt in maximo crimine proditores1141 11Fd
1138 Ser. Aen. 6,657
1139 Ser. Aen. 6,658
1140 Ser. Aen. 6,659
1141 Ser. Aen. 6,660: ‘manus’, id est multitudo eorum qui ob patriam passi sunt vulnera: et est figurate
277
ob propter 9Fm,11Fa,11Fd
patriam suam 11Fa
pugnando erat 10Fc / quae 11Ie
passi qui sunt* 9Fb,9Fm,11Fd,11Ie / sunt illi qui sunt passi 10Fc / qui fuerunt 11Fa
* qui cancell. 9Fb,11Ie
661 quique sacerdotes casti, dum uita manebat,
quique fuerunt 9Fj,10Fc,11Fa,11Ie / hic erant 11Ie / et illic erant sacerdotes qui fuerunt
9Fm /
casti qui fuerunt casti dum in uitae communione uersarentur1142 9Fk
uita dum 9Fm,10Fc
manebat illi sunt 11Fa
662 quique pii uates et Phoebo digna locuti,
quique fuerunt 9Fj,11Ie / sunt 9Fm / ibi sunt illi 11Fa
pii religiosi 11Fa
uates uaticinantes1143 9Fk / uaticinatores 11Fd / diuinantes 11Ie
digna uera 9Fm
locuti nam multi mentiebantur 9Fm / uera carmina nam multi falsa commentabantur
10Ea / ueredici qui talia loquebantur qualia decebat Apollinem ibi1144 9Fk / qui uera
carmina locuti sunt que Apollinem decerent 11Fa /
Qui instructi literis poetae Phoebo carmina dignissima protulerunt1145 uel ueredici qui
talia loquebantur qualia decebat Apollinem 11Fd
663 inuentas aut qui uitam excoluere per artis
inuentas et ibi sunt illi 11Fa / qui erudierunt et ornauerunt uitam per inuenta artificia
significat autem philosophos1146 11Fd / qui tota uita sua studuerunt in liberalibus artibus
11Ie / Hic sunt qui fuerunt pii uaticinantes qui erudiuerunt et ornauerunt uitam per
inuenta artificia i. per filosofiam 11Fa
qui hic sunt 9Fk
uitam suam 11Ie / bonam 11Ie
excoluere operare 11If / deduxerunt filosophos significat qui philosophie studuerunt
11Fa
artis liberales 11Ie
664 quique sui memores aliquos fecere merendo:
quique hic sunt illi 9Fk / ibi sunt 11Fa
aliquos qui 9Fk
merendo prestando beneficium* 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11If / doctrinam tribuendo 9Fm /
prestando doctrinam 10Fc / merit<o> bono et inherendo 11Ie / qui aliis humanitatem
impenderunt propter sui memoriam1147 11Fa / bene merendo per sua bona acta fecerunt
nos memor<es> suorum bonorum ubi sunt sancti 11Ie / Prestando hoc est quod
dictum (…) nullam enim maiores nostri artem esse voluerunt, quae non aliquid reipublicae
commodaret. unde Vergilius hoc per transitum facit: nam dicendo puniri patriae venditores, contra
praemia defensoribus solvi, nihil aliud nisi fugienda vitia et sectandas docet esse virtutes.
1142 Ser. Aen. 6,661
1143 Ser. Aen. 6,662
1144 Ser. Aen. 6,662: veredici, qui talia loquebantur, qualia decebat Apollinem. multi enim mentiebantur
(…)
1145 Don. Aen. 6,662
1146 Ser. Aen. 6,663
1147 Ser. Aen. 6,664: et qui aliquos sui memores fecere praestando (…)
278
conditionis humane memores aliquos beneficiorum largitionibus promeruerunt1148 11Fd
* beneficium cancell.11If, beneficia 9Fj,9Fk, eis beneficia 11Fa
665 omnibus his niuea cinguntur tempora uitta.
omnibus datiuus est 11Fa / omnibus quos enumerauit albe uitte petebant de capite1149
per quas eos ostendit promeruisse diuinos honores1150 11Fd
his de 9Fj,10Fc / supra dictis 9Fb
niuea candida 9Fk / candida per quod ostendit eos promeruisse diuinos honores 11Fa
tempora per 11Ie
666 quos circumfusos sic est adfata Sibylla,
circumfusos in giro 9Fb / in circuitu* 11Fa,11Ie / in gyro manentes uel undique sparsos
9Fm / in giro stantes 11Fd /
* circuitu add. stantes 11Fa
667 Musaeum ante omnis (medium nam plurima turba
Musaeum hic fuit filosofus 9Fk / teologus 10Ff / Orpheum 11If / uates fuit discipulus
Orphei 11Ie / proprium est 11Fd /
Theologus fuit i. dei cultor iste post Orpheum. et uarie sunt opiniones de hoc. nam eum
alii Lune filium alii Orphei uolunt cuius eum constat fuisse discipulum. nam apud ipsum
primum carmen scripsit quod appel<l>atur crater1151 11Fd /
Museum proprium nomen est. fuit autem teologus i. dei cultor post Orpheum. de hoc
uariae opiniones sunt nam alii uolunt eum Lunae filium alii Orphei cuius discipulus fuit
cui et carmen scripsit quod dicitur crater 10Ea
ante et 11Fa
omnis affata est 9Fk,9Fm,10Fc / parentesis 9Fm / accusatiuus 11Fd / in tantum ceteris
celsior fuit ut eius humeri apparerent cum esset multitudine circumdatus coetu1152 11Fd
nam in medium ceterorum stat propter honorem 11Fa
668 hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis):
hunc Platonem circumdat 9Fb / circumdat 10Ea,11Fd / Plato Platonem latum inde
dictus. Plato a latitudine humerorum adferat1153 9Fb / per hunc denotat Platonem qui in
musica satis ualuit unde Museus dicitur qui in musices exuperauit 11Ie
habet Museum 9Fk,11Fa
umeris suis 9Fb,11Fa
exstantem eminentem* 9Fb,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11If / excedentem alios 11Ie
suspicit sursum aspicit 9Fk/ proicit 10Fc / illum 11Fa / eum 11Ie
* eminentem add. super 10Fc
669 ‘dicite, felices animae tuque optime uates,
dicite ó 9Fm,10Fc,11Fa,11If,11Ie / mihi 11Fa
felices que post depositam uitam talibus locis et deliciis uterentur1154 11Fd
tuque ó 9Fm,11Fa,11Ie,11If / Musee 11Fa,11Ie / dic 9Fm,10Fc,11Ie
uates hoc loco esse Sibillam iam a numine derelictam 9Fk /
1148 Don. Aen. 6,664
1149 Don. Aen. 6,665
1150 Ser. Aen. 6,665: per quod eos ostendit meruisse divinos honores, ut diximus supra (Aen. 6,648)
1151 Ser. Aen. 6,667
1152 Don. Aen. 6,667
1153 Ser. Aen. 6,668: quasi philosophum, ac si diceret Platonem: adludit enim poeta. namque Plato ab
umerorum dictus est latitudine. athleta enim fuit, qui post omnium victoriam se philosophiae dedit.
1154 Don. Aen. 6,669
279
Museus hoc est quia theologus fuit. et sciendum hoc loco Sibillam iam a numine
derelictam. unde et interrogat quod alias non faceret1155 11Fd
670 quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo
Anchisen bene per generalitatem transit ad specialitatem ut facilius possit impetrare
propter quem uenimus1156 11Fa
quis et 11Ie
illius ergo propter illum 9Fj,9Fm,11Fd / causa illius1157* 9Fj,10Fc,11Ie / nomen
indeclinabile est 11Ie /
‘Ergo’ coniunctio fuit sed per accentus mutationem transiit in aduerbium. multi male
putant nomen esse indeclinabile et dicunt esse pro ‘causa’. causa autem nomen est quod
ponitur pro ‘ratione’1158 11If,11Fd
* illius cancell. 10Fc
671 uenimus et magnos Erebi tranauimus amnis.’
uenimus huc 11Fa
magnos nouem 11Fa / aut magna fluenta aut quia nouem sunt quae odiosum fuerat
memorare per singula1159 11Fd
tranauimus transnauimus 9Fm,10Fc,11Fa
amnis flumina inferni 11Fa / accusatiuus 11Fd
672 atque huic responsum paucis ita reddidit heros:
huic Sibille 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie
paucis uerbis 9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / dictis 11Ie
heros Museum 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Ie
673 ‘nulli certa domus; lucis habitamus opacis,
nulli nostrum 9Fj,11Ie / homini 11Fa / datiuus 11Fd
certa est 9Fm,10Fc,11Fd,11Ie
domus habitatio 11Fa / apud inferos 11Fa /
<H>abitatio quam animae tamdiu certam habent quamdiu in corporibus sunt. post
quorum solutionem uagantur pro uitae merito in circulis1160 11Fd
lucis siluis 11Fd
opacis in 9Fj,10Fc,11Fa / densis 9Fm,11Fd / delectabilibus 11Ie
674 riparumque toros et prata recentia riuis
toros sedilibus 9Fb / colles 9Fk / locos 9Fm / loca 10Fc
recentia uirentia 9Fj,9Fk / splendentia 11Ie / uirentia causa scilicet riuorum1161
9Fm,11Fd
riuis de riuis 11Fa / decursus aque 11If
1155 Ser. Aen. 6,669
1156 Ser. Aen. 6,670: bene et generalitatem requirit et speciem, quo possit facilius invenire: nam locus in
regione est.
1157 Ser. Aen. 6,670
1158 Ser. Aen. 6,670
1159 Ser. Aen. 6,671
1160 Ser. Aen. 6,673
1161 Ser. Aen. 6,674
280
675 incolimus. sed uos, si fert ita corde uoluntas,
incolimus habitamus 9Fk,10Fc / inhabitamus ripas 11Fa
ita tam magnam uoluntatem uiuendi Anchisen habens 11Fa
corde in 9Fb,9Fj,11Ie
uoluntas uestra 11Ie
676 hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.’
superate transite 9Fb,9Fk,9Fm / ascendite 11Ie / transcendite hunc montem 11Fa /
transite istum montem 11Fd
iugum montem 9Fb,9Fm / collem 9Fk
facili uia 9Fk / leui itinere 11Fa
sistam uos 9Fk,11Ie / praesentabilis sistam i. reddam 9Fm / statuam uos uel ducam 11Fd
677 dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis
dixit Museus 9Fk,9Fm,11Fa,11Ie
tulit praetulit 9Fm,10Fc / ante gressum 9Fk / precessit ignaros ut illis facilitatem itineris
demonstraret1162 11Fd
nitentis splendentes 9Fk,11Fa / fertiles 11Fd / accusatiuus 11Fd
678 desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt.
desuper de illo iugo 11Fd
ostentat Museus 9Fk / frequenter ostendit 9Fk / monstrat 9Fj / eis 11Ie / monstrauit illis
subiectam camporum nitentium latitudinem1163 11Fd
summa in summitate montis ascendere 11Fa
cacumina cliui illius 11Ie
linquunt Aeneas et Sibilla 9Fb,11Fd,11Ie / Eneas et Sybila 9Fk / derelinqunt et ad
planiora loca tendent 11Fa / plana descendunt relicto colle1164 11Fd
679 At pater Anchises penitus conualle uirenti
Anchises a 11Ie
penitus d 11Ie / ualde* 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,11Fd
conualle g 11Ie / in planitie 9Fm,10Fc / remotus 11Fa
uirenti f 11Ie / in 9Fb,11Ie
* ualde add. introrsus 10Ea
680 inclusas animas superumque ad lumen ituras
inclusas e 11Ie / a multitudine* separatas 9Fj,9Fm,11Fa / a multitudine separatas quo
facilius agnoscerentur1165 11Fd
animas c 11Ie
superumque superorum 11Ie
ad i 11Ie
ituras h 11Ie / eas 11Ie / reuersuras in corpora 11Fa / animas incorporandas 11Ie
* a multitudine cancell. 9Fj
681 lustrabat studio recolens, omnemque suorum
lustrabat b 11Ie / circumibat 9Fj,9Fk / circuibat 9Fb,10Ea,11If /
Circuibat uel libenter oculis ac mente considerabat. lustrabat enim dicendo oculis
1162 Don. Aen. 6,677
1163 Don. Aen. 6,678
1164 Ser. Aen. 6,678: non ‘linquit’; hoc enim dicit: Aeneas et Sibylla perducti ad summum, in plana
descendunt.
1165 Ser. Aen. 6,680
281
pertinet. recolens ad animi intentionem1166 11Fd
studio studiose1167 9Fj,9Fk,10Ea,11Fd / suo 11Fa,11Ie
recolens tractans 9Fm,10Ea,11Fd / retractans1168* 9Fk,11Fa / reminiscens eas 11Ie
suorum parentum 9Fk / posteros suos 11Fa / qui erant futuri sui 11Ie / qui propter spem
feliciorem Rome rei publice in lucem fuerant cum omni prosperitate uenturi1169 11Fd
* retractans add. illas 11Fa
682 forte recensebat numerum, carosque nepotes
forte fortuito 11Ie
recensebat numerabat 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11If / enumerabat 11Ie / Anchises 9Fk
numerum multitudinem 9Fb,11Fd
carosque Omnes gradus tetigit future posteritatis qui Aeneae et Ascanii tempora secuturi
uiderentur1170 11Fd
nepotes futuros 9Fb / posteros1171 9Fk / suos 11Fa
683 fataque fortunasque uirum moresque manusque.
fataque Anchises 9Fk / qui morte erant perituri 11Ie
fortunasque recensebat Anchises 9Fk / diuitias 10Ea / felicitates 11Fa / euentus 11Ie /
felicitas enim aut fatalis est aut fortuita aut ex uirtute descendit1172 11Fd
uirum uirorum 11Fa
moresque leges 10Ea / habitus 11Fa
manusque multitudo 9Fb / multitudinem 9Fj / uirtutes 10Ea / fortitudinem s. illorum
11Fa / uirtutes uel cetus 11Ie
684 isque ubi tendentem aduersum per gramina uidit
isque Anchises 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If / Prior inducitur
Anchises uidisse Aeneam ut demonstraretur intentio expectantis uel quia cum plurimi
fuit et tegebatur nemorum amoenitate1173 11Fd
aduersum contrapositum 9Fm / (e) regione positum 11Fa / contra se 9Fb,11Fd /
aduersum se 11Ie
gramina loca am<o>ena 9Fm / prata 10Fc / herbam 11Fa
685 Aenean, alacris palmas utrasque tetendit,
alacris letus 9Fj,10Fc,11Ie,11Fa / ipse alacris1174 Anchises 9Fk / ipse alacris cupidus
11Fd
686 effusaeque genis lacrimae et uox excidit ore:
effusaeque sunt 9Fj,9Fk,10Fc,11Fa,11Ie
genis de 9Fj / per 11Ie / a palpebris1175 9Fb,9Fk,11Fd / ipsas partes genas uocamus que
sub oculis rigamus 10Fc
excidit exiuit 9Fm / recessit 9Fb,9Fm,11Fd / quasi seni1176 9Fb,11Fd / excidit non potuit
1166 Don. Aen. 6,681
1167 Ser. Aen. 6,681
1168 Ser. Aen. 6,681
1169 Don. Aen. 6,681
1170 Don. Aen. 6,682
1171 Ser. Aen. 6,682
1172 Ser. Aen. 6,683
1173 Don. Aen. 6,684
1174 Ser. Aen. 6,685
1175 Ser. Aen. 6,686
1176 Ser. Aen. 6,686
282
loqui pre gaudio 10Fc / elapsa est utpote genis senis 11Fa
ore ab 9Fj,11Ie
687 ‘uenisti tandem, tuaque exspectata parenti
uenisti b 9Fk / ó Aenea 11Ie / ó nate 9Fm / uerba Anchise ‘o nate’ 11Fa / et dixit 10Ea
tandem locutus est 11Ie / ad affectum pertinet desiderantis1177* 9Fk,11Fa,11Fd
exspectata probata 9Fm,11If /
Probata uel separata. hoc autem dicit tua pietas mihi semper probata nunc etiam ‘iter
durum’ uicit scilicet inferorum1178 11Fd
parenti patri 9Fb / quasi a patre 11Fd / nostri 11If / mihi 11Ie / a parente i. a me ablatiuus 9Fm / mihi probata 11Fa
* desiderantis expectantis 11Fa
688 uicit iter durum pietas? datur ora tueri,
iter scilicet inferorum 11Fd / inferni 11Ie
datur conceditur 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd / mihi 11Ie
tueri ut uideat 9Fk / uidere 11Ie / tua ora 10Fc / intueri 11Fa
689 nate, tua et notas audire et reddere uoces?
nate fili 10Fc / ó 9Fk,10Ea,10Fc,11Fd,11If,11Ie
notas uoces 9Fb / tuas ó Aeneas 10Fc
audire a te 9Fb / familiariter loqui1179* 9Fk,11Fa,11Fd
uoces tuo parenti notas 10Fc
* loqui add. tecum 11Fa
690 sic equidem ducebam animo rebarque futurum
sic ubi uenires ad me 11Ie
equidem certe 11Fa
ducebam estimabam 9Fb,9Fm,10Ea / sperabam 9Fk / uolebam 9Fm / cogitabam
10Fc,11If / agitabam 11If / sic meditabar 11Fa / considerabam 11Ie
animo in 10Ea,11Fa
rebarque arbitrabar1180 9Fb,9Fk / estimabam 9Fj,10Fc,11Fa,11If / esse 9Fb,11Ie /
estimabam te uenturum ad me 11Fa / aestimabam te esse uenturum 11Fd
futurum te 9Fk,11Fa,11Ie / ad me 11Ie
691 tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit.
tempora quibus tu uenire deberes 11Fa / annos 11Ie
dinumerans mensurans 9Fk / computans 10Fc / ego 11Ie / dinumerare autem tempora
est aestimare quando quid possit impleri1181 11Fd
mea tu uocatiuus 9Fm / ó tu Enea 10Fc / nec decepit 9Fk / non decepit me filius meus1182
11Fa / qui iuxta meam estimationem uenisti1183 11Fd / per se plenus est et aeternus quia
simplex omnia enim sintheta 9Fm
fefellit decepit 10Fc
1177 Ser. Aen. 6,687
1178 Ser. Aen. 6,687
1179 Ser. Aen. 6,689
1180 Ser. Aen. 6,690
1181 Don. Aen. 6,691
1182 Ser. Aen. 6,691: nec decepit me dulcissimus filius (…)
1183 Don. Aen. 6,691
283
692 quas ego te terras et quanta per aequora uectum
quas per 9Fm,10Ea,11Fa / per quantas 11Fd / admirando 10Ea,11Fd / admiratiue dicit
11Ie
quanta per 9Fm
aequora maria 10Fc
uectum portatum 10Fc / deportatum 11Fa / patrie eius ingemit casibus1184 9Fk
693 accipio! quantis iactatum, nate, periclis!
accipio uideo et suscipio 11Fa
quantis a 11Fd
iactatum fatigatum 9Fb,11Fa / sacrificatum 9Fk / deportatum 10Fc
nate ó 9Fj,9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If
periclis periculis 10Fc
694 quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent!’
quam ualde 9Fj,11Fa / nimium 9Fm / quantum 9Fb,10Ea,10Fc,11Ie,11If / quantum
timui hoc est nimium 11Fd
metui ego 9Fk,11Fa / timui 10Fc
quid aliquid 9Fb,11Fa,11Fd
Libyae Africe 9Fm,10Fc,11Fa / Cartaginensis 9Fb / Cartaginis 9Fj
695 ille autem:‘tua me, genitor, tua tristis imago
ille ait 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,11Fd,11Ie,11If / Eneas
9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,11Fd,11Ie,11If / autem Aeneas respondit 11Fa
genitor ó 9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If
tristis terribilis 9Fb / seuera terribilis1185 9Fm,9Fk,11Fd / ipallage 10Fc / terribilis minax
11Fa / non quia tristis esset sed quia tristes homines faciebat 10Fc
imago per geminationem hanc notat insistentiam patris 11Ie
696 saepius occurrens haec limina tendere adegit;
occurrens mihi 11Fa,11Ie
haec scilicet ad fauces inferni 9Fm
limina ista 10Fc / ad 11Fa,11Ie / inferorum 11Fa
tendere adire 11Fd
adegit coegit* 9Fb,9Fm,11Fd,11Ie,11If / compulit 9Fj,9Fm,11Fa / fecit 10Fc / suasit
10Ea
* coegit add. me 11Ie
697 stant sale Tyrrheno classes. da iungere dextram,
stant hoc addit ex habundanti 11Ie
sale mare 9Fb,10Fc,11Fd
Tyrrheno in 9Fj,11Fa,11Ie / in portu Italie 11Fa
classes meae 11Fa,11Fd,11Ie / naues 11Ie
da permitte 9Fm,11Fd /
iungere coniungere 10Fc / meae 11Ie / dextre meae 11Fa
dextram tuam 11Fa,11Ie / signum pacis 10Fc / affectionis ea indicare de quibus non
interrogatur1186 9Fk
1184 Ser. Aen. 6,692
1185 Ser. Aen. 6,695
1186 Ser. Aen. 6,697
284
698 da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.’
genitor ó 11Fa,11Ie,11If / Anchise 10Fc
amplexu pro amplexui uel ab amplexu 9Fm
subtrahe subtra<h>as 11Fa
nostro a 11Ie
699 sic memorans largo fletu simul ora rigabat.
sic taliter 11Fa
memorans Eneas 9Fk,11Fa,11Ie / dicens 10Fc / loquens 11Fa
largo cum 11Ie / abundantia lacrimarum propter gaudium 11Fa
fletu nato ex gaudio1187 9Fb,11Fd
simul statim mox 9Fm
ora sua 11Fa
rigabat made faciebat 9Fm,10Fc / fundebat 11If
700 ter conatus ibi collo dare bracchia circum;
ter sepius 11Fd,11If
conatus temptatus 10Fc / est 11Fa,11Ie / finitus pro infinito1188 11Fd
collo ex 11Ie / illius 11Fa
bracchia sua 11Fa
circum in circuitu 9Fj
701 ter frustra comprensa manus effugit imago,
frustra nequiquam 10Fc / inutiliter 11Fa
comprensa est 11Ie / quia umbra erat 11Fa
manus ex 11Ie / quasi a manibus 9Fb / per manus 9Fj / Aenee 9Fm / eius 11Fa
effugit abscondit 10Fc
imago utpote anima 9Fm / illius 11Fa / Anchisis 11Ie
702 par leuibus uentis uolucrique simillima somno.
par similis 10Fc,11Fa,11Fd / qui imago erant 11Fa,11Fd / qui fuit 11Ie
uolucrique ueloci 9Fj,11Fa,11Fd / erat 11Fa
somno comprensa 10Fc
703 Interea uidet Aeneas in ualle reducta
interea dum hoc ageret 11Fa
reducta humili 9Fb,9Fm,11Fd / remota 9Fm,11If / reposita 9Fm / ualle secreta 11Ie / in
remotiore parte uallis 11Fa
704 seclusum nemus et uirgulta sonantia siluae,
seclusum secretum 9Fm / reclusum 10Fc / separatum 11Fa / clausum 11If / diuisum
11Ie
uirgulta uidet 9Fb,11Fa / uiderit 11Ie / uirge tue circa arborem solite nascere 10Fc
siluae siluas 11Fa / per ripas s. fluminis 11Fa / quae erant iuxta ripam 11Fd
705 Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem.
Lethaeumque fluuium 10Fc,11Ie / uidet 9Fb,11Fa,11Ie / fluuium obliuiosum ergo
Loetheus est obliuio mortis1189 11Fd
1187 Ser. Aen. 6,699
1188 Ser. Aen. 6,700
1189 Ser. Aen. 6,705: (…) ergo Lethaeus est oblivio, morti semper vicina.
Prob. Georg. 1,78: ‘lethaeum’ somnum dicit eo, quod excutiat memoriam sopitis. Λήθη est enim
285
domos campos 11Fa,11Fd / <h>abitacula eorum 11Ie
placidas humiles 11Ie / quietas 11Fa / Elisios 11Fa,11Fd
praenatat preterfluit1190 9Fj,11Fd / et uidet 9Fm / natat 11Ie / lustrat dominos placidas
11Ie / e contrario dictum est nos enim natamus non aquae1191 11Fd
amnem fluuium 10Fc
706 hunc circum innumerae gentes populique uolabant:
hunc Loetheum 9Fj / amnem 9Fb,11Fd / fluuium 11Fa,11Ie
innumerae inumerabiles 11If / innumerarum gentium et populorum animae1192 11Fd
uolabant currebant 11Ie / cum impetu currebant 11Fa
707 ac ueluti in pratis ubi apes aestate serena
ac uolabant* 9Fm,11Ie,11If / uolant 10Fc / ita festinabant et cum impetu currebant ad
illum fluuium animae 11Fa
ubi quando 9Fm / postquam 11Ie
aestate in 11Ie
serena uelut uidentur uolare apes 9Fm
* uolabant add. sic 11Ie
708 floribus insidunt uariis et candida circum
floribus datiuus 11Fd
insidunt manent 11If
709 lilia funduntur, strepit omnis murmure campus.
funduntur ruunt 9Fm / coadunantur 11Fa / sparguntur 11Ie / apes 9Fk,11Ie
strepit sonat 9Fb,11Fa,11Fd / resonat 9Fk
murmure de 9Fj,11Ie / apium 11Fd / multitudinis apum 9Fm / illorum 11Fa / eorum
11Ie
710 horrescit uisu subito causasque requirit
horrescit cum stupore miratur 9Fm,11Fd / expauescit et ammiratur 11Fa
subito cum hoc subito uidisset 11Fa
uisu hoc 11Ie / illorum 11Fa
causasque uolandi 9Fb / currendi ad flumen 11Ie
711 inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro,
inscius ipse 11Fa
quae requirit 9Fb,11Ie
porro longe 9Fj,10Ea / longe remota1193 9Fk,9Fm,11Fd / Grecum aduerbium1194
10Fc,11Fd / longe positus ab illo fluuio et ideo hoc quia iuuenis erat 11Fa /
Hoc quod dicit ‘porro’ notat quod licet anima in corpore habeat obliuionem precipue
tamen in senibus apparet. illi enim et proxime et longinque facta obliuiscuntur sepius.
ideoque ‘porro’ ab Enea flumen dicitur significans quia cum esset iuuenis longe aberat
ab eo senectus in qua plurimum dominatur obliuio 11Ie
oblivio.
1190 Ser. Aen. 6,705
1191 Ser. Aen. 6,705
1192 Ser. Aen. 6,706
1193 Ser. Aen. 6,711: longe remota: et est Graecum adverbium. bene autem Aenean longe a Lethaeo facit,
quia adhuc iuvenis est.
1194 Ser. Aen. 6,711
286
712 quiue uiri tanto complerint agmine ripas.
quiue qui sint 9Fm / uel 11Fa / et 11Ie
uiri sunt 11Fa
agmine cursu uel impetu 9Fb,11Fd,11If / tanta multitudine 11Fa
ripas fluminis 11Ie / Lethei fluminis 11Fa
713 tum pater Achises: ‘animae, quibus altera fato
pater Aeneae 11Fa
Anchises ait 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11If / dixit 9Fk / respondit 11Fa / inquit
11Ie
animae multitudine 11Fa / sunt 11Fa,11Ie /
Iste animae sunt primis exempte corporibus eius fati ut secunde luci et alteri corpori
debeant reddi. hae ueniunt ad Loetum fluuium quem cernis. eius enim natura talis est ut
quisquis ex eo potauerit quicquid apud superos gestorum suorum memorie retinere
perdat1195. nullus enim iterum uoluisset post mortem ad lucem uenire si teneret in
recordatione quae in uita persenserat 11Fd
quibus animabus 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / animis 11Ie
altera quia iam incorporate fuerant 11Ie
fato fataliter 9Fm,10Fc,11Fa / prefatus 9Fj / euentu 9Fm / scilicet uoluntate deorum
11Fa
714 corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam
corpora quae fataliter ad alia transire debent corpora 11Fa
debentur incorporande sunt 11Ie
Lethaei fluuii 11Ie
715 securos latices et longa obliuia potant.
securos qui securos faciunt1196* 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / obliuiosos 11Fd /
sequestrantes a cura 11Ie
longa maxima 11Ie
potant ille anime 9Fk,11Ie /
Per quos latices obliuiscuntur mala que in presenti uita passe sunt unde secure quodam
modo et absque sollicitudine de presentibus molestiis perseuerant. aliter namque nullo
modo incorporari uellent. reminiscendo angustias quas in corpore passe sunt1197 11Ie
* faciunt reddunt 10Ea, add. potantes 11Fa
716 has equidem memorare tibi atque ostendere coram
has animas 9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie
equidem ego 9Fk / certe 11Fa
coram palam 9Fk,11Ie / manifeste 9Fm,11Fd / inpresenti 11Fa
1195 Don. Aen. 6,717
1196 Ser. Aen. 6,715
1197 Ser. Aen. 6,714: si anima aeterna est et summi spiritus pars, qua ratione in corpore non totum videt, nec
est tantae prudentiae tantaeque vivacitatis, ut omnia possit agnoscere? quia cum coeperit in corpus
descendere, potat stultitiam et oblivionem, unde non potest implere vim numinis sui post naturae suae
oblivionem. obliviscitur autem secundum poetas praeteritorum, secundum philosophos futuri: unde
medium tenuit dicendo ‘oblivia’. docent autem philosophi, anima descendens quid per singulos
circulos perdat: unde etiam mathematici fingunt, quod singulorum numinum potestatibus corpus et
anima nostra conexa sunt ea ratione, quia cum descendunt animae trahunt secum torporem Saturni,
Martis iracundiam, libidinem Veneris, Mercurii lucri cupiditatem, Iovis regni desiderium: quae res
faciunt perturbationem animabus, ne possint uti vigore suo et viribus propriis.
287
717 iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum,
iampridem dudum 9Fm / ex quo ait ‘tunc genus omne tuum (Aen. 5,737)’1198
9Fb,9Fk,10Ea / iam olim ex quo loqui cepisti 11Fa /
cupio et 11Fa
enumerare tibi 11Ie
meorum parentum 9Fk / posterorum 10Ea,11Fd / posterorum qui de te nascituri sunt
11Fa / qui sunt futuri mea proles 11Ie
718 quo magis Italia mecum laetere reperta.’
quo ut 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11If / ut hoc cognoscendo tu 11Ie
Italia de 10Ea
laetere leteris 9Fb,9Fj,10Ea,11Fa / letaberis 9Fk /
Iamdudum ex quo ait ‘tunc genus omne tuum et quae dentur moenia disces’ pro letaberis
i. cuius gaudii etiam particeps ero 11Fd
reperta cum cognoueris qui ex te nascituri sunt 11Fa / scilicet cum scies qui sunt in
Italia ex te orituri 11Ie
719 ‘o pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est
o uerba s. Aeneae 11Fa / ait Aeneas 10Ea,11If / Aeneas dixit 9Fk,11Ie
anne numquid 10Fc,11Fa / pro an 11Ie / ‘anne’ uerbum interrogationis est 9Fm
ad caelum ad superos 11Fa,11Fd,11Ie
hinc ab Elisis campis 11Fa
ire ex inferno 11Ie
720 sublimis animas iterumque ad tarda reuerti
sublimis animas sublimium1199 11Fa / accusatiuus 11Fd / non omnium sed sublimium
animae tantum 11Fd
iterumque putandum 9Fk
tarda comparatione animae 10Ea / grauida et ponderata 11Fa / quae sensus animae
hebetant et retardant 11Ie / ad comparationem animae dixit qua uelocius nichil est. uno
enim momento potest uniuersa discurrere1200 11Fd
721 corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?’
lucis huius 9Fj / incorporandi 11Ie / desiderent 11If
miseris animabus 11Fd / datiuus 11Fd / animabus ut ad corpora uelint reuerti 11Fa
cupido est 9Fk,9Fm,10Ea / desiderium 11If / ut id desiderent propter quod sciunt se
poenas dedisse scilicet uitam1201 10Ea,11Fd
722 ‘dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo’
dicam ait Anchises 10Ea / Anchises respondit 11Ie / ordo est preposterus 11Fa
equidem certe 11Fa
suspensum sollicitum1202 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,11Fa,11Fd,11If / incertum1203
9Fk,11Fd,11If / dubium 11Fa,11Ie / curiosum 9Fm
nate ó 10Ea,11Fd,11Ie,11If
In hac responsione intendit Anchises ostendere quod animae debeant incorporari et
1198 Ser. Aen. 6,717
1199 Ser. Aen. 6,720: non omnes, sed sublimium.
1200 Ser. Aen. 6,720
1201 Ser. Aen. 6,721
1202 Ser. Aen. 6,722
1203 Ser. Aen. 6,722
288
uelint et posse debeant quia partem habent diuinitatis et oportet et eis obedire
uoluntati eius cum partem habent quod ostendendum dicit quod spiritus alat inter
omnia animalia mundi. ‘uolunt’ quia potato Letheo fluuio iam nichil in corpore
uenturum timent. ‘possunt’ quia sunt eterne unde apparet quod multotiens possint
incorporari. nota preterea quia sicut nos dicimus deum patrem filium et spiritum
sanctum sic philosophi dicebant summum ‘agathon’ i. patrem ‘noin’ i. filium
‘animam mundi’ i. spiritum sanctum a quo spiritu secundum eorum sententiam
dicit nunc Virgilius omnia uiuificari et nutriri sed diuerso modo et hoc est ‘spiritus
intus alit’ etc. nam quantum in se est omnibus equaliter suas potentias et suos
effectos* tribuit i. uegetabilitatem sensualitatem et rationalitatem sed natura
quorundam corporum inpediente in quibusdam nullam istarum exercet potentiam
ut in saxis et lignis etc. in quibusdam unam tantum operatur i. uegitabilitatem ut in
arboribus et <h>erbis in aliis uero duas s. uegetabilitatem et sensualitatem sicut in
brutis animalibus. quidem et uescunt et sentiunt. in aliis autem sicut in hominibus
omnes tres operatur potentias s. uegetabilitatem sensualitem et rationalitatem et
hoc ut diximus non ‘ex sui debilitate uel inpotentia sed ex diuersa diuersorum
corporum facultate contingit et ideo dicit ‘quantum non corpora noxia tardant’.
asserebant quoque philosophi quod quicumque prestat uitam alicui ab illo spiritu
et ex illa mundi anima quasi ex quodam fonte deriuaretur sicut ab igne uno plures
accendi possunt ignes et prior nullam minorationem uel ex<h>auritionem patitur
sic omnis spiritus ab illo principium sum[m]it. nec tamen ipse in aliquo omnino
minoratur et hoc est ‘inde hominum pecodumque’ etc. 11Ie
* effectos lege effectus 11Ie
723 suscipit Anchises atque ordine singula pandit.
suscipit respondet 9Fb / ad interrogata respondet 11Fa / sursum aspicit 11Fd / eum 11Ie
Anchises cum hoc dixisset 11Fa
ordine per 9Fm,11Ie / per ordinem* 9Fk,11Fa
pandit manifestat 11Fd / illa 11Fa
* ordinem add. principio 11Fa
724 ‘Principio caelum ac terras camposque liquentis
principio in 9Fj,11Fa / a 9Fm,10Fc,11Fd / ante omnia scilicet 11Fa /
Quatuor quidem elementa esse constat uel adferuntur celi terre maris et inferorum.
sed quia apud inferos fuit qui loquebatur et agebatur de ratione superorum. idcirco
trium tractatum prosequitur celi terrae ac maris addidit duo alia. sed quae in parte
fuit celi solem et lunam his enim stare dicitur quicquid ad celum pertinet. et
quicquid constat sub celo. et quicquid terra continet. quicquid mare complectitur.
nutriri spiritu quodam abstruso et recondito et latenter gubernari eundemque
spiritum per omnia esse dif<f>usum et permixtum omnibus1204 11Fd
caelum aerem 9Fk / celum pro aere et aethere posuit 11Fa,11Fd
camposque maria 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
liquentis puros maria 10Fc
725 lucentemque globum lunae Titaniaque astra
lucentemque pro lucibilem 9Fj / ‘lucens’ est quod aliunde inluminatur ‘lucibile’ quod
per se lucet 9Fk,10Ea / ideo dicit lucentem globum ut ostendat lumina spero idem esse
11Fa / ‘lucentem’ dicit et non ‘lucibilem’ quia non a se habet lumen sed ab alio mutuatur
11Ie /
Ideo usus est participio ut ostendat eam principium uel proprium lumen non habere nam
1204 Don. Aen. 6,724
289
‘lucens’ est quod aliunde inluminatur ‘lucibile’ quod per se lucet1205 11Fd
globum rotunditatem 9Fj,10Fc
Titaniaque astra solem uel stellas 9Fb,9Fj / stellas 9Fk / solaria 10Fc / septem planetas
11Ie / signa solis 11Ie /aut stellas dicit aut solem quem ut supra unum de Titanibus
diximus fuisse nomine sol1206 11Fd / aut pro sole tantum aut pro omnia sidera 10Fc
726 spiritus intus alit, totamque infusa per artus
spiritus diuinus 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fa / deus 11Ie / anima mundi 11Ie /
Diuinus scilicet et unum est siue mentem siue animum siue spiritum dicat1207 11Fd
intus inuisibiliter 11Fd / occulter 11If / intrinsecus 11Fa / in interiorem partem maris
11Ie
alit nutrit 9Fj,10Fc,11Ie / fouet 11Fa / uegetat hec omnia 11Fa /
nutrit s. omnes creaturas uel uegetat et in aeternitate custodit quia mixtus est et nulla pars
est elementi sine deo1208 11Fd
infusa dimis<s>a 9Fk / inmis<s>a 10Fc,11Ie
artus elementa 9Fk / corporum 11Ie / membra mundi ipsa scilicet et elementa1209 11Fd /
membra celi siue terre marisque 11Ie / Per quattuor elementa quae quasi membra sunt
mundi afferuntur celi terrae maris et inferorum 11Fa
727 mens agitat molem et magno se corpore miscet.
mens diuina 9Fk / diuinitas 9Fm / deus 11Fd / spiritus dei 10Ea / spiritus 11If / ipsa
11Fa / una cum spiritu 11Ie / quod uocauit spiritum nunc uocat mentem 11Ie
agitat gubernat 9Fm,10Fc / regit 9Fb,11Fd / commouet 11Fa,11Ie
molem magnitudinem 9Fm,10Fc / totam* magnitudinem mundi1210 11Fa,11Fd / mundi
9Fb,9Fm / corporis 11Ie
magno cum 11Ie / et 11Ie
corpore ille spiritus 10Fc,11If / corpori 9Fb,10Fc,11Fd / corpori antiphoses1211 9Fk / ex
illa mente uel spiritu 11Ie
miscet mens 11Ie / illius 11Fa
* totam cancell. 11Fd
728 inde hominum pecudumque genus uitaeque uolantum
inde de quator elementis et de deo1212* 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / ex his elementis
10Ea / ex diuino spiritu et quatuor elementis 11Fa / ex commixtione sua a spiritu cum
corpore 11Ie
pecudumque est 9Fk,10Fc,11Ie
genus est 9Fm,11Fa
uitaeque sunt 10Fc,11Fd / et sunt inde 11Fa
uolantum sunt 9Fm / auium 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / uolantium 10Fc / auium. hoc est
1205 Ser. Aen. 6,725
1206 Ser. Aen. 6,726
1207 Ser. Aen. 6,726
1208 Ser. Aen. 6,726
1209 Ser. Aen. 6,726
1210 Ser. Aen. 6,727
1211 Ser. Aen. 6,727
1212 Ser. Aen. 6,728
290
inquit inde uiuunt uolantia inde terrestria inde etiam quicquid munstrorum maris unda
contegitur1213 11Fd
* et deo cancell. 9Fj,9Fk,11Fa
729 et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus.
et inde sunt 9Fm,10Fc,11Fa,11Ie
marmoreo splendido 10Fc / plano ut marmor 9Fm,10Ea,11Fd / Grece dicit marmoreo
11Fa / propter colorem 11Fd / simile marmori 11Ie
monstra pisces 9Fk,10Fc / belue 9Fm,10Fc / species genera 11Fa
sub aequore omnia inde creata sunt 11Fa / planitie 11Ie
pontus mare 10Fc,11Fd
730 igneus est ollis uigor et caelestis origo
igneus tantum 9Fb,11Fd / aethereus 9Fm / igneus est illis 10Ea / ignea est 11Fa /
Ex quator elementorum substantia hominem memorat esse compositum. corpus enim
dicitur interiore quod externa concipitur. quod ex coelo esse perpetuum spiritum
mundum esse. corpus uero contagionibus plenum si ubi iunguntur dicitur spiritus mali
corpus maculari 11Fd /
Igneus calor quia nisi colorem naturalem haberent nunc digerere nec egere possent uel
igneus i. diuinus quia deus ignis dicitur et ab eo uigorem et originem sumunt 11Ie
ollis illis 11Fa,11Ie / supra dictis 9Fm / omnibus 10Ea
uigor uirtus 9Fm,11Fa / fortitudo 10Fc / uitae 11Fd
celestis de celo originem ducunt 11Fa
origo nutrimenta 11If
731 seminibus, quantum non noxia corpora tardant
seminibus de 9Fj / illis 10Fc / supra dictis 9Fb,11Fd / in tantum uiget diuinus spiritus in
has 9Fm / animabus quae quattuor elementis seminantur 11Fa / uitandum est illis igneus
uigor 11Fa / animabus tantum est illis igneus uigor que animabus 11Ie / in tantum est
illis igneus uigor i. quantum non impediuntur a corporibus 11Fa
quantum tantum 9Fk,10Fc /
noxia nociua 9Fm / que non generari possent 10Fc / debilia uel nociua animabus 11Fd /
supposita animabus uel nocentia eis 11Ie
corpora uiget spiritus humanus 10Fc
tardant adgrauant 9Fm,10Ea / inpediunt 11Ie / tantum inquit in hominibus uiget pars
diuinitatis in quantum sit corporum qualitas1214 11Fd
732 terrenique hebetant artus moribundaque membra.
terrenique quantum 11If,11Ie / terrena 11Fa / in quantum non hebetant1215 9Fm
hebetant obtundunt 9Fb,11Fd / impediunt 9Fm / conglutinant 10Fc / minuunt 11Ie
artus membra 10Fc,11Fa / illis 11Fa
moribundaque similia morienti 9Fm / moritura 10Fc / morientia 11Fa /
Similia morienti quia numquam in eodem statu sed aut minuuntur aut crescunt. ergo
animus idem est sed uti uiribus suis non potest propter corporis coniunctionem1216 11Fd
733 hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras
hinc inde 10Fc / ex corporis coniunctione1217* 9Fb,10Fc,11Fd,11Ie,11If / de illo corpore
1213 Don. Aen. 6,728
1214 Ser. Aen. 6,731
1215 Ser. Aen. 6,732
1216 Ser. Aen. 6,732
1217 Ser. Aen. 6,733
291
uel corporis coniunctione 9Fm / ex illa coniunctione 11Fa / ex commixtione qua timor
sunt perturbationes animi futura ex presentia metus lites dolor gaudium 11Ie
metuunt timent 10Fc / homines 10Ea / animae 11Ie
gaudentque homines 11Fa
auras naturam suam 10Fc,11Fd / nostra anima 10Fc /naturam suam celestem unde
uenerunt 9Fm /
Per hoc quod dixerat ex illo spiritu esse hominem igitur i. animas hominum et inde
habere originem notauerat eis esse eternam uitam uidebantur eis quod esse debent
inpassibiles anime sed ad hoc quod sint impassibiles uidentur repugnare quod et in
corpore plures passiones uel affectiones patiuntur et post corporis diuisionem contrahat
similiter. ad hoc autem determinandum ostendit Virgilius quod affectiones illas non ex se
anima sed ex corporis inhabitatione contrahat. sicut enim bonum uinum diuersis uasibus
inmissum ex eis diuersos sapores assumit et postquam e uasis fuerit abstractum tum
quoque proprietatem aliquam pristini saporis continet sic et animae ex corporea
coniunctione contrahunt quod aliquando timent etc. que sunt scilicet quattuor animi
affectiones. due que sunt de futuro malo uel bono timor et cupido et duo que ad presens
referunt s. dolor et gaudium et hoc est ‘hinc metuunt’ etc.1218
Neque auras i. neque intendunt uel inspiciunt ad suum principium quod a celo
habent. pro quo ponit auras. et hoc ‘quia sunt clause’ etc 11Ie
* comiunctione add. et hebetudine 11Fd
734 dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco.
dispiciunt cognoscunt 9Fj,9Fm,10Fc,11Fd / respiciunt 11Fa / commemorant 11Fd /
aspicere querunt 11Ie
clausae anime 9Fj,10Ea,11Ie / corporalibus rebus 9Fm,10Fc / inclusae 10Fc / corporis
11Fa / obliuiscuntur naturae suae quam auras uocauit quia coniuncte sunt corpori 1219
11Fd
tenebris in 10Ea,11Fa
carcere in 11Fa / pectore humata 9Fb / corpore 11Ie
Vsque adeo corpus inimicum est ei quem ultra se habet ut sit ceco carceri comparatum.
denique polluitur ex eo et pollutus ad supplicium mittitur tamquam ad poenam et ut in
carcerem rei. et quia perire non potest purgatur poenis donec reddatur talis qualis inter
inicia corporis fuerat adtributus1220 11Fd
caeco definitiones corporis sunt1221 9Fm,10Fc,11Fa
735 quin et supremo cum lumine uita reliquit,
quin etiam 11Fa,11Ie / certe 9Fm,10Fc,11Fd
supremo insuper 10Ea,11Fa,11Ie / extremo 9Fm,10Fc / ultimo 11Fa,11Fd
lumine die 11Fa
uita spiritus 9Fb,9Fm,10Fc,11Fd / anima 11Ie
1218 Ser. Aen. 6,733: ex corporis coniunctione et hebetudine. Varro et omnes philosophi dicunt quattuor esse
passiones, duas a bonis opinatis et duas a malis opinatis rebus: nam dolere et timere duae opiniones
malae sunt, una praesentis, alia futuri: item gaudere et cupere opiniones bonae sunt, una praesentis,
altera futuri. haec ergo nascuntur ex ipsa coniunctione, nam neque animi sunt neque corporis propria:
pereunt enim facta segregatione.
1219 Ser. Aen. 6,734: nam quia cohaerent corpori, obliviscuntur naturae suae, quam ‘auras’ vocavit.
1220 Don. Aen. 6,734
1221 Ser. Aen. 6,734
292
reliquit corpora* 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd / corpus 9Fj,11Ie / eas 10Ea / mortuum corporis
10Fc
* corpora add. mortua 9Fm
736 non tamen omne malum miseris nec funditus omnes
non tamen excedit 9Fb,9Fm,11Fa,11Ie / occidit 11Fa / deserit eas 10Ea / licet anima
relinqueret corpus 11Ie
Quia ex pristina inhabitatione corporis continet adhuc quandam qualitatem propter quam
penas patiuntur et sentiunt iam post mortem1222 11Ie
omne malum delictum corporis 9Fm / excedit delictum corporis animalis 10Fc
miseris a 11Fd / animabus 9Fb,9Fm,11Fd,11Ie / hominibus 11Fa
funditus penitus 10Fc,11Fa / radicitus 9Fm
737 corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est
corporeae tria genera signat purgationis aquae ignis et uenti 10Ea
excedunt recedunt* 9Fb,9Fj,9Fm,11Fa / eis 11Ie
pestes pestilentiae 10Fc / lues quae de corporibus traxerunt 11Fa
penitusque omnino 9Fm,10Fc,11Fd / certe 11Ie
necesse conuenit 10Ea,10Fc / oportet 9Fm / aliter esse non potest 11Fa / imminet
necessitas 11Fd
* recedunt add. ab illis 11Fa
738 multa diu concreta modis inolescere miris.
multa peccata 9Fb,9Fm,10Fc / scelera 11Fa / delicta 11Fd / mala 11Ie
diu usque dum anima fuit in corpore 11Ie
concreta coniuncta1223 9Fb,11Fa / conglutinata1224 9Fm,10Fc,11Fa,11If / coadunata
10Fc / conglutinata concretum dicitur quod ex minutis multis in unam red<d>itur
massam1225 11Fd
inolescere concrescere1226 9Fj,9Fk,10Fc,11Fa / crescere 9Fb,11Fd / increscere 11If /
inherere 11Fd / permanere in animabus 11Ie
miris quamdiu coniunctae fuerant cum corporibus non potest esse aliter nisi ut ab eis
uicia contrahant 11Fa
739 ergo exercentur poenis ueterumque malorum
ergo exercentur uexantur 9Fm,10Fc,11Fd / coguntur 10Fc / uexantur a penis anime
10Fc / opprimuntur 11Ie / anime 9Fk,11Ie / quia deposito corpore sordes supersunt1227
9Fm,10Fc,11Fd / quandoque hoc necesse ergo contingit 11Ie
malorum peccatorum 10Fc / qui uitia a corporibus contrahunt 11Fa
740 supplicia expendunt: aliae panduntur inanes
supplicia peccata 10Fc
expendunt persoluunt 9Fj,11Fa / exsoluunt 9Fm,11If,11Ie / soluunt 10Fc,11Fd /
expendunt 11Ie
aliae anime 11Fa,11Fa,11Ie
panduntur purgantur 9Fb,11Fd / aperiuntur 10Fc / animae monstrantur 9Fm
1222 Ser. Aen. 6,736: cedit, sed non omne; nam remanet quod ut purgetur necesse est (…) bene autem
‘miseris’ quae etiam post corpus habeant corporis sordes (…)
1223 Ser. Aen. 6,738
1224 Ser. Aen. 6,738
1225 Don. Aen. 6,738
1226 Ser. Aen. 6,738
1227 Ser. Aen. 6,739
293
inanes quia suspense sunt 10Fc / leues sunt qui propter leuitatem peccauerunt 11Ie /
Natura uacue hec sunt tria loca in quibus purgantur anime in inferno usque quo pure peccatis fiant et inde ad Helisium uadunt 9Fm,10Fc /
Hic concordat Virgilius Platonice sententie nam Plato bene affirmat quod quia
homo ex iiii constat elementis quodcumque peccatum commisit ex superfluitate
uel habundantia alicuius elementorum sine dubio contrahere illud habet s. eo quod
unum elementum pre aliis in corpore habundat unde post mortem per quodcumque
elementum prius in corpore anima peccauerat per idem et in eodem penas patiendo
purificatur et ergo inertia uel negligentia aliquid com<m>iserunt procul dubio in
terra penis exercentur nec non et qui ac<tu> aliquo cupiditatum peccasse
noscuntur ab igne in terra similiter pati perhibentur nam ab alio igne quam terreno
nullo modo posset anima que incorporea est pati et sic quod per hec duo elementa
commiserit in uno prolui per<h>ibetur. Si autem mobilitate luxurie uel
instabilitatis leuitate peccauerit aqua uel aere piabitur et inde est qui dicit ‘alie
panduntur’ etc. hoc iam Augustinus uidetur consentire in libro de ciuitate1228 11Ie
741 suspensae ad uentos, aliis sub gurgite uasto
suspensae purgantur in aere 11Fa
ad contra 9Fb,11Fd
aliis ab 11Fd,11Ie / id est animabus 9Fb,9Fm,11Fa
gurgite profunditate 10Fc / mari 11Ie / in aqua 11Fa
uasto magno 10Fc
742 infectum eluitur scelus aut exuritur igni:
infectum corruptum 9Fm,10Fc,11Fd / factum 10Fc / uiciatum 10Fc,11Fd / expletum
11Ie / infectum non per actum quia in cogitatione sola fuit non in opere 11Fa
eluitur purgatur 9Fb,9Fm,10Fc,11Fd,11Fa,11Ie
scelus peccatum 10Fc
aut in aliis 11Fa / ipsum scelus 11Fa
exuritur mundatur 9Fm,10Fc / ardet 10Fc
igni ab 9Fm,10Ea,11Fd,11Ie
743 quisque suos patimur manis. exinde per amplum
quisque unusquisque nostrum 9Fm,10Fc,11Fa,11Fd
suos proprios 9Fj,9Fm,10Fc,11Fa,11If
patimur sustinemus 11Fa
manis poenas 9Fb,10Fc / supplicia quae sunt apud manes 9Fk,9Fm /supplicium et
proprium iudicium per purgationem 11Fa /
Supplicia quae sunt apud manes ut si quis dicat 'iudicium patimur' et significet ea quae in
iudicio continentur. uel* suos manes i. genios quos sortimur cum uita i. duos. unum qui
nos hortatur ad bona alterum qui deprauat ad mala1229 11Fd /
1228 Ser. Aen. 6,741: loquitur quidem poetice de purgatione animarum, tangit tamen quod et philosophi
dicunt. nam triplex est omnis purgatio. aut enim in terra purgantur quae nimis oppressae sordibus
fuerint, deditae scilicet corporalibus blandimentis, id est transeunt in corpora terrena: et hae igni
dicuntur purgari; ignis enim ex terra est quo exuruntur omnia, nam caelestis nihil perurit: aut in aqua,
id est transeunt in corpora marina, si paulo melius vixerint: aut certe in aëre, transeundo scilicet in aëria
corpora, si satis bene vixerint. quod in Statio legimus, ubi de auguriis tractat. unde etiam in sacris
omnibus tres sunt istae purgationes: nam aut taeda purgant et sulphure, aut aqua abluunt, aut aëre
ventilant, quod erat in sacris Liberi: hoc est enim ‘tibique oscilla ex alta suspendunt mollia pinu
(Georg. 2,388)’ ; nam genus erat purgationis. et in ipsis purgationibus bonum meritorum secutus est
ordinem, ut ante aëriam, inde aquae, post ignis diceret purgationem.
1229 Ser. Aen. 6,743
294
Manes i. penas uel deos genios i. duos angelos qui unicuiqui sunt deputati unus ad bene
alius ad male persuadendum homini. unde secundum quod a quolibet et istorum alicui
persuasum est amplius penas pati dicitur 11Ie
exinde post examinationem uitae 9Fb,11Fd / postea 10Fc / apud manes 10Fc
amplum postquam penis purificatur 11Ie
* uel... mala cancell. 10Ea
744 mittimur Elysium et pauci laeta arua tenemus,
mittimur trans Letheum 9Fm,10Fc / quosque 11Ie
Elysium locus solsticialis 9Fb,11Fd / paradisum 10Fc
pauci non omnes qui enim minus purgantur statim redeunt ad corpora1230 9Fk,11Fd /
quia pauci sumus ita purgati ut nolimus redire ad corpora 11Fa
laeta arua Elisios campos 11Fa
745 donec longa dies perfecto temporis orbe
longa mille anni 9Fm,10Ea,10Fc / spatium mille annorum 11Ie / longum tempus
purgationis* 9Fk,11Fa
perfecto finito 9Fb / completo 11Fa / expleto 11Ie / finito legitimo tempore1231
9Fm,11Fd / anno mille annorum spatio continente 11Ie /quia etiam post purgationem
opus est tempore ut perseueret in purgatione et sic redeat1232 9Fk
orbe circulo 9Fb / uoluntate 11Fa
* purgationis cancell. 9Fk
746 concretam exemit labem, purumque relinquit
concretam inherentem1233* 9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / adfixam1234 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd /
augmentatam dum anima fuit in corpore 11Ie
exemit diminuit 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,11Fd / purgauit 11Fa,11Ie,11If
labem pestem 9Fk,11Fa / sordiditatem 9Fm / peccatum 10Fc / sordem 11Ie
purumque donec 9Fb,11Ie
relinquit illa labes 11Fd / animabus 11Ie
* inherentem add. nobis 11Fa
747 aetherium sensum atque aurai simplicis ignem.
Aetherium sensum ignem sensualem1235* 9Fb,9Fm,9Fk,10Ea,11Fd,11Ie / deum
9Fb,9Fk,11Fd / deum dicit 9Fm,10Ea / celestem 10Fc / quem attulerunt de celo 11Ie /
animam quae de ethere descendit 11Fa
auraï spiritus 10Ea,10Fc / nature 11Fd / aurae simplicis 10Fc / relinquit purum 11Ie /
spiritus sine peccato 9Fm / pro aure diffinitio est animae 11Fa / aurai pro aure 11Ie /
celestis genitiuus Grecus 11Ie
simplicis non urentis1236 9Fj,9Fk / pure 11Ie
ignem animam 9Fm,10Fc / spiritum** 9Fb,11Fd,11Ie / dominum 11Fd / sensualem i.
deum 9Fk / ad comparationem nostri ignis dicit qui constat ex lignis et aere1237 10Ea /
igneus qui sumptus est a celesti et diuina simplicitate i. anima mundi 11Ie
* sensualem cancell. 10Ea ** spiritum add. igneum 11Ie
1230 Ser. Aen. 6,744
1231 Ser. Aen. 6,745
1232 Ser. Aen. 6,745
1233 Ser. Aen. 6,746
1234 Ser. Aen. 6,746
1235 Ser. Aen. 6,747
1236 Ser. Aen. 6,747
1237 Ser. Aen. 6,747
295
748 has omnis, ubi mille rotam uoluere per annos,
omnis animas 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie / accusatiuus 11Fd / ac si diceret
iam has omnes1238 11If
ubi postquam 9Fj,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie
mille rotam statutum tempus uel circulum 9Fm / post uolubilitatem mille annorum 11Fa
/ circulum 9Fb,11Ie / statutum tempus 10Fc / reuolutionem temporis 11If
uoluere exegere 9Fb / anime iste 11Ie
annos annorum uolubilitatem 9Fb / exegerunt statutum tempus per annorum
uolubilitatem1239 9Fm,11Fa,11Fd / quia dixerat longa dies exem<pla> concreta labem
nunc determinat que sit longa dies 11Ie
749 Lethaeum ad fluuium deus euocat agmine magno,
Lethaeum fluuius 10Fc / Grecum est 9Fb / ubi obliuiscuntur omnia 9Fm
deus Mercurius1240 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / non dicit quis 9Fk
euocat illas animas 11Fd
agmine cum 10Ea,11Ie / multitudine 10Fc / cum magno impetu1241 9Fk,11Fa
750 scilicet immemores supera ut conuexa reuisant
immemores preteritorum* uel futurorum1242 9Fk,9Fm,10Ea,11Fd / obliuiose anime
pectora mali 10Fc / pristinarum passionum animae 11Ie / obliti quae senserunt in uita
11Fd / Euocat Mercurius illas ad Letheum fluuium. preteritorum sedem poetas uel
futurorum sedem philosophos 11Fa
conuexa quemadmodum 9Fk / celum curuatum 9Fm,10Ea,10Fc / alta ad nos 11Fd / celi
11Ie
reuisant ille anime 9Fk / superos 11Fa
* preteritorum add. malorum 9Fm,10Ea
751 rursus, et incipiant in corpora uelle reuerti.’
rursus iterum 9Fk
reuerti hic ostendit quod uelint 11Ie
752 Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam
dixerat hoc 11Fa,11Ie / haec uerba 10Fc / quod superius dictum est 11Fa
natumque Aeneas 10Fc / filium suum Aeneas 11Fa
unaque simul 9Fb,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd
Sibyllam dea 10Fc
753 conuentus trahit in medios turbamque sonantem,
conuentus animarum 10Ea,11Ie / scilicet animarum nepotum suorum scilicet 9Fm
trahit ducit 11Fd / Anchises 9Fk
turbamque sonantem ad 10Fc / inter 11Fa / animarum 10Fc / obstrepentem 11Ie /
festinatione 10Fc / propter festinationem sonabat1243 9Fk,9Fm / quae per festinationem
1238 Ser. Aen. 6,748
1239 Ser. Aen. 6,748
1240 Ser. Aen. 6,749
1241 Ser. Aen. 6,749
1242 Ser. Aen. 6,750
1243 Ser. Aen. 6,753
296
sonabat tunc aut perpetuum epitheton est turbae1244 9Fb,11Fd / festinanter uel perpetuum
epiteton est turbe 11Fa
754 et tumulum capit unde omnis longo ordine posset
tumulum monticulum 9Fm,11Fa / paruum montem 10Fc / iugum quoddam 11Ie
capit ascendit 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie,11Fa / Anchises 9Fk
unde de illo tumulo 9Fm / a quo 11Fa / ex tumulo 9Fk
omnis accusatiuus 9Fb,11Fd
longo ordine ordine standi dicit non nascendi 11Fa / non quo nati sunt sed quo apud
inferos stabant non enim quo regnauerunt dicturus est ordine1245 9Fk,11Fd
755 aduersos legere et uenientum discere uultus.
aduersos contra stantes 9Fb,9Fm,10Ea,11Fd / contrapositos 9Fj,11Fa / oppositos 9Fk /
animas 11Ie
legere considerare1246 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / eligere 10Fc / uidere 10Fc / oculis
colligere 11Ie / intueri 11Fa
uenientum animarum 9Fm / illorum 9Fk / unde posset uenientium 11Fa / ad flumen
11Ie
discere cognoscere 11Fd
756 ‘Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur
nunc a 11Ie
age animaduerte 9Fm,11Fd / inspice 9Fj / festina 10Fc / uide 10Ea / ó nate 9Fk,11Ie /
hortando hic dicit ‘ó Enea’ 11Fa
Dardaniam h 11Ie / Troianam 10Fc / Albanos reges qui xiii fuerunt de* Aeneae et
Lauiniae genere1247 9Fk,11Fa,11Fd
prolem i 11Ie / progeniem 10Fc
quae d 11Ie
deinde g 11Ie / post hoc tempus 9Fm / postea 10Fc,11Fa
sequatur f 11Ie
* de…genere cancell. 11Fa
757 gloria, qui maneant Itala de gente nepotes,
gloria e 11Ie / expediam 9Fk
qui et 11Ie
maneant futuri sint 9Fk,11Ie / restent 9Fm,10Fc / te expectant 11Fa
Itala propter Lauiniam 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd
gente ut proueniat tibi de Itala gente 11Fa
nepotes succes<s>ores nostri 11Ie
758 inlustris animas nostrumque in nomen ituras,
inlustres potentes 9Fb,9Fm,11Fd / egregias 9Fm,11Fd / nobiles 9Fk,11Fa / et expediam
9Fk / accusatiuus 11Fd / hoc nomen notitie fuit non meriti1248 9Fk
nostrum in nostrum genus 11Fa
nomen in gentem1249 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm / progeniem 9Fj
1244 Ser. Aen. 6,753
1245 Ser. Aen. 6,754
1246 Ser. Aen. 6,755
1247 Ser. Aen. 6,756
1248 Ser. Aen. 6,758
1249 Ser. Aen. 6,758
297
ituras ab inferis ad superos uel quia Troiani uocabuntur 9Fm / qui Troiani dicuntur 10Fc
/ que incorporate debent dici quod sint de nostra gente 11Ie / transituras per
mete<m>psicosin 11Fa
759 expediam dictis, et te tua fata docebo.
expediam b 11Ie / dicam 10Ea / ostendam 11Fa / enim tibi 11Fa
dictis c 11Ie / meis 11Fa
fata dicta 10Fc / sint 11Ie / quae restant 11Fd
docebo te 11Ie
760 ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta,
ille quem 10Fc / quem uides tu ó Aeneas 9Fm
uides sicut tu 11Fa / hec que dicam 11Ie
pura sine ferro1250 9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Ie / ferro uacua 9Fb / quia non homicidium
secum portat 10Fc / uacua ferro uel pulcra 10Ea /
Ferro uacua nuncia scilicet non belli sed pacis iam proximus est ut in lucem ueniat ex
Aenea longeuo scilicet primus omnium et Lauinia1251 11Fd
iuuenis Aeneas 9Fk / Siluius 9Fk
nititur sustinetur 11Fa / incumbit 9Fm
761 proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras
proxima post Anchisen 10Fc / non cito uenturus esset in lucem si primus ex omnibus
qui illic uidebantur1252 11Fd
sorte cum 9Fm / per 9Fm,11Ie / sortem 9Fj,9Fk,11Fa
tenet et qui 10Fc / et 11Ie / ut nascatur 10Ea
lucis uitae 9Fb,9Fk,11Fa / illius superne 11Ie
primus et ille 11Ie / primum nasciturus est 11Fa
auras ad superos 11Fa
762 aetherias Italo commixtus sanguine surget,
aetherias celestes 10Fc
Italo cum 11Ie
commixtus creatus 10Fc / de Lauinia 10Ea / propter Lauiniam 11Fd / natus de te et
Lauinia 11Fa / Lauinia et Enea 11Ie
sanguine progenie 10Fc
surget et ipse 11Fa / orietur uel nascetur 11Fd / proficiscetur 11Ie
763 Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles,
Siluius nomine 9Fk / dicetur autem ille 11Fa / scilicet proprium nomen 11Ie / quia in
siluis natus est* 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd / effexegesis 11Ie /
Siluius dictus est a silua. nam post mortem Eneae Lauinia remanens pregnans cum
timeret Ascanium priuignum suum ne suo filio participi regni necem inferre iuit ad
siluam et adhesit cuidam armentario Eneae. ibique apud eum peperit ideoque filium
Siluium uocauit 11Ie
Albanum dico 10Fc / qui erit 11Fa / gloria Albanorum 11Fa / quia omnes** Siluii dicti
sunt1253 9Fk,9Fm,10Ea,11Fd
1250 Ser. Aen. 6,760
1251 Don. Aen. 6,760
1252 Don. Aen. 6,761
1253 Ser. Aen. 6,763
298
postuma proles pro humus est 9Fb / post humationem patris natus1254
9Fb,9Fj,9Fk,11Fd / orta post te humatum 11Ie / post umationem 11Fa / postumus dicitur
qui post mortem patris nascitur 10Fc
* est fuit 10Fc ** omnes add. reges 10Ea,11Fd
764 quem tibi longaeuo serum Lauinia coniunx
quem Siluium 10Ea,10Fc,11Fa,11Ie
longaeuo seni 9Fj,11Ie / deo 9Fj / inter duos translato 11Fa
serum uenturum 9Fb / tardum 9Fj,10Fc / tarde natum 11Fa / uenturum ostendit cum
fore longeuum 11Fd
Lauinia filia Latini 10Fc / proprium nomen 11Ie
coniunx tua 11Fa,11Ie
765 educet siluis regem regumque parentem,
educet pariet 10Ea / adducet 9Fb,11Fd / generabit 10Fc / educabit 11Ie / producet 11If /
in siluis 9Fk,9Fm,10Fc,11Fa
regem scilicet 11Ie / quia Ascanius non habuit filios 9Fb,10Ea / educet autem illum tibi
11Fa
parentem regnabit ipse et generabit reges 9Fb / patrem quia Ascanius filios non habuit
inde rex et parens regum. hoc est regnabit ipse et generabit reges1255 11Fd
766 unde genus Longa nostrum dominabitur Alba.
unde a quo 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd / ab illic 11Fd / ex quo Siluio 11Ie
genus orti a nobis 11Ie
Longa in 9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Ie / natum 11Fa / propter situm 11Ie
dominabitur regnabit 11Fa / et ipse 11Ie
Alba ciuitas 10Fc / Albano 11Ie
767 proximus ille Procas, Troianae gloria gentis,
proximus qui est Siluio 9Fm,10Ea / qui stas 11Fa / standi ordine non nascendi 9Fj,10Ea
/ standi scilicet ordine non nascendi nam sextus est rex Albanorum. item Numitor xiii
fuit1256 11Fd
ille est 11Ie
Procas proprium nomen 9Fk,11Fd,11Ie / effexegesis 9Fk / Procas rex fuit Albanorum
sextus ab Enea Numitor autem tertius decimus regnauit 10Ea
Troianae filios scilicet Troianorum 9Fb,9Fm,11Fd
gloria erit 9Fj,10Ea,11Fa / scilicet 11Ie
768 et Capys et Numitor et qui te nomine reddet
Capys filius Proci a* quo Capua ciuitas est 9Fb,9Fm,10Ea,11Fd
et sunt ibi 11Fa
nomine Aenean 9Fk / per 11Ie
reddet representabit 11Ie / qui representabit tuum nomen 11Fa / bene dixit ‘reddet’ ut
non uideatur nasci alter Eneas s. ipse qui fuit 10Ea / optimo uerbo usus est ‘reddet’ ut
non secundus Aeneas nasci sed ipse qui fuit redditus luci esse uideatur1257 11Fd
* a quo Capua ciuitas est ab hoc dicitur Capua 10Ea
1254 Ser. Aen. 6,763: postumus est post humationem parentis creatus (...)
1255 Don. Aen. 6,765
1256 Ser. Aen. 6,767
1257 Don. Aen. 6,768
299
769 Siluius Aeneas, pariter pietate uel armis
Siluius ac ille est 9Fk / sic erit uocitatus sicut et tu 9Fm / alius a priori 11Ie
pariter te cum 9Fk
armis uirtute 9Fb,11Fd
770 egregius, si umquam regnandam acceperit Albam.
egregius et erit et nobilis 11Fa
si cum 9Fb,9Fj,9Fm /
Sicut Donatus dicit* ‘si’ umquam pro ‘cum’ debemus accipere ne uideatur Anchises
certis dubia miscere uideatur1258 9Fm,11Fd
umquam aliquando 9Fb,9Fm,10Ea,11Fd / si umquam regnauit apud Albam 11Fa
regnandam gubernandam 10Ea / ut regnet in ea 9Fj
acceperit sumpserit 9Fb,11Fd / ille 9Fk / Aeneas Siluius 9Fk / Scilicet Siluius Aeneas et
hic ostendit omnes Albanos reges Siluios dictos. ‘acceperit’ autem a tutore qui eius
inuasit imperium. quod ei uix anno quinquagesimo tertio restituerit et rem plenam
historiae per transitum tetigit1259 11Fd /
Hoc dicit quia tardus et post longum tempus regnauit iste in Albano. nam post mortem
eius patris tutor ipsius cepit regnum et tenebat apud Albam. quem postea Siluius deuicit
et a regno expulit. in quo ostendit quantum pietate uel armis ualet 11Ie
* sicut Donatus dicit cancell. 11Fd
771 qui iuuenes! quantas ostentant, aspice, uiris
iuuenes uel supra dicti 9Fm / omnes super nominati 11Fa / sint 11Fd / sunt isti
10Fc,11Ie
quantas quantam 11Fa / et 11Fd
ostentant demonstrant 9Fj,10Fc / gloriose 9Fb / gloriose ostendunt 11Fd / significent se
habere 11Ie
aspice uide 10Ea,11Fa / aspice 10Ea / respice 10Fc / ó nate 11Fa
uires uirtutes 10Fc / fortitudinem 11Fa
772 atque umbrata gerunt ciuili tempora quercu!
umbrata adoperta 11Ie / obumbrata 11Fa
gerunt quomodo 10Ea / qui coronati sunt quercu 11Fa
ciuili pro ciuica 9Fb,9Fj,9Fm,11Fd / ‘ciuica’ debuit dicere1260 9Fk / nobili 11Ie
quercu querceam coronam accipiebant qui in bello ciuem liberassent. ideo quia ante
causa uite in hac arbore hominibus fuit qui glandibus uescebantur1261 11Fd /
Mos erat ueteribus ut quicumque regebat aliquos populos uel preerat ciuitati coronaretur
quercu eo quod apud uetustissimos quercuum fructibus homines uescebantur et
sustentabantur in comedendo 11Ie
773 hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam,
hi iuuenes 9Fm,10Ea,10Fc,11Fa / uiri 11Ie / construent 10Ea / edificabunt 11Ie
tibi ad tuum honorem 11Ie
Nomentum uel Numentum 9Fm / ciuitatem 10Fc / proprium nomen ciuitatis 11Ie /
scilicet 11Fa / hae ciuitates sunt priscorum Latinorum ab Albanis regibus constitute1262
1258 Don. Aen. 6,770 : ‘si’ umquam etc.
1259 Ser. Aen. 6,770
1260 Ser. Aen. 6,772
1261 Ser. Aen. 6,772
1262 Ser. Aen. 6,773
300
9Fb,11Fd
Gabios ciuitas 10Fc,11Ie / nomina. ciuitates sunt 10Ea
Fidenam ciuitatem 10Fc / Fidene dicuntur ut Thebe plurale1263 9Fk / pro Fidene plurali
numero 11Fd / omnes iste urbes sunt Rome 11Ie
774 hi Collatinas imponent montibus arces,
hi illi 9Fk
Collatinas ciuitates 10Fc / Romanas 11Ie /
Ista fertur a Tarquinio condita qui ut erat superbus eam ex conlata pecunia constuit unde
et Collacia dicta est 11Fd
imponent edificabunt 10Ea,10Fc / construent 9Fb,11Fd / construent has omnes uirtutes
9Fk
montibus in 9Fj,11Fa,11Ie
arces ciuitates 10Fc / sunt inter totum ciuitates 9Fm
775 Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque;
Pometios ciuitas est 9Fb,10Fc,11Ie / et inponent 11Ie
Castrumque Inui ciuitas 9Fb,10Fc,11Ie /
Inui est in Italia ciuitas quae castrum nouum dicitur. de hac autem ait ‘castrum Inui’ id
est Panos1264 11Fa / Castrum Inui dicitur ciuitas Panis. i. enim Inui Latine quod Pan
Grece1265 11Ie
Bolamque nomen fuit ciuitatis 11Fd / ciuitas est 11Ie
Coramque ciuitas 10Fc,11Ie / ciuitates sunt 9Fk
776 haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae.
haec in illis 9Fk / ista 10Fc / quando illi regnabunt s. ciuitatem 11Fa / imposita a
supradictis iuuenibus qui adhuc nascituri sunt 9Fm
nunc autem 11Fa
nomina imposita 10Fc / ciuitatum 11Ie
terrae inhabitabiles 11Fa / in quibus fundande sunt urbes 11Ie
777 quin et auo comitem sese Mauortius addet
quin insuper 9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Ie / insuper post istos i. Numitori 9Fm
auo suo 11Ie / Numitori* 9Fj,11Ie / Numitori quem Amulius pepulit1266 9Fb,11Fd / auo
i. Ioui ut est merito fatorum feretur in caelum Romulus1267 11Fd /
Quia cum Amilius frater Numitoris obtineret regnum Romulus contraxit se Numitori auo
suo expulitque eum a regno1268 11Ie
Mauortius de Marte natus 9Fj / filius Martis 10Ea / ex Marte ortus 11Ie / bellicosus quia
fuit filius Martis 9Fb,10Fc,11Fd / filius Martis nam Mauors dicitur Mars 11Fa /
bellicosus quia fuit filius Martis quoniam cum illo regnauit in anno 9Fm
addet ascendet 10Fc
* Numitori add. regi 11Ie
1263 Ser. Aen. 6,773
1264 Ser. Aen. 6,775
1265 Ser. Aen. 6,775
1266 Ser. Aen. 6,777
1267 Don. Aen. 6,777
1268 Ser. Aen. 6,777: Amulius et Numitor fratres fuerunt. sed Numitorem regno Amulius pepulit et Iliam,
eius filiam, sacerdotem Vestae fecit. de hac et Marte nati sunt Remus et Romulus. qui cum
adolevissent, occiso Amulio avum Numitorem in regna revocaverunt et cum eo uno anno regnaverunt.
301
778 Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater
Assaraci pater Capis 9Fb / Troiani 9Fm / auus Anchise 11Fd / ex Assaraco sanguine
9Fm
quem Romulum 9Fk,10Ea,11Fa / natum 11Ie
sanguinis progenies 10Fc
Ilia filia Assaraci 10Ea / Troiana 10Fc / sacerdos templi Martis 11Ie / mater Romuli
quae de uirgine Assaraci orta est 11Fa / proprium quae fuit sacerdos Veste cum qua
concubuit Mars et fuit Numitoris filia1269 11Fd
779 educet. uiden, ut geminae stant uertice cristae
educet pariet 9Fb,10Ea / gignet 10Fc / generabit 11Fa / adducet 11Fd
uiden pro uidesne 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Ie,11If / nonne 10Fc / numquid uides 11Fa / pro
uide sine et corripuit ‘den’ natura longam1270 11Fd
ut qualiter 9Fj,9Fm / quantum modum 11Fa
geminae due 10Fc,11Fd / sua et fratris sui 11Fa / fratris Remi et sua 11Ie
uertice in 9Fb,11Fa,11Fd / capite* 9Fm,10Fc,11Fd
cristae corone 9Fj,9Fk,10Fc,11Ie / crinae** 11Fa /
Due criste. i. corone dicuntur fuisse in capite istius quia cum post mortem fratris multis
in somniis et fantasiis opprimeretur ammonitus est quod numquam in somniis illis
liberaretur nisi iuxta se coronam fratris et sceptrum cotidie locaret quod faciens duas
coronas habere uidebatur 11Ie
* capite add. Romuli 9Fm ** crinae lege crines 11Fa
780 et pater ipse suo superum iam signat honore?
et uides quomodo 11Fa
pater Mars 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa / Iuppiter 11Ie / Iupiter uel Mars 11Fd /
ipse Iouis 10Fc,11Fa / fabulam de uulturibus tangit 10Ea
suo proprio 9Fj,11Fa,11Ie
superum Romulum deum 9Fb / illum esse deum 9Fm,10Fc / deum futurum 10Ea /
ipsum 11Fa / accusatiuus 10Fc,11Fd,11If / superum accusatiuus est singularis 11Fa /
ipsum Romulum Mars pater ipsius significat deum esse1271 11Fd
signat significat 9Fb / exornat 9Fj / adsignat 11Fa
honore suo 11Fa / merito uirtutis 10Ea,11Fd / quia deificandus est 11Ie
781 en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma
en ecce 10Fc
huius Romuli 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie / Romuli significat 9Fk
nate ó 9Fj,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie / Aenea 9Fm,11Fd
auspiciis per 11Ie / numinibus 9Fm,10Fc / auguriis 11Fa,11Ie / auguriis ominibus 10Ea
/ initiis uel potestate 11Fd
illa promiserunt 9Fb
incluta gloriosa 9Fj,9Fm,10Ea,11Fa / maxima 10Fc / quam tibi fata sepe
promiserunt1272 9Fk,11Fd / Graecum est nam ‘kluton’ gloriosum dicunt1273 9Fk
Roma erit 10Fc
1269 vide Aen. 6,777
1270 Ser. Aen. 6,779: ‘den’ naturaliter longa est, brevem tamen eam posuit, secutus Ennium: et adeo eius est
inmutata natura, ut iam ubique brevis inveniatur.
1271 Ser. Aen. 6,780: merito virtutis Mars Romulum deum esse significat: (…)
1272 Ser. Aen. 6,781
1273 Ser. Aen. 6,781
302
782 imperium terris, animos aequabit Olympo,
imperium in quantum tenditur tellus1274 9Fb,9Fk,10Ea,11Fd / quia omnibus terris
imperabit 11Ie /
Augurium illius usque ad fines orbis extendet terrarum Romanum imperium et homines
sublimabit usque ad celum 11Fa
animos per 9Fj / famam 9Fm,10Fc / magnanimitate 9Fm / magnamitate aequabitur
celo1275 9Fb,9Fk,10Ea /
Olympo celo 11Fa / quia usque ad celum ascendet uirtutibus suis 11Ie
783 septemque una sibi muro circumdabit arces,
una Roma 9Fb,9Fk,11Ie / ipsa urbs 11Fa / singularis 9Fm,10Fc / simul 9Fj,11Fd
muro de 10Fc,11Fd / ad opus suum 9Fm
arces colles 9Fb / montes 11Fa / ciuitates septem montes 10Fc / urbem Romam dicit
septem inclusisse montes et medium tenuit1276 11Fd / quia septem montes inter se Roma
continet 11Ie
784 felix prole uirum: qualis Berecyntia mater
felix erit 11Fa,11Ie / Roma 9Fk,11Ie / unde 10Fc
prole uirum de 9Fj,9Fm,11Fa / uirorum fortium1277 10Fc,11Fd / fortium 9Fb / uirorum
10Ea,11Fa
qualis talis erit 9Fb,9Fm,10Fc,11Ie / talis erit Roma 10Ea / talis erit illa urbs 11Fa
Berecyntia Cibile 9Fb / ops uel Cybele 9Fm / Frigia 9Fk / Proserpina 10Fc / Cibeles et
Berecintho monte 11Ie / nomen Cibile mater omnium deorum et Berecinthia est Phrigia
11Fd /
Nam Berecinctos castellum est Phrigie iuxta Sangarium fluuium ubi mater deum colitur.
per hanc autem comparationem nihil aliud ostendit nisi Romanos duces inter deos esse
referendos1278 9Fk,11Fd
mater deorum 10Ea
785 inuehitur curru Phrygias turrita per urbes
curru cum 9Fb
Phrygias quia ipsa est terra quae urbes sustinet1279 9Fb,11Fd / quae urbes sustinet 11Fa
turrita excelsa 11Ie / turritam habens coronam 11Fa
urbes quia sicut illa turrita fertur sic Roma plures turres et castra in se continet 11Ie
786 laeta deum partu, centum complexa nepotes,
laeta Berecinthia 9Fk / Cibeles 11Ie
deum deorum 9Fb,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd / et 11Fa
partu de 11Fa
centum innumerabilis 11Fd,11Ie / finitum pro infinito posuit 9Fb,9Fm
complexa et 11Fa
nepotes mater deum 9Fk / suos 11Fa
787 omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis.
omnis et 11Ie / complexa 9Fk / accusatiuus 11Fd / scilicet 11Fa,11Ie
1274 Ser. Aen. 6,782
1275 Ser. Aen. 6,782
1276 Ser. Aen. 6,783
1277 Ser. Aen. 6,784
1278 Ser. Aen. 6,784
1279 Ser. Aen. 6,785
303
caelicolas dii 10Fc
supera de 9Fk / celestia 10Fc,11Fa / celum 11Ie / superiora 11Ie / id est ad sidera 10Fc /
regna celestia uel excelsa superorum 9Fm
alta regna 9Fb,10Ea,11Fd
788 huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem
huc Aenea 9Fk,11Ie / ad hanc partem ó Aenea 11Fa
geminas duos oculos 9Fk / totum uisum coniunxit 10Fc
nunc et 11Fa
flecte nate 9Fk / ó Enea 9Fm / totum uisum tuum huc conuerte1280 9Fm / conuerte i.
ambos oculos tuos et totum tuum uisum 11Fa
acies intuitus 9Fk / uisiones 11Ie / oculos 9Fb,11Ie
hanc aliam 11Ie
aspice uide 9Fk
789 Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli
Romanosque posteros tuos qui de gente tua nascituri sunt 11Fa
tuos aspice 9Fk
hic Caesar est 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Ie / Iulius 9Fj,9Fm,10Fc,11Fa / quem uides 11Ie
Iuli est hic 9Fk,11Fa,11Ie / Ascanii 9Fj,10Fc,11Ie / Ascanii de cuius stirpe Iulius
nasciturus est 11Fa / Ascanii ut est ‘magno dimissum nomen Iulo’ 11Fd
790 progenies magnum caeli uentura sub axem.
uentura ipsa progenies 9Fk / quae s. est 11Fa
axem sidera 10Fc / litera pro duplici 9Fk / transferenda est in celo in consortio deorum
11Fa / ad uiuendum post incorporationem sub celo 11Ie /
Ad diuinos honores nam Augustus patri Cesari ludos funebres dum exhiberet. stella per
diem apparuit quam persuasione Augusti Cesaris esse populus credidit. hinc est ‘ecce
Dionei processsit Cesaris astrum (Terrentianus, v. 1658 sqq gramm. Lat. VI p.374)’1281
11Fd
791 hic uir, hic est, tibi quem promitti saepius audis,
hic Aenea 9Fk / ille 9Fm,10Fc / pronomen 11Fa
hic illic est 9Fm / iste 10Fc / aduerbium 11Fa / hic repetitio notat confirmationem et
ueritatem rei 11Ie
promitti a diis 11Fa
saepius frequenter 10Fc / frequenter quem tibi promittunt de sepe uenturum 11Fa
audis litera pro duplici 9Fk /
Hic ostendit magnitudinem Octauiani Augusti quod tantus esset futurus quod sepius
esset Eneae per uates promissus 11Ie
792 Augustus Caesar, diui genus, aurea condet
Augustus scilicet 11Fa,11Ie
Cesar Octauianus 11Fa
diui deorum genus 9Fm,10ea,10Fc / Cesaris qui factus est deus 9Fk,9Fm,11Fa / quia est
igitur Cesaris qui fuit deificatus 11Ie /
Cesaris qui factus est deus. ‘genus’ autem dicit non solum iure adoptionis sed etiam
consanguinitatis. nam Atie fuit filius quae erat soror Cesaris. hoc autem nomen Augustus
Cesar accepit a patre adoptiuo. nam ante Octauianus dictus est a patre Octauio Atiae
1280 Ser. Aen. 6,788: totum visum tuum huc dirige et hunc specialiter intuere. Sic asper.
1281 Ser. Aen. 6,790
304
matre uel mariti1282 11Fd
condet Saturnus 10Fc
793 saecula qui rursus Latio regnata per arua
saecula regna 10Fc / sub Saturno aurea saecula dicuntur fuisse 10Ea / sub Saturno
dicuntur aurea secula fuisse in orbe terrarum sub Augusto tantum in Italia1283 11Fd /
sicut antea aureum seculum sub Saturno per totem orbe fuit similiter sub Augusto erit in
Italia 11Fa
qui Cesar 9Fk / Augustus 11Fa
rursus iterum 10Fc / quia primum condita fuerant a Saturno 11Ie
Latio in 9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa / in Italia 10Fc
regnata illa secula aurea 11Fd
arua terra 10Fc / per terras 11Ie / per totum mundum 9Fb
794 Saturno quondam, super et Garamantas et Indos
Saturno a 9Fj,11Fa,11Ie
quondam aliquando 10Fc
Garamantas gens 10Fc / populi inter Libicam et Africam1284 9Fb,9Fk,10ea,11Fd /
Garamantes sunt gentes in finibus Africe site 11Ie
Indos gens 10Fc / populi orientis 9Fb,11Ie / orientis et extremi1285 10Ea,11Fd
795 proferet imperium; iacet extra sidera tellus,
proferet porriget 9Fb / dilatabit 9Fk,10Fc / protendet 10Ea / faciet 11Fd / extendet 9Fj /
ipse autem excipiet 11Fa / Cesar 9Fk
iacet si qua 9Fk,10Fc / quod non facit 9Fm,10Fc / et si 9Fj,9Fm,10Ea,11Fd / si iacuisset
10Fc / ubi 11Ie
tellus nulla terra est quae non subiaceat sideribus 9Fk /
Super quam proferet imperium. hoc non posset esse. nisi intelligatur extra zodiacum i.
quasi in altera habitabili et ideo addit ‘extra anni’ etc. uel potest hoc esse dictum poetice
i. fabulose1286 11Ie
796 extra anni solisque uias, ubi caelifer Atlas
extra et 10Ea,11Fa / explanatio 9Fm / signa 10Ea
anni iam uia solis per signiferum est 9Fm
solisque extra* duodecim signa 9Fb,11Fd
uias cursus 9Fk
caelifer occidentem ostendit 10Ea
Atlas significat 9Fb / significat autem Maurorum Ethiopiam ubi est Athlans ille
mons1287 11Fd
* extra ultra 11Fd
797 axem umero torquet stellis ardentibus aptum.
axem celum 10Fc
umero cum 11Ie / suo 11Fa /suo a capula 10Fc
1282 Ser. Aen. 6,792
1283 Ser. Aen. 6,793
1284 Ser. Aen. 6,794
1285 Ser. Aen. 6,794
1286 Ser. Aen. 6,795: nulla terra est, quae non subiaceat sideribus: unde perite addidit ‘extra anni solisque
vias’, ut ostenderet XII. signa, in quibus est circulus solis. significat autem Maurorum Aethiopiam, ubi
est Atlas (...)
1287 vide v. 795
305
torquet sustinet1288 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie / regit 9Fm
ardentibus de 9Fj / lucentibus 10Fc
aptum propinquum 9Fk,9Fm / uicinum1289 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / coniunctum 10Fc,11Fa
/ ornatum 9Fj
798 huius in aduentum iam nunc et Caspia regna
huius Cesaris 9Fk,10Ea / Augusti Cesaris 9Fm / Octauiani 10Fc,11Fa
iam priusquam natus sit 11Ie
Caspia gens est 10Fc / fines Assiriorum 9Fb,11Fd / a loco 11Ie / a mare Caspio uel
monte i. fines Assiriorum 9Fm
regna fines Assiriorum 10Ea / fines Assiriorum in quibus sunt populi Caspie1290 9Fk /
quae est ultra fines Italie 11Ie / alia regna 11Ie
799 responsis horrent diuum et Maeotia tellus,
responsis oraculis 9Fm,10Fc / quia dii minantur eis mala plurima in aduentu huius 11Ie
horrent a 11Ie / timent 10Ea,10Fc,11Fd,11Ie / resonant 9Fm
diuum deorum 9Fb,10Ea,10Fc
Maeotia Scythia 9Fj / Meotide sunt paludes 10Fc / Scitica cuius palus est Meotis1291
9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / ultra Dalmatiam est 11Ie
tellus horret 9Fk / Septemtrionem ostendit 10Ea / in qua est Meotis palus que diuidit
Asiam ab Europa 11Ie
800 et septemgemini turbant trepida ostia Nili.
septemgemini septemflui* 9Fk,11Fa / fluuii 10Fc,11Fd / septem gemini i. septemplicis
i. habentem septem ostia 11Ie
turbant turbantur1292 9Fb,9Fk,9Fj,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie
trepida uelocia 11Fa
ostia exitus in mare 11Ie
* septemflui septemfluuii 11Fa
801 nec uero Alcides tantum telluris obiuit,
Alcides Hercules 9Fb,9Fk,9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If
tantum spacium 9Fm / quantum Augustus 9Fk,9Fm / quantum Octauianus 11Fa /
quantum iste subiugabit sibi 11Ie
obiuit circuiuit 9Fb,9Fm,10Ea,11Fd,11Ie / circumibit 10Fc / hic proponit eum Herculi
11Ie
802 fixerit aeripedem ceruam licet, aut Erymanthi
fixerit delassauerit1293 9Fk / statuerit1294 9Fb,9Fm / confixerit 11Fa / interfecerit 10Fc /
Alcides 9Fk / telis suis 11Fa / Statuerit uel delassauerit aut cursu superauerit 11Fd
aeripedem uelocem 9Fb,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / uelocem aerem pedes ferentem 11Ie /
aeripedem pro aëripedem1295 i. uelox est aeris s. pedes habentem 11Fa / uelocem ut per
aera pedes ferre uideretur s. ut uentus 11Ie
licet quamuis 9Fm,11Ie
1288 Ser. Aen. 6,797
1289 Ser. Aen. 6,797
1290 Ser. Aen. 6,798
1291 Ser. Aen. 6,799
1292 Ser. Aen. 6,800
1293 Ser. Aen. 6,802
1294 Ser. Aen. 6,802
1295 Ser. Aen. 6,802
306
Erymanthi cuiusdam montis 11Ie / mons Archadiae quo maximus aper ab Hercule
occisus est 10Ea / mons Arcadie ubi aper ferocissimus fuit1296* 9Fk,11Fd
* fuit add. quem occidit 11Fd
803 pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu;
pacarit placarit 9Fb,11Fa / pacificauerit 9Fk / pacata reddiderit 9Fm,10Fc / occiso apro
10Ea / quia occidit aprum fortem 11Ie
Lernam lacus 10Fc / pro Idra 10Fc / in Lernea palude interfecit Idram serpentem septem
capita habentem1297 11Ie / idram pro serpentem qui fuit in Lerna palude 11Fa / pro Ydra
paludem ipsam <posuit> 9Fk / quamuis in Lerna lacu pro occisa Ydra ipsam paludem
posuit. est enim bestia 9Fm / Lerna est bestia in Lerno lacu centum capita habens 10Ea /
Pro Hidra ipsam paludem posuit et intellegamus ante eam sagittis fuisse confixam1298
quae habuit centum capita 11Fd
tremefecerit Alcides 9Fk / occiderit 11Ie
804 nec qui pampineis uictor iuga flectit habenis
nec tantum telluris obiuit 9Fb,9Fm,10Fc,11Fa / obiuit 11Fd /hic preponit eum Bacho
qui plures terras circuiuit et deuincit 11Ie
pampineis cum 11Ie / Liber pater 10Fc
uictor in gigante prelio 11Ie
iuga currus 10Fc,11Fd,11Ie / curruum 11Fa
habenis legibus 9Fj / retinaculis 11Fa
805 Liber, agens celso Nysae de uertice tigris.
Liber Bachus pater 10Fc / deus uini 9Fb,10Ea / quantum Augustus 11Fa / quantum
Augustus telluris obiuit 9Fm / dum arua obibit telluris 11Ie / Liber pater Indos obtinuit et
transcendit Nisam montem et triumphans curru mites tigres iunxit1299 11Fd
agens persequens 10Ea,11Fa / minans 9Fb / insequens 9Fk / ducens 11Fd
celso a 11Fa
Nysae mons Indie 9Fk / mons Parnasi 11Ie / mons Indiae uel ciuitas ubi colitur Liber
pater 10Ea / mons Indiae est etiam ciuitas ubi colitur Liber unde et Niseus dictus est
11Fa /
Mons est Indiae de quo loquitur. ceterum est et Nisa ciuitas in qua Liber colitur unde
Nisaeus dictus est1300 11Fd
tigris fluuius 10Fc / que trahunt suum currum 11Ie / Parnassus mons duos habet colles.
Nisam in quo Bachus colebatur et Cirram ubi colebatur Apollo 11Ie /
Tigres a uelocitate dicte bestiae montane quorum gemina nomina sunt genera i. in aquis
et montibus1301 11Fd /
806 et dubitamus adhuc uirtutem extendere factis,
dubitamus pro dubitas 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm / pro dubitatis 11Ie / cum omnia tibi maneant
9Fm,10Fc / suam personam iungit cum illo 11Fa / cum tanta posteritas est nobis
preparata 11Fa / pro dubitas cum tanta posteritas sit tibi 11If / se dubitantibus ut facilius
1296 Ser. Aen. 6,802
1297 Isid. Etym. 12,4,23: Hydra draco multorum capitum, qualis fuit in Lerna palude provinciae Arcadiae.
1298 Ser. Aen. 6,803;
vide Aen. 6,287
1299 Don. Aen. 6,805
1300 Ser. Aen. 6,805
1301 Isid. Orig. 13,21,9: Tigris fluvius vocatus autem hoc nomine propter velocitatem, instar bestiae tigris
nimia pernicitate currentis.
307
persuaderet non dubitari 11Ie /
Pro ‘dubitas’. miscuit personam suam. est autem sensus. cum tibi sit tanta preparata
posteritas dubitas uirtutem factis extendere1302 i. Italiam non appetere 11Fd /
Quasi dicit cum talis uir nasciturus sit ex nobis non debemus dubitare amplificare
nostram uirtutem considendo in Italia 11Ie /
uirtutem gloriam nostram 11Fa / nostram 11Ie / uel uirtute extendere uires 9Fm,10Ea
factis nostris 11Fa11Ie /
Quia quodammodo quasi saltum dando a Romulo usque ad Octauianum transilierat. redit
nunc ad ordinem denotans quis regnauit post Romulum recto ordine 11Ie
807 aut metus Ausonia prohibet consistere terra?
aut quis 11Fa
Ausonia in 11Fa,11Ie
prohibet nos 11Fa,11If,11Ie / te 9Fm
consistere dum posteritas tua ita erit gloriosa 9Fm
808 quis procul ille autem ramis insignis oliuae
quis procul est 9Fk,11Fa,11Fd / interrogando dicit Anchises 9Fm /
Numa Pompilius 10Ea,11Fd,11Ie / Numa qui de Romanis non fuit 9Fb / imperator post
Romulum 11Ie / ipse Anchises inter<r>ogat se quasi alium et postea sibi respondet 11Ie /
nunc redit ad Romanos reges qui septem fuerunt Romulus Numa Pompilius*
9Fk,10Fc,11If /
Nunc redit ad Romanos reges qui vii fuerunt. Romulus. Numa Pompilius. Tullus
Hostilius. Ancus Marcius. Tarquinius Priscus. Seruius Tullius. Tarquinius
Superbus. mira autem utitur fantasia ut quasi ostendat se non agnoscere eum qui
de gente Romana non fuerat. Romulo enim mortuo cum anno senatus regnasset
decurias. tediosum uisum est quaesitus est rex. sed cum in urbe nullus idoneus
esset inuentus orta est bona Pompilii fama quod esset apud Cures ciuitatem
Sabinorum. rogatus itaque per legatos accepit imperium. qui ferociam populi a
bellis ad sacra contulit. unde etiam Numa dictus est. hic etiam canus fuit prima
aetate ad quem adludens dicit ‘incanaque menta’. item propter sacerdocium 'ramis
insignis oliuae’1303 11Fd
ille est 9Fm,11Ie
ramis de 9Fm
insignis coronatus de frondibus oliue 11Fd
oliuae pacis per oliuam enim pacem designat 11Fa / per oliuam notatur pax. et iste paci
continue Romam adiunxit. imposuitque ei iura legalia 11Ie
* Romulus Numa Pompilius cancell. 9Fk,10Fc
809 sacra ferens? nosco crinis incanaque menta
sacra cerimoniarum mysteria 9Fm / leges 10Ea / iura legalia 11Ie
nosco intelligo 9Fm,10Fc / agnosco 11Fd / respondet idem 11Ie / ego Anchises 9Fk /
ego 11Fa
crinis accusatiuus 11Fd / de Numa dicit 11If
incanaque ualde cana 9Fb,9Fm,10Fc / hoc dicit quia a quarto decimo anno totus
incanescere cepit 11Ie
menta barbam 11Ie / illius 9Fk
1302 Ser. Aen. 6,806
1303 Ser. Aen. 6,808
308
810 regis Romani primam qui legibus urbem
regis Pompilii 10Ea / Nume Pompilii 11Ie
primam uel primus 11Ie / rex 9Fk / qui protinus legem sacrorum in urbe statuet 11Fa
qui Pompilius 10Ea / Numa Pompilius 9Fj / rex 9Fm
legibus ex 9Fk
urbem Romam 10Ea
811 fundabit, Curibus paruis et paupere terra
fundabit statuet 9Fm / stabiliet 11Fa
Curibus de 9Fj,11Fd / a 9Fm,11Fa,11Ie / ciuitas uel oppidum 9Fb,11Fd / gentibus 11Ie
paruis humilibus 11Ie
paupere in 9Fj / a 9Fm,11Fa
terra hic fuit de gente Curiorum et ueniens Tarentum mansit ibi sub disciplina Pithagore
deinde ad regnum Romanorum deuenit 11Ie
812 missus in imperium magnum. cui deinde subibit
missus ille rex 9Fk / directus 9Fm / est 11Ie
imperium in 10Fc / Romanum 11Fa / Romanorum 11Ie
cui Numae 9Fb,9Fm,11Fa,11Ie / Pompilio 11If / re<g>i 9Fk
deinde a 11Ie
subibit c 11Ie / succedet 9Fb,9Fm,11Fa / subintrabit 9Fk / sequetur 11If / succedet
Tullius 10Fc / succedet Tullius filius ipsius perditurus glorias patrias1304 11Fd /
813 otia qui rumpet patriae residesque mouebit
otia securitates 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc
qui Tullius 9Fb / d 11Ie
patriae Rome 11Ie
residesque otiosos1305 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11If / nimium sedentes1306 9Fk,11Fa,11Fd /
pacatos uiros 11Fd / quietos propter preteritam pacem sub tempore Nume 11Ie
814 Tullus in arma uiros et iam desueta triumphis
Tullus consul 11Ie / filius Nume pro Tullius causa metri 9Fb / idem fuit secundus rex
post Numam 11Ie
in arma ad bella 11Fa / in proelia 11Fd
iam mouebit 9Fm,9Fk,11Fa,11Fd
desueta insolita 9Fb / a consuetudine triumphandi desciscentia1307 9Fk,11Fd / non
habentia consuetudinem triumphandi 11Fa
815 agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus
quem Tullum 11Fa,11Ie
iactantior Ancus tertius rex 11Ie / consul 11Ie / superbior 9Fb,9Fj,11Fd / amans
fauorem populi1308 9Fk,9Fm,10Ea,10Fc / diligens iactantiam et laudem 11Ie / qui amat
uictoriam et laudem populi 11Fa / amans fauorem populi. Ancus autem dictus a cubito
quem incuruum habuisse dicitur1309 11Fd
1304 Don. Aen. 812
1305 Ser. Aen. 6,813
1306 Ser. Aen. 6,813
1307 Ser. Aen. 6,814
1308 Ser. Aen. 6,814
1309 Ser. Aen. 6,815
309
816 nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris.
nunc in inferno 9Fm,10Fc / non tamen cum uiueret 11Ie
gaudens est 11Ie
popularibus auris de 9Fj / fauoribus 9Fk,11Ie,11If / laudibus 9Fb,11Ie / auriculis 11Ie /
populari fauore 11Fa / fauoribus quos non querunt (sapientes)1310 11Fd
817 uis et Tarquinios reges animamque superbam
uis a 9Fk / ó Enea 11Fa,11Ie / uidere 9Fm
Tarquinios c 9Fk / tres Tarquinii 9Fb / tres filii Amulii 11Fd / uidere 11Fa
animam e 9Fk
-que d 9Fk
superbam f 9Fk / nobilem 11Ie / unus (enim de Tarqui)niis fuit superbus1311 11Fa /
Quia unus ex his superbus fuit i. de illis tribus Tarquiniis qui maxime superbus dicitur
qui mandauit cuidam satelliti ut cuiusdam oppidi omnes principes interimeret. ille
profectus repperit grandem multitudinem quod cum ei renunciasset deambulanti cum
uirga in hortis. detrectans ille responsionem capita decussit papauerum ut satelles
agnosceret quid fieri uellet1312 11Fd /
Duo fuerunt Tarquinii primus qui bene rexit imperium. secundus uero dictus est
superbus. hunc Brutus a regno expulit propter mortem Lucretie. hic etiam instituit et
redegit imperium in consulatum propter nequitiam predicti Tarquinii 11Ie
818 ultoris Bruti, fascisque uidere receptos?
ultoris h 9Fk / consulis 9Fb / Vindicatoris et liberatoris rei publicae 11Fa
Regnante Tarquinio eius filius uitiauit nobilissimam matronam Lucretiam quod
illa dolens se interemit. tunc eius auunculus Brutus rapto ex corpore gladio
processit ad populum et de hac re concionatus est et omnibus placuit ne reciperetur
rex qui Ardeam expugnabat. tunc duo creati sunt consules Brutus et frater eius
Tricipitinus pater Lucretiae. sed filii Bruti amici erant filiis Tarquinii et per noctem
eos uoluerunt intromittere. proditi a seruo Vindicio a patre interempti sunt. ideo
ultoris scilicet libertatis publicae et Lucretiae pudoris1313 11Fd
Bruti i 9Fk / Brutus iste consul primus fuit habuit autem filios duos qui auro patriam
prodere uoluerunt. quod ubi pater animaduertit eos uita priuauit 10Ea
fascisque g 9Fk / honores 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,11Fd,11Ie / dignitates 11Fa
uidere uis 11Fa / uis uidere etiam ultoris Bruti fasce receptos 9Fk
receptos a Tarquinio 11Fd / ablatos a Tarquinio 11Ie / a se 11Ie
819 consulis imperium hic primus saeuasque securis
consulis n 9Fk / illius Tarquinii 9Fb / hoc est i. Bruti 11Fd / qui erat consul et instituet
fieri consules 11Ie
imperium m 9Fk
hic h 9Fk / Brutus 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
saeuasque securis l 9Fk / crudeles 9Fk / que seuierunt contra liberos1314 9Fk,11Fd /
quae seuierunt in filios 11If / id est crudeles quibus occidit liberos 9Fm / crudeles
pessimas quibus proprios filios interfecerunt 11Fa /
1310 Don. Aen. 6,816
1311 Ser. Aen. 6,817
1312 Ser. Aen. 6,818
1313 Ser. Aen. 6,818
1314 Ser. Aen. 6,819
310
Securis erat de insignibus consulis nunc enim est insigne regis deferre ensem ante ipsum
sicut insignia consulis erant securem ante consulem ferre 11Ie
820 accipiet, natosque pater noua bella mouentis
accipiet l 9Fk
natosque s 9Fk / suos 11Fa,11Ie / natum 11Ie
pater q 9Fk / ipse 11Fa / ille 11Ie
noua u 9Fk
bella contra patriam 9Fk,11Ie / ad Romanos 11Ie
821 ad poenam pulchra pro libertate uocabit,
ad x 9Fk
poenam supplicium 9Fj / mortem 11Fa /
Mactando filios suos eo quod noua mouentis bella morituri sunt1315 par<r>icidium iste
primus facturus est 11Fd
pulchra t 9Fk
pro r 9Fk
libertate pro defendenda patria 9Fb / pro Romana utilitate 11Fa / ingenti arte loquitur
consideratione personarum1316 9Fk
uocabit r 9Fk / laudat autem factum s. persona uituperat1317 11Fa
822 infelix, utcumque ferent ea facta minores:
infelix erit 11Ie / tu 9Fk / apostrofam ad ipsum 9Fk / propter interfectionem filiorum
9Fb,11Fd / mactando filios infelix est 9Fm,10Fc / ipse interfecit filios 10Fc / meo
iudicio fuit ille Brutus qui filios suos interfecit 11Fa / quia contra naturam mouetur
occidendo filium suum 11Ie
utcumque quocumque modo 9Fj / qualitercumque 10Fc / ubique 11Fd / quomodo 11Ie
ferent nuntiabunt 9Fb,9Fm
ea de republica et filiis 9Fb,9Fm,11Fd
minores h 11If / successores 11Ie /
Qui tractabunt factum tuum licet eos uincat commodum publicum tamen infelicem te
reperient qui tam seuus meos liberos extrasti ut eorum nec soluti nec sanguini pepercisse
uidearis1318 11Fd /
Quasi dicit siue laudent siue uituperent minores facta ipsius s. quod interfecit filium ipse
infelix erit. uel aliter utcumque et uituperabunt eum exinde minores. tamen amor patrie
uincet illum. quia pro amore patrie et pro laudum cupidine interfecit suum filium 11Ie
823 uincet amor patriae laudumque immensa cupido.
uincet c 11If / superabit 11Fa / te ó Brute 9Fb / tamen 9Fk / enim eum 11Fa / illum
11Fd,11Ie / Brutum 10Ea / amorem natorum 10Fc / superabit amorem filiorum 9Fm
amor a 11If / interficiet filios suos 11Fd / pro amore et laude patrie liberos suos
interficiet 11Fa
patriae b 11If / suae 11Fa
laudumque f 11If / republica 11Fd
immensa d 11If / uincet 9Fk
cupido e 11If
1315 Don. Aen. 6,821
1316 Ser. Aen. 6,821
1317 Ser. Aen. 6,821
1318 Don. Aen. 6,822
311
824 quin Decios Drusosque procul saeuumque securi
quin insuper 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / immo 9Fk,9Fm / certe 11Fd / aspice 11Fa
Decios hi duo fuerunt et hi duo similiter fuerunt 9Fk / Decii duo fuerunt qui Muri dicti
sunt pater et filius. unus se bellico Gallico alter Samnitico uouit1319 11Fd
Drusosque duo fuerunt horum prior uicit Hasdrubalem alter est filius Liuiae 11Fd /
Drusus unius fuit qui uicit Hastrubalem fratrem Anibalis alius fuit Liuiae sororis Augusti
Octauiani1320 11Ie
procul a longe 11Fa
saeuumque crudelem 9Fj / fortem 11Ie / quia securi filium interfecit 11If
securi cum 9Fj,11Fd,11Ie / siue gladio 9Fk11Ie /
Duo fuerunt Decii alter quorum Samnitico proelio se deuouit alter uero in Gallico. dum
(fatatum) esset ut exercitus cum dux moreretur in proelio procul dubio alt(er)um
exercitum superaret 11Ie
825 aspice Torquatum et referentem signa Camillum.
aspice et 11Fa
Torquatum malum 11If /
Hic Gallum quendam singulari certamine superauit et eius sibi torquem imposuit. unde
nomen accepit et hic ad urbem pergens precepit filio. ut tantum castra tueretur. ille nacta
occasione uictoriam consecutus est. reuersus pater filium fustuario necauit quamuis
fortunam laudas sed populi. et ideo ‘saeuum securi’ i. iure occidendi1321 11Fd
referentem Brenno duce 9Fk / portantem 11Fd
signa Romana i. aquilas 10Ea / Romana ab Gallis 11Ie
Camillum consulem 11Ie /
Brenno duce Galli euerterunt urbem Romam absque Capitolio pro quo inmensam
pecuniam acceperunt. tunc Camillus dictator factus cum esset apud Ardeam in exilio
propter Veientanam praedam non equo iure diuisam et Gallos iam abeuntes secutus est.
quibus interemptis omne aurum recepit et signa1322 11Fd
826 illae autem paribus quas fulgere cernis in armis,
illae animae 10Fc
paribus equalibus 11Fa
fulgere ab eo quod est ‘fulgo fulgis’1323 splendere 11Fa
in armis quia quasi armati incedebant 11Ie
827 concordes animae nunc et dum nocte prementur,
concordes tuo Aeneae 11Fa / Cesar et Pompeius 11If
animae Pompei et Cesaris* 9Fb,11Fd,11Ie
nunc sunt 9Fj / quia postea non 11Ie
dum antequam incorporentur 11Ie / donec 11Ie / quis cernis 11Fa
1319 Ser. Aen. 6,824: quin immo Decios respice. hi duo fuerunt, qui Mures dicti sunt, pater et filius. horum
alter se bello Gallico, alter Samnitico vovit pro republica (...)
1320 Ser. Aen. 6,824: et hi duo fuerunt. horum prior vicit Hasdrubalem, alter est filius Liviae, uxoris
Augusti.
1321 Ser. Aen. 6,824: hic Gallum quendam in ponte Anienis singulari certamine superavit et eius sibi
torquem inposuit, unde nomen accepit. hic ad urbem pergens, praecepit filio, ut tantum castra tueretur.
ille, provocatus ab hostibus, nacta occasione, victoriam consecutus est. reversus postea pater laudavit
fortunam populi Romani, sed filium, ut dicit Livius, fustuario supplicio necavit. ergo ‘saevum securi’
saevum iure occidendi, non ferri genere: nam securi non animadvertit in filium.
1322 Ser. Aen. 6,825
1323 Ser. Aen. 6,826
312
nocte humilitate 9Fb / in hac 11Ie / in humilitate concordiam tenuerunt1324 11Fd
* Cesaris add. Iulii 11Ie
828 heu quantum inter se bellum, si lumina uitae
quantum mouebunt 10Ea
lumina si incorporabuntur 11Ie
uitae de Cesare et Pompeio dicit 9Fm / Iulius (et) Pompeius mouebant 10Fc / si ad
superos uenerint 11Fa
829 attigerint, quantas acies stragemque ciebunt,
acies exercitus 11Fd / prelium 11Ie
stragemque quantam 9Fb,11Fa,11Ie / occisionem 10Ea / ruinam populorum 11Ie
ciebunt commouebunt 9Fk,9Fm,11Fa / prouocabunt 11Ie / mouebunt uel commit<t>ent
11Fd
830 aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci
aggeribus a munimentis Alpium 9Fm / montibus 10Ea,11Ie / a montibus Alpium 11Fa /
a munimentis Alpium enim auxiliis usus est* 9Fk,9Fm,11Fa / hoc modo ciebunt bellum
scilicet socer hoc faciens et gener illud 11Ie /
A munimentis Alpium. haec enim Italiae murorum exhibent uicem. ‘socer’ uero quia
Pompeius habuit Iuliam filiam Cesaris quae in partu periit. unde etiam isti inter se facile
dimicare potuerunt1325 11Fd /
socer Iulius 9Fk,10Fc,11Fa / Cesar 9Fb,10Fc,11Ie,11Fd / Octauianus 11Fd
Alpinis ciebit 9Fk / Alpes qui diuidunt inter Galliam et Italiam 9Fb / quia ex tunc bellum
et inimicitia inter eos cepit 11Ie
arce Monoeci de 9Fm / ab 11Fa / ciuitas 10Fc / Ercula portus 11If / montis 11Ie / de
Liguria ubi est portus 9Fk / de Iulio et Pompeio dicit 10Ea /
De Liguria ubi est portus Menoeci Herculis. dictus Menoecus uel quod pulsis omnibus
illic solus habitauit. uel quod in eius templo numquam aliquis deorum simul colitur sicut
in Iouis Minerua et Iuno et in Veneris Cupido1326 11Fd /
Menicus dictus est Hercules i. singularis eo quod propter dignitatem propriam nullam
aram praeter suam in suo templo esse patiebatur. hic in quodam monte apud Alpes
habebat templum qui mons arx Meneci dicebatur 11Ie
* enim … est cancell. 9Fm
831 descendens, gener aduersis instructus Eois!
descendens ciebit 9Fm / nascens 10Ea / ciebant autem bella 11Fa
gener Pompeius 9Fb,9Fk,10Fc,11Fa,11Fd / autem bello 11Fa / ausus est 10Ea / (ausus)
est i. de orientalibus populis 9Fm / hic erit Pompeius gener Iulii 11Ie
aduersus ciebit 9Fk / contrariis 9Fb,11Fd / contrariis Cesari 11Ie
instructus ciebit acies 9Fm / munitus 11Fa / fultus 11If
Eois orientalibus 11Fa / ex oriente 10Ea / orientalibus uiris 11Ie / orientis enim auxiliis
usus est1327 9Fb,9Fk,11Fd
832 ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella
pueri ó 9Fm,9Fj,10Fc,11Fd,11Ie,11If / apostrofam ad ipsos 9Fk / alloquitur illis 11Fa /
nunc Anchises facit apostropham 11Ie / ad ipsas animas eorum dehortans eas quas
pueros a tanto prelio 11Ie / Personarum fecit commutationem dum enim dum alius
1324 Ser. Aen. 6,827
1325 Ser. Aen. 6,830
1326 Ser. Aen. 6,830
1327 Ser. Aen. 6,831
313
loquitur conuertit se ad eos qui futuri erant eorum posteri1328 11Fd
animis in 11Fa,11Ie / uestris 9Fk,11Fa,11If
adsuescite adsuescatis 11Fa / ne in consuetudine habete 9Fb,11Fd
bella mire dictum 9Fk
833 neu patriae ualidas in uiscera uertite uiris;
neu uel ne 11Fd,11Ie / et 11Fa
patriae in interiora patriae 9Fm / Troia et Romae nostrae 11Ie
ualidas fortes 9Fk / ut faciatis ciuile bellum 11Ie
in uiscera in pugna in praelia 11Fd / membra 11Ie / in sua arma conuerti 9Fb / in uestra
uiscera scilicet inter uos s. potius contra alias gentes pugnate 11Fa / non in sua uiscera
debent arma conuerti que gentis nec ab ostibus in ciues cum scelere reuocari1329 11Fd
uiris uestras 11Ie
834 tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo,
tuque ó Cesar 9Fb,11Ie / ó Iuli 9Fm,11If / Iuli Cesar 10Fc / Cesari dicit quem
clementem circa Pompeianos legimus1330 11Fd / Iulium Cesarem dicit quem legimus
primum clementem fuisse circa Pompeianos 11Fa
prior qui es 11Ie
parce dimitte 9Fk
Olympo ab 9Fb,9Fj,11Fd,11Ie / ab Ioue 9Fm,10Fc / ab celo hoc autem dicit propter
Aeneam qui fuit filius Veneris 11Fa / uel a Venere per Aeneam uel a Ioue per Romulum
11Ie
835 proice tela manu, sanguis meus!proice ó tu 9Fb / et tu proice 11Fa / dimitte 9Fk
tela seuiciam 9Fb,11Fd
manu a 11Fa,11Ie / tua 11Fa
sanguis ó 10Ea,11Ie,11Fd,11Ie
meus genus meum 9Fb,11Fa,11Fd
836 ille triumphata Capitolia ad alta Corintho
ille Mummius 9Fj,9Fm,11Fa,11Ie,11If / Mummium significat1331 9Fk / Lucinius 10Fc /
alius dux Romanorum s. Lucilius Lucretius 11Ie / aliud incipit dicere et significat
Mummium 11Fa /
Lucium Mummium dicit qui a Romanis missus in Achagiam qui uicit orta seditione in
populo et eorum ciuitatem debellauit 11Fd
triumphata ornamenta 9Fb / ornata triumphis 9Fm,11Fd / superata 11Fa / deuicta 11Ie /
Cesar 9Fk / ille Mummius triumphata superata 11Fa
Capitolia arces 11Fd
alta Roma 9Fb
Corintho a 9Fm,10Ea / de 11Fd / ciuitas 9Fk / ciuitas quae fuit in prelio Pompei 11Ie /
Hoc est a Chorinto uictor currus ducet aut uos captiui traherentur aut quibus ipse
ueheretur1332 i. Corinthum et Thetam antiquam quoque per dolum optinuit quare spolia
et populos in seruitutem redactos iussit ante currum suum ferri et in capitolia
commemora uictorie figi praecepit 11Fd /
1328 Don. Aen. 6,832
1329 Don. Aen. 6,833
1330 Ser. Aen. 6,834
1331 Ser. Aen. 6,836
1332 Don. Aen. 6,836
314
Iste dux missus est a Romanis contra Corinthios quibus superatis reuertens triumphum ab
senatu suscepit 11Ie
837 uictor aget currum caesis insignis Achiuis.
uictor ipse 11Fa
aget ducet 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd
caesis de 9Fm,10Fc / redactis 9Fb / occisis 9Fk / interfectis 11Fa / redactis uel superatis
11Fd
insignis nobilis 9Fb,9Fm,11Fa / ille 11Fd
Achiuis Grecis 9Fk,9Fm / propter interfectos Grecos 11Fa
838 eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas
eruet euertet 11Fd,11If / distruet 11Fa / sternet 11Ie / destruet aliqui iuxta illum stat
9Fm /
ille Curius 9Fb,9Fm,11Fa,11Ie / Chirium dicit 11Fd /
Argos Grecum 10Fc / ciuitas Grecie 11Ie / ciuitates Agamemnon imperabat ciuitas 9Fk
Agamemnoniasque ciuitatem 11Fa,11Ie / Agamemnonis 11Fd,11Ie
839 ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli,
ipsumque Pirrum 9Fk,10Fc / eruet 9Fk,11Fa,11Ie / ille subaudiamus superius aliqui
iuxta illum stat 9Fb / subaudiendum est ille superior sed ille alter qui iuxta illum stat
11Fd / Pyrrum Epirotarum regem 9Fm / Pirrum regem epirotarum qui fuit de genere
Achillis 11Fa,11Ie
Aeaciden Pyrrum enim quem Eaciden dicit Curius et Fabricius etiam uicerunt ferentem
Tarentinis auxilium. hic postea fugit in Greciam et illic est occisus in templo. Argos uero
et Micenas alii uicerunt1333 11Fd /
Hic fuit Curius alius dux Romanorum qui missus est contra Pirrum et multum eum
persecutus est atque fugauit 11Ie
genus qui erit 11Fa / qui est 11Fd
Achilli pro Achillis 9Fm
840 ultus auos Troiae templa et temerata Mineruae.
ultus ulciscens 9Fm,11Ie / uindicans 9Fb,11Fd / Iulius 11Ie / faciet centum illorum qui
de Troia fuerunt 11Fa
auos suos 11Fa / nostros 11Ie
Troiae Troianorum 11Fd / Troiane1334 9Fb,11Fa,11If
temerata effexegesis 11Ie / intacta 9Fk / contaminata per stuprum Cassandre1335
9Fb,9Fm / contaminata uel maculata per stuprum 11Fd
Mineruae Hic dicit propter Casandram quae uiciata in templo Minerua fuerit 11Fa /
In arce Troie erat templum Minerue in quo Aiax Oileus concubuit cum Cassandra et
stuprauit eam. unde Minerue nimium indignata est contra Grecos 11Ie
841 quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat?
quis te apostropha 10Ea / tacitum relinquat 9Fm
magne ó 9Fj,10Ea,11Fd,11Ie
Cato Censorinus 11Ie / Censorium dicit qui scripsit historias multa etiam bella
1333 Ser. Aen. 6,839: necesse est ut ‘ille’ subaudiamus: Pyrrhum enim, quem Aeaciden dicit, Curius et
Fabricius vicerunt ferentem Tarentinis auxilium. hic postea fugit in Graeciam et illic est occisus in
templo. Argos vero et Mycenas alii vicerunt.
1334 Ser. Aen. 6,840
1335 Ser. Aen. 6,840: per stuprum Cassandrae.
315
confecit1336 9Fk /
Catonem Censorium dicit qui prudencie sue Tacitis consiliis populum Romanum rexit et
multa bella confecit. de eo Catone loquitur qui censorius cognominatus est. bellum ciuile
sua manu fecit. Cato Porcius senatum sua sententia rexit et fuit omnium prudentissimus
Pompeianas partes secutus in Africa ciuili bello interfecit se et ipse interfecit Cesarem
Atice ciuitate Africe 11Fd
tacitum sine memoratione 9Fb / indictum relinquat 11Fa / ut non loquatur de te 11Ie
aut quis 11Ie
Cosse ó 11Fd,11Ie / te 9Fk /
Cossus tribunus militaris fuit. hic Lartem Tolumnium a loco dictum occidit et* opima
spolia reuocauit. et est nominatiuus eius ‘Lars Lartis’1337 9Fk,11Fd
* et... Lartis cancel. 9Fkl
842 quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli,
quis relinquat 9Fk,11Ie / relinquat tacitum 9Fm / relinquat indictum 11Fa
Gracchi ó 11Fd / ex genere Grachorum orti sunt Scipiones 11Ie /
Gracchos sediciosos constat fuisse. nobiles tamen genere namque per Corneliam nepotes
Scipionis Africani fuerunt. ergo Scipiones dicit per ‘Gracchi genus’. duo autem fuerunt
maior Africanus Emilianus minor qui obsidione Kartaginis ab Italia reuocauit
Hannibalem1338 11Fd
geminos duos Scipiones 9Fm / quis relinquat tacitos 11Fa / quis relinquat 11Ie
fulmina qui in modum fulminis uigebant in bello 11Fa
belli Cossus dux Romanorum fuit qui deuincit Lartem regem (Thi)liminorum 11Ie
843 Scipiadas, cladem Libyae, paruoque potentem
Scipiadas Scipiones1339 9Fk,11Fa,11Ie
cladem scilicet 9Fk,10Ea,11Ie / euersionem i. Scipiones dicit 11Fd / Africe quia uterque
uastauit Africam 11Ie / qui clades et pestilentiam Libie hoc est Africae inmittent 11Fa
Libyae relinquat tacitos 9Fm
paruoque potentem in 11Fd / gloriosum 11Fa / paupertate 11Fa / quia iste fuit mire
abstinentie 11Ie
844 Fabricium uel te sulco, Serrane, serentem?
Fabricium relinquat tacitum 9Fm / et quis relinquat indictum 11Fa / qui deuicit Pirrum
regem Epiratorum iterum 11Ie / et quis taceat Fabricium modico tempore regnaturum
10Ea / in paupertate potentem 11If /
Paupertate gloriosum. hic est qui respondit legatis Samnitum aurum sibi offerentibus
Romanos non aurum habere uelle sed aurum habentibus imperare1340 11Fd
sulco in 11Fd,11Ie
Serrane quis relinquat 9Fk,11Ie / quis relinquat tacitum 9Fm / quis relinquat indictum
11Fa / ó 9Fm,11Fd,11Ie,11If / a serendo dictus 9Fk,11If / rusticus quidam fuit qui a
Romanis imperator factus est 10Ea /
Athillius quidam senator fuit qui cum agrum suum coloret euocatus propter uirtutem
meruit dictaturam. Seranus autem a serendo dictus est1341 9Fb,11Fd /
1336 Ser. Aen. 6,841
1337 Ser. Aen. 6,841
1338 Ser. Aen. 6,842
1339 Ser. Aen. 6,843
1340 Ser. Aen. 6,844
1341 Ser. Aen. 6,844
316
Serranus fuit quidam arator qui ab aratro abstractus in dictatorem ordinatus fuit. unde
Serranus a serendo nominatus est 11Ie
845 quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es,
quo ubi 9Fb,11Fd / narrando 10Ea / tali narratione 9Fm
fessum me uel tristem morte illorum 9Fm / quia fessus sum ostendendo uos uel fessum i.
tristem de morte uestra 11Ie /
Cur me ó Fabii fessum ad uestram trahitis narrationem. aut certe ‘fessum’ tristem
dicit propter eorum mortem. nam trecenti et sex fuerunt de una familia. qui cum
coniurati Vienthas dimicarent. insidiis apud Cremeram fluuium interemti sunt.
unus tantum superfuit Fabius Maximus. alii propter teneram adhuc puericiam in
ciuitate remanserant. hic postea cum Hannibalis impetum ferre non ualeret mora
eum elusit. et ad Campaniam traxit ubi deliciis eius uirtus obtorpuit. ille est de quo
Ennius ait ‘unus qui nobis cunctando restituit rem (Ann. 5,313). sciens enim
Virgilius quasi pro exemplo hunc uersum posuit1342 11Fd /
Isti Fauii trecenti sex fuerunt qui omnes uno prelio mortui sunt preter unum. a quo
quidam Maximus ortus est de quo hic dicit. quod missus est contra Anibalem cum
exercitu. cui Anibali prelium committere cupienti cum Maximus copiam pugnandi
non tribueret. sed differendo eum per ambages ducit et Anibal tandem fatigatus
aufugit. et tum Maximus cepit Tarentum et Romanis subiugauit quae primus cum
Anibale steterat et ideo dicit eum cunctando i. bellum differendo restituere rem i.
recuperare Tarentum 11Ie
rapitis ad quam narrationem 9Fb,9Fk,11Fa / me 9Fk,10Ea,11Fd,11Ie,11If / ducitis 10Ea
Fabii ó 9Fj,11Fa,11Fd,11Ie
Maximus Fabius 9Fb,9Fm
846 unus qui nobis cunctando restituis rem.
restituis restitues 10Ea
cunctando morando 9Fm,10Ea,10Fc,11Ie,11Fd / morando Hanibalem 9Fb / remorando
i. precibus Fabius 11Fa / resistendo 11If
rem publicam 9Fb,10Ea,11Fa / regnum 11Fd / predictam 11Ie
847 excudent alii spirantia mollius aera
excudent forment 9Fb / fabricabunt 11Fd / sculpent 11Ie / cudendo* efficient1343
9Fk,9Fm,11Fd / sculpent tanta subtilitate ut uiuere uideantur 10Ea / cudendo formabunt
aliae gentes quasi uiuentia 11Fa /
‘excudent alii’ i. quoniam diuersitas arcium ornamentum est uitae humanae ait
sequentur alii peritiam fundendi aeris hoc est Corinthi et uultus fingant sic
expressos ut uideantur quasi spiritum habere. ‘mollius’ dixit ut in duro aere talis
figurarum esset expressio ut per molliciam quandam qui istas uidisset estimaret
ora mouere. alii has ex marmore facient tanta subtilitate ut in materia lapidis
formatam animalis non iam uiuentis similitudinem sed uiuum ostendere uideatur et
significat Parios. alii eloquenciae opera dabunt et erunt in foro meliores et
significat Atheniensis. alii disputabunt de astrorum motibus et cursibus diuersis et
rationibus orientium atque occidentium et significat Aegipt<i>os uel Caldeos ‘tu
regere imperio’. tibi autem ars erit omnibus pocior. regendi scilicet imperii seruare
subiectos superbosque mactare1344 11Fd
1342 Ser. Aen. 6,845
1343 Ser. Aen. 6,847
1344 Don. Aen. 6,847
317
alii Romanorum 9Fm,11Ie
spirantia animata 9Fk,11If / similia 11Ie / uiuis 11Ie /
quasi animata ut Horatius ‘et molles imitabitur aere capillos1345’ 11Fd
mollius delectabilius 11Ie / leuius 11Fa / leuius quam altera gens 11Fd
aera ereas figuras 9Fk / simulacra 11Ie / per aes Chorintios indicat1346 9Fb,9Fm,11Fd /
Quasi comparationem quandam facit qua alii studeant sculpturae uel oratorie arti. siue
geometrie Romani autem semper studeant in bellis ut possint subiugare populos et
subiugatos regere et eis parcere et superbe resistentes debellare 11Ie
* cudendo cancell. 9Fk
848 (credo equidem), uiuos ducent de marmore uultus,
credo ego 11Fa / sic expresse ‘sculpent’ quod quasi uiua uideantur simulacra quae
sculpent 11Ie
equidem et certe 11Fa
uiuos quod alii 11Fa / qui 11Ie /
Hoc est quod dixit ‘spirantia’. et per aes Corinthios indicat per marmor Parios per
actionem causarum Athenienses per astronomiam Aegypt<i>os et Chaldaeos1347 9Fk
ducent component* 9Fb,11Fd / ostendent 10Ea / simulabunt 10Ea / ipsi 11Ie
marmore per marmor Parios dicit** 9Fm,10Fc,11Fd / insula 9Fm
uultus simulacra 11Ie
* component add. alii 11Fd ** dicit indicat 10Fc
849 orabunt causas melius, caelique meatus
orabunt loquuntur 9Fb / dicent 10Ea,11Fa,11Ie / alii 11Fd,11Ie /
eloquentiae opera dabunt et erunt in foro 11Fd
causas rerum 10Ea / actionem causarum 11Fa / / rationes 11Ie / per actionem causarum
Athenienses significat1348 9Fm / per actionem causarum Atheniensis i. sapientius 11Fd /
in ciuilibus placitationibus 11Ie
caelique alii 11Fd / alii i. astrologi uel geometres 11Ie / per astronomiam Egyptios et
Chaldeos 9Fm,11Fd
meatus cursus 10Ea,11Fd / motus 11Fd / circuitus 9Fb
850 describent radio et surgentia sidera dicent:
radio cum 11Ie / uirga 9Fb,11Fd,11Ie / uirga geometricali 9Fm,10Fc
sidera orientia 11Fa / cadentia 11Ie / orientia ut magi et philosophi narrabunt 9Fb,11Fd
dicent indicabunt tempora surgendi 11Ie
851 tu regere imperio populos, Romane, memento
tu ó Aenea* 9Fb,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie / autem 11Fa
regere gubernare 9Fk
imperio cum 11Ie / tuo 11Fa,11Ie
Romane ó Enea qui es origo Romanorum 9Fm,10Fc
* Aenea cancell. 11Fa,11Ie
852 (hae tibi erunt artes), pacique imponere morem,
tibi Romano 11Ie
erunt ut tuo imperio gentes subicias 11Fa
pacique morem leges pacis 9Fk / erunt tibi artes 11Fa
1345 Ser. Aen. 6,847
1346 Ser. Aen. 6,848
1347 Ser. Aen. 6,848
1348 vide Aen. 6,848
318
morem leges pacis1349 9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / leges moris 11If / memento 9Fm / bonum
11Ie / inponere pacem uictis uel instituere qualiter in pace uiuant homines 11Ie
853 parcere subiectis et debellare superbos.’
parcere seruare 9Fb / memento 9Fk,9Fm / scilicet 11Fa / et 11Ie
subiectis subditis 9Fm / ut parcas illis qui tibi subiecti erunt et illos uincere qui contra ter
rebellabunt 11Fa
debellare expugnare uel mactare 11Fd
superbos alienos 9Fm / memento 9Fm,10Fc
854 Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit:
Anchises ait 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Ie / narrauit 11Fd / dixit 10Fc / locutus est 10Ea,
11Fa /
Transitus sunt quidam ne una et continua oratio tediosa sit. hic enim generibus uarietas
nascitur et quasi noua inicia aliarum narrationum fiunt. cum hec locutus esset Anchises
alia quoque mirantibus addidit1350 11Fd
haec uerba 11Fa,11Ie / haec que secuntur 9Fm
mirantibus Aenea et Sibille 9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If
addit adiunxit 10Ea
855 ‘aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis
ut qualiter 9Fb,11Ie
insignis nobilis 9Fm
spoliis preliorum 11Ie
Marcellus auus 9Fb / superauit 11If / cum Gallis et Penis commit<t>et 11Ie /
Hic Gallos et Poenos equestri certamine superauit. Viridomarum* etiam Gallorum
ducem manu propria interemit et opima retulit spolia que dux detraxerat duci sicut
Cossus Tolumnio1351 9Fk,11If,11Fd
opimis de 9Fm / magnis 11Ie / abundantibus 11If
Hic fuit uir Octauie sororis Augusti qui inlustris preliis uictor extitit et apud Africam
supradictam. et apud Galliam hic genuit filium omni uirtute et scientia preditum qui
omnibus Romanis uidebatur futurus superior si uita eum non cito desereret unde ad
probandam uirtutem ipsius magnifice laudat patrem ipsius 11Ie
* Viridomarum... Tolumnio cancell. 9Fk,11If
856 ingreditur uictorque uiros supereminet omnis.
ingreditur graditur 9Fk / incedit 11Ie
supereminet omnis genere uirtutis1352 9Fb,9Fk,10Fc,11Fd / accusatiuus 11Fd / uirtute
et nobilitatis gloria 9Fm
857 hic rem Romanam magno turbante tumultu
hic Marcellus 9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Ie / effectum 11If
rem Romanam statum rei publicae1353 9Fk,9Fm,11Fd
turbante eam i. tumultum infestantium resistet 11Fa
tumultu ideo ‘tumultu’ quia res in Italia geritur1354 9Fb,9Fk,11Fd
1349 Ser. Aen. 6,852
1350 Don. Aen. 6,854
1351 Ser. Aen. 6,855
1352 Ser. Aen. 6,856
1353 Ser. Aen. 6,857
1354 Ser. Aen. 6,857
319
858 sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem,
sistet et 11Fa,11Ie / confirmabit1355 9Fj,9Fk,11Fd / corroborabit 9Fk,11Fd / stare faciet
11Fa / pacificabit 11Ie
eques equester 9Fb / ipse 10Fc
sternet uincet 9Fb / interficiet 11Fa / uindicet uel premet 11Fd
Poenos Africanos 9Fb
rebellem repugnantem 11Fd / Gallorum populum 9Fm / Viridomarum 11Fa
859 tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.’
tertia tertiam uictoriam 11Ie
arma eques 9Fb / qualia et Quirinus ceperat i. Romulus de Acrone rege Caeninensium et
ea Ioui suspenderat1356 9Fk,10Fc /
Numa prima opima spolia iussit Ioui Feretrio debere suspendi quod iam Romulus
fecerat. secunda Marti quod Cossus fecit. tertia est Quirino quod fecit Marcellus.
Quirinus autem est Mars extra ciuitatem templum habuit. ergo aut ‘suspendet patri’ i.
Ioui aut ‘suspendet patri Quirino’. uarie de hoc tractant commentatores1357 11Fd
patri Ioui 9Fk,11Fa,11If / Marcello 9Fb /
Romulus suspendit ad honorem Iobis prima arma in templo eiusdem dum deuicit
Creonem regem Cithinensium. Cossus uero suspendit secunda ad honorem Martis
dum rediret a prelio cum uictoria. Marcellus autem cum superasset Gallos posuit
tertia arma in templo ad honorem Romuli. uel ut alia non mutentur capta patri
Quirino i. talia qualia fuerunt eaque capta pater Quirinus suspendit Ioui et sic
omnes suspendebant arma ad honorem Iouis. uel aliter mos erat antiquus queque
optima spolia post uictoriam ad honorem deorum in templis suspendere. Romulus
prima et optima arma tribuit Ioui. Cossus prima suspendit Ioui et secunda Marti.
Marcellus uero prima arma Ioui tribuit i. optima secunda Marti scilicet minus bona
tertia uero Romulo 11Ie
capta arma 11Ie / Romulo 9Fb / Quirino i. qualia et Quirinus coeperat i. idem Romulus
de Acrone rege Ceniensium et ea Ioui suspenderat 11Fd
Quirino Romulo 9Fj,10Fc / Marti 11Fa / Romulo deo 11Ie
860 atque hic Aeneas (una namque ire uidebat
hic tunc 11Ie,11If
Aeneas ait 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie,11If / interrogat 9Fb / locutus est s. quia
11Fa / hoc ideo dixit Aeneas 11Fa
una simul 9Fb,11Fd / cum Marcello 9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
namque interpretatio est 11Ie / reddit causam quare patrem interrogauit 11Ie / parentesis
et est locutio poetae usque ‘quis pater’ 9Fm
861 egregium forma iuuenem et fulgentibus armis,
egregium tria sunt secundum Carminium. pulchritudo aetas uirtus. significat autem
Marcellum filium Octauiae sororis Augusti1358 9Fk /
Significat Marcellum filium Octauie sororis Augusti quem sibi Augustus
adoptauit. hic xvi anno incidit in inualitudinem xviii periit in Baiano. huius
mortem uehementer ciuitas doluit. nam et affabilis fuit. igitur cum ingenti pompa
adlatus est. et in campo Martio est sepultus. ergo modo in Augusti adulationem
1355 Ser. Aen. 6,858
1356 Ser. Aen. 6,859
1357 Ser. Aen. 6,859
1358 Ser. Aen. 6,861
320
epitaphium ei dicit. et constat hunc librum tanta pronuntiatione Augusto et
Octauiae esse recitatum ut fletu nimium imperarent silentium1359 11Fd /
Hic fuit puer Marcellus prenotati Marcelli filius qui cum adhuc in principio esset
adolescentie uidelicet circiter sedecim annos. tantis moribus et probitate in
omnibus adoleuit quod nulli iam in urbe tunc fere putaretur esse secundus. ideoque
et imperatori et uniuersis ciuibus carus quam maxime habebatur. quia propter quia
in predicta etate fatis inuidentibus mortuus est. imperator cum uniuerso senatu et
populo in inmensa tristicia positus est et ad honorem eius circa feretrum quo
corpus ferebatur defuncti sexcentos lectos pretiosis uestibus adhornatos ire iussit.
ipseque imperator post eum cum omnibus honoratis Romane curie flendo et
eiulando usque ad locum in quo sepultus est peruenit scilicet in Campo Martio
prope Tiberim fluuium 11Ie
forma de 9Fm / in 11Fd
fulgentibus de 9Fm
862 sed frons laeta parum et deiecto lumina uultu)
frons erat* 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / omen est mortis futurae1360 9Fk / illius
11Fa
laeta omen est mortis future et contraria alibi ‘incipe parue puer risu cognoscere matrem
(Ec.4, r.60)1361 11Fd
parum erat 11Ie
et cum 10Fc,11Fa,11Ie
deiecta erant 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Ie / tristi 11Fa / eius 11Fa,11Ie
uultu significat aut Marcellum filium Octauie sororis Augusti 9Fk
* erat add. illi 10Fc
863 ‘quis, pater, ille, uirum qui sic comitatur euntem?
quis est 9Fm,10Ea,11Fa,11Ie / Marcelli 10Fc / hec est inquisitio Enee 11Ie
pater ó 9Fk,9Fm,9Fj,11Fa,11Ie
ille iuuenis 11Fa
uirum uirorum 10Ea / Marcellum 11Fa / Marcellum alterum cui similis est1362
9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / hunc Marcellum de quo loqueris 11Ie
sic taliter 11Fa
comitatur sequitur 11Ie
euntem iuxta Marcellum 9Fb
864 filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum?
filius an est illius Marcelli 9Fb / prioris s. Marcelli 9Fm / ille Marcelli est 10Fc / nonne
est s. illius 11Fa / uel aliter an erit iste aliquis filius de magna stirpe nepotum 11Ie
anne pro an 11Ie / est 9Fk,9Fm,10Fc,11Fd
aliquis bis accipe anne est 9Fm / erit natus 11Ie
nepotum nostrorum 10Fc,11Ie / eius 11Fa / Marcelli uel nostrorum 9Fm / posterorum
eius uel ex eius genere 9Fb,11Fd
865 qui strepitus circa comitum! quantum instar in ipso!
qui et 11Fd / qualis 9Fm,10Fc / quantus 10Ea / est 9Fb,9Fm / Marcellum cui similis est
9Fk / ammiratiue dicit 11Ie /
1359 Ser. Aen. 6,861
1360 Ser. Aen. 6,862
1361 Ser. Aen. 6,862
1362 Ser. Aen. 6,863
321
Hic dicit quia in morte eius plurimi iuuenes nobiles ciuitatis circa feretrum eius ituri
erant de morte ipsius intolerabiliter dolentes 11Ie
strepitus propter aedilitatem1363 i. dignitatem 9Fk / quid sibi uult strepitus congregatae
multitudinis1364 11Fd
circa ipsum 9Fm,10Fc,11Fa / illum 11Fa / eum 11Ie
comitum est 11Fa,11Ie
quantum quanta 9Fb / et 11Fa / quanta similitudo Marcelli est prioris* 9Fm / quanta
similitudo Marcelli in ipso est 11Fa
instar similitudinem 9Fk / similitudo1365 9Fj / Marcelli 10Fc / species 11Ie / est 11Ie /
quantum specimen future probitatis 11Ie / quanta similitudo Marcelli uel placet mihi
instar eius hoc est corporis forma1366 11Fd
* prioris add. in ipse 10Fc
866 sed nox atra caput tristi circumuolat umbra.’
sed sed cur tenebrae caput eius sustulerint nosse cupio 9Fb,9Fm,11Fd
nox nubes 11Ie
atra cum 11Ie
caput illius 9Fk,11Fa / eius 11Ie
circumuolat circumdat 9Fm,10Fc
umbra tristi i. luctuosa 9Fm / quod erat signum mortis 11Fa / hoc denotabat
intempestiuam et festinatam mortem ipsius 11Ie
867 tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis:
tum cum hoc audisset 11Fa
pater ait 9Fb / secundum quaesita instruit filium Anchises lacrimas fundens1367 11Fd
Anchises ait 11Ie
ingressus incipiens 11Ie / ad loquendum 11Fd / inchoauit 9Fb / cepit 9Fk / est loqui
10Ea / loqui cepit 11Fa / ait locutus est inuocans 9Fj / inchoauit loqui subito natis lacrimis 9Fm / inchoauit subito loqui 10Fc
obortis surgentibus 9Fk / profusis 11Fa
868 ‘o gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum;
gnate Enea 9Fk,11Fa
ne quaere ne quaeras 9Fb,9Fj,11Ie / non permittent illum longo tempore uiuere 11Fa /
nolim fili que sunt lugenda perquiras nec uelim scias tuorum aduersa quae tuum
animum1368 11Fd
tuorum nepotum 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc / parentum 9Fk / posterorum 11Fa
869 ostendent terris hunc tantum fata nec ultra
ostendent monstrabunt terram 11Fa / parum inlucescet mox peribit1369 9Fk,9Fm / quia
non diu sinent eum ibi manere 11Ie / non diu erit iste in luce sed mox immonstratus
fuerit superis rapietur1370 11Fd
terris in 10Fc,11Ie
1363 Ser. Aen. 6,865
1364 Don. Ser. 6,865
1365 Ser. Aen. 6,865
1366 Don. Aen. 6,865
1367 Don. Aen. 6,867
1368 Don. Aen. 6,868
1369 Ser. Aen. 6,869
1370 Don. Aen. 6,869
322
hunc Marcellum 9Fj,9Fk
tantum tantummodo 9Fb,9Fm / modo 11Fa
ultra amplius 9Fb / diu 9Fj
870 esse sinent. nimium uobis Romana propago
esse uiuere 9Fb,9Fk
sinent eum 9Fb / illum 11Fa / indignando dicit 11If / in atris 11Ie
nimium est 9Fk,10Fc
uobis esse 11Fa
propago propagines 9Fb,11Fa / progenies 11Ie
871 uisa potens, superi, propria haec si dona fuissent.
uisa potens esset 9Fj,9Fm,11Fa,11Ie / odiosa 11Fd / cum indignatione dicit* 9Fk,9Fm /
si hic uiueret 11Ie
superi ó** 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie,11If / et hec cum indignatione dicit.
inuidistis et gloriae Romanae et uestris muneribus1371 9Fk / inuidistis ó dii et gloriae
Romanae et uestris muneribus nam felicitas uestra sunt munera 9Fm /
Conuertit sermonem suum ad eos. 'credo’ inquit nobis istis superi potiorem fieri
Romanam rem publicam si enim propria haec fuissent dona. hoc est si hunc diuturnum
concederetis1372 11Fd
propria perpetua 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fd,11If / illi 9Fj / Romanis 11Fa / nobis 11Ie
haec felicitas que munus est deorum 9Fm / uir iste 11Ie
dona utinam 11Fd,11If
fuissent mansissent 11Ie / si permansissent Romanis 11Fa
* dicit loquitur 9Fk ** ó add. dii 9Fb,9Fm
872 quantos ille uirum magnam Mauortis ad urbem
quantos c 11Ie / quam magnos 9Fm / ammiratiue 11Ie
ille a 11Ie
uirum uirorum 9Fb,9Fj,11Fa,11If
Mauortis Mauorti sepultus 9Fb / in quo est sepultus1373 * 9Fk,11Fd,11If / Martius
campus in quo sepelietur 11Fa
urbem f 11Ie / ad 9Fm / Romam 9Fj,11Ie / Romuli 11Ie
* sepultus sepultura 11Fd
873 campus aget gemitus! uel quae, Tiberine, uidebis
campus b 11Ie / quo latebit 11Ie / scilicet Martis 11Ie
aget e 11Ie / ducet 9Fm,10Fc,11Fd / duceret 9Fb / commouebit 9Fj / adducet 11Fa
gemitus d 11Ie / planctus 11Fd
Tiberine ó 9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If / fluuius 11Fd / flumen 11Ie
uidebis tu 11Fa
874 funera, cum tumulum praeterlabere recentem!
funera lectulos1374 9Fk,11Fa / funebres 11Fa / officia illius mortui 11Fd / quos honores
funeris 11Ie
tumulum et 11Ie
praeterlabere preterlaberis 9Fb,9Fj,11Fd / transibis 9Fm,10Fc / preterflueris 11Fa /
1371 Ser. Aen. 6,871: cum indignatione dicit: invidistis et gloriae Romanae et vestris muneribus: nam
felicitas vestra sunt munera.
1372 Don. Aen. 6,871
1373 Ser. Aen. 6,872
1374 Ser. Aen. 6,874
323
iuxta 11If,11Ie / curres 11Ie
recentem nouiter factum 11Fa,11Ie / nouellum 11Fd
875 nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos
puer erit 11Fd / erigit generis antiquitatem 9Fk
Iliaca de 9Fj / de nostra 11Ie
876 in tantum spe tollet auos, nec Romula quondam
spe cum 11Ie /illa 9Fb / sua 11Fa / quantum ipse 11Ie / fiducia extollet 9Fj / rhethorice
spem laudauit in puero quia aliud laudare non potuit1375 11Fa / non erit quisquam ex
gente nostra* qui Latinos spe meliori possit subleuare1376 9Fm,11Fd
tollet eleuabit 11Ie
auos erigit generis antiquitatem1377 9Fb,11Fd
Romula Romulea 9Fk,10Fc,11Fa,11If / pro Romuli hoc est nec terra Italiae talem
umquam poterit ferre 11Fd
quondam aliquando 11Fa / aliquando uel in anima 11Ie / praeteriti et futuri temporis
esse potest1378 9Fm / potest autem esse et presentis temporis et futuri 11Fa
* ex gente nostra aliqua terra 11Fd
877 ullo se tantum tellus iactabit alumno.
ullo de 9Fj,11Ie
se quantum de illius spe 9Fm
iactabit gloriabitur 9Fb,10Fc,11Ie / extollet 9Fk,10Ea / glorificabit 11Fd
alumno quantum de ipso* 11Fa,11Ie / nec erit 9Fb / filio 11Fa
* ipso isto 11Fa
878 heu pietas, heu prisca fides inuictaque bello
heu et 11Fa / esset in illo magna 9Fm / illius quae peritura est 11Fa /
Quanta erat illius pietas s. quia fides eius talis erit quod non putetur esse ex his annis
cum fides quasi recessit a mundo s. ex priscis et antiquis temporibus 11Ie
pietas esset in illo 9Fb,10Fc,11Fd / ó Romana 11Ie
prisca ó 11Ie / nobilis paterna 10Fc / nobilis religiosa 9Fb,9Fm,11Fd / pax Romanorum
erit fides 11Ie / firma quae fuit in antiquis propinquis (…) 11Fa
inuictaque sua esset 11Fd / insuperabilis 9Fk / insuperabilis de terra illius si uiueret 9Fm
bello in 11Fa
879 dextera! non illi se quisquam impune tulisset
dextera ó 11Ie / heu 9Fk / et 11Fa / tua 11Ie
illi ab illo 9Fb,11Fd
quisquam aliquis 11Fa
impune sine uindicta 9Fb,9Fm,10Fc / sine damno 9Fk
tulisset ad 9Fb / preteritum ponitur pro futuro 9Fb,9Fm,10Fc,11Fd
880 obuius armato, seu cum pedes iret in hostem
cum ipse 11Ie / hoc est si diu iste duraret. illuc quis illum feret peditem quis equitem1379
11Fd
pedes pedestim 9Fm,10Fc
1375 Ser. Aen. 6,875: (...) et rhetorice spem laudat in puero, quia facta non invenit.
1376 Don. Aen. 6,876
1377 Ser. Aen. 6,875
1378 Ser. Aen. 6,875
1379 Don, Aen. 6,880: si diu iste durare posset in luce, quis illum feret peditem, quis equitem toleraret?
324
iret Marcellus 9Fk
in contra 11Ie
881 seu spumantis equi foderet calcaribus armos.
seu cum 10Ea
spumantis propter laborem 11Fa
foderet cum 9Fb,10Ea,11Ie / percuteret 11Fa / pungeret 11Ie / penetraret 11Ie
calcaribus cum 11Fd,11Ie / cum stimulis calcaribus 9Fb / stimulis pedum 11Fa
armos membra 11If / species pro genere 11Fd / species pro genere equi ‘armos’ pro
equo posuit1380 9Fb,9Fk / siue pedes siue equestres in bellum 11Fa / nullus ei obuiasset
impune 11Fa
882 heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas,
miserande ó 11If,11Ie / miseratione digne 11Fa,11Ie
puer Marcelle 9Fj
si qua aliqua 11Fa,11Fd / ratione 11Ie,11If / pro utinam 10Fc
fata tua 11Ie
aspera dura 11Ie / tibi 11Ie
rumpas absoluas 9Fk / posse aliqua ratione fata disrumpi per transitum docet1381 9Fk / si
inquit posses rumpere facta tua. i. si posses fata aduersa superare poteris esse
Marcellus1382 11Fd / ut non moriaris ante tempus sicut fata disposuerunt de te 11Ie
883 tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis
tu Marcellus Marcus 11Ie / talis qualis est Marcellus1383
*9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / talis qualis est Marcellus. ostendit autem posse imitari
per transitum fortunam 11Fa /uerus Marcellus hic est simillimus patri immo
ex<s>uperans patrem 11Ie
manibus Anchises dicit 9Fb
date offerte 11Fa / ó nimphe 11If / ó puer 11Ie / effectum dolentis expressit 9Fb /
Effectum dolentis expressit cum dixit ‘date’ cum non essent presto qui darent et quod ait
manibus plenis. hoc quoque plena officia significat1384 11Fd
lilia ei 11Ie / quia cito moriturus erit et in pueritia 11Ie
* est Marcellus cancell. 9Fb
884 purpureos spargam flores animamque nepotis
purpureos propter sanguinis similitudinem 9Fk / super tumulum illius epitaphion faciam
9Fm /
Flores purpureos dicit propter sanguinis similitudinem quia aut anima est aut animae
sedes1385 11Fd
spargam ut 11Fa / ego 11Ie
flores super suum tumulum 10Fc / circa sepulchrum eius 11Fa
nepotis mei 11Ie / posteri non enim re uera nepos* fuit 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd
* nepos add. illius 11Fa
885 his saltem accumulem donis, et fungar inani
his ex 11Ie
1380 Ser. Aen. 4,881
1381 Ser. Aen. 6,882
1382 Don. Aen. 6,882
1383 Ser. Aen. 6,883
1384 Don. Aen. 6,883
1385 Ser. Aen. 6,884
325
saltem quia non possum aliis 11Ie
accumulem augeam 9Fm,10Fc,11Ie / ornabo 11Fa
donis mire compositum ex persona mortui 9Fb /
Mire positum est ex persona mortui quia inania sunt que mortuis exhibentur. hoc enim
ipse cercius non erat non profutura esse1386 11Fd
fungar utar 9Fm,10Fc,11If
inani secundum Epicureos non profuturo1387 9Fk / nichil proficienti et loquitur
secundum Epicureos 11Fa / quia nichil proderit anime eius 11Ie
886 munere.’ sic tota passim regione uagantur
munere sepulturae 11Fa / funere 11If
tota ista noscentes1388 11If / taliter sermocinando inter se Aeneas et Anchises 11Fa
passim ubique 9Fk,9Fm,10Fc / quia monstrata est illis tanta latitudo camporum et per
singula eos duxit1389 11Fd
regione per Elisios campos 11Ie / per totam regionem inferorum 11Fa
uagantur illi Anchises Aeneas et Sibilla 11Ie,11If / Aeneas et Sibilla 9Fm,11Fd / ipsi
supradicti tres 9Fk
887 aëris in campis latis atque omnia lustrant.
aëris lucidis 9Fm / Elysium conlisionem fecit9Fb,9Fk,11Fd /
Aeris pro aerii dicit. per conlisionem et loquitur eos qui dicunt Elisium lunarem circulum
esse 1390 11Fa / Elisiis secundum eos locutus est qui putant Elisium lunarem esse
circulum 11Fd
campis et 11Fa
latis spaciosis 10Fc
omnia spatia infernalia* 9Fb,9Fm / loca infernorum** 9Fm,10Fc
lustrant simul 9Fk
* infernalia cancell. 9Fb ** infernorum infernalia 10Fc
888 quae postquam Anchises natum per singula duxit
quae illa quaeque 9Fb
natum suum 11Fa,11Ie / Aeneam 11Fa
singula loca 9Fb
duxit conduxit 11Ie
889 incenditque animum famae uenientis amore,
animum illius 11Fa / eius 11Ie / nam ut supra ait ‘et dubitamus adhuc uirtutem
extendere factis’1391 11Fd
famae laudis 9Fb,10Ea
uenientis succedentis 10Fc / Aeneae 9Fk / sibi 11Ie / gloriae succedentis uel futurae
9Fm
amore per 11Ie
1386 Dona. Aen. 6,885
1387 Ser. Aen. 6,885
1388 Ser. Aen. 6,886
1389 Don. Aen. 6,886
1390 Ser. Aen. 6,887: conlisionem fecit. locutus autem est secundum eos, qui putant Elysium lunarem esse
circulum.
1391 Ser. Aen. 6,889
326
890 exim bella uiro memorat quae deinde gerenda,
exim deinde1392 9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11If / confert autem in conpendium
narrationis prolixitatem1393 9Fk /
Inde uel deinde bella subiunxit quae gesturus in Italia fuit et gentes Italas futuras e
diuerso monstrauit pro quibus fidebat uirum non terreri tamen quo firmiorem dimitteret.
docuit quomodo unumquemque laborem aut uinceret aut uitaret aut certe ferendo
toleraret1394 11Fd
uiro Aeneae 9Fb,11Ie / ipsi 11Fa
quae essent 10Ea
gerenda sunt 9Fj,9Fk,9Fm,10Fc / erant 11Fa,11Fd,11Ie / ab Aenea 9Fm,10Fc / erant illi
11Fa
891 Laurentisque docet populos urbemque Latini,
Laurentisque Laurentes 11Ie / accusatiuus 11Fd / ciuitates 9Fb / cum quibus erat
facturus bella 11Ie / in Alba enim inuenta et arbor lauri a qua nominati sunt 9Fb
docet illum 11Fa
populos quale erant 11Fa
Latini Lauro Lauinium 11Fa / regis Lauinie urbis 11Ie
892 et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.
et indicat ei 11Ie
quemque unumquemque 9Fb,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd
feratque toleret 11Fd
laborem dolorem 11Ie
893 Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur
geminae duas dixit portas hoc est duos exitus infernorum portam unam corneam aliam
ex ebore. per ‘corneam’ dixit emitti ueras umbras quod autem uidemur nobis
dormientibus uidere et quod nos plerumque facit non dormire per eburneam mittitur1395
11Fd
Somni pro somniorum1396 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11If / uisus et gustus 11Ie /
Est autem in hoc loco Homerum secutus. hoc tantum differt quod ille per utramque
portam somnia exire dixit. hic umbras ueras per quas somnia indicat uera. et
poetice apertus est sensus*. uult autem intellegi falsa esse omnia quae dixit.
phisiologia uero hoc habet. per portam corneam oculi significantur qui et cornei
sunt coloris et duriores sunt ceteris membris. nam frigus non sentiunt sicut Cicero
dicit in libris de deorum natura. per eburneam uero portam os significat a dentibus.
et scimus quia quae loquimur falsa esse possunt. ea uero quae uidemus sine dubio
uera sunt. ideo Aeneas per eburneam emit<t>itur portam1397 11Fd
Somni inferni 11Ie
portae una ex illis 11Fa
fertur dicitur 9Fk,9Fm,10Fc / esse 11Fa / porta 11Ie
est... sensus cancell. 9Fk
1392 Ser. Aen. 6,890
1393 Ser. Aen. 6,890
1394 Don. Aen. 6,890
1395 Don. Aen. 6,893
1396 Ser. Aen. 6,893
1397 Ser. Aen. 6,893
327
894 cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris,
cornea uisus 11Ie / auditus 11Ie / de cornu facta 11Fa
qua per quam 9Fm,11Fa / porta 9Fj,11Ie / cornea 11Ie /
Vera somnia dicuntur oraculum. quando aliquod factum in somnis apparet uisio cum
sicut insomnis uidetur ita contingit somnium dum quod uidetur per significationem
euenit 11Ie
umbris imaginibus 9Fb / uisionibus 11Ie
exitus discessus 10Fc / egressus 11Fa
895 altera candenti perfecta nitens elephanto,
altera porta 11Ie
candenti de 9Fj,11Fd / fertur esse 9Fm,10Fc / autem illarum portarum fertur esse 11Fa
perfecta fabricata 11Fd
nitens splendens 9Fb,11Fd / est 9Fk,11Ie / candore dentium 11Ie
elephanto ebore 9Fb,11Ie / eburneo 9Fb / de ebore quod est os elephantis 11Fa
896 sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes.
falsa Per illam portam per eburneam scilicet i. falsas 11Fa /
Falsa somnia sunt uel insomnium. si aliquando sicut in die uigilando sic in somnis
quod concupiscit aliquis intuetur est etiam fantasia dum aliqua truci imagine quae
insomnis quis in somnis (…). Si quod somniorum genera V esse probantur.
Vel hec eadem significantur per hec cornua oculorum color est eburneus dentium
quasi dicit hec que dicta sunt non retinent aliquid ueritatis sicut ea que ocultata
fide probantur. sed tamen per quandam signicationem dicta sunt 11Ie
ad caelum ad superos 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie
mittunt per eam 10Ea,11Ie / mittit 9Fb / per hanc portam eburneam 9Fm,10Fc
insomnia somnia1398 11Fd,11If / animas 11Fa / falsas uisiones 11Ie
Manes dii infernalis* 11Ie / nominatiuus pluralis 9Fm / dii 11Ie
* infernalis cancell. 11Ie
897 his ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam
his ubi igitur Anchises natum et Sibillam his dictis prosecutus est eos per portam
eburneam reddidit luci1399 9Fm,10Fc,11Fd /
His uersibus notat Virgilius quod hec omnia si secundum scilicet historiam et non
secundum philosophicum sensum intelligantur uana sunt et nichil ueritatis uel
firmitudinis continent. nam per corneam portam ueritas denotatur que magis et
certius oculorum intuitu quam aliquo sensu corporis addiscitur. ideoque et cornea
dicitur ocultatam et certam fidem significans. cornu enim si leuigatum et studiose
attenuatum fuerit leuiter oculorum uisu penetratur et quicquid extra est perspicitur
unde et iam uera somnia inde egredi asseuerat quia illa uera credimus que oculis
intuemur. ebur autem quantocumque attenuabitur nullo modo illud uisus
penetrabit. ideoque certa que extrinsecus sunt haberi non possunt. unde eburna
porta falsa emittere somnia dicitur. per quam Eneas quoque egraditur. significans
omnia que in hoc libro de se dicta sunt secundum historiam falsa esse 11Ie
tum postquam 9Fm,11Ie
1398 Ser. Aen. 6,896
1399 Don. Aen. 6,897
328
898 prosequitur dictis portaque emittit eburna,
emittit eos 11Ie
eburna eburnea 9Fj,10Fc,11Fa / illos Aeneas 9Fk / ore auditu 11Ie
899 ille uiam secat ad nauis sociosque reuisit.
ille Aeneas 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie
uiam suam 11Fa
secat tenet 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd,11If / carpit 9Fm,10Fc
nauis accusatiuus 9Fb,11Fd
sociosque suos 11Fa
reuisit reuisitat 11Fa / reuisere est post aliquas moras iterum uisere1400 9Fb,9Fm,11Fd
900 Tum se ad Caietae recto fert limite portum.
tum deinde 11Fa
Caietae ciuitas est 11Ie / prolepsis est nam Caieta nondum dicebatur1401 11Fd
recto cum 11Ie /
Itinere nam iter litus significat quia litus non est rectum et quod dicit Caietae prolepsis
est i. preoccupatio non enim adhuc Caieta dicebatur 11Fa /
Sic igitur intelligendum est ‘recto litore’ quia rectum litus non potest inueniri ut una
intentione animi ad portum Caietae peruenerit in quo fuerant naues1402 11Fd
fert Eneas 11Ie
portum scilicet cum classe 11Ie
901 ancora de prora iacitur; stant litore puppes.
ancora receptaculum nauis i. de priori parte nauis 11Fa
iacitur ab Aenea uel a sociis suis 11Fa
litore in 9Fj,9Fm,11Fa
puppes naues 11Fd / in litore 10Fc / illis inde ingressis 11Fa
1400 Don. Aen. 6,899
1401 Ser. Aen. 6,900
1402 Don, Aen. 6,900
329
330
Volledige tekst van de vierde Ecloga en
het zesde boek van de Aeneis
Ecloga 4
1
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Sicelides Musae, paulo maiora canamus!
non omnis arbusta iuuant humilesque myricae;
si canimus siluas, siluae sint consule dignae.
Vltima Cumaei uenit iam carminis aetas;
magnus ab integro saeclorum nascitur ordo.
iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna,
iam noua progenies caelo demittitur alto.
tu modo nascenti puero, quo ferrea primum
desinet ac toto surget gens aurea mundo,
casta faue Lucina: tuus iam regnat Apollo.
teque adeo decus hoc aeui, te consule, inibit,
Pollio, et incipient magni procedere menses;
te duce, si qua manent sceleris uestigia nostri,
inrita perpetua soluent formidine terras.
ille deum uitam accipiet diuisque uidebit
permixtos heroas et ipse uidebitur illis,
pacatumque reget patriis uirtutibus orbem.
At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu
errantis hederas passim cum baccare tellus
mixtaque ridenti colocasia fundet acantho.
ipsae lacte domum referent distenta capellae
ubera, nec magnos metuent armenta leones;
ipsa tibi blandos fundent cunabula flores.
occidet et serpens, et fallax herba ueneni
occidet; Assyrium uulgo nascetur amomum.
at simul heroum laudes et facta parentis
iam legere et quae sit poteris cognoscere uirtus,
molli paulatim flauescet campus arista
incultisque rubens pendebit sentibus uua
et durae quercus sudabunt roscida mella.
pauca tamen suberunt priscae uestigia fraudis,
quae temptare Thetim ratibus, quae cingere muris
oppida, quae iubeant telluri infindere sulcos.
alter erit tum Tiphys et altera quae uehat Argo
delectos heroas; erunt etiam altera bella
atque iterum ad Troiam magnus mittetur Achilles.
hinc, ubi iam firmata uirum te fecerit aetas,
cedet et ipse mari uector, nec nautica pinus
mutabit merces; omnis feret omnia tellus.
non rastros patietur humus, non uinea falcem;
robustus quoque iam tauris iuga soluet arator.
nec uarios discet mentiri lana colores,
ipse sed in pratis aries iam suaue rubenti
murice, iam croceo mutabit uellera luto;
sponte sua sandyx pascentis uestiet agnos.
‘Talia saecla’ suis dixerunt ‘currite’ fusis
concordes stabili fatorum numine Parcae.
331
50
55
60
adgredere o magnos (aderit iam tempus) honores,
cara deum suboles, magnum Iouis incrementum!
aspice conuexo nutantem pondere mundum,
terrasque tractusque maris caelumque profundum;
aspice, uenturo laetentur ut omnia saeclo!
o mihi tum longae maneat pars ultima uitae,
spiritus et quantum sat erit tua dicere facta!
non me carminibus uincet nec Thracius Orpheus
nec Linus, huic mater quamuis atque huic pater adsit,
Orphei Calliopea, Lino formosus Apollo.
Pan etiam, Arcadia mecum si iudice certet,
Pan etiam Arcadia dicat se iudice uictum.
Incipe, parue puer, risu cognoscere matrem
(matri longa decem tulerunt fastidia menses)
incipe, parue puer: qui non risere parenti,
nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est.
Aeneis 6
1
5
10
15
20
25
30
35
332
Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas
et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris.
obuertunt pelago proras; tum dente tenaci
ancora fundabat nauis et litora curuae
praetexunt puppes. iuuenum manus emicat ardens
litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae
abstrusa in uenis silicis, pars densa ferarum
tecta rapit siluas inuentaque flumina monstrat.
at pius Aeneas arces quibus altus Apollo
praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae,
antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque
Delius inspirat uates aperitque futura.
iam subeunt Triuiae lucos atque aurea tecta.
Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna
praepetibus pennis ausus se credere caelo
insuetum per iter gelidas enauit ad Arctos,
Chalcidicaque leuis tandem super astitit arce.
redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacrauit
remigium alarum posuitque immania templa.
in foribus letum Androgeo; tum pendere poenas
Cecropidae iussi (miserum!) septena quotannis
corpora natorum; stat ductis sortibus urna.
contra elata mari respondet Cnosia tellus:
hic crudelis amor tauri suppostaque furto
Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis
Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae,
hic labor ille domus et inextricabilis error;
magnum reginae sed enim miseratus amorem
Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resoluit,
caeca regens filo uestigia. tu quoque magnam
partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes.
bis conatus erat casus effingere in auro,
bis patriae cecidere manus. quin protinus omnia
perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates
adforet atque una Phoebi Triuiaeque sacerdos,
Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi:
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
‘non hoc ista sibi tempus spectacula poscit;
nunc grege de intacto septem mactare iuuencos
praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.’
talibus adfata Aenean (nec sacra morantur
iussa uiri) Teucros uocat alta in templa sacerdos.
Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum,
quo lati ducunt aditus centum, ostia centum,
unde ruunt totidem uoces, responsa Sibyllae.
uentum erat ad limen, cum uirgo ‘poscere fata
Tempus’ ait; ‘deus ecce deus!’ cui talia fanti
ante fores subito non uultus, non color unus,
non comptae mansere comae; sed pectus anhelum,
et rabie fera corda tument, maiorque uideri
nec mortale sonans, adflata est numine quando
iam propiore dei. ‘cessas in uota precesque,
Tros’ ait ‘Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent
attonitae magna ora domus.’ et talia fata
conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit
ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo:
‘Phoebe, grauis Troiae semper miserate labores,
Dardana qui Paridis derexti tela manusque
corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras
tot maria intraui duce te penitusque repostas
Massylum gentis praetentaque Syrtibus arua:
iam tandem Italiae fugientis prendimus oras.
hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta;
uos quoque Pergameae iam fas est parcere genti,
dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens
gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima uates,
praescia uenturi, da (non indebita posco
regna meis fatis) Latio considere Teucros
errantisque deos agitataque numina Troiae.
tum Phoebo et Triuiae solido de marmore templum
instituam festosque dies de nomine Phoebi.
te quoque magna manent regnis penetralia nostris:
hic ego namque tuas sortis arcanaque fata
dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo,
alma, uiros. foliis tantum ne carmina manda,
ne turbata uolent rapidis ludibria uentis;
ipsa canas oro.’ finem dedit ore loquendi.
At Phoebi nondum patiens immanis in antro
bacchatur uates, magnum si pectore possit
excussisse deum; tanto magis ille fatigat
os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo.
ostia iamque domus patuere ingentia centum
sponte sua uatisque ferunt responsa per auras :
‘o tandem magnis pelagi defuncte periclis
(sed terrae grauiora manent), in regna Lauini
Dardanidae uenient (mitte hanc de pectore curam),
sed non et uenisse uolent. bella, horrida bella,
et Thybrim multo spumantem sanguine cerno.
non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra
defuerint; alius Latio iam partus Achilles
natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno
usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis
333
95
100
105
110
115
120
125
130
135
140
145
334
quas gentis Italum aut quas non oraueris urbes!
causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris
externique iterum thalami.
tu ne cede malis, sed contra audentior ito,
qua tua te Fortuna sinet. uia prima salutis
(quod minime reris) Graia pandetur ab urbe.’
Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla
horrendas canit ambages antroque remugit,
obscuris uera inuoluens: ea frena furenti
concutit et stimulos sub pectore uertit Apollo.
ut primum cessit furor et rabida ora quierunt,
incipit Aeneas heros: ‘non ulla laborum,
o uirgo, noua mi facies inopinaue surgit;
omnia praecepi atque animo mecum ante peregi.
unum oro: quando hic inferni ianua regis
dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso,
ire ad conspectum cari genitoris et ora
contingat; doceas iter et sacra ostia pandas.
illum ego per flammas et mille sequentia tela
eripui his umeris medioque ex hoste recepi;
ille meum comitatus iter maria omnia mecum
atque omnis pelagique minas caelique ferebat,
inualidus, uiris ultra sortemque senectae.
quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem,
idem orans mandata dabat. gnatique patrisque,
alma, precor, miserere (potes namque omnia, nec te
nequiquam lucis Hecate praefecit Auernis),
si potuit manis accersere coniugis Orpheus
Threicia fretus cithara fidibusque canoris,
si fratrem Pollux alterna morte redemit
itque reditque uiam totiens. quid Thesea, magnum
quid memorem Alciden? et mi genus ab Ioue summo.’
Talibus orabat dictis arasque tenebat,
cum sic orsa loqui uates: 'sate sanguine diuum,
Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno:
noctes atque dies patet atri ianua Ditis;
sed reuocare gradum superasque euadere ad auras,
hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amauit
Iuppiter aut ardens euexit ad aethera uirtus,
dis geniti potuere. tenent media omnia siluae,
Cocytusque sinu labens circumuenit atro.
quod si tantus amor menti, si tanta cupido est
bis Stygios innare lacus, bis nigra uidere
Tartara, et insano iuuat indulgere labori,
accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca
aureus et foliis et lento uimine ramus,
Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis
lucus et obscuris claudunt conuallibus umbrae.
sed non ante datur telluris operta subire
auricomos quam quis decerpserit arbore fetus.
hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus
instituit. primo auulso non deficit alter
aureus, et simili frondescit uirga metallo.
ergo alte uestiga oculis et rite repertum
carpe manu; namque ipse uolens facilisque sequetur,
150
155
160
165
170
175
180
185
190
195
200
si te fata uocant; aliter non uiribus ullis
uincere nec duro poteris conuellere ferro.
praeterea iacet exanimum tibi corpus amici
(heu nescis) totamque incestat funere classem,
dum consulta petis nostroque in limine pendes.
sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro.
duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto.
sic demum lucos Stygis et regna inuia uiuis
aspicies.’ dixit, pressoque obmutuit ore.
Aeneas maesto defixus lumina uultu
ingreditur linquens antrum, caecosque uolutat
euentus animo secum. cui fidus Achates
it comes et paribus curis uestigia figit.
multa inter sese uario sermone serebant,
quem socium exanimum uates, quod corpus humandum
diceret. atque illi Misenum in litore sicco,
ut uenere, uident indigna morte peremptum,
Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter
aere ciere uiros Martemque accendere cantu.
Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum
et lituo pugnas insignis obibat et hasta.
postquam illum uita uictor spoliauit Achilles,
Dardanio Aeneae sese fortissimus heros
addiderat socium, non inferiora secutus.
sed tum, forte caua dum personat aequora concha,
demens, et cantu uocat in certamina diuos,
aemulus exceptum Triton, si credere dignum est,
inter saxa uirum spumosa immerserat unda.
ergo omnes magno circum clamore fremebant,
praecipue pius Aeneas. tum iussa Sibyllae,
haud mora, festinant flentes aramque sepulcri
congerere arboribus caeloque educere certant.
itur in antiquam siluam, stabula alta ferarum;
procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex
fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur
scinditur, aduoluunt ingentis montibus ornos.
Nec non Aeneas opera inter talia primus
hortatur socios paribusque accingitur armis.
atque haec ipse suo tristi cum corde uolutat
aspectans siluam immensam, et sic forte precatur:
‘si nunc se nobis ille aureus arbore ramus
ostendat nemore in tanto! quando omnia uere
heu nimium de te uates, Misene, locuta est.’
uix ea fatus erat, geminae cum forte columbae
ipsa sub ora uiri caelo uenere uolantes,
et uiridi sedere solo. tum maximus heros
maternas agnouit auis laetusque precatur:
‘este duces, o, si qua uia est, cursumque per auras
derigite in lucos ubi pinguem diues opacat
ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus,
diua parens.’ sic effatus uestigia pressit
obseruans quae signa ferant, quo tendere pergant.
pascentes illae tantum prodire uolando
quantum acie possent oculi seruare sequentum.
inde ubi uenere ad fauces graue olentis Auerni,
335
205
210
215
220
225
230
235
240
245
250
255
336
tollunt se celeres liquidumque per aëra lapsae
sedibus optatis gemina super arbore sidunt,
discolor unde auri per ramos aura refulsit.
quale solet siluis brumali frigore uiscum
fronde uirere noua, quod non sua seminat arbos,
et croceo fetu teretis circumdare truncos,
talis erat species auri frondentis opaca
ilice, sic leni crepitabat brattea uento.
corripit Aeneas extemplo auidusque refringit
cunctantem, et uatis portat sub tecta Sibyllae.
Nec minus interea Misenum in litore Teucri
flebant et cineri ingrato suprema ferebant.
principio pinguem taedis et robore secto
ingentem struxere pyram, cui frondibus atris
intexunt latera et feralis ante cupressos
constituunt, decorantque super fulgentibus armis.
pars calidos latices et aëna undantia flammis
expediunt, corpusque lauant frigentis et unguunt.
fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt
purpureasque super uestis, uelamina nota,
coniciunt. pars ingenti subiere feretro,
triste ministerium, et subiectam more parentum
auersi tenuere facem. congesta cremantur
turea dona, dapes, fuso crateres oliuo.
postquam conlapsi cineres et flamma quieuit,
reliquias uino et bibulam lauere fauillam,
ossaque lecta cado texit Corynaeus aëno.
idem ter socios pura circumtulit unda
spargens rore leui et ramo felicis oliuae,
lustrauitque uiros dixitque nouissima uerba.
at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum
imponit suaque arma uiro remumque tubamque
monte sub aërio, qui nunc Misenus ab illo
dicitur aeternumque tenet per saecula nomen.
His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae.
spelunca alta fuit uastoque immanis hiatu,
scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris,
quam super haud ullae poterant impune uolantes
tendere iter pennis: talis sese halitus atris
faucibus effundens supera ad conuexa ferebat.
[unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.]
quattuor hic primum nigrantis terga iuuencos
constituit frontique inuergit uina sacerdos,
et summas carpens media inter cornua saetas
ignibus imponit sacris, libamina prima,
uoce uocans Hecaten caeloque Ereboque potentem.
supponunt alii cultros tepidumque cruorem
succipiunt pateris. ipse atri uelleris agnam
Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori
ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, uaccam;
tum Stygio regi nocturnas incohat aras
et solida imponit taurorum uiscera flammis,
pingue super oleum fundens ardentibus extis.
ecce autem primi sub limina solis et ortus
sub pedibus mugire solum et iuga coepta moueri
260
265
270
275
280
285
290
295
300
305
310
siluarum, uisaeque canes ululare per umbram
aduentante dea. ‘procul, o procul este, profani’,
conclamat uates, ‘totoque absistite luco;
tuque inuade uiam uaginaque eripe ferrum:
nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.’
tantum effata furens antro se immisit aperto;
ille ducem haud timidis uadentem passibus aequat.
Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes
et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late,
sit mihi fas audita loqui, sit numine uestro
pandere res alta terra et caligine mersas.
Ibant obscuri sola sub nocte per umbram
perque domos Ditis uacuas et inania regna:
quale per incertam lunam sub luce maligna
est iter in siluis, ubi caelum condidit umbra
Juppiter, et rebus nox abstulit atra colorem.
uestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci
Luctus et ultrices posuere cubilia Curae,
pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus,
et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas,
terribiles uisu formae, Letumque Labosque;
tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis
Gaudia, mortiferumque aduerso in limine Bellum,
ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens
uipereum crinem uittis innexa cruentis.
in medio ramos annosaque bracchia pandit
ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia uulgo
uana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent.
multaque praeterea uariarum monstra ferarum,
Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes
et centumgeminus Briareus ac belua Lernae
horrendum stridens, flammisque armata Chimaera,
Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae.
corripit hic subita trepidus formidine ferrum
Aeneas strictamque aciem uenientibus offert,
et ni docta comes tenuis sine corpore uitas
admoneat uolitare caua sub imagine formae,
inruat et frustra ferro diuerberet umbras.
Hinc uia Tartarei quae fert Acherontis ad undas.
turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges
aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam.
portitor has horrendus aquas et flumina seruat
terribili squalore Charon, cui plurima mento
canities inculta iacet, stant lumina flamma,
sordidus ex umeris nodo dependet amictus.
ipse ratem conto subigit uelisque ministrat
et ferruginea subuectat corpora cumba,
iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus.
huc omnis turba ad ripas effusa ruebat,
matres atque uiri defunctaque corpora uita
magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,
impositique rogis iuuenes ante ora parentum:
quam multa in siluis autumni frigore primo
lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto
quam multae glomerantur aues, ubi frigidus annus
337
315
320
325
330
335
340
345
350
355
360
365
338
trans pontum fugat et terris immittit apricis.
stabant orantes primi transmittere cursum
tendebantque manus ripae ulterioris amore.
nauita sed tristis nunc hos nunc accipit illos,
ast alios longe summotos arcet harena.
Aeneas miratus enim motusque tumultu
‘dic’, ait ‘o uirgo, quid uult concursus ad amnem?
quidue petunt animae? vel quo discrimine ripas
hae linquunt, illae remis uada liuida uerrunt?’
olli sic breuiter fata est longaeua sacerdos:
‘Anchisa generate, deum certissima proles,
Cocyti stagna alta uides Stygiamque paludem,
di cuius iurare timent et fallere numen.
haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est;
portitor ille Charon; hi, quos uehit unda, sepulti.
nec ripas datur horrendas et rauca fluenta
transportare prius quam sedibus ossa quierunt.
centum errant annos uolitantque haec litora circum;
tum demum admissi stagna exoptata reuisunt.’
constitit Anchisa satus et uestigia pressit
multa putans sortemque animo miseratus iniquam.
cernit ibi maestos et mortis honore carentis
Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten,
quos simul a Troia uentosa per aequora uectos
obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque.
Ecce gubernator sese Palinurus agebat,
qui Libyco nuper cursu, dum sidera seruat,
exciderat puppi mediis effusus in undis.
hunc ubi uix multa maestum cognouit in umbra,
sic prior adloquitur: ‘quis te, Palinure, deorum
eripuit nobis medioque sub aequore mersit?
dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus,
hoc uno responso animum delusit Apollo,
qui fore te ponto incolumem finisque canebat
uenturum Ausonios. en haec promissa fides est?’
ille autem: ‘neque te Phoebi cortina fefellit,
dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit.
namque gubernaclum multa ui forte reuulsum,
cui datus haerebam custos cursusque regebam,
praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro
non ullum pro me tantum cepisse timorem,
quam tua ne spoliata armis, excussa magistro,
deficeret tantis nauis surgentibus undis.
tris Notus hibernas immensa per aequora noctes
uexit me uiolentus aqua; uix lumine quarto
prospexi Italiam summa sublimis ab unda.
paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam,
ni gens crudelis madida cum ueste grauatum
prensantemque uncis manibus capita aspera montis
ferro inuasisset praedamque ignara putasset.
nunc me fluctus habet uersantque in litore uenti.
quod te per caeli iucundum lumen et auras,
per genitorem oro, per spes surgentis Iuli,
eripe me his, inuicte, malis: aut tu mihi terram
inice, namque potes, portusque require Velinos;
370
375
380
385
390
395
400
405
410
415
420
aut tu, si qua uia est, si quam tibi diua creatrix
ostendit (neque enim, credo, sine numine diuum
flumina tanta paras Stygiamque innare paludem),
da dextram misero et tecum me tolle per undas,
sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.’
talia fatus erat coepit cum talia uates:
‘unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido?
tu Stygias inhumatus aquas amnemque seuerum
Eumenidum aspicies, ripamue iniussus adibis?
desine fata deum flecti sperare precando,
sed cape dicta memor, duri solacia casus.
nam tua finitimi, longe lateque per urbes
prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt
et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent,
aeternumque locus Palinuri nomen habebit.’
his dictis curae emotae pulsusque parumper
corde dolor tristi; gaudet cognomine terra.
Ergo iter inceptum peragunt fluuioque propinquant.
nauita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda
per tacitum nemus ire pedemque aduertere ripae,
sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro:
‘quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis,
fare age, quid uenias, iam istinc et comprime gressum.
umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae:
corpora uiua nefas Stygia uectare carina.
nec uero Alciden me sum laetatus euntem
accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque,
dis quamquam geniti atque inuicti uiribus essent.
Tartareum ille manu custodem in uincla petiuit
ipsius a solio regis traxitque trementem;
hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.’
quae contra breuiter fata est Amphrysia uates:
‘nullae hic insidiae tales (absiste moueri),
nec uim tela ferunt; licet ingens ianitor antro
aeternum latrans exsanguis terreat umbras,
casta licet patrui seruet Proserpina limen.
Troius Aeneas, pietate insignis et armis,
ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras.
si te nulla mouet tantae pietatis imago,
at ramum hunc’ (aperit ramum qui ueste latebat)
‘agnoscas.’ tumida ex ira tum corda residunt;
nec plura his. ille admirans uenerabile donum
fatalis uirgae longo post tempore uisum
caeruleam aduertit puppim ripaeque propinquat.
inde alias animas, quae per iuga longa sedebant.
deturbat laxatque foros; simul accipit alueo
ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba
sutilis et multam accepit rimosa paludem.
tandem trans fluuium incolumis uatemque uirumque
informi limo glaucaque exponit in ulua.
Cerberus haec ingens latratu regna trifauci
personat aduerso recubans immanis in antro.
cui uates horrere uidens iam colla colubris
melle soporatam et medicatis frugibus offam
obicit. ille fame rabida tria guttura pandens
339
425
430
435
440
445
450
455
460
465
470
475
340
corripit obiectam, atque immania terga resoluit
fusus humi totoque ingens extenditur antro.
occupat Aeneas aditum custode sepulto
euaditque celer ripam inremeabilis undae.
Continuo auditae uoces uagitus et ingens
infantumque animae flentes, in limine primo
quos dulcis uitae exsortis et ab ubere raptos
abstulit atra dies et funere mersit acerbo;
hos iuxta falso damnati crimine mortis.
nec uero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes:
quaesitor Minos urnam mouet; ille silentum
consiliumque uocat uitasque et crimina discit.
proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum
insontes peperere manu lucemque perosi
proiecere animas. quam uellent aethere in alto
nunc et pauperiem et duros perferre labores!
fas obstat, tristisque palus inamabilis undae
alligat et nouies Styx interfusa coercet.
nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem
Lugentes campi; sic illos nomine dicunt.
hic quos durus amor crudeli tabe peredit
secreti celant calles et myrtea circum
silua tegit; curae non ipsa in morte relinquunt.
his Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen
crudelis nati monstrantem uulnera cernit,
Euadnenque et Pasiphaen; his Laodamia
it comes et iuuenis quondam, nunc femina, Caeneus
rursus et in ueterem fato reuoluta figuram.
inter quas Phoenissa recens a uulnere Dido
errabat silua in magna; quam Troius heros
ut primum iuxta stetit agnouitque per umbras
obscuram, qualem primo qui surgere mense
aut uidet aut uidisse putat per nubila lunam,
demisit lacrimas dulcique adfatus amore est:
‘infelix Dido, uerus mihi nuntius ergo
uenerat exstinctam ferroque extrema secutam?
funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro,
per superos et si qua fides tellure sub ima est,
inuitus, regina, tuo de litore cessi.
sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras,
per loca senta situ cogunt noctemque profundam,
imperiis egere suis; nec credere quiui
hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.
siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro.
quem fugis? extremum fato quod te adloquor hoc est.’
talibus Aeneas ardentem et torua tuentem
lenibat dictis animum lacrimasque ciebat.
illa solo fixos oculos auersa tenebat
nec magis incepto uultum sermone mouetur
quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.
tandem corripuit sese atque inimica refugit
in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi
respondet curis aequatque Sychaeus amorem.
nec minus Aeneas casu percussus iniquo
prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem.
480
485
490
495
500
505
510
515
520
525
530
Inde datum molitur iter. iamque arua tenebant
ultima, quae bello clari secreta frequentant.
hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis
Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago,
hic multum fleti ad superos belloque caduci
Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens
ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque,
tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten,
Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem.
circumstant animae dextra laeuaque frequentes,
nec uidisse semel satis est; iuuat usque morari
et conferre gradum et ueniendi discere causas.
at Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges
ut uidere uirum fulgentiaque arma per umbras,
ingenti trepidare metu; pars uertere terga,
ceu quondam petiere rates, pars tollere uocem
exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis.
Atque hic Priamiden laniatum corpore toto
Deiphobum uidet et lacerum crudeliter ora,
ora manusque ambas, populataque tempora raptis
auribus et truncas inhonesto uulnere naris.
uix adeo agnouit pauitantem ac dira tegentem
supplicia, et notis compellat uocibus ultro:
‘Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri,
quis tam crudelis optauit sumere poenas?
cui tantum de te licuit? mihi fama suprema
nocte tulit fessum uasta te caede Pelasgum
procubuisse super confusae stragis aceruum.
tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem
constitui et magna manis ter uoce uocaui.
nomen en arma locum seruant; te, amice, nequiui
conspicere et patria decedens ponere terra.’
ad quae Priamides: ‘nihil o tibi, amice, relictum;
omnia Deiphobo soluisti et funeris umbris.
sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae
his mersere malis; illa haec monimenta reliquit.
namque ut supremam falsa inter gaudia noctem
egerimus, nosti: et nimium meminisse necesse est.
cum fatalis equus saltu super ardua uenit
Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo,
illa chorum simulans euhantis orgia circum
ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat
ingentem et summa Danaos ex arce uocabat.
tum me confectum curis somnoque grauatum
infelix habuit thalamus, pressitque iacentem
dulcis et alta quies placidaeque simillima morti.
egregia interea coniunx arma omnia tectis
emouet, et fidum capiti subduxerat ensem:
intra tecta uocat Menelaum et limina pandit,
scilicet id magnum sperans fore munus amanti,
et famam exstingui ueterum sic posse malorum.
quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una
hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais
instaurate, pio si poenas ore reposco.
sed te qui uiuum casus, age fare uicissim,
341
535
540
545
550
555
560
565
570
575
580
585
342
attulerint. pelagine uenis erroribus actus
an monitu diuum? an quae te fortuna fatigat,
ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?’
Hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis
iam medium aetherio cursu traiecerat axem;
et fors omne datum traherent per talia tempus,
sed comes admonuit breuiterque adfata Sibylla est:
‘nox ruit, Aenea; nos flendo, ducimus horas.
hic locus est, partis ubi se uia findit in ambas:
dextera quae Ditis magni sub moenia tendit,
hac iter Elysium nobis; at laeua malorum
exercet poenas et ad impia Tartara mittit.’
Deiphobus contra: ‘ne saeui, magna sacerdos;
discedam, explebo numerum reddarque tenebris.
i decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.’
tantum effatus, et in uerbo uestigia torsit.
Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra
moenia lata uidet triplici circumdata muro,
quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis,
Tartareus Phlegeton, torquetque sonantia saxa.
porta aduersa ingens solidoque adamante columnae,
uis ut nulla uirum, non ipsi excindere bello
caelicolae ualeant; stat ferrea turris ad auras,
Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta
uestibulum exsomnis seruat noctesque diesque.
hinc exaudiri gemitus et saeua sonare
uerbera, tum stridor ferri tractaeque catenae.
constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit.
‘quae scelerum facies? o uirgo, effare; quibusue
urgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?’
tum uates sic orsa loqui: ‘dux inclute Teucrum,
nulli fas casto sceleratum insistere limen;
sed me cum lucis Hecate praefecit Auernis,
ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit.
Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna
castigatque auditque dolos subigitque fateri
quae quis apud superos furto laetatus inani
distulit in seram commissa piacula mortem.
continuo sontis ultrix accincta flagello
Tisiphone quatit insultans, toruosque sinistra
intentans anguis uocat agmina saeua sororum.
tum demum horrisono stridentes cardine sacrae
panduntur portae. cernis custodia qualis
uestibulo sedeat, facies quae limina seruet?
quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra
saeuior intus habet sedem. tum Tartarus ipse
bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras
quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.
hic genus antiquum Terrae, Titania pubes,
fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo.
hic et Aloidas geminos immania uidi
corpora, qui manibus magnum rescindere caelum
adgressi superisque Iouem detrudere regnis.
uidi et crudelis dantem Salmonea poenas,
dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi.
590
595
600
605
610
615
620
625
630
635
640
quattuor hic inuectus equis et lampada quassans
per Graium populos mediaeque per Elidis urbem
ibat ouans, diuumque sibi poscebat honorem,
demens, qui nimbos et non imitabile fulmen
aere et cornipedum pulsu simularet equorum.
at pater omnipotens densa inter nubila telum
contorsit, non ille faces nec fumea taedis
lumina, praecipitemque immani turbine adegit.
nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum,
cernere erat, per tota nouem cui iugera corpus
porrigitur, rostroque immanis uultur obunco
immortale iecur tondens fecundaque poenis
uiscera rimaturque epulis habitatque sub alto
pectore, nec fibris requies datur ulla renatis.
quid memorem Lapithas, Ixiona, Pirithoumque?
quos super atra silex iam iam lapsura cadentique
imminet adsimilis; lucent genialibus altis
aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae
regifico luxu; Furiarum maxima iuxta
accubat et manibus prohibet contingere mensas,
exsurgitque facem attollens atque intonat ore.
hic, quibus inuisi fratres, dum uita manebat,
pulsatusue parens et fraus innexa clienti,
aut qui diuitiis soli incubuere repertis
nec partem posuere suis (quae maxima turba est),
quique ob adulterium caesi, quique arma secuti
impia nec ueriti dominorum fallere dextras,
inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri
quam poenam, aut quae forma uiros fortunaue mersit.
saxum ingens uoluunt alii, radiisque rotarum
districti pendent; sedet aeternumque sedebit
infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis
admonet et magna testatur uoce per umbras:
“discite iustitiam moniti et non temnere diuos.”
uendidit hic auro patriam dominumque potentem
imposuit; fixit leges pretio atque refixit;
hic thalamum inuasit natae uetitosque hymenaeos:
ausi omnes immane nefas ausoque potiti.
non, mihi si linguae centum sint oraque centum,
ferrea uox, omnis scelerum comprendere formas,
omnia poenarum percurrere nomina possim.’
Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeua sacerdos,
‘sed iam age, carpe uiam et susceptum perfice munus;
acceleremus’ ait; ‘Cyclopum educta caminis
moenia conspicio atque aduerso fornice portas,
haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.’
dixerat et pariter gressi per opaca uiarum
corripiunt spatium medium foribusque propinquant.
occupat Aeneas aditum corpusque recenti
spargit aqua ramumque aduerso in limine figit.
His demum exactis, perfecto munere diuae,
deuenere locos laetos et amoena uirecta
fortunatorum nemorum sedesque beatas.
largior hic campos aether et lumine uestit
purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.
343
645
650
655
660
665
670
675
680
685
690
695
344
pars in gramineis exercent membra palaestris,
contendunt ludo et fulua luctantur harena;
pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt.
nec non Threicius longa cum ueste sacerdos
obloquitur numeris septem discrimina uocum,
iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno,
hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles,
magnanimi heroes nati melioribus annis,
Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor.
arma procul currusque uirum miratur inanis;
stant terra defixae hastae passimque soluti
per campum pascuntur equi. quae gratia currum
armorumque fuit uiuis, quae cura nitentis
pascere equos, eadem sequitur tellure repostos.
conspicit, ecce, alios dextra laeuaque per herbam
uescentis laetumque choro paeana canentis
inter odoratum lauris nemus, unde superne
plurimus Eridani per siluam uoluitur amnis.
hic manus ob patriam pugnando uulnera passi,
quique sacerdotes casti, dum uita manebat,
quique pii uates et Phoebo digna locuti,
inuentas aut qui uitam excoluere per artis
quique sui memores aliquos fecere merendo:
omnibus his niuea cinguntur tempora uitta.
quos circumfusos sic est adfata Sibylla,
Musaeum ante omnis (medium nam plurima turba
hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis):
‘dicite, felices animae tuque optime uates,
quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo
uenimus et magnos Erebi tranauimus amnis.’
atque huic responsum paucis ita reddidit heros:
‘nulli certa domus; lucis habitamus opacis,
riparumque toros et prata recentia riuis
incolimus. sed uos, si fert ita corde uoluntas,
hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.’
dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis
desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt.
At pater Anchises penitus conualle uirenti
inclusas animas superumque ad lumen ituras
lustrabat studio recolens, omnemque suorum
forte recensebat numerum, carosque nepotes
fataque fortunasque uirum moresque manusque.
isque ubi tendentem aduersum per gramina uidit
Aenean, alacris palmas utrasque tetendit,
effusaeque genis lacrimae et uox excidit ore:
‘uenisti tandem, tuaque exspectata parenti
uicit iter durum pietas? datur ora tueri,
nate, tua et notas audire et reddere uoces?
sic equidem ducebam animo rebarque futurum
tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit.
quas ego te terras et quanta per aequora uectum
accipio! quantis iactatum, nate, periclis!
quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent!’
ille autem: ‘tua me, genitor, tua tristis imago
saepius occurrens haec limina tendere adegit;
700
705
710
715
720
725
730
735
740
745
750
stant sale Tyrrheno classes. da iungere dextram,
da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.’
sic memorans largo fletu simul ora rigabat.
ter conatus ibi collo dare bracchia circum;
ter frustra comprensa manus effugit imago,
par leuibus uentis uolucrique simillima somno.
Interea uidet Aeneas in ualle reducta
seclusum nemus et uirgulta sonantia siluae,
Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem.
hunc circum innumerae gentes populique uolabant:
ac ueluti in pratis ubi apes aestate serena
floribus insidunt uariis et candida circum
lilia funduntur, strepit omnis murmure campus.
horrescit uisu subito causasque requirit
inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro,
quiue uiri tanto complerint agmine ripas.
tum pater Anchises: ‘animae, quibus altera fato
corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam
securos latices et longa obliuia potant.
has equidem memorare tibi atque ostendere coram
iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum,
quo magis Italia mecum laetere reperta.’
‘o pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est
sublimis animas iterumque ad tarda reuerti
corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?’
‘dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo’
suscipit Anchises atque ordine singula pandit.
‘Principio caelum ac terras camposque liquentis
lucentemque globum lunae Titaniaque astra
spiritus intus alit, totamque infusa per artus
mens agitat molem et magno se corpore miscet.
inde hominum pecudumque genus uitaeque uolantum
et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus.
igneus est ollis uigor et caelestis origo
seminibus, quantum non noxia corpora tardant
terrenique hebetant artus, moribundaque membra.
hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras
dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco.
quin et supremo cum lumine uita reliquit,
non tamen omne malum miseris nec funditus omnes
corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est
multa diu concreta modis inolescere miris.
ergo exercentur poenis ueterumque malorum
supplicia expendunt: aliae panduntur inanes
suspensae ad uentos, aliis sub gurgite uasto
infectum eluitur scelus aut exuritur igni:
quisque suos patimur manis. exinde per amplum
mittimur Elysium et pauci laeta arua tenemus,
donec longa dies perfecto temporis orbe
concretam exemit labem, purumque relinquit
aetherium sensum atque aurai simplicis ignem.
has omnis, ubi mille rotam uoluere per annos,
Lethaeum ad fluuium deus euocat agmine magno,
scilicet immemores supera ut conuexa reuisant
rursus, et incipiant in corpora uelle reuerti.’
345
755
760
765
770
775
780
785
790
795
800
805
346
Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam
conuentus trahit in medios turbamque sonantem,
et tumulum capit unde omnis longo ordine posset
aduersos legere et uenientum discere uultus.
‘Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur
gloria, qui maneant Itala de gente nepotes,
inlustris animas nostrumque in nomen ituras,
expediam dictis, et te tua fata docebo.
ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta,
proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras
aetherias Italo commixtus sanguine surget,
Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles,
quem tibi longaeuo serum Lauinia coniunx
educet siluis regem regumque parentem,
unde genus Longa nostrum dominabitur Alba.
proximus ille Procas, Troianae gloria gentis,
et Capys et Numitor et qui te nomine reddet
Siluius Aeneas, pariter pietate uel armis
egregius, si umquam regnandam acceperit Albam.
qui iuuenes! quantas ostentant, aspice, uiris
atque umbrata gerunt ciuili tempora quercu!
hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam,
hi Collatinas imponent montibus arces,
Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque;
haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae.
quin et auo comitem sese Mauortius addet
Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater
educet. uiden, ut geminae stant uertice cristae
et pater ipse suo superum iam signat honore?
en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma
imperium terris, animos aequabit Olympo,
septemque una sibi muro circumdabit arces,
felix prole uirum: qualis Berecyntia mater
inuehitur curru Phrygias turrita per urbes
laeta deum partu, centum complexa nepotes,
omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis.
huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem
Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli
progenies magnum caeli uentura sub axem.
hic uir, hic est, tibi quem promitti saepius audis,
Augustus Caesar, diui genus, aurea condet
saecula qui rursus Latio regnata per arua
Saturno quondam, super et Garamantas et Indos
proferet imperium; iacet extra sidera tellus,
extra anni solisque uias, ubi caelifer Atlas
axem umero torquet stellis ardentibus aptum.
huius in aduentum iam nunc et Caspia regna
responsis horrent diuum et Maeotia tellus,
et septemgemini turbant trepida ostia Nili.
nec uero Alcides tantum telluris obiuit,
fixerit aeripedem ceruam licet, aut Erymanthi
pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu;
nec qui pampineis uictor iuga flectit habenis
Liber, agens celso Nysae de uertice tigris.
et dubitamus adhuc uirtutem extendere factis,
810
815
820
825
830
835
840
845
850
855
860
aut metus Ausonia prohibet consistere terra?
quis procul ille autem ramis insignis oliuae
sacra ferens? nosco crinis incanaque menta
regis Romani primam qui legibus urbem
fundabit, Curibus paruis et paupere terra
missus in imperium magnum. cui deinde subibit
otia qui rumpet patriae residesque mouebit
Tullus in arma uiros et iam desueta triumphis
agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus
nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris.
uis et Tarquinios reges animamque superbam
ultoris Bruti, fascisque uidere receptos?
consulis imperium hic primus saeuasque securis
accipiet, natosque pater noua bella mouentis
ad poenam pulchra pro libertate uocabit,
infelix, utcumque ferent ea facta minores:
uincet amor patriae laudumque immensa cupido.
quin Decios Drusosque procul saeuumque securi
aspice Torquatum et referentem signa Camillum.
illae autem paribus quas fulgere cernis in armis,
concordes animae nunc et dum nocte prementur,
heu quantum inter se bellum, si lumina uitae
attigerint, quantas acies stragemque ciebunt,
aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci
descendens, gener aduersis instructus Eois!
ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella
neu patriae ualidas in uiscera uertite uiris;
tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo,
proice tela manu, sanguis meus! ille triumphata Capitolia ad alta Corintho
uictor aget currum caesis insignis Achiuis.
eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas
ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli,
ultus auos Troiae templa et temerata Mineruae.
quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat?
quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli,
Scipiadas, cladem Libyae, paruoque potentem
Fabricium uel te sulco, Serrane, serentem?
quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es,
unus qui nobis cunctando restituis rem.
excudent alii spirantia mollius aera
(credo equidem), uiuos ducent de marmore uultus,
orabunt causas melius, caelique meatus
describent radio et surgentia sidera dicent:
tu regere imperio populos, Romane, memento
(hae tibi erunt artes), pacique imponere morem,
parcere subiectis et debellare superbos.’
Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit:
‘aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis
ingreditur uictorque uiros supereminet omnis.
hic rem Romanam magno turbante tumultu
sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem,
tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.’
atque hic Aeneas (una namque ire uidebat
egregium forma iuuenem et fulgentibus armis,
347
865
870
875
880
885
890
895
900
348
sed frons laeta parum et deiecto lumina uultu)
‘quis, pater, ille, uirum qui sic comitatur euntem?
filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum?
qui strepitus circa comitum! quantum instar in ipso!
sed nox atra caput tristi circumuolat umbra.’
tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis:
'o gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum;
ostendent terris hunc tantum fata nec ultra
esse sinent. nimium uobis Romana propago
uisa potens, superi, propria haec si dona fuissent.
quantos ille uirum magnam Mauortis ad urbem
campus aget gemitus! uel quae, Tiberine, uidebis
funera, cum tumulum praeterlabere recentem!
nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos
in tantum spe tollet auos, nec Romula quondam
ullo se tantum tellus iactabit alumno.
heu pietas, heu prisca fides inuictaque bello
dextera! non illi se quisquam impune tulisset
obuius armato, seu cum pedes iret in hostem
seu spumantis equi foderet calcaribus armos.
heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas,
tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis
purpureos spargam flores animamque nepotis
his saltem accumulem donis, et fungar inani
munere.’ sic tota passim regione uagantur
aëris in campis latis atque omnia lustrant.
quae postquam Anchises natum per singula duxit
incenditque animum famae uenientis amore,
exim bella uiro memorat quae deinde gerenda,
Laurentisque docet populos urbemque Latini,
et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.
Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur
cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris,
altera candenti perfecta nitens elephanto,
sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes.
his ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam
prosequitur dictis portaque emittit eburna,
ille uiam secat ad nauis sociosque reuisit.
Tum se ad Caietae recto fert limite portum.
ancora de prora iacitur; stant litore puppes.
Handschriftbeschrijvingen
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogus
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Inhoud
Bern, Burgerbibliothek, 167
9Fb
dl. II, 704 (B.11)
Hagen 1874-1875, p. 237
tweede helft negende eeuw
214
32,5 x 23,5
Frankrijk, Bretagne (Bischoff)
f.1 r-v Isidorus (excerptum)
f.1v-3r uaria
f.3v Antologia Latina (AL) 672
Incipit carmen Octauiani Caesaris de Virgilio
f. 4r-4v Servius Comm. praefatio
Incipit expositio Seruii grammatici in Bucolicis in libris Georgica atque Aeneidum
f.5r-v Servius Comm. Aen. praef.
Incipit liber primus Aeneidos
f.5v Carmen ex Vergilii vita pseudo Donatiana (excerptum)
f.5v Vita Bernenis
Vita Vergilii poeta
f.6r Ps. Ovidius Arg. Aen. praef.
f.6v-20r Eclogae
Incipit dramaticon micton Melibeus Tityrus / Virgilii Maronis Bucolocia explicit feliciter
f.20v-53 v Georgica
Incipit georgicon liber primus
f.54r-212v Aeneis
Aeneidorum libri XII. hoc in corpore continentur. Virgilii Maronis prefatio...
f.54r AL 634
Basili De XII libris Aeneidos (deze wordt vaak verward met Ps. Ovidius. Hier volgt de gehele
tekst)
De XII libris Aeneidos
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Primus habet, Libycam ueniant ut Troes in urbem.
Edocet excidium Troiae clademque secundus.
Tertius a Troia uectos canit aequore Teucros.
Quartus item miserae duo uulnera narrat Elissae.
Manibus Anchisae quinto celebrantur honores.
Aenean memorat uisentem Tartara sextus.
In Phrygias Italiam bello iam septimus armat.
Dat simul Aeneae socios octauus et arma.
Daunius expugnat nono noua moenia Troiae.
Exponit decimus Tuscorum in litore pugnas.
Undecimo Rutuli superantur morte Camillae
Ultimus imponit bello Turni nece finem.
f.10v-11v Ecloga 4
f.117v –134r Aeneis 6
349
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Overige
literatuur
Per folio 1 kolom met de tekst van Vergilius (30-34 regels per kolom). Omliggende ruime
marges voor commentaar (vanaf f.6r). Veel interlineaire glossen.
De codex bevat de Scholia Bernensia (kopie van 9Fc, zie H. Hagen, p. 689). Naast de
doorlopende Serviuscommentaar en een deel van de Scholia Bernensia, bevat 9Fb interlineaire
glossen.
f. 20r: Haec omnia commentariis Romanorum congregaui id est Titi Galli et Gaudentii et
maxime Iunilii Flagrii Mediolanenses
Funnaioli 1930, n.6, p. 12-14
Hagen 1867, p. 698-692
Murgia 1975, p. 10-14
Savage 1932, p. 103-105
350
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogi
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Inhoud
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Overige
literatuur
Bern, Burgerbibliothek, 172 (a) +
Parijs, Bibliothèque nationale, 7929 (b)
9Fc
dl. II, 705 (B.12)
Hagen 1874-1875, p. 237 (a)
Catalogus III, 4, p. 413 (b)
negende eeuw, tiende eeuw (Hagen)
152 (a)
126 (b)
31,5 x 28,0 (a)
31,8 x 27,5 (b)
Frankrijk, Fleury-sur-Loire
Het manuscript werd gekopieerd in of geschonken aan het klooster van Fleury door Ildemarus
en Monazonta
f.2v ‘Contulit alme tibi pater hunc Benedicte libellum,
Ildemarus alumnus et ipse tuus Monazonta’
Latere eigenaar: P. Danielis Aurelius
f.2r (a) AL 672 excerpta
Incipit carmen Octauiani Caesaris de Virgilio
f.2r-3r (a) Donatus Vita Vergilii
Vita Virgilii poetae explicit
f.3r (a) Vita Bernensis
f.3v (a) Servius, Comm, Aen (excerptum)
f.5r-23v (a) Eclogae
incipiunt Bucolica Virgilii
f.26r-72r (a) Georgica
Incipit Georgica
f.72r (a) AL 634
Incipiunt uersiculi Ouidii Nasonis (Basili, De XII libris Aeneidos)
f.72v (a) -126v (b) Aeneis
Aeneidorum libri XII hoc in corpore continentur Virgilii Maronis
f.10v-11v (a) Ecloga 4
f.1r-19v (b) Aeneis 6
1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (24 r. per kolom). Twee kolommen beschikbaar
voor marginale glossen.
De Eclogae en Georgica bevatten een doorlopende commentaar (Scholia Bernensia), aangevuld
met interlineaire glossen. Het begin van b is zeer slecht leesbaar (uittreksels uit Servius). Geen
marginale glossen bij Aeneis 6
Thomas 1880, p. 96-101
Funaioli 1930, n.5, p. 11-13
Savage 1932, p. 96-103
Murgia 1975, p. 9-10
351
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogus
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Inhoud (a)
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
Paris, Bibliothèque nationale, 10307
9Fj
dl.II, p. 764 (B.190)
a) Delisle 1863-1871, deel 1, p. 69
b) Pellegrin 1975-1982, deel I, p. 325-329
negende eeuw
245
34,5 x 26,0 (a)
Frankrijk, West, waarschijnlijk uit de Lorraine (Bischoff)
Het oorspronkelijke laatste deel van 9Fj vormt nu de folio’s 65-66 van codex Rome,
reg.lat.1625 Inhoud van deze folio’s:
f.65r Versus in laude Martinani Capellae
In Martianum Capellam Felicem
- AL 490a
Officia XII Mensium
-Obtrectatorum murmurosa Garrulitas et rationeis laudabile consilium
Homerus Ilias (excerptum XI, v.654)
Sallustius De coniuratione Catilinae
f.65v Priscianus Partitiones duodecim uersium Aeneidos principalium (excerpta)
Servius Commentarius in Vergilii Aeneidem (excerpta)
f.66 Ennius Annales (excerpta)
Iohannes Scottus et Martinus Laudunensis Excerpta Graeca et Latina
f.50v-63r Eclogae
Publii Virgilii Maronis carmen Bucolicon in quo Theocritum uicit explicit. vetere feliciter
f.44r-63r Servius Comm. Eclogae
f.50r AL 672
Incipit carmen Octauiani Caesaris de Virgilio
f.63r-96r Georgica
f.63r-96r Servius Comm. Georgica
Incipit liber primus explanationum Georgicon / Explicit liber quartus
Publii Virgilii Maronis georgicorum liber primus incipit
f.96r AL 634
Basili, De XII libris Aeneidos
f.97v-245v Aeneis
f.96v-233v Servius Comm. Aen.
f.54v-55v Ecloga 4
f.155r-168v Aeneis 6
1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (34 regels per kolom). Met name de buitenmarge is
gereserveerd voor de commentaren.
Interlineaire en marginale glossen.
Delen van de commentaar van Servius. De commentaar loopt niet parallel met de tekst van
Vergilius in het manuscript.
Contreni 1972
Contreni 1978, p. 89-90,119-120, 139-141
Savage 1934, ‘The manuscripts of Servius’ Commentary on Virgil’ p. 189
Thomas 1880, p. 189
352
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Datering
Munk Olsen
Catalogus
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Inhoud
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
Parijs, Bibliothèque nationale, 13043
9Fk
negende eeuw
dl II, p. 766 (B.192)
Delisle 1863- 1871, deel II, p. 86
negende eeuw (Bischoff), tiende eeuw (Delisle)
136
30,0 x 19,5
Frankrijk, Corbie, St-Pierre
f.1r-4r Eclogae
Publii Virgilii Maronis carmen bucolicon in quo Theocritum uicit explicit
f.4r-34r Georgica
Publii Virgilii Maronis georgicon liber primus incipit (f. 4r. hic incipiunt georgice)- explicit
liber quartus Georgicon
f.34v-135v Aeneis
incipit liber primus Aeneidum
f.34r-v Arg Aen
Incipiunt uersus Ouidii Nasonis
f.34v AL 634 (Basili de XII libris Aeneidos)
Item uersus super duodecim libros Aeneidum
f.78v-90v
1 kolom met de tekst van Vergilius per folio. Marginale ruimte voor commentaar.
Interlineaire glossen aangevuld met enkele marginale glossen.
De marginale glossen komen uit de commentaar van Servius.
Murgia 1975, p. 51
353
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogus
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Inhoud
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.1669
9Fm
dl. II, p. 781, (B.246)
Pellegrin 1975-1982, deel 1, p. 347-349
negende eeuw
192
31,8 x 26,0
Frankrijk, Reims (Bischoff), wellicht Fleury-sur-Loire
Als bezitters van de codex noemt Pellegrin o.a. François Daniel de Orléans (16e eeuw). Deze
schrijft in zijn ex-libris op f.4: “Ex libb. Franc. Danielis Aurelii” en op f.191v: “P. Virgilii
Maronis Aeneidos finis. sum Francisci Danielis Aurelii’. Vanaf f. 51 is een aantal glossen met
potlood aangebracht.Deze schrijft Pellegrin toe aan Pierre Daniel, de broer van François Daniel
die in 1600 een editie van de commentaar van Servius op het werk van Vergilius maakte. Latere
eigenaars: Paul Petau en koningin Christina van Zweden.
Folium 192 wijkt sterk af van de andere folia in de codex. Waarschijnlijk is het als
beschermblad toegevoegd aan het manuscript. Dit wordt bevestigd door de opbouw van de
katernen van 9Fm.
f.1 De uentis
f.1v-2 Macrobius Commentarius in somnium Scipionis (excerpta)
f.2r De astronomia
f.3r Ps. Ovidius Argumenta Aeneidos (praefatio)
f.3v Ps. Ovidius Argumenta Bucolicon et Georgicon
f.4r-17r Eclogae
Publii Virgilii Maronis carmen bucolicon in quo Theocritum uicit incipit dramaticon. Melibeus
Tutyrus.....f.3v Publii Virgilii Maronis carmen bucolicon in quo Theocritum uicit explicit.
f.3v-17r Servius Commentarius in Vergilii Eclogas seu Bucolica
f.17r-48v Georgica
Publii Virgilii Maronis georgicorum liber primus incipit .....Virgilii Maronis georgicorum liber
quartus explicit feliciter
f.17r-48v Servius Comm.Georg.
f.49r AL 634 (Basili, De XII libris Aeneidos)
Versus Ovidii Nasonis super XII libros Aeneidos incipiunt feliciter
f.49r-191v Aeneis
Incipit liber primus
f.48v-191v Servius Commentarii in Vergilii Aeneidem
f.192 AL 392
uersus cuiusdam
Vita vergiliana (excerpta) in twee kolommen
1.1 inc: Salua expositione Seruii enodemus VII periochas secundum iohannem Scottum
1.2 inc: De uita autem poetae pauca sunt dicenda quia nec talis fuit ut imitari debeat...
2.1 inc: Xenodochium locus uenerabilis in quo peregrini suscipiuntur (7 regels)
2.2 inc: Inter uesper uesperis et uespere er uesperum uesperi ... (6 regels)
2.3 inc: primum Romani reges ex Tuscia habere ceperunt quos lingua ... (5 regels)
2.4 inc: Circumcilliones dicuntur quoddam genus monachorum .... (5 regels)
2.5 inc: Funda est genus retis rotundi ad similitudinem pene illius (9 regels)
AL 679 (Priscianus De sideribus)
Versus de XL duobus signis pomi et eo amplius
f.8v-9v Ecloga 4
f.104v-117v Aeneis 6
1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (35 regels per kolom). 2 kolommen rond de
‘Vergiliuskolom’ zijn gereserveerd voor de commentaar van Servius.
354
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
De volledige commentaar van Servius bevindt zich in de marge rond de tekst van Vergilius
(Thilo en Hagen). Voorts bevat het manuscript interlineaire glossen.
De Serviuscommentaar wordt weergegeven in de Serviuseditie van Pierre Daniel en die van
Thilo en Hagen.
Finch 1974, ‘Anthologia latina (Riese) 679 in Reg.lat 1669 and Opal.lat 1341’
Finch 1974, ‘Fragments of a new Vita vergiliana in codex Reg.Lat. 1669’
355
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogi
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Inhoud
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.1671
10Ea
dl.II, p. 782 (B.248)
Pellegrin 1975-1982, deel 1 p. 352-353
Bishop 1971, n.19, p. 17
tiende eeuw
218
29,0 x 25,5
Engeland, wellicht Worcester (Bishop)
De naam van de eigenaar is gedeeltelijk te lezen: Willelmus. Robertus. Gauterus Rudus (?)
Primus horum J. magister Nonius? appellatum Willelmo de Pa(...) diacono Willelmo (....)
(Pellegrin)
f.1r-15r Eclogae
Publii Virgilii Maronis carmen bucolicon in quo Theocritum uicit explicit
f.15r-52r Liber primus Georgicon incipit / Publii Virgilii Maronis Georgicon liber IIII explicat
f.15r Georgica Arg. Georg. Ps. Ovidii I-IV
f.52v-218v Aeneis
Publii Virgilii Maronis Aeneidorum liber IIII incipit / Publii Virgilii Maronis Aeneidorum liber
duodecimus explicit
f.52r AL 634 (Basili, De XII libris Aeneidos)
f.52r-v Arg. Aen Ps. Ovidii (1-4, 6-12)
Decem uersus Ouidii Nasonis
f.218v Culex (excerptum)
f. 5v-6v Ecloga 4
f. 116v-131v Aeneis 6
1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (30 regels per kolom), in de marges ruimte voor
aantekeningen.
Zowel interlineaire als marginale glossen. Geen doorlopende commentaar.
De glossen zijn gedeeltelijk afkomstig uit de commentaar van Servius.
356
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Datering
Munk Olsen
Catalogus
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Inhoud
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
Bern, Burgerbibliothek, 184
10Fa
tiende eeuw (Bischoff), negende eeuw (Hagen)
Dl. II, 705-706 (B.13)
Hagen 1874-1875, p. 240
tiende eeuw (Bischoff)
254
30,3 x 26,0
Frankrijk, Oost
f.2r-f.22v Eclogae
Virgilii Maronis Bucolicon liber primus explicit
f.22v-f.67v. Georgica
Incipit Georgicon liber primus / Pub. Vir. Mar. Geor. lib. IIII explicit
f.68r-244v Aeneis
Eneidorum liber I / Explicit ultimus liber Virgilii qui est Aeneidorum duodecimus
f.68r AL 634 (Basilus, De XII libris Aeneidos)
Versiculi Asmenii super XII libros Eneidos incipiunt
f.68r Arg. Aen. Ps. Ovidii
Incipit uersus Ouidii Nasoni
f.245r Aeneis (excerpta)
Explicit ultimus liber Virgilii qu. / Si tibi ( ?) gratia laus sapiencia formaque detur
f.9r-10r Ecloga 4
f.141r-156v Aeneis 6
1 kolom met het werk van Vergilius (26 tot 30 regels per kolom). Marginale ruimte voor
commentaar.
Interlineaire en marginale glossen. Geen doorlopende commentaar.
De marginale glossen zijn gedeeltelijk afkomstig uit Servius.
Murgia 1975, p. 66-67
357
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogus
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Inhoud
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
Parijs, Bibliothèque nationale, 7925
10Fc
dl.II, p. 754 (B.170)
Catalogus III, 4, 413
negende eeuw
160
26,8 x 19,3
Frankrijk, Limoges, St-Martial
f.1r Ps. Ovidius Argumentum Ecogae. et Georgica
f.1r-v AL 672
Incipit carmen Octauiani Caesaris de Virgilio
f.2r.-f.11v Eclogae
Publii Virgilii Maronis incipit liber Bucolicon.... Publii Vergilii Maronis carmen Bucolicon in
quo Theocritum uicit explicit.
f.12r-38r Georgica
Publii Vergilii Maronis Georgicorum liber primus incipit .... Explicit liber quartus Georgicorum
f.38r-v Aeneis (excerptum)
In secundo hos constat esse detractos
f.39r-160v Aeneis
Incipit liber P. Vir. primus Aen. .... Publii Vergilii Maronis Aeneidorum liber XII explicit
f.5r-5v Ecloga 4
f.86v-98r Aeneis 6
1 kolom met het werk van Vergilius (42 regels per kolom).
Vooral in het eerste deel van het manuscript veel marginale en interlineaire glossen. Bij Aeneis
6 weinig glossen, met name interlineair. In de marges worden de namen van stijlfiguren
aangegeven. Voor zover leesbaar zijn de glossen getranscribeerd.
Geen doorlopende Serviuscommentaar.
Murgia 1975, p. 50
358
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogus
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Inhoud
Ecloga 4
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
Parijs, Bibliothèque nationale, 7926
10Fd
dl. II, p. 754 (B.171)
Catalogus III, 4, p. 413
negende eeuw
207
33,5 x 23,2
Frankrijk
eigenaar: Ego ind. nomine ... Richer (?) d. pp. monasterii sancti Ge...
f.1r Arg. Ecl. et Georg ps. Ovidii
f.1r AL 672 Incipit carmen Octauiani Caesaris de Virgilio
f.1v AL 261
Incipit feliciter Bono scholastico Melibaeus ...s.s.
f.1v Culex (excerptum)
f.2r-16v Eclogae
Publii Virgilii Maronis bucolica incipiunt / Publii Virgilii Maronis carmen Bucolicon liber I
explicit
f.16v-55r Georgica
Georgicon liber I incipit feliciter
f.55v-207v Aeneis
Incipit liber primus Aeneidorum
f.55r AL 634 (Basili, De XII libris Aeneidos)
f.6v-7v Ecloga 4
2 kolommen met de tekst van Vergilius (28 regels per kolom). Ieder vers beslaat twee regels in
de kolom.
Het handschrift bevat geen doorlopende commentaar maar wel interlineaire en marginale
glossen.
De marginale glossen zijn grotendeels afkomstig uit de commentaar van Servius. Bij de
Eclogae zijn de fragmenten uit Servius zeer slecht leesbaar.
Funaioli 1930, n.49, p. 30-31
359
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogus
Datering
Aantal folio´s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Inhoud
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.1495
10Ff
dl II, p. 779 (B.241)
Pellegrin 1975-1982, deel 1, p. 240-242
tiende, elfde eeuw
124
33,0 x 25,0
Frankrijk, Reims, St-Thierry-au-Mont-d’Or
Ex libris XIIe op f.1v (benedenmarge): Liber sancti Theodorici auferenti sic anathema. De
codex is waarschijnlijk een verzameling van een aantal manuscripten (Pellegrin)
f.1r M Vita Vergilii Bernensis I
De nobilitate ac die atque tempore natiuitatis ac longitudine temporis uite Publii Virgilii
Maronis discipuli Epidii oratoris incipit
Ps. Ovidius Arg. Aen. (praefatio)
f.1r-6r Eclogae
Publii Virgilii Maronis carmen Bocolicon in quo Theocritum uicit incipit. Publii Virgilii
Maronis Bocolicon incipit dramaticon mitticon. Melibeus Titurus / Publii Virgilii Maronis
carmen bucolicon in quo Theocriton uicit explicit.
f.6v-20r Georgica
Publii Virgilii Maronis Georgicon liber primus incipit ….Publii V. georgicorum liber IIII
explicit habens uersus DLXVII
f.20 Ps. Ovidius, Arg. Aen. I
Incipiunt uersus Ouidii Nasonis in libro I Eneidum
f.20r-20v AL 634 (Basili, De XII libris Aeneidos)
Incipiunt uersiculi Ouidii Nasonis super XII libros Aeneidos
f.20v-83r Aeneis
Incipit liber primus Aeneidos / Explicit liber XII habens stycos DCCCCL. Totus uero liber
Aeneidum continet uersis numero VIIII DC XXXIII (indicatie van aantal verzen na ieder boek)
f.83r-83v Ps. Ausonius seu ps. Cato Nomina musarum (AL 664, cum commentario)
Nomina nouem musarum et uersus earundem cum interpretationibus
f.83v-84r De anima
inc: Ad imaginem et similitudinem dei facta est anima. Haec duo ista distincte sunt accipienda
ut imago intellegatur in immortalitate animae...
f.85-87 Suetonius seu Donatus Vita Vergilii
... uita Vergilii explicit
f.86 AL 738a
f. 87-123 Servius Commentarii in Vergilium
f.87r-112 in Eclogas seu Bucolica
f.112r-123v in Georgica
f.124r-125r Vergilius Aeneis (cum commentario Seruii)
f.2v-3r Ecloga 4
f.44v-55v Aeneis 6
2 kolommen met de tekst van Vergilius (40 regels per kolom). De codex bevat interlineaire en
marginale glossen.
Bij Ecloga 4 en Aeneis 6 voornamelijk interlineaire glossen, soms gebaseerd op Servius.
De codex bevat de hele commentaar van Servius (f.87r-123v). Deze is opgenomen in de
Serviuseditie van Thilo en Hagen.
Funaioli 1930, p. 74-81
Brummer 1912, p. 8 en 66
Savage 1934, ‘The manuscripts of Servius’ Commentary on Virgil’ p. 177-178
360
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogi
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, vat.lat.1570
10Fg
dl II, p. 785 (B.256)
Nogara 1912, p. 69-71
Pellegrin 1975-1982, deel 1, p. 130-133
negende, tiende eeuw
226
39,8 x 31,0
De verschillen tussen de bladmaten zijn groot. De folia zijn op verschillende plaatsen
afgesneden zodat de buitenste kolom voor de glossen ontbreekt
Frankrijk, Flavigny
Oorspronkelijke eigenaar, het klooster van Flavigny, waarvoor het manuscript werd gekopieerd.
Het manuscript kwam rond 1550/1566 in bezit van het Vaticaan. Een aantal katernen ontbreekt
(f.112r: ibi desunt quaterniones II, f.134r: ibi desunt quaterniones II, f.173r: ibi deest I, 196r: ibi
desunt quaterniones III). Kopiist: Rahingus monachus, op f.228 staat een nawoord bij de codex
(zie ook hoofdstuk 4).
Inerrabili alacritate preuentus ego Rahingus monachus ex Flauiniaco monasterio leuitaque
simul exigente omnium utilitate fratrum publicae rei dum fungerer officio, malui colligendorum
librorum studio mancipari, quam otio descipiscens torpere ignauiae simulque aliis meam
prodere insitiam utquando forinsecus actio carnalium siue labilium augebantur curarum multo
magis intrinsecus spiritualium semperque mansurarum aucmentaretur providentia rerum. Et
quoniam inopiam quorundam absentium uoluminum previdebam adfuturam pene deficientibus
scriptoribus qui se huic operi cum sedulitate intermiscere uellent. Tum ego adhibita omni
celeritate mearum uirium percontatus sum memet huiusmodi intersere officio, nequando
studium peritiae pondere pre graueretur insitiae. Hoc quoque intuitus caracteri presentis libri
cunctis ostentat aspicientibus. Quem ego deuoueo deo et sancto Petro perpetualiter
permansurum per multa curricula temporum propter exercitium degentium puerorum
laudemque dei et apostulorum principis Petri. Definitius autem uisum est michi hunc codicem
carminum Virgilii poetae hoc in loco seruari iugiterque in eo quae necessaria sunt meditari
quam a quoquam fraudulenter alienari. Quia si fecerit, in die magni iudicii damnationem sui
reatus sumet eternam. Tu uero studiose lector quicumque hoc perspexeris memento mei et dic:
‘A porta inferi erue domine animam famuli tui Rahingi.’
Carmina Virgilii
Omnipotens aeterne deus, qui lumina Phoebi
Conspiciis ae solia, undique caelicolis
Septus habire iubes celerem per secula et ipsum,
Quo reseret clausis lumina habunda simul,
Abdicet atque procul tenebras clarumque refundat
Omnibus ipse diem, lumine ne careat
Mox factura sui de lumine condita Christi.
Temporibus lunam tu gelidam socias,
Sentiat umbrosis tua lumina uultibus orbis
Et tua iura simul plebs timeat iugiter,
Finibus ipsa suis habitans discreta per orbem
Vocibus et magnis te resonare queant,
Tu liquidis habitare mones in fontibus heros,
Aligeras escas, quoue redundent hians
Tellus, ad astra leuas uolucres de more uolantes :
En parent iussis omnia cuncta tuis.
Principiumque tui capiunt nascentia terrae,
361
Inhoud
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
Haec humus et generat, tu quoniam bonus es.
Supplicat, en, famulus patri dominoque potenti
Sedulus assistens, tu quia uota cupis,
Ut tibi grata fiant nostra quae parte feruntur
Munera gratanter, poscimus hoc, genitor.
Hunc tibi namque librum deuoto trado Rahingus
Et Petro pariter, quo merear requiem,
Coenobii curam retinens Flauiniacensis
Prodere post cretis hac iter innocuum.
Nec piger hinc saeua commotus fraude chelidri
Auferat hunc librum, quem dedimus domino.
(ed. Dummler)
f.3r-16r Eclogae
….Publii Virgilii Maronis carmen Bucolicon explicit in quo Theocritum uicit
1v en f.2r-16r M Servius, Commentarius in Vergilii Eclogas seu Bucolica
f.16v-55v Georgica (cum argumentis Ps Ovidii Naso)
Incipit Georgicon liber primus / Explicit feliciter Georgicon liber quartus
16r-40rM Servius, Commentarius in Vergilii Georgica
f.55r AL 634 (Basili, De XII libris Aeneidos)
Ps. Ovidius Argumenta Aeneidos
Ps. Ovidius Argumentum Bucolicon et Georgicon (AL 2)
f.55r-226r Aeneis (cum Argumentis Ps. Ovidii IV, VI-VII, X-XII)
Incipit Aeneidos liber primus / Vergilii Maronis Aeneidos liber duodecim explicit
f.226r-227r AL 672
Carmen Octaviani Cesaris de Virgilio
f.227r-227v Ps. Ovidius seu Alcuinus, Conflictus ueris et hiemis
f.228r Rahingus Flaviacensis, Carmen de Vergilio
f.6v-7v Ecloga 4
f.124r-139v Aeneis 6
1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (29-34 regels). Twee buitenkolommen voor
commentaar (55 regels).
Rijke commentaar tot aan folium 40r, daarna enkele marginale en interlineaire glossen. Veel
van de buitenmarges zijn afgesneden, waardoor een deel van de glossen verloren is gegaan.
Delisle 1886
Delisle 1887
Savage 1932
Dummler 1880, p. 431-432
Murgia 1975, p. 9,19,22,26,157,159-167,189,192
362
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogus
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Inhoud
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.1719
10Fh
dl. II, 282 (B.249)
Pellegrin 1975-1982, deel 1, p. 388-392
tiende, elfde eeuw
84
27,0 x 20,5
Frankrijk
Eigenaren: Paul Petau (f.1), Alexander Petau en Christina van Zweden.
Het manuscript is beschadigd aan het begin. Bij f.2r-15r titels van de hand van Alessandro
Lorenzo Zaccagni († 1712), custos van de Vaticaanse Bibliotheek (Pellegrin)
f.1r Luxoris, Carmen 65 (AL 351, v.9-14)
AL 88
De musis
AL 233
Caesar de libris Lucani
f.1v-12r AL 495-638 (Carmina duodecim sapientum)
Epytaphia monostica quae scripta sunt post mortem Virgilii a XII sapientibus idest Palladio
Asclepiadio Eusthenio Pompelliano Maximino Vitali Basilio Asmenio Vomanio Euforbio
Iuliano Hilasio de diuersis. in primis singuli uersus senis uerbis et litteris de ratione tabulae
f.12-12v Versus Sibyllae de die iudicii
f.12v-13r Ausonius, Monosticha de XII Caesaribus (I-IV)
f.13r Ausonius, Tetrasticha de XII Caesaribus (excerptum)
f.13r-14r Ps. Cato, Monosticha (AL 716)
f.14r-14v Ps. Cato, Disticha (excerptum)
f.14v Carmen
AL 678
f.14v-15r Carmina
f.16r Vita Virgilii Bernensis I
De nobilitate die et tempore natiuitatis longitudineque temporis uite Publii Virgilii Maronis
discipuli Epidii oratoris incipit (zie ook 10Ff).
f.16-16v Ps. Ovidius, Argumenta Aeneidos (praefatio)
f.16v-27v Appendix Vergiliana
f.16v-23v Culex
Poetarum sapientissimi Publii Virgilii Maronis condiscipuli Octauiani Caesaris Augusti mundi
imperatoris iuuenalis ludi libellus incipit. Culex P.V.M. incipit / Libellus qui nominatur Culex
Virgilii Maronis finit.
f.23v-26v Dirae et Lydia
Dirae eiusdem Maronis incipiunt / Publii Virgilii Maronis dirae finiunt
f.26v-27v Copa
Copa eiusdem Maronis incipit / Publii Virgilii Maronis copa finit.
f.27v-28r Ps. Vergilius est et non (AL 645)
Versiculi eiusdem de est et non incipiunt / P.V.M. uersiculi de est et non finiunt
f.28r-v Ps. Vergilius De uiro bono (AL 644)
Eiusdem de institutione uiri boni inchoant / P.V.M. egloga finit
f.28v-29r De rosis nascentibus
Eiusdem de rosis nascentibus egloga incipit / P.V.M. egloga de rosis finit
f.29r-31r Moretum
Eiusdem muretum incipit
f.32r-32v AL 672
Carmen Octaviani Caesaris Augusti de laudanda arte ac sublimanda per saecula P.V.M. incipit
f.32v Ps. Ovidius, Argumenta Bucolicon et Georgicon
363
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
f.32v-47r Eclogae
P.V.M. carmen Bocolicon in quo Theocritum uicit incipit. Dramaticon micticon. Meliboeus
Tytirus / P.V.M. carmen Bocolicon in quo Theocritum uicit explicit.
f.47r-84v Georgica
P.V.M. liber primus Georgicon incipit / P. V. Georgicorum liber quartus explicit
f.84v AL 634 (Basili, De XII libris Aeneidos)
Versiculi Asmenii super XII libros Eneidos incipiunt
f.37v-38r Ecloga 4
1 kolom met de tekst van Vergilius (30 regels).
Interlineaire en marginale glossen bij de vierde Ecloga
De marginale glossen zijn afkomstig uit de commentaar van Servius
Finch, 1963
364
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogus
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Inhoud
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
Parijs, Bibliothèque nationale, 7930
11Fa
dl. II, p. 756-757 (C.174)
Catalogus III, 4, p. 413
elfde eeuw
198
35,7 x 27,0
Frankrijk, west
f. 208v : (in de hand van de kopiist): Gerberti laudem replicat liber iste per orbem. Quem solus
nostris contulit armariis (Dezelfde opmerking op f.204, bovenmarge)
f.1r Culex (excerptum)
f.1r AL 256 et AL 257
Versus Virgilii
f.1r Vita Bernensis
f.1v-25r Eclogae
Incipit liber Virgilii Maronis ... s.s.
f.25r-57r Georgica
Incipit liber Georgicorum Publii Virgilii Maronis
f.57r AL 634 (Basili, De libris XII Aeneidos)
f.57r-204r Aeneis
Incipit primus liber Eneidorum
f.204r AL 672
f.204v-206r Donatus Vita vergiliana
f.206r-v Servius comm. Ecl. praefatio
f.206v-207r Moretum
moretum Virgilii
f.207v-208r De uariis huius libri figuris
f.208v Virgilius grammaticus epit. (excerptum)
f.15v-16v Ecloga 4
f.114r-127v Aeneis 6
1 kolom met de tekst van Vergilius (34 regels). In de marge is ruimte voor een doorlopende
commentaar.
Vele interlineaire en marginale glossen. De marginale commentaar is niet in zijn geheel
getranscribeerd want zeer slecht leesbaar en ter plaatse niet te raadplegen vanwege de slechte
staat waarin het manuscript verkeert.
De glossen uit de marginale commentaar zijn gebaseerd op Servius maar geheel anders
geformuleerd (zie P.)
Savage 1925
Savage 1932, p. 111-115
Savage 1934 ‘Mediaeval notes on the sixth Aeneid in Parisinus 7930’
Funaioli 1930, n.50, p. 31
Murgia 1975, p. 20-22
365
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogus
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Inhoud
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.1670
11Fd
dl II, p. 781 (C.247)
Pellegrin 1975-1982, deel 1 p. 349-352
elfde eeuw
161
30,4 x 24,5
Frankrijk, St. Maur-des-Fossés
Ex libris op f.179v: Hic est liber sancti Petri Fossatis si quis eum furauerit maledictione
perpetua .....
f.1r-13r. Eclogae
Incipiunt Bucolica id sunt X epistolae Virgilii Maronis. Meliboeus Tityrus ... Publii vergilii
maronis carmen Bucolicon in quo Theocritum uicit explicit. Vtere feliciter
f.13v-44v Georgica (cum argumento Ps. Ovidii)
Publii Vergilii Maronis Georgicorum liber primus incipit …. Publii Vergilii Maronis
Georgicorum liber quartus explicit
f.44v AL 634
Versiculi Obidii nasonis super duodecim libros Aeneidos incipiunt feliciter
M Ps. Ovidius Argumentum Aeneidos I
Inc: Eneas primo Libie depellitur oris …
M Vergilius Praef. Aeneidos
Inc : Ille ego qui quondam (zie ook reg.lat 1495)
f.44v-45r Origo Troianorum
inc : Dardanus ex Ioue et Electra filia
f.45r-178r Aeneis (cum Argumento Ps. Ovidii II-XII)
Incipit Aeneidorum liber primus … explicit
M Seruius (comm.praef excerptum)
178v AL 672 (toegevoegd in de veertiende eeuw)
-Ps. Ovidius Arg. Aen. I
f.179r AL 261
f.5r-6r Ecloga 4
f.95v-107r Aeneis 6
1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (30 tot 42 regels).
Veel glossen in de hand van de kopiist, gekopieerd in de marge van het manuscript.
11Fd bevat geen doorlopende commentaar maar interlineaire en marginale glossen die
gedeeltelijk uit Servius komen.
366
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogi
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Inhoud
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
Parijs, Bibliothèque nationale, 10308
11Ic
dl. II, p. 765 (C.191)
Delisle, 1863-1871, deel I, p. 69
elfde eeuw, twaalfde eeuw (Delisle)
167
32,8 x 22,5
Italië, Zuid, Napels?
Beneventaans handschrift. Op folio 2r bevinden zich tekeningen van Christus en drie apostelen
en op de folio’s 105v. en 171v. fantasiedieren.
f.1v argumentum Ecl. & Georg.
Carmen Ouidii….
f. 1v-2r AL 672
Incipit carmen Octiauiani Augusti de Virgilio
f.2r AL 261
Epithaphium quod Virgilius scripsit in Ballistam
f.2r Culex (excerptum)
Epithaphium in culicem
f.2r epithaphium Vergilii
Epithaphium ipsius
f.3v-13v Eclogae
… X. egloge explicit
f.14r-41v Georgica
Puplii Vergilii Maronis liber primus georgicon incipit ... explicit liber IIII Georgicon
f.41v AL 634 (Basili, DeXII libris Aeneidos
Incipiunt uersus in XII libros Eneidos
f.41v-172v Aeneis
Publii Virgilii Maronis liber primus Eneidos incipit ... Puplii Virgilii Maronis liber XII explicit
feliciter
f.6v-7v Ecloga 4
f.90v-102r Aeneis 6
1 kolom met de tekst van Vergilius (40 regels)
Bij de geëditeerde passages bevinden zich enkele marginale glossen, het grootste deel is
interlineair.
Loew 1980, deel II, p. 115
Murgia 1975, p. 51
Savage 1932, p. 117-119
367
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Datering
Munk Olsen
Catalogi
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Inhoud
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.2090
11Ie
elfde, twaalfde eeuw
dl. II, p. 784 (C.253)
Pellegrin 1975-1982, deel 1, p. 512,513
Ruysschaert 1973, n.107, p. 54
Loew 1980, p. 168.169
183
32,6 x 19,1
Italië, Zuid
beneventaans schrift, type Bari
f.8r-11v Eclogae
11v. AL 256
f.11v-42v Georgica (cum argumentis Ps.Ovidii I-II, IV)
f.42v-43 AL 664
Ps. Asonius seu Ps Cato Nomina Musarum
f. 43r-182v Aeneis (cum argumentis Ps. Ovidii)
f.182v-183 AL 672
f.97r-109v Aeneis 6
1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (34-36 regels).
Glossen uit de elfde, twaalfde en dertiende eeuw. Veel marginale glossen.
De interlineaire glossen gebruiken Servius vaak als basis maar voegen gechristianiseerde
informatie toe.
Lowe 1932, p. 50-51
368
Volledige
signatuur
Verkorte
signatuur
Munk Olsen
Catalogi
Datering
Aantal folio’s
Maat
Herkomst
Bijzonderheden
Inhoud
Ecloga 4 en
Aeneis 6
Opmaak
Bijzonderheden
glossen
Servius
Overige
literatuur
Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, ottob.lat.3313
11If
dl.II p. 778 (C.236)
Pellegrin 1975-1982, deel I, p. 832-834
elfde eeuw
148
28,0 x 18,5
Italië
Eigenaar f.2r Siluester Iohannis (vijftiende eeuw)
f.1r-v Donatus seu Suetonius, Vita Vergili (excerpta)
f.1v- Ps. Ovidius, Argumenta Aeneidos
f.2v AL 672
f.3r AL 257
inc. Sic uos non uobis uellera fertis oues …
f.3v AL 256-257
M f.9v Ovidius Tristia (excerptum)
M f.9v-65r Ovidius Metamorphoses (excerpta)
f.3v-14r Eclogae
f.14r.-40r Georgica (cum argumentis Ps. Ovidii I-III)
f.40r AL 634
f.40r-148v Aeneis (cum argumentis Ps. Ovidii II-III, VI, VIII, X, XII)
f.6v-7r Ecloga 4
f.80v-91r Aeneis 6
1 kolom met de tekst van Vergilius (57-58 regels per kolom).
Tot en met f.64v. twaalfde eeuws marginaal commentaar gebaseerd op Servius, daarna hier en
daar glossen in de marge, voornamelijk interlineair.
Sanford 1924, p. 236 n.370
369
370
Bibliografie
Primaire bronnen
Anthologia Latina, Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, Shackleton,
D., Stutgard 1982- ...
Augustinus, De doctrina christiana, Green, R. (ed.), Oxford, 1995.
Augustinus, Confessiones, Goold, G. (ed.) Leipzig, 1912.
Boëthius, De consolatione Philosophia: opuscula theologica, Moreschini, C. (ed.), Leipzig, 2005.
Cassiodorus, Magni Aurelii Cassiodori Variarum libri XII, Fridh, A. (ed.), Turnhout, 1973.
Cassiodorus, Cassiodori senatoris Institutiones, Mynors, R. (ed.), Oxford, 1963.
Cicero, Oratio pro L. Murena, Kasten, H. (ed.), Leipzig, 1972.
Donatus, Tiberi Claudi Donati ad Tiberium Claudium Maximum Donatianum filium suum
interpretationes Vergilianae, Georgius, H. (ed.), Stuttgart, 1996.
Ennius, Ennianae poesis reliquiae, Vahlen, J. (ed.), Leipzig, 1903.
Fulgentius Mythographus, Expositio Virgilianae continentiae secundum philosophos moralis,
Helm, R. (ed.), Leipzig, 1970.
Gellius, A. Gellii noctium Atticarum libri XX, Hertz, M., Hosius, C. (ed.), Leipzig, 1903.
Heinricus Autissiodorensis, Homiliae per circulum anni, Quadri, R. (ed.), Turnhout, 1992-1994.
Hildebert Cenomanensis, Moralis philosophia, Bourassé, J. (ed.), Parijs, 1893.
Horatius, De arte poetica (epistula ad Pisones), Shackleton, D. (ed.), Oxford, 1995.
Horatius, Carmina in: Q. Horati Flacci Opera, Klingner, F. (ed.), Leipzig, 1959.
Isidorus Hispalensis, Etymologiarum sive originum libri XX, Lindsay, W. (ed.), Oxford, 1911.
Iunius Phylargyrius, Explanatio in Bucolica Vergilii (recensio II - excerpta contaminata), in:
Servii grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii, vol III, 2, Thilo, G., Hagen, H.
(ed.), Leipzig, 1881-1902.
Iuvenalis, Iunii Iuvenalis Saturae sedecim, Willis, J. (ed.), Leipzig, 1997.
Lactantius, L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Brandt, S. (ed.), Turnhout, 1890.
Macrobius, Ambrosii Theodosii Macrobii Saturnalia, Willis, J. (ed.), Leipzig, 1970.
Macrobius, Commentarii in somnium Scipionis, Willis, J. (ed.), Leipzig, 1970.
Mythographi Vaticani I et II, Kulcsár, P. (ed.), Turnhout, 1987.
371
Plinius, C. Plinii Secundi Naturalis historiae libri XXXVII, Mayhoff, K. (ed.), Leipzig,
1892-1909.
Plotius Sacerdos, Artes grammaticae in: Grammatici Latini, Keil, H. (ed.), Hildesheim, 1961, vol.
VI, p. 427-546.
Statius, P. Papini Stati Thebais, Klotz, A. (ed.), Leipzig, 1973.
Scholia Bernensia ad Vergili Bucolica atque Georgica, Hagen, H. (ed.), Leipzig, 1867.
Scholia Bernensia in Vergilii Bucolica et Georgica, Cadili, L. e.a. (ed.), 2 dln.,
Amsterdam 2003- ...
Servius Grammaticus, Commentarius in Vergilii Aeneidos libros, Servii Grammatici qui feruntur
in vergilii carmina commentarii, vol I-III, Thilo, G., Hagen, H. (ed.), Leipzig, 1881-1892.
Servius Grammaticus, Servianorum in Vergilii carmina commentariorum editio Harvardiana
lancastriae pennsylvaniarum, Rand, E., e.a. (ed.), Lancaster, 1946.
Terrentius, P. Terenti Afri comoediae, Fleckeisen, A. (ed.), Leipzig, 1898.
Vergilius Opera, Mynors, R. (ed.), Oxford, 1969.
‘Vergil-Viten’, Bayer, K. (ed.) in: Vergil Landleben, Götte, J., Götte, M. (ed.), München, 1977.
Vitae Vergilianae antiquae, Brugnoli, G., Stok, F. (ed.), Rome, 1997.
Secundaire bronnen
Alexander, J., Gibson, M., Medieval learning and literature: essays presented to Richard William
Hunt, Oxford, 1976.
Allen, D., Mysteriously meant: the rediscovery of pagan symbolism and allegorical interpretation
in the Renaissance, Baltimore, 1970.
Alpers, P., The singer of the Eclogues: a study of Vergilian pastoral, Berkeley, 1979.
Alton, E., Wormell, D., ‘Ovid in the mediaeval Schoolroom’ in: Hermathena 94 (1960), p. 21-38.
Aspinwall, M., Les écoles épiscopales et monastiques de l'ancienne province ecclésiastique de
Sens du VIe au XIIe siècle. Les maîtres et les matières de l'enseignement, Parijs, 1904.
Auerbach, E., Literatursprache und Publikum in der lateinischen Spätantike und im Mittelalter,
Bern, 1958.
Banniard, M., Viva voce: communication écrite et communication orale du IVe au IXe siècle en
Occident latin, Parijs, 1992.
Barabino, I., Interpretationes Vergilianae minores, 4 dln., Genua, 1991.
Bardon, H., Vergiliana: recherches sur Virgile, Leiden, 1971.
Bartelink, C., ‘Vergilius in de Middeleeuwen’ in: Lampas 15 (1982), p. 43-67.
372
Barwick, K., ‘Zur Serviusfrage’ in: Philologus 70 (1911), p. 106-145.
Battaglia, S., ‘La tradizione di Ovidio nel medioevo’ in: Filologia romanza 6 (1959), p. 185-224.
Beddie, J., ‘The ancient classics in the Medieval libraries’ in: Speculum 5 (1930), p. 3-20.
Benko, S., ‘Virgil’s Fourth Eclogue in Christian interpretation’ in: Temporini, H. en Haase, W.,
Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der
neueren Forschung, Berlijn, New York, 1980, deel 31.1, p. 646-678.
Beeson, C., ‘Insular symptoms in the Commentaries in Virgil’ in: Studi medievali 5 (1932),
p. 81-100.
Bernard, J., Vergil at 2000, commemorative essays on the poet and his influence, New York,
1986.
Bieler, L., The grammarians craft, an introduction to textual criticism, New York, 1965.
Binder, G., Jehne, M., Saeculum Augustum II: Religion und Literatur, Darmstadt, 1988.
Bischoff, B., ‘The study of foreign languages in the Middle Ages’ in: Speculum 36 (1961),
p. 209-224.
Bischoff, B., Mittelalterliche Studien, Asgewählte Aufsätze zur Schriftkunde und
Literaturgeschichte, 2 dln., Stuttgart, 1967.
Bisschoff, B., Die Südostdeutschen Schreibschulen un Bibliotheken in der Karolingerzeit, 2 dln.,
Wiesbaden, 1974.
Bischoff, B., Paläographie des römischen Altertums und des abenländischen Mittelalters,
Berlijn, 1979.
Bishop, T., English Caroline Minuscule, Oxford, 1971.
Bland, C., The teaching of grammar in late medieval England, an edition with commentary of
Oxford, Lincoln College MS Lat. 130, East Lansing, 1991.
Bolgar, R., Classical influences on European culture a.d. 500-1500: proceedings of an
international conference held at King’s college, Cambridge, 1969, Cambridge, 1971.
Bonnet., M, Le latin de Grégoire de Tours. Hildesheim, 1968.
Brown, G., The Carolingian Renaissance in: McKitterick, R., Carolingian culture: emulation and
innovation, Cambridge, 1994, p. 1-51
Brummer, J., Vitae Vergilianae, Leipzig, 1912.
Bullough, D., Carolingian renewal: sources and heritage, Manchester, 1991.
Butzer, P, Lohman, D (ed.), Science in Western and Eastern civilization in Carolingian times,
Basel, 1993.
Camps, W., An introduction to Virgil’s Aeneid, Londen, 1969.
373
Capelli, A., Dizionario di abbreviature Latine, Milaan, 1990.
Carruthers, M., The book of memory, a study of memory in Medieval culture, Cambridge, 1990.
Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae, 4 dln., Parijs, 1739-17441403.
Chase, W., The ars minor of Donatus, Madison, 1926.
Clanchy, M., From memory to written record, England 1066-1307, Oxford, 1979.
Clark, A., The descent of manuscripts, Oxford, 1918.
Clausen, W., A commentary on Virgil, Eclogues, Oxford, 1994.
Cohen, E., Jong, M., de, Medieval transformations: texts, power and gifts in context,
Leiden, 2001.
Commager, S., Virgil, a collection of critical essays, New Jersey, 1968.
Connington, J., Nettleship, H., The works of Virgil, 2 dln., Hildesheim, 1963.
Contreni, J., ‘A propos de quelques manuscrits de l’école de Laon’, in: Le Moyen Age 78 (1972),
p. 29-37.
Contreni, J., The Cathedral school of Laon from 850 to 930, its manuscripts and masters,
München, 1978.
Contreni, J., Codex Laudunensis, 468: a ninth-century guide to Virgil, Sedulius and the Liberal
arts, Turnhout, 1984.
Contreni, J., Carolingian learning masters and manuscripts, Hampshire, 1992.
Comparetti, D., Virgilio nel medioevo, Florence, 1955.
Courcelle, P., ‘Les exégèses chrétiennes de la quatrième églogue’ in: Revue des études anciennes
59 (1957), p. 294-319.
Courcelle, P., Late latin writers and their Greek sources, vert. Wedeck, H., Cambridge, 1969.
Courcelle, P., Lecteurs païens et lecteurs chrétiens de l' Énéide, 2 dln., Parijs, 1984.
Curtius, E., Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bern, 1978.
Daintree, D., ‘The Virgil commentary of Aelius Donatus; black hole or éminence grise?’ in:
Greece and Rome 37 (1990), p. 65-79.
Daintree, D., ‘Virgil and Virgil Scholia in Early Medieval Ireland’ in: Romanobarbarica 16
(1999), p. 347-361.
Delisle, L., Inventaire des manuscripts latins conserves à la Bibliothèque Nationale sous les
numéros 8.823-18.613, 5 dln., Parijs, 1863-1871.
1403 Het vervolg van deze catalogus is: Delisle, L., Inventaire des manuscripts latins conserves à la
Bibliothèque Nationale sous les numéros 8.823-18.613, 5 dln., Parijs, 1863-1871.
374
Delisle, L., ‘Virgile copié au Xe siècle par le moine Rahingus’ in: Mélanges d'archéologie et
d'histoire de l’école française de Rome 6 (1886), p. 245-246.
Delisle, L., ‘Deux manuscrits de l’abbaye de Flavigny au Xe siècle’ in: Mémoires de la
commission des antiquités de la Côte d’or, 11 (1887), p. 225-232.
Dell’Omo, M., Virgilio e il chiostro, manoscritti di autori classici e civiltà monastica,
Montecassino, 1996.
Diem, A., ‘The emerge of monastic schools, the role of Alcuin’ in: Houwen, L., Macdonald, A.,
Alcuin of York, Groningen, 1998, p. 27-44.
Dijk, H., van, Dwergen op de schouders van reuzen: studies over de receptie van de Oudheid in
de Middeleeuwen, Groningen, 1990.
Dionisotti, A., ‘From Ausonius’ schooldays: a schoolbook and its relations’ in: Journal of Roman
studies 72 (1982), p. 83-125.
Donoghue, D., ‘Word order and poetic style: auxiliary and verbal in ‘the metrics of Boethius’ in:
Anglo-Saxon England 15 (1986), p. 167-196.
Dummler, E., ‘Aus Handschriften’ in: Neues Archiv 5 (1880), p. 427-437.
Ehrle, F., Libaert, P., Specimina codicum latinorum vaticanorum, Berlijn, 1927.
Finch, C., ‘Codex Reg.lat.1719 in the manuscript tradition of Carmina duodecim sapientum in:
Transactions and proceedings of the American Philological Association 94 (1963), p. 55-72.
Finch, C., ‘Anthologia Latina (Riese) 679 in Reg.lat 1669 and Pal.lat.1341’ in: Classical
Philology 69 (1974), p. 56-61.
Finch, C., ‘Fragments of a new Vita vergiliana in codex Reg.lat.1669’ in: American Journal of
Philology 95 (1974), p. 210-211.
Fowler, D., ‘The Virgil commentary of Servius’ in: Martindale, C., The Cambridge companion to
Virgil, Cambridge, 1997, p. 73-78.
Frazer, J., The golden bough, a study in magic and religion, Londen, 1976.
Funaioli, G., Esegesi Virgiliana antica, Milaan, 1930.
Gadow, H., von, Die althochdeutsche Aratorglossen der Handschrift Trier 1464, München, 1974.
Ganz, D., ‘Book production in the Carolingian empire and the spread of caroline minuscule’ in:
McKitterick, R., e.a., The new Cambridge medieval history, dl. 2, Cambridge, 1995.
Garrison, M., ‘The emerge of Carolingian Latin Literature and the court of Charlemagne’ in:
McKitterick, R., Carolingian culture: emulation and innovation, Cambridge, 1994, p. 111-141.
Glauche, G., Schullektüre im Mittelalter: Entstehung und Wandlungen des Lektürekanons bis
1200 nach den Quellen dargestellt, München, 1970.
Goold, G., ‘Servius and the Helen episode’ in: Harvard Studies in Classical Philology 74 (1970),
p. 101-168.
375
Gorman, M., ‘Wigbod and biblical studies under Charlemagne’ in: Revue Bénédictine 107 (1997),
p. 40-76.
Gotoff, H., ‘On the fourth Eclogue of Virgil’ in: Philologus 3 (1967), p. 66-79.
Hagen, H., Catalogus codicum Bernensium (bibliotheca Bongarsiana), Bern, 1874-1875.
Hagendahl, H., Augustine and the Latin classics, Göteborg, 1967.
Hamesse, J. (ed.), Les manuscrits des lexiques et glossaires de l’antiquité tardive à la fin du
Moyen-Age: actes du Colloque international organisé par le Ettore Majorana Centre for
Scientific Culture, Louvain-la-Neuve, 1994.
Harrison, S. (ed.), Oxford readings in Vergil's Aeneid, Oxford, 1990.
Herren, M., Insular latin studies: papers on latin texts and manuscripts of the British isles, 5501066, Toronto, 1981.
Hexter, R., Ovid and medieval schooling: studies in medieval school commentaries on Ovid's ars
amatoria, epistulae ex ponto and epistulae heroidum, München, 1986.
Hilhorst, A., De heiligenverering in de eerste eeuwen van het christendom, Nijmegen, 1988.
Hoffman, R., The Sankt Gall priscian commentary, 2 dln., Münster, 1996.
Hoffman, R., ‘Some New Facts Concerning the Knowledge of Vergil in Early Medieval Ireland’
in: Études celtiques 25 (1988), p. 189-212.
Horsfall, N., A companion to the study of Virgil, Leiden, 1995.
Holtz, L., Donat et la tradition de l’enseignement grammatical: étude sur l’Ars Donati et sa
diffusion (IVe-IXe) siècle) et édition critique, Parijs, 1981.
Houwen, L. en MacDonald, A., Alcuin of York, Groningen, 1998.
Hunt, T., Teaching and learning Latin in thirteenth century England, 3 dln., Cambridge, 1991.
Hunt, R, The history of grammar in the Middle Ages, Collected papers, Amsterdam, 1980.
Illmer, F., Formen der Erziehung und Wissensvermittlung im frühen Mittelalter, Quellenstudien
zur Frage der Kontinuität des abendländischen Erziehungswesens, München, 1971.
Irvine, M., ‘Bede the grammarian and the scope of grammatical studies in eight-century
Northumbria’ in: Anglo-Saxon England 15 (1986), p. 15-44.
Irvine, M., The making of textual culture, ‘Grammatica’ and Literary Theory, 350-1100,
Cambridge, 1994.
Jones, L., ‘The influence of Cassiodorus on medieval culture’ in: Speculum 20 (1945),
p. 433-442.
Jones, J., ‘Allegorical intepertation in Servius’ in: Classical Journal 56 (1960), p. 217-226.
Jones, J., ‘The Allegorical traditions of the Aeneid’ in: Bernard, J., Vergil at 2000,
commemorative essays on the poet and his influence, New York, 1986, p. 107-132.
376
Jones, J., An Aeneid commentary of mixed type, the glosses of Mss Harley 4946
and Ambrosius G111 inf, Toronto, 1996.
Jong, M., de, ‘De school in de dienst des Heren, kloosterscholen in het Karolingische rijk’ in:
Stuip, R., Scholing in de Middeleeuwen, Hilversum, 1995, p. 57-85.
Jong, M., de, In Samuel’s image, child oblation in the Early Medieval West, Leiden, 1996
Jong, M., de, ‘From Scolastici to Scioli, Alcuin and the formation of an intellectual élite’ in:
Houwen, L. en MacDonald, A., Alcuin of York, Groningen, 1998, p. 45-57.
Kaster, R., ‘Macrobius and Servius: verecundia and the grammarians function’ in: Harvard
Studies in Classical Philology 84 (1980), p. 219-262.
Kaster, R., ‘The grammarians authority’ in: Classical Philology 75 (1980), p. 216-241.
Kaster, R., Guardians of language: the grammarian and society in late antiquity, Berkely, 1988.
Klingner, F., Virgil, Bucolica, Georgica, Aeneis, Zürich, 1967.
Kristeller, P., Latin manuscript books before 1600, München, 1960.
Lambert, P.-Y., ‘Les glosses celtiques aux commentaries de Virgile’ in: Études celtiques 23
(1986), p. 81-123.
Lapidge, M., Studies in early mediaeval latin glosseries, Hamshire, 1996
Law, V., ‘The Latin and Old English glosses in the ‘ars Tatuini’’ in: Anglo-Saxon England 6
(1977), p. 77-89.
Law, V., The insular latin grammarians, Woodbridge, 1982.
Law, V., Wisdom, authority and grammar in the seventh century: decoding Virgilius Maro
grammaticus, Cambridge, 1995.
Law, V., Grammar and grammarians in the early Middle Ages, Londen, 1997.
Law, V., The history of linguistics in Europe from Plato to 1600, Cambridge, 2003.
Lazzarini, C., ‘Elementi di una poetica Serviana. Osservazioni sulla costruzione del racconto nel
commentario all’Eneide’ in: Studi Italiani di Filologia Classica, Terza serie 7 (1989), p. 56-108.
Lectures médiévales de Virgile: actes du colloque organisé par l`École française de Rome, Rome
25-28 Octobre 1982, Rome, 1985.
Legendre, C., ‘Études Fragment d’un commentaire sur les Bucoliques, commentaire de Églogue
VI (Biblioth. De Chartres, manuscit 13)’ in: Bibliothèque de l’ École des hautes études 165
(1907), p. 1-41.
Lehmann, P., ‘Das Verhältnis der abendlandischen Kirche (bis 800) zu Literatur und
Gelehrsamkeit’ in: Le chiese nei regni dell'Europa occidentale e i loro rapporti con Roma sino al
800, Spoleto, VII, 2 (1960), p. 613-632.
Lehmann, P., Erforschung des Mittelalters: Ausgewählte Abhandlungen und Aufsätze, 5 dln.,
Leipzig, 1941.
377
Leonardi, C., Nuove poetiche tra secolo IX e XI, Spoleto, 1961.
Loew, E., The Beneventan Script: a history of the South Italian minuscule, 2 dln., Rome, 1980.
Löfstedt, E., Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Atheriae, Uppsala, 1911.
Lowe, P., ‘Virgil in South Italy. Facsimiles of eight manuscripts of Virgil in Beneventan script’
in: Studi medievali, serie 2, 5 (1932), p. 43-51.
Ludwig, G., Cassiodor, über den Ursprung der abendländischen Schule, Frankfurt am
Main, 1967.
Marrou, H., Histoire de l'éducation dans l'antiquité, Paris, 1965.
Martindale, C., The Cambridge companion to Virgil, Cambridge, 1997.
McKeon, R., ‘Rhetoric in the Middle Ages’ in: Speculum 27 (1942), p. 1-32.
McKitterick, R., The Carolingians and the written word, Cambridge, 1989.
McKitterick, R., The uses of literacy in early mediaeval Europe, Cambridge, 1990.
McKitterick, R., Carolingian culture: emulation and innovation, Cambridge, 1994.
McKitterick, R., Books, scribes and learning in the Frankish kingdoms 6th-9th centuries,
Hampshire, 1994.
McKitterick, R., e.a., The new Cambridge medieval history, dl. 2, Cambridge, 1995.
Mohrmann, C., Études sur le latin des chrétiens, 4 dln., Rome 1961-1977.
Mostert, M., ‘Kennisoverdracht in het klooster: over de plaats van lezen en schrijven in de
vroegmiddeleeuwse monastieke opvoeding’ in: Stuip, R, Scholing in de Middeleeuwen,
Hilversum, 1995, p. 87-126.
Munk Olsen, B., L’étude des auteurs classiques latins aux XIe et XIIe siècles, 3 dln., Parijs,
1982-1989.
Munk Olsen, B., ‘La popularité des textes classiques entre le IX et le XII siècle’ in: Revue
d’histoire des textes 14 (1984), p. 169-181.
Murgia, C., Prolegomena to Servius 5- the manuscripts, Berkely, 1975.
Murphy, J., Rhetoric in the Middle Ages, a history of rhetorical theory from Saint Augustine to
the Renaissance, Berkely, 1974.
Nat, P., van der, Poeta maximus, enige beschouwingen over de receptie en beoordeling van
Vergilius' Aeneis in de Oudheid, Leiden, 1976.
Nogara, B., Codices Vaticani Latini III, Rome, 1912.
Oppermann, H., Wege zu Vergil, drei Jahrzehnte Begegnungen in Dichtung und Wissenschaft,
Darmstadt, 1963.
378
Orbán, Á., ‘Augustinus en Cassiodorus, twee pogingen om het heidens Latijns onderwijs te
kerstenen’ in: Stuip, R, Scholing in de Middeleeuwen, Hilversum, 1995, p. 37-56.
Orbán, Á., Aratoris subdiaconi Historia apostolica, Corpus Christianorum, Series Latina CXXX
(Pars I) en Series Latina CXXXA (Pars II: Glossae), Turnhout, 2006.
O’Sullivan, S., Early medieval glosses on Prudentius’ Psychomachia, Leiden, 2004.
Otis, B., Virgil, a study in civilized poetry, Oxford, 1963.
Pellegrin, E., Les manuscrits classiques latins de la bibliothèque Vaticane, 3 dln., Parijs,
1975-1982.
Pollman, K., Doctrina christiana: Untersuchungen zu den Anfängen der christlichen Hermeneutik
unter besonderer Berücksichtigung von Augustinus’ De doctrina christiana, Freiburg, 1996.
Porter Stork, N., Through a gloss darkly, Aldhelm’s riddles in the British Library ms Royal
12.C.xxiii, Toronto, 1990.
Putnam, M., Virgil's pastoral art, studies in the Eclogues, Princeton, 1970.
Putnam, M., Virgil’s Aeneid, interpretation and influence, Chapel Hill, 1995.
Rand, E., ‘Is Donatus commentary on Virgil lost?’ in: Classical Quarterly 10 (1916), p. 158-164.
Rand, E., ‘The medieval Virgil’ in: Studi medievali 5 (1932), p. 418-442.
Reynolds, L., Wilson, N., Scribes and scholars, Oxford, 1974.
Reynolds, S., Medieval reading, grammar, rhetoric and the classical text, Cambridge, 1996.
Riché, P., Éducation et culture dans l’Occident barbare (VIe-VIIIe siècles ), Parijs, 1962.
Riché, P., De l’éducation antique à l’éducation chevaleresque, Parijs, 1968.
Riché, P., Écoles et enseignement dans le Haut Moyen Age: fin du Ve siècle-milieu du XIe siècle,
Parijs, 1979.
Riché, P., Éducation et culture dans l’occident medieval, Parijs, 1993.
Rigg, A., Wieland, G., ‘A Canterbury classbook of the mid-eleventh century (the Cambridge
Songs' manuscript)’ in: Anglo-Saxon England 4 (1975), p. 113-130.
Robinson, F., ‘Syntactical glosses in Latin manuscripts of Anglo-Saxon provenance’ in: Speculum
48 (1973), p. 443-475.
Rouse, R., ‘Florilegia and latin classical authors in twelfth and thirteenth century Orleans’ in:
Viator 10 (1979), p. 131-160.
Ruysschaert, J., Survie des classiques latins: exposition de manuscrits vaticans du IVe au XVe
siècle: 14 avril-31 décembre 1973, Vaticaanstad, 1973.
Sanford, E., ‘The use of classical authors in the Libri Manuales’ in: Transactions and
Proceedings of the American Philological Association, 55 (1924), p. 190-248.
379
Savage, J., ‘The scholia in the Virgil of Tours, Bernensis 165’ in: Harvard Studies in Classical
Philology 36 (1925), p. 91-164.
Savage, J., ‘Notes on some unpublished scholia in a Paris manuscript of Virgil’ in: Transactions
and Proceedings of the American Philological Association 56 (1925), p. 229-241.
Savage, J., ‘Was the commentary on Virgil by Aelius Donatus extant in the ninth century?’ in:
Classical Philology 26 (1931), p. 405-411.
Savage, J., ‘The manuscripts of the commentary of Servius Danielis on Virgil’ in: Harvard
Studies in Classical Philology 43 (1932), p. 77-121.
Savage, J., ‘Mediaeval notes on the sixth Aeneid in Parisinus 7930’ in: Speculum IX, 1934, p.
204-212.
Savage, J., ‘The manuscripts of Servius’ Commentary on Virgil’ in: Harvard Studies in Classical
Philology 45 (1934), p. 157-204.
Schindel, U., Die lateinischen Figurenlehren des 5. bis 7. Jahrhunderts und Donats
Vergilkommentar, Göttingen, 1974.
Schmidt, V., Redeunt Saturnia Regna: Studien zu Vergils vierter Ecloga, Groningen, 1977.
Schwarz, A., ‘Glossen als Texte’ in: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und
Literatur 99 (1977), p. 25-36.
Schwartz, M., VergiliusAeneis,Amsterdam, 1995.
Stock, B., Augustine, the reader: meditation, self-knowledge, and the ethics of interpretation,
Cambridge, 1996.
Stuip, R., Scholing in de Middeleeuwen, Hilversum, 1995.
Tarrant, J., ‘Aspects of Virgil’s reception in antiquity’ in Martindale, C., The Cambridge
companion to Virgil, Cambridge, 1997, p. 56-72.
Teeuwen, M., Harmony and the music of the spheres, the ars musica in ninth-century
commentaries on Martianus Capella, Leiden, 2002.
Teeuwen, M., The Vocabulary of Intellectual Life in the Middle ages, Turnhout, 2003.
Temporini, H., Haase, W., Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, Geschichte und Kultur
Roms im Spiegel der neueren Forschung, deel 31.1 3n 31.2, Berlijn, New York, 1980.
Thomas, É., Scoliastes de Virgile; Essai sur Servius et son commentaire sur Virgile, Parijs, 1880.
Timpanaro, S., Per la storia della filologia virgiliana antica, Rome, 1986.
Travis, A., ‘Donatus and the scholia Danielis: a stylistic comparison’ in: Harvard Studies in
Classical Philology 53 (1942), p. 157-169.
Ussani, V., ‘In margine al Comparetti’ in: Studi medievali, n.s. 5 (1932), p. 1-42.
Väänänen, V., Introduction au latin vulgaire. Parijs, 1981.
380
Vatasso, M., e.a., Codices Vaticani Latini, Vaticaanstad, 1912- ...
Vollmer, F., P. Virgilii Maronis Iuvenalis ludi libellus, München, 1908.
Waldrop, G., ‘Donatus, the interpreter of Vergil and Terence’ in: Harvard Studies in Classical
Philology 38 (1927), p. 75-142.
Waltz, R., ‘Sur la 4e bucolique de Virgile’ in: Les études classiques 26 (1958),
p. 3-20.
Ward Jones, J., ‘The so-called Silvestris commentary on the Aeneid and two other interpretations’
in: Speculum 64 (1989), p. 835-848.
Wieland, G., The Latin glosses on Arator and Prudentius in Cambridge University library, Ms
Gg.5.35, Toronto, 1983.
Wieland, G., ‘Latin lemma-latin gloss: the stepchild of glossologists’ in: Mittellateinisches
Jahrbuch 19 (1984), p. 91-99.
Wieland, G., ‘The glossed manuscript: classbook or librarybook?’ in: Anglo-Saxon England 14
(1986), p. 153-173.
Williams, G., The nature of Roman Poetry, Oxford, 1983.
Williams, G., Technique and ideas in the Aeneid, New Haven, 1983.
Williams, R., Virgil, his poetry through the ages, Londen, 1982.
Williams, R., The Aeneid of Virgil; a companion to the translation of C. Day Lewis, Bristol, 1985.
Woods, M., ‘Editing medieval commentaries: problems and a proposed solution’ in: Transactions
of the Society of Textual Scholarship 1 (1981), p. 133-145.
Wright, R., Latin and the romance languages in the early Middle Ages, Pennsylvania, 1991.
Wright, R., A sociophilological study of late Latin, Turnhout, 2002.
381
382
Summary
This book addresses the reception of the fourth Eclogue and the sixth book of the Aeneid
of Virgil. This has resulted in an edition of a corpus of glosses and annotations of both
texts in seventeen manuscripts that date from between the ninth and the eleventh century
and originate from France and Italy. In this edition, the ‘univocal diversity’ of the
material is striking – univocal because the commentaries are generally based on
Servius’s Late Antique commentary; diverse because Servius’s commentary take on
many different forms and formats, and because a wide range of grammatical clues that
are not Servius’s are characteristic for the glosses. The sum of these Virgil annotations
gives a rich illustration of the educational tradition and the underlying method of
teaching Latin in the Middle Ages.
Even Vergil’s peers considered his work not only exceptional pieces of art, but also
examples of perfect Latin. In Late Antiquity, several commentaries on the works of the
Roman poet appeared, using existing grammatical terminology and accompanying
cultural background information to explain Vergil’s lines. Of these commentaries, that of
the fourth century grammarian Servius is the most important and most complete version
to have been handed down to us. This commentary serves as foundation for almost all
annotations in the margins of the text fragments that I studied. In the medieval school,
Vergil and Servius are practically inseparable.
The context of Servius’s commentary – in particular, the function of grammarians in late
antiquity – is the subject of the second chapter of this book. Macrobius introduces
Servius in his Saturnalia as an authority and sheds light on the role of grammarians as
teachers and judges of what was ‘proper Latin’. A thorough command of a Latin that
adheres to the rules of grammar, together with a corpus of cultural background
knowledge as provided by the commentaries and grammars, equipped one with a cultural
jargon that was the gateway to social status and success. Mastering this cultural jargon
was the motivation for youngsters to study and master the rules of grammar and ‘proper
Latin’ in Late Antique society, when Latin was the mother tongue of most people. The
Late Antique commentaries reflect this emphasis on cultural and historical knowledge,
grammatical jargon, and the Latin-speaking audience. The commentaries lack a thorough
overview of conjugations and declensions, because these were irrelevant to the audience.
In the third chapter, I address the Late Antique arguments for studying artes liberales
(pagan intellectual ideas) in a Christian society. In De doctrina Christiana and the
Institutiones, Augustine and Cassiodorus plead for a thorough understanding of the artes
(especially grammar) in service of the study and interpretation of the Bible. Augustine’s
De doctrina Christiana is a double defense for studying and using pagan wisdom: He
addresses his Christian contemporaries by arguing that, if they wish to convert literate
pagans, command of the sophisticated Latin jargon is a prerequisite for being accepted as
a full thought partner. He addresses his pagan contemporaries by arguing that the
unpolished text of the Bible is not only a text for illiterate fishermen (like the apostles),
but that this holy text also contains sophisticated metaphors and figures of speech that
are worth studying. One of the most striking characteristics of De doctrina Christiana is
Augustine’s ‘liberal attitude’ towards the Bible as text
Fifth century senator Cassiodorus doesn’t share this liberal attitude with Augustine. His
Institutiones divinarum et saecularium litterarum is in effect a handbook for the
education of the Christian monks in his monastery, Vivarium. The first part of the
Institutiones contains a list of the works that a young monk needs to read in order to
become a fully educated Christian. Cassiodor’s guide is remarkably practical: Not only
383
does he give us an overview of the most important Christian texts of his days; he also
provides revealing insights into practical matters in the daily life of a monk in his
monastery. The work in the scriptorium of Vivarium draws his special attention.
Cassiodorus tells us of his efforts to collect manuscripts and texts for his monks and his
library, complaining about the lack of qualified copyists and correctors. He warns his
monks to have the manuscripts corrected by older and wiser copyists, as younger men
might not recognize the language and formulations of the Bible and change words
unnecessarily. Cassiodorus’ attitude towards the emendation of the Bible text proves
that, over time, the exact formulation of the Bible text has gained much in importance.
The importance that Cassiodorus attaches to the study of the artes liberales is salient in
the second part of the Institutiones, which offers a summary of the most important
knowledge of each art. Like Augustine, Cassiodorus makes it clear that the explicit goal
of studying the liberal arts is to gain a better understanding of the wisdom of the Bible:
The arts provide the basic knowledge needed for a fair interpretation of the Bible.
Through the centuries, this remains the most powerful argument to defend Christians’
reading and studying pagan texts and theories. This same argument is used in the ninth
century Admonitio generalis and Epistola de litteris colendis to stimulate the founding of
schools and intellectual centres (chapter 4). This leads to a dramatic increase of book
production during the Carolingian Renaissance. Like in the time of Cassiodorus,
monasteries now collected and copied books and manuscripts to improve the clergy’s
knowledge of Latin. Again the Late Antique commentaries are used to teach pupils the
background of the Latin language, but by now there has occurred an important change in
the audience: Pupils need additional explanation of the language, because they are no
longer native speakers. Linguistic labelling of grammatical terms, combined with
cultural or mythological information, is no longer enough to provide them with the right
jargon: they need an overview of words, conjunctions and declensions. The old material
is partly lacking in the demands in the new situation; a lack that can partly be solved
with glosses.
This changing need in the teaching of Latin is conspicuous when we study the corpus of
glosses in chapter 5 of this edition. Most striking is the underlying didactic system of the
glosses, which is not based primarily on the Late Antique grammars (Ars Donati) but
much more on what I like to call the ‘horizontal cohesion’ in the text. The glosses help
explain the meaning of the text by filling in words and implicit text parts, explaining
synonyms, and translating and explaining Latin words. The underlying objective seems
to be to help the readers (non-native Latin speakers) understand and interpret the text by
making the compact formulation of the poetry of Vergil as complete as possible. The
formal terminology of the Late Antique grammars is used only occasionally. When we
do find Late Antique grammatical terminology, it is almost without exception copied
from Servius’s commentary – another reflection of the increased need for practical clues
in the text to make the verses of Vergil easier to understand. This need also explains the
fact that the glosses generally agree with the headwords and seem not only to explain
their headword, but also to offer an alternative in the same form in a way that gives the
pupil an opportunity to practice different forms and conjugations. This is not to say that
the Late Antique grammars were not used at all in medieval grammar education. Rather,
I have tried to prove on the basis of this corpus of glosses that, in general, the underlying
teaching method is based on textual correlations and alternative forms much more than
on the educational method that was offered by the Late Antique grammars.
A second striking observation when studying the Vergil glosses of both the fourth
Eclogue and the sixth book of the Aeneid is the omnipresent influence of the Late
Antique commentary of Servius. Throughout, this commentary seems to have been
384
regarded as the standard method for studying the text of Vergil. In some manuscripts,
wide margins are created for copying the complete commentary; in others, parts of the
commentary are copied in the margins and between the lines of Vergil’s text. Servius’s
text is used in various ways: Often, we find shortened versions; often, only the key
words are copied and used. In the oldest manuscripts, parts of the Late Antique text are
often copied to the letter. In the younger manuscripts – e.g., the manuscripts 11Fa and
11Ie – copyists often rewrite the text in a free style, simplifying the formulation and
adding extra information to the text of Serivus. Of all the manuscripts I studied, 11Ie
offers the most divergent treatment of Servius’s text, using the commentary as basis, but
adding a Christianized, allegorical interpretation.
Both the text fragments I studied are very suitable for Christian interpretations. However,
only in very few cases did I find such interpretations. In the glosses on the fourth
Eclogue there are some Christian elements, but they seem to serve merely as ‘one more
option’ from among various Late Antique explanations. The same goes for the glosses on
the sixth book of the Aeneid – with the exception of 11Ie. Maybe the key to this lies in
the remark of the magister of the glosses of 11Ie, who tells us at the end of the sixth book
of the Aeneid that the story of Aeneas is historically nonsense and that the real value of
the story lies in the underlying allegorical truths. The magister of 11Ie takes on the
challenge to explain these allegorical truths, whereas the majority of the glosses stick to
the grammatical explanation.
385
386
Curriculum vitae
Inge Bakker werd op 26 januari 1973 geboren te Engelum. Zij bezocht van 1985 tot 1991
het Christelijk Gymnasium te Leeuwarden. In 1991 schreef ze zich in aan de Universiteit
Utrecht bij de studies Algemene Letteren en Nederlandse Taal- en Letterkunde. In 1994
vertrok ze voor een jaar naar Rome om in de Biblioteca Apostolica Vaticana de door
FIDEM georganiseerde cursus ‘middeleeuwse bronnen’ te volgen. Ze verbleef dat jaar
op het Nederlands Instituut te Rome. In 1997 studeerde ze cum laude af bij Algemene
Letteren op de doctoraalscriptie Gerommel in de marges, Vergiliusreceptie in de
Middeleeuwen, onder begeleiding van Prof. Dr. Á.P. Orbán. In 1998 studeerde ze cum
laude af bij Nederlandse Taal-en Letterkunde op de doctoraalscripte Het achterwerk van
Vergilius, een analyse van Focquenbrochs ‘Aeneas van Vergilius, in zijn Zondaags pak’
onder begeleiding van Dr.A.Gelderblom. Vanaf 1998 tot en met 2003 was zij Assistent
in Opleiding bij Mediëvistiek, ondergebracht bij het Onderzoeksinstituut voor
Geschiedenis en Cultuur van de Universiteit Utrecht. Sinds 2004 is ze werkzaam als
communication specialist bij McKinsey & Company, Inc. The Netherlands.
387