Transcript PDF van tekst

Volksleesboek voor middelbare en lagere
scholen en Vlaemsche huisgezinnen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse
bron
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere
scholen en Vlaemsche huisgezinnen. C. Muquardt, Gent / Leipzig 1854
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/daut002volk01_01/colofon.php
© 2017 dbnl
I
Inleiding.
Ofschoon wy ter zamenstelling dezes historischen leesboeks de vlaemsche tael
gebruikten, hebben wy niet uit den oogen verloren, dat er heden, staetkundig
gesproken, geene Walen of Vlamingen zyn. De grondwet, die alle inwoners onder
eenen scepter vereenigt, geeft hun den algemeenen naem van BELGEN.
Het zou zeker een treurig schouwspel voor 't Vaderland zyn, indien zich by
uitsluiting zyns staetsgenoots een waelsche of een vlaemsche geest in de
regeringswyze opdeed; doch iets heel anders ware het, den eigenaerdigen stamgeest
der beide volksafdeelingen, die samen de belgische natie uitmaken, weder te vinden
buiten hun politisch leven. Hoe vaster zich Wael en Vlaming aen hunne voorvaderlyke
geschiedenis en zeden hechten, des te verder zullen zy zich van den vreemde
verwyderen. Hoe beter Wael en Vlaming
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
II
elkander leeren kennen als van ouds her vereenigde staetsbroeders, te meer zullen
zy zich wederzydig achten en beminnen. Daer zy gemeenschappelyke belangens en
éenzelvige rechten hebben, zoo zullen zy zich aen eene nationale regering hechten,
die beiden beschermt. In 1848, toen een algemeene storm Europas troonen schokte
of verbryzelde, stonden Walen en Vlamingen on hunnen vorst geschaerd, gelyk een
eenig gezin om zynen ervarenen huisvader.
Deze herinnering, deze gevoelens hebben wy door den loop des werks by onzen
lezeren trachten op te wekken en te verbreiden.
Het Staetsbestuer by 't uitzenden eener prysvrage voor het beste historische leesboek
vergunde den schryver alle vryheid in 't kiezen der stof en der kunstform.
Het programma behelsde het volgende voorschrift:
‘Het belgisch- historische Leesboek den lageren en middelbaren scholen voornamelyk
bestemd, moet, wat inhoud en form betreft, even verdienstelyk zyn.
Het werk besta, volgens des schryvers keuze, uit geschiedverhalen,
levensbeschryvingen, schetsen van zeden, plaetsen en instellingen, zoo als ook van
's lands geest- handel- en staetsontwikkeling.
Buiten het vaderlandsche gevoel en de getrouwheid, die zyn werk moeten
kenschetsen, zal de schryver de stylvereischten niet verwaerloozen, noch uit het oog
verliezen, dat er van geene eigenlyke geschiedenis van Belgie spraek is, maer wel
van een
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
III
werk, dat vry zy van den droogen leerstyl: van een leesboek, dat den grootsten getalle
de echte wetenschapsbronne toeganglyk make, dat de vaderlandsliefde verlevendige,
en al onderwyzende, den smaek der talryke lezeren vorme.’
Uit onzer inhoudstafel zal men zien, dat wy zoo goed mogelyk getracht hebben het
programma in zyne hoofd- en onderverdeelingen na te komen.
In de bovenstaende woorden: historisch leesboek, ligt voor ons de aerd des styls
van zulk een werk opgesloten; de schryver mag niet te hoog klimmen, niet te laeg
dalen. Naest wetenschappelyke waerheid moest verscheidenheid onze leus zyn.
Wy vooronderstellen, dat ons boek zich vooral tot jongelingen richt, die de
moedertael kennen, en in haren geest en woordenschat willen ingewyd worden: tot
de hoogere klassen der lagere scholen, tot de verschillende afdeelingen der middelbare
gestichten en tot de vlaemsche huisgezinnen.
Staetkunst geldt by ons voor vaderlandsliefde; die verhevene deugd sluit zich
gaerne den godsdienste aen. Zonder de partyschappen, die zich in eenen staet opdoen,
te beoordeelen; indien zulks zyn plicht niet is, vermydt de volksschryver alle klippen
des aenstoots, geldt het personen of feiten, over welke de tyd zyn duerzaem vonnis
nog niet in 't geschiedenisboek heeft geschreven. De vaderlandsliefde bouwt op eene
onwankelbare grondvest, en als zy spreekt, worden hare loutere gevoelens door alle
andere volken bekrachtigd.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
IV
Wy hebben alom waer 't paste, ongezocht en ongeveinsd, den Staetsbesture recht
laten weêrvaren; wy zyn overtuigd, dat geheel de natie het hierin met ons eens is.
Onze onafhanglykheid rekent op onpartydigheid.
Wy hebben meermalen gesproken over de gedenkstukken, die van onzen
vaderlandschen roem tot des volks oogen spreken; wy hebben ook de poëzie, die tot
zyn harte spreekt, niet mogen voorby gaen. Verscheidenheid was immers eene
vereischte, en waerom zouden wy niet, waer 't pas gaf, uit vlaemschen dichteren
geput hebben? Zal niet menig lezer, wanneer hy de namen der dichteren kent, ook
hunne gewrochten willen lezen? De tael der dichtkunst spreidt immers den grootsten
rykdom van woordenkeuze en woordenvorming ten toon.
Wy hebben ook hier en daer de oude dichters en prozaschryvers in hun oirspronglyk
gewaed doen optreden, opdat de lezer aen ons glorieryk verledene niet heel en al
vreemd zoude blyven. Ook zyn onze archieven den meesten menschen onverstaenbaer,
omdat zy aen de oude schryfwyze niet gewoon zyn. De oude tael wordt gemakkelyk
door 't oor verstaen, omdat het vlaemsch op vasten, wortelryken bodem rust; niet
zoo door 't oog, omdat de ouden meestal den klank zochten weder te geven, terwyl
men thans meer op de afleiding (étymologie) ziet. En daer geen der beide stelselen
ooit volstrekt uitgevoerd werd, noch uit te voeren is, hebben wy meermalen ellendige
twisten zien opryzen, om te weten of een klank op deze of gene wyze moet afgebeeld
worden. Men twistede
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
V
over spelling, en men verloor de hoofdzaek, de vormen der tael, uit den ooge,
namelyk: de verbuiging, de vervoeging en de beheerschte naemvallen.
Wy volgen 't algemeene vlaemsche gebruik der ae, ue en grieksche y, in plaets
van aa, uu en ij; bezigen ch voor t, wanneer de lettergreep kort is, gelyk Bilderdyk
en zyne talryke hollandsche en belgische navolgers, en schryven de g in zulken
gevalle alleenig in legt, ligt, zegt. Met prof. David schryven wy lichaem, kachel,
enz., en verzoeken de jonge lezers, dat zy den korten uitgang lyk niet uitspreken zoo
als in gelyk.
En hiermede leveren wy dit werk aen degenen, die in een boek iets meer dan bloote
verlustiging opsporen. Op leergierige Belgen rekent ons vaderland, als het in de
toekomst staert.
Zoo verre ging onze Inleiding; wy voegen er deze regels by.
Dertien fransche en vyf vlaemsche werken werden ten pryskampe ingezonden.
Een koninglyk besluit noemde de volgende Heeren tot rechters der ingezondene
schriften:
BORGNET, toenmalige Rector der Universiteit van Luik;
FAIDER, thans Justitie-minister;
MOKE, hoogleeraer aen de Universiteit te Gent;
STAS, raedsheer aen 't hof van Cassatie, en
VEYDT, oud-minister.
De uitslag onzer poging staet op den titel dezes boeks te lezen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
1
I
Liefde tot de geboorteplaets en 't vaderland.
O God, die ieder reinen gloed
Geboren voor de onsterflykhede
In 's menschen hemelend gemoed,
Nog met de jaren groeijen doet,
Wat ook haer yzren voet vertrede O God, die wieg en koets van vrede,
Die vaderstad en vaderland,
Die vaderland en menschdom mede,
Omvlecht met éénen zieleband.
Waerom beminnen wy boven alle andere plaetsen op aerde de plaets, waer onze
wiege stond, waer ons de droomen der kindsheid, de vreugdetooneelen der jeugd
omfladderden?
Immers, onze eerste woning, ook dan als zy geringe natuerbekoorlykheden bezit,
schynt ons lief en verrukkend; en het gansche leven door, behaegt ons 't plekjen,
waer wy de eerste lentebloemen plukten, waer zomer en herfst ons aerdbezieën en
kersen, kernvruchten en druiven aenboden; ja, nog in vergevorderde jaren betoovert
ons
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
2
het herdenken aen onze vroegere verblyfplaets, aen de haer omgevende hoven of
vyvers, bosschen of rivieren.
Wat ons evenwel meer dan dit alles uit den vreemde naer onze geboortestede
verlokt, is de herinnering aen menschen, die ons dierbaer zyn en blyven, die dezelfde
denkbeelden als wy bezitten, dezelfde godvrucht in hun harte koesteren, en in alles
wat ons bedroeft of verblydt, innig deel nemen. Die menschen zyn ons bekend,
bevriend, aenverwant: het zyn ouders, broeders of zusters; die menschen spreken
met ons ééne en dezelfde tael, en drukken wat hun lief of leed is met dezelfde
voorvaderlyke klanken uit.
Te rechte, ja, schatten, beminnen wy 't oord, waer we 't daglicht ontfingen, en
diegenen wonen of rusten, aen wie ons een onverbrekelyke liefdeband verknocht,
die over graf en tyd heenreikt.
Bekoorlyk zong dan ook de dichter d'Hulster:
Ach! onder gindschen grafgesteente
Rust alles, wat me ooit dierbaer was:
Rust myner oudren kil gebeente,
Wyn ega 's en myns broeders asch.
Daer laet ik stille tranen vloeijen;
Voel sterker 't hart aen deugden boeijen,
En zie by 't kruis op 't graf geplant
'T verleden en de toekomst leven,
En twee my heilige beelden zweven:
Myn Godsdienst en myn Vaderland!
En zouden wy, christene burgers, dan niet voor ons vaderland leven? Hebben wy
geene overvloedige beweegredenen om 't hoog te schatten en teeder te beminnen?
Reeds door zyne den handel gunstige ligging aen de zee, door zyne eigenaerdige
grenzen van Noord, Oost en Zuid komt het aentrekkelyk voor. Het verblydt ons, dat
zoo vele woningen naest vruchtbare akkers en bloemryke hoven aen bevaerbare
rivieren liggen, dat zoo vele kudden zich op grasryke weîlanden, zoo vele
vrachtwagens op welgebouwde
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
3
wegen ontmoeten. Het verblydt ons niet minder, dat wy op voorbeeldig ingerichte
yzerwegen ons van 't eene uiterste des landes tot het andere, schier vogelsnel, kunnen
begeven, hetzy om handelbelangens of familie- en vriendschaps-betrekkingen. En
is het niet bemoedigend te aenschouwen, hoe alomme dorpen en steden van bloeiende
en groeiende welvaert getuigen?
Wy kunnen nauwelyks een gevoel van fierheid onderdrukken, als wy in 't Oosten
en Zuiden des vaderlands schatten van delfstoffen en metalen in 't licht zien opvoeren,
terwyl de vlaemsche bevolking bepaeldelyker voor 't onderhoud en de kleeding zorgt.
Alles wedyvert ten onzent in de vakken van handel en nyverheid, en dank zy der
bescherming, die ook de nederigste werker geniet, het peil onzer welvaert klimt
immer hooger en hooger.
Zeker is er geene volmaektheid op aerde te hopen, waer ons slechts eene hoogere
wereld voorgespiegeld wordt; doch, indien er vooruitgang te bemerken is, dan moeten
wy 't staetbestuer ten minste eerbiedigen, en den Hemel pryzen: want om des beteren
wille, mogen wy nooit het goede miskennen, dat wy zoo ruimschoots genieten.
Zyn onze wetten en instellingen niet allen zoo volkomen als wy ze wel wenschten
(wellicht draegt er de bevolking en ons tydstip gezamentlyk de schuld van), wy
moeten nogtans openhartig bekennen, dat zy den inboorlingen over't algemeen
voldoen, en dat dezen de wettelyke middels in de hand hebben om dergelyke wetten
en instellingen te doen verbeteren.
Ook staet met ons allen onder 't oppergezag der grondwet een wyze en voorzichtige
Vorst, die onze volksdommelykheid begrypt en die ze meermalen (vooral toen
ontlangs in 1848, gansch Europa in oproersvlammen sloeg), uit dreigende gevaren
wist te redden.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
4
Indien wy voortstappen in 't spoor van zedelykheid en godsdienst, van onderwerping
aen overheid en wet, van verstandelyke en stoffelyke ontwikkeling, dan ligt er voor
ons en onze nakomelingen nog veel goeds in de toekomst opgesloten; dan rust
ongetwyfeld de zegen des Heeren nog lang op het dierbare Belgie!
Waerlyk het zou den Belg dubbel tot schande zyn, indien hy een vreemd land
boven 't zyne verhief, indien hy de zeden zyner voorouderen of de tael zyner stam of landgenooten met minachting bejegende: in derwyze zoude hy zich zelven, ook
voor den vreemdeling, brandmerken; hy zoude te zamen èn het bewys zyner volstrekte
onkunde in 't schittrende verledene, èn zyner ontaerding tegen over den voortlevenden
stamme en volke blootleggen.
Niemand zal op het denkbeeld komen zyne landgenooten tot de liefde des
vaderoords uittenoodigen: die liefde is elken edelen mensche ingeboren: eene hoogere
stem predikt hem die aen. Maer by ydelen pochenden liefdewoorden mag het niet
blyven: o neen! wie 't vaderland oprecht bemint, bewyst het door daden; hy handelt
volgens zyn geweten en naer vermogen voor 's lands welzyn. Niet altyd moet of mag
hy zyne eigene belangen voor oogen hebben: de betrachting zyner burgerplichten zy
hem dierbaer. Als mensch, als christen bevordere hy steeds het algemeene welzyn!
Deze gevoelens moeten hen allen bezielen, die het tegenwoordige geslacht ter
handhaving van alles wat nuttig en belangryk, wat edel en schoon, wat groot en heilig
is, willen aenwakkeren!
Geen volk bezit een heerlyker voorleden dan het onze: ja, de overweldigers en
vyanden zelven (te rekenen van den werelddwingenden Romein tot die van onzen
tyde) zyn verplicht onzen volksstamme, onzer natie, hoe klein ook, hulde toe te
brengen.
Welke levende tael heeft zoo vele spraek- en letterjuwee-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
5
len uit de middeleeuwen bewaerd? Wat volk heeft grooteren roem zoowel op 't
woelige oorlogsveld als in 't stille gebied van Kunsten en Wetenschappen ingeoogst?
Wat land heeft sedert onheuglyke dagen talrykere weldadigheidsgestichten opgericht?
Waer eindelyk heeft men zoo vroeg reeds en door alle tyden heen by zoo ruime
welvaert zoo veel vryheid vereenigd gevonden?
Indien er iemand nu op al het voortreffelyke, dat hem hier omgeeft, koel en koud
kon nederblikken, indien er iemand met de chronyken der vaderen onbekend, die
schriftelyke overleveringen hunner grootheid belangeloos kon aenstaren, o mogen
dan de volgende bladen zyne ziel uit haren sluimer opwekken! Mogen zy hem over
zyne vast toevallige, doch niet te min laekbare minachting doen blozen.
Ja, Vaderland! uw liefdevonken
Doorgloeijen elk regtschapen hart.
Gy schenkt, ook zelfs in 't stof gezonken,
Een roem, die graf en eeuwen tart!
O, mogten op uw wenk de Belgen,
Die adeloude glorietelgen,
Hun' vorst omstuwen hand aen hand,
Zy die in vrede of oorlogswoeden
Geen zucht, geene andre wenschen voeden,
Dan heil en roem voor 't Vaderland!
(D'HULSTER.)
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
6
II
Belgische zede- en gewoonteschetsen.
Eerste afdeeling.
Wy herinneren ons allen tot in de vergevorderdste jaren met een innig genoegen
alles, wat wy in vroegere dagen beleefd hebben; die herinnering verlevendigt en
verheerlykt vooral dan ons tegenwoordig bestaen, wanneer zy zich aen den lieven
geboortegrond hecht; wanneer verwanten, vrienden en bekenden die met ons deelen,
of onderling uitwisselen. Hoe vele gelegenheden toch hebben wy in ons leven niet,
om over feesten, plechtigheden en vriendelyke byeenkomsten uit verledenen tyde te
spreken; en wie vindt dan niet, dat het voorheen bekoorlyker dan het tegenwoordige
was, dat er eene gulden morgentint beefde en leefde op alles, wat de kindsheid en
de eerste jeugd omgaf, eene tint, die door de mannelyke ernstigheid zoo dof
weggevaegd wordt? Nauwelyks is er eene week in het jaer, die ons niet het eene of
andere gebruik, de eene of andere plaet-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
7
selyke gewoonte, dit of dat feest in het geheugen kan terug roepen. Laet twee
dorpsvrienden elkander toevallig in een afgelegen gewest ontmoeten; weest
opmerkzaem op hun gesprek, en ziet eens hoe hun gelaet zich ontplooit en opheldert,
zoodra zy op den grond dier jeugdige herinneringen elkander bejegenen.
Trachten wy onze lezers, als of zy oude dorpsvrienden waren, aen te zien; zy zullen
zeker met hetzelfde genoegen, als die elkander op dien grond ontmoeteden, ons
geheugen zyne kleine schatten zien voor den dag halen, terwyl zy zullen opmerken,
dat wy nog een en ander tooneel overgeslagen hebben. Zulks op te merken naer
persoonlyke ondervinding, is ook al een genot. De ziel, in hare gewaerwordingen en
herinneringen, is immers de grootste bron van vreugde: en die bron is onuitputtelyk!
Wy hopen deshalven, dat onze lezers beide tegenwoordige hoofdstukken veel te
beknopt vinden, ja in staet zyn zullen die te vertienvoudigen. Het ligt noch in ons
vermogen, noch in ons doel om alles te zeggen, of zelfs maer bloot op te geven; juist
by het behandelen dezes onderwerps willen wy uit geene vreemde bronnen putten;
juist hier willen wy buiten eene enkele uitzondering, ten slotte geplaetst, niet meer
geven, dan wat een vluchtig reisjen in het verledene ons veroorlooft aen te stippen.
Geleerde aenmerkingen, grondige opsporingen naer den oorsprong van iedere
gewoonte of van ieder gebruik, benevens het ophangen van uitvoerige taferelen der
belgische zeden, zullen wy aen deskundige pennen overlaten. De heeren Coremans,
Moke, Schayes en vele anderen dienen door weetgierigen hieromtrent geraedpleegd
te worden; wy hebben slechts weinige bladzyden ter onzer beschikking, en beginnen
dan ook maer dadelyk met den aenvang des jaers om ons te sinte Sylvester ter ruste
te leggen.
In ons dorp staet men primo january zoo vroeg en zoo
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
8
stil mogelyk op, om de huisgenooten met den heilwensch: Een zalig nieuwjaer! te
verrassen. Men verbergt zich in de kleerkas, achter eene deur, in schuer of stal,
immers waer men denkt, dat de persoon, die men verrassen wil, zich eerst begeven
zal; want de verraste moet een fooitjen geven. De ouders, de huisbazen, willen zy
niet voor gierigaerds doorgaen, vallen steeds met openen oogen in den hun gespannen
strik, en den ganschen dag door verhaelt men al glimlachend op welke slimme wyze
men dezen of genen betrapt heeft, en hoe deze en gene karig of grootmoedig zyne
verrassing heeft betaeld. Is het ook zoo by u gebruikelyk? Wordt ge by u ook op een
zoet druppelken, met een stuk peperkoek of een wafelken door den verraste vergast?
Krygen de kinders, de knechten, meiden en werklieden ook niet een klein
nieuwjaersgeschenk van hunnen ouderen of meerderen? In de groote steden, zult ge
misschien zeggen, gaet het vry deftiger en grootscher toe: daer kent men dat
schreeuwende verrassen niet; daer komt men elkander plechtig gezondheid en welvaert
toewenschen, of men steekt den knecht zyns bekenden een kaertjen in de hand, als
men zich de moeite getroosten wil, dat zelf te dragen. Wy weten het, in de steden is
de nieuwjaersdag voor de meeste menschen de eerste plaegdag des jaers. Sommigen
loopen roet hun naemlystjen en hunne kaertjens wel honderd en meer huizen af, en
zyn dan nog bywylen verplicht, het beste inkomen eener maend aen beuzelachtige
nieuwjaersgiften uit te geven. Daerom, wanneer men op nieuwjaersdag niet de
gelegenheid had zynen schier onoptelbaren vrienden in de stad zynen wensch aen te
bieden of toe te roepen, dan heeft men hier veertien dagen veroorloofd uitstel, die
by de min licht geraekten tot de geheele eerste maend verlengd worden.
Driekoningendag verliest allengs in de groote steden zyne aloude plechtigheid,
maer op den lande blyft het een
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
9
ware koningsdag; wanneer men zynen boonenkoning kiest of den koning trekt, is
men buiten nog zoo blyde, ja blyder, dan alle koningen der wereld. Den koning met
briefkens by loting trekken, is wellicht dietscher, dan op zyn fransch eene boon in
eenen koek bakken, en dien in zoo vele stukken snyden als er aenwezigen zyn. Kiest
men den koning met briefkens, dan trekt een ieder zyne bediening aen 't hof, waerby
noch de biechtvader, noch de schenker, noch de zanger, noch de zot vergeten worden,
op dat alles daerby zoude ingericht zyn als ten tyde onzer vaderen, en der koningen
van voorheen, die ook dan reeds geene zotten konden vermissen om zich wat te
verzetten. Kleine huisgezinnen komen overeen, by dezen of genen gegoeden vriend
den koning te gaen trekken, en dan neemt ieder gast de hem te beurt gevallene rol
aen. Wie schenker is, die schenkt vry mild, wie zot is, kan zich allerlei grappen
veroorloven; de minister van policie houdt er de orde, en de biechtvader heeft er
minst van allen te doen. Een ieder eet en drinkt, en schertst en lacht, en wanneer de
koning zyn glas aen de lippen brengt, dan verheft zich telkens de algemeene
jubelkreet: De koning drinkt, leve de koning! Die plechtigheid begint by sommigen
aenstonds na het middagmael, by anderen komt men eerst des avonds te zamen; dan
ook hoort men eerst de vreugdekreten langs alle straten; in de pachthoven gaet het
mede allervrolykst toe, men kan er zich overtuigen, dat men juist op geene vergulde
stoelen zitten moet, om des levens gezellige zaligheid met volle teugen in te drinken.
Jammer is het, dat zulke koningsdagen, waerop de broederlykheid en de gastvrye
nabuerschap zoo gul gevierd worden, allengskens met de modische onstandvastigheid
verzwinden, om plaets te maken aen ydele pochery of aen nietsbeduidende
plichtplegingen, die u de maeg zoo ledig laten als het hart. Nu, wie herinnert zich
niet met genoegen, dat hy als kind andere
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
10
kinders naliep, die de drie koningen met hunne voornaemste kenteekenen voorstelden.
De een hunner droeg eene groote papieren ster op een slank staekjen gevest. Die ster
draeide zoo mooi ook in vollen dage rond, en mooier nog des avonds, als er een
lampken in hing. Een andere droeg den fraeipypenden doedelzak om het oude liedeken
rommelend te begeleiden, dat volgender mate aenheft:
Dry koningen met eene sterre
Kwamen gerezen al van zoo verre,
Zy riepen alle gelyk: Offeranden!
Laet wierook branden!
Zy riepen alle gelyk vivat! enz.
De lange winter avonden vrolyk te verkorten is zeker eene den stedelingen bezonder
eigene kunst. Hebben zy niet hunne luisterryke thee- en danspartyen, waerop de
statige papas en mamas hunne whist- en bostontafelkens innemen, om er dikwerf
een rond sommeken te verspelen, terwyl de jeugd jeugdigeren driften den toom viert?
Heeft men juist geene soirée, dan heeft men veelal het tooneel. 't Is zoo, men heeft
het tooneel dat ernstig de ziel zou moeten verheffen, of min ernstig, lachende, de
zeden kastyden; maer waerop men tegenwoordig slechts by uitzondering een
fatsoenlyk stuk voordraegt. Wie kan het ontkennen? De fransche zeden, zoo woest
of zoo luchtig, hebben aen de schouwspelen eene zoo wangedrochtige of verleidende
richting gegeven, dat een eerlyk familievader, en ja, ook de minst gestrenge, doch
niet gansch van ziel en verstand beroofde, zich wel wachten zal er zyne kinders henen
te leiden. Ware het tooneel echt vaderlandsch, dan zoude het ons iets beter schenken,
dan een zoo gevaerlyk vermaek; dan behoefden wy niet te vreezen, voor de
verwoesting van kieschheid en eerbaerheid by den opko-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
11
menden geslachte; het naäpen van Parys is hier bezonders van den verderflyksten
gevolge. Kortom de avondstonden zyn in de stad zoodanig netjens berekend, dat er
nauwelyks een enkele overblyft voor eene puer toonkunstige huisoefening. Pleizier
is er in de stad, veel pleizier; overmaet van pleizier voor allen, die in 't goud
zwemmen, of ten minste niet wel weten wat doen met hun speelgeld, zy mogen dan
oud of jong zyn. Maer wy kennen de stad en het land, wy weten, dat er voor ziel en
hart bitterweinig onvergald genot, alle dagen voor sommige bevoorrechten, en by
tyden en wylen voor 't volk, in de steedsche vermaken te scheppen is. Daerentegen
vindt arm en ryk op het land rondom den flikkerenden haerd of by eene dampende
schotel aerdappelen een zelfde stil en onverouderend genoegen. Waer is het huis,
dat niet den eenen of anderen verteller bezit, die den schat ontsluit der oude sagen
en volksgeschiedenissen? Vader Cats, Pater Poirters en de historien van Genoveva,
van Fortunatus, van de vier Aimons kinderen, van den Ridder met den zwane en zoo
vele andere eenvoudig, doch op verre na niet kunsteloos geschrevene boeken zyn
gedurende de lange winteravonden des landmans doelmatige uitspanning, terwyl
zyne vrouw vlas of wol spint, of koussen breidt voor het huisgezin, en zelfs wel eenig
oude lied aenheft, zoo als dat van
Heer Halewvn
Zonc een liedekyn...
waervoor al de gemaskeerde liedekens van nieuwer date het moeten opgeven. Zulke
avonden zyn den landmanne zoo verkwikkend, dat hy zich wel wachten zal met de
zynen ter ruste te gaen, zonder in een algemeen gebed den Heere zynen dank er voor
te betuigen. O, hoe geheel anders streelt ons het aendenken dier stonden op 't land
tegenover
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
12
de met gas verlichte byeenkomsten der schoone wereld, die van binnen dikwyls toch
zoo leelyk is!
Vastenavond! Zie daer eene pret voor den dorpeling. Hier worden oliekoeken of
smoutbollen bereid, ginds boekweitkoeken en wafelen: daer ziet men gesmuld worden;
dat hoeft er by om gansch blyde te zyn. Het volk en de kinders staen hier in, gelyk
in vele andere punten gelyk. Het beste gerstebier wordt aengetapt, en wat van het
vroeger geslachte zwyn nog keurigs overbleef in worsten, ribbekens en hesp, dat
wordt van den balk gehaeld en pot en panne toevertrouwd; de stalknecht zoowel als
de baes, de meid gelyk de huisvrouw, hier wezenlyk allen gelyk voor de wet van den
huize, mogen zich eens recht vrolyk op de lange vasten voorbereiden, en wat op
rekening nemen.
De jongens en knapen van het dorp vereenigen zich zonder voorafgaende afspraek
op eene bekende plaets, en met eenen kleinen en eenen grooten korf voorzien, trekken
zy jokkend en lachend van deur tot deur onder 't zingen van 't aloude liedeken:
Een kluitjen en een koolken(1)
Een vonkelhoutjen, een!
Hier woont ook nog 'ne ryke man,
Die ons nog iet geven kan,
Geeft ons iet en laet ons gaen,
Laet ons niet zoo lang hier staen,
Wy moeten nog zoo wyd gaen.
En de milde boerin geeft een kluitjen of een koolken, ook wel een paer eieren. Wie
niets geeft, krygt maer eenen slechten groet; ondertusschen gaet de ommegang, altyd
zingende voort, tot de groote korf vol brandstoffen en de kleine vol eieren en spek
geraekt zyn. Dan weten de jeug-
(1) Kluitjen, fransch briquette, - uit klei en steenkool gemaekt.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
13
dige gasten ergens eene oude weduwe of anders bedrukte vrouw op te sporen, die
de brandstoffen ontfangt om er te harent drie dagen lang een goed vuer mede te
stoken, mits besprek voor hen allen eerst eierkoeken te bakken. Het noodige bier
vindt zich van zelf, men danst en springt en men vermomt zich met papieren maskers
en omgedraeide kleeren; men maekt zich belachelyk om het gezelschap te doen
lachen. Wie het meeste grappen uitvindt, is niet de minst gevierde vent; wie de domste
streken uitvoert, gaet voor den knapste door. Bedaegdere menschen hebben het stillere
tafelgenoegen, na dat zy de kerke vlytig bezocht hebben, waerin dan op vele plaetsen
het gebed van veertig uren plaets grypt.
Wat zouden wy nu by 't aenschouwen zulker rondborstige en eenvoudige
dorpsvreugde over den vastenavond spreken, zoo als hy in de steden gevierd wordt?
In ons land zyn de maskeraden by die van Rome, Venetië en Keulen een ellendig
apenspel; de menigte werkt er niet in mede; men is zelfs beschaemd er deel van te
maken. De maskenballen zyn ellendiger dan elk ander bal, en op den cours der groote
steden ziet men op twintig rytuigen heden nauwelyks een enkel meer, waerin een
masker zich stoutweg vertoont; de kindermeissens en de groote kinders, die men 't
volk heet, alles staet daer, in een bont mengelmoes, langs de straten en geeuwt aen
de vensters in de verwachting, dat een masker of eenig zot hun de eer doe zich aen
te bieden. Wy hebben licht ongelyk, maer wy belyden het openhartig, wy zyn der
onvolkmatige stadsvreugden wars, en zingen nog liever met de dorpjongens:
Een kluitjen en een koolken,
Een vonkelhoutjen, een!
Wy gingen nog liever des noods met Jan en alleman op den aschdag ons kruisken
by den pastoor halen, zoo als
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
14
onze goede ouders het sedert eeuwen deden, terwyl er dan een concours ingesteld
wierd voor hem die 't schoonste kruisken gekregen had, en men er byvoegde: Die
zyn kruisken tot paeschen toe gaef weet te bewaren, zal van mynheer den pastoor
een nieuw kleed krygen.
Zes weken vasten, dat is toch wat te lang voor onze hedendaegsche magen,
deshalven heeft men ook om half vasten weder een feestjen voor kinderen ingesteld,
waer de groote persoonen natuerlyk ook wel hun deeltjen van weten te nemen. Wy
zagen eens in onze jeugd in Limburg een aerdig gebruik, dat thans wellicht daer
afgeschaft is, maer elders nog kan bestaen. De koster gaet met eenen korf vol
krakelingen of krombrooden op eene groote weide, en steekt er telkens drie op drie
stokken als doelwit voor de beste loopers, die van een besproken punt er toe snellen.
Dat is een spelleken, dat wy nog gaerne eens zouden herzien, en dat wellicht tot eene
oude overlevering behoort.
In Braband is er rond half vasten overal spraek van den Greef, die er omtrent zulk
eene zending heeft als elders de St.-Nicolaes; de kinders dragen 's avonds hunne
korfkens tot hunne verwanten, tot peter en meter, en halen die 's anderdaegs morgens
al heel vroeg vol geschenken terug. Men hoort te Brussel nog alom het liedeken op
eene eigene wyze zingen:
Greef van half vasten,
Wat hebde my gebrocht?
Krombrood en slangen(1)
De Greef gaet morgen hangen.
De Greef maekt overal veel ophef, maer byzonders in Brussel, Antwerpen, etc.
By dit alles, zoo men ziet, straelt er iets godvruchtigs
(1) Broodjens in vorm van krakelingen S en SS.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
15
door. Onze voorouders in hunne maetschappelyke godsdienstigheid hebben gewild,
dat ook de kinders deel zouden nemen in de voorname kerkfeesten, maer op eene
wyze gëevenredigd naer hunnen jaren en begrippen. Onze voorzaten hebben, naer
Jesus eigene leer, den godsdienst tot een kind met de kinderen gemaekt; op dat de
kleinen, nauwelyks den leibande ontwassen Hem teeder zouden beminnen, die voor
allen grooten of kleinen, ryken of armen eenen lach en eenen kus heeft. Palmzondag
gaet ons dit nog schilderachtiger verzinnelyken.
Op Palmzondag brengt men, het heele land door, pakjens palmtwygen naer de
kerk, die er gezegend worden. Ofschoon ons palmhout geenszins aen de
morgenlandsche palmen gelykt, waervan in de heilige schrift gesproken wordt, weten
wy echter eene heilige bybelbediedenis aen dit oude gebruik te geven. Ook steekt
men naer de wyding de palmtakjens t'huis onder het dak en aen het crucifix, opdat
het huis beschermd worde door Hem, die de twygen deed groeien. Op vele plaetsen
zorgt de landman, dat er op elk stuk land een takjen in den grond gestoken worde.
De kinders laten niet na, er 't steenen wywatervat, dat by hun beddeken hangt, mede
te vercieren, terwyl het alleszins geschikt is om, waer 't past, een recht poëtisch
kwastjen of wywater borstelken (kan men 't zoo zeggen) aen de hand te bieden.
Iedereen kent de kerkelyke oefeningen der heilige week, en weet, hoe de klokken
op witten donderdag naer Rome vertrekken, om er paescheieren te gaen halen: aldus
wordt het zwygen derzelven, als rouwteeken, niet onaerdig verbloemd. Voor de
kinders is de terugkomst dier vreugdeklokken, op zaturdag voor Paeschen een
allervriendelykst feest.(1)
(1) Het werkjen van den kanonik Schmidt, de Paescheiers genoemd, geeft van dit oude gebruik
eene allerliefste uitlegging, en men kan aen het opkomende geslacht dit boekjen als eene
ware kunstperel aenbevelen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
16
Op vele plaetsen onzes lands gingen de koster en de choorknapen op de drie laetste
dagen der goede week, van huis tot huis paescheieren inzamelen; en dan wist men
er voor den paeschdag, waer volop eieren te koop waren. De jeugd vereenigde zich
in sommige dorpen vooral in Limburg op paeschzon-en maendag en zelfs nog op
Beloken paeschen op eene soort van wedstryd. Wie de hardste eieren bezat, won die
zyner mededingeren, indien hy met de zynen die zyner gezellen, kop tegen kop,
doorsloeg. De gebrokene eieren werden des overwinnaers buit. Dat er in die
wedstryden mede soms bedrog plaets greep, zoude men haest niet gelooven, maer
daer zyn eenige onkiesche knapen, die in uitgeblazene eiers pek gieten, of zelfs
marmeren eiers laten verwen, om al de harde eiers van de wereld te kloppen. Doch
het betrog lekt spoedig uit, en ja, dan wil niemand meer iets met den bedrieger
gemcens hebben.
De eerste mei vlecht geenen looverkrans om alle hoofden, hoe jeugdig ook: hy
brengt wel eens jongelingen en ongehuwden meisjens een doornkroontjen aen. Valt
er zoo het een of ander op de handelwyze of 't gedrag eener jonge dochter te zeggen,
zy moet het in de meinacht boeten. De saemgeschaerde jongelingen planten dan in
plaets van eenen mei of van een meiken veelal eenen strooman voor hare deur. Wat
schouwspel voor 't meisjen, als het uit den zachten droom ontwaekt, 's morgens haren
eersten blik uit de vensters schiet!... Een schimp voor eene hulde! myn hemeltjen!
dan loopt de zoo gekenschetste met alle hare min aenbevelende hoedanigheden over
menige wyventong; hetgeen hoogst onaengenaem voor die dochter is, gelyk gy wel
denkt. Zy krygt somtyds op die wyze heur eigen gebrek, als in eenen spiegel voor
oogen, verbetert zich en
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
17
verwerft dan 's volgenden jaers eenen mei en soms eenen vryer daerenboven, die
haer het verledene vergeten doet. Eene onberispelyke meid bekomt op het land
gewoonlyk eenen prachtig vercierden meiboom, die hier en daer wel acht dagen lang
voor de deur der uitgelezene staet te pronken. Moet hierby gezeid worden, dat het
buiten aen dansen, of eerder vreugdesprongen even min als aen meiliedekens
ontbreekt? Een der meestgeliefste van die soort is het overbekende: Danst, danst,
kwezelken, ik zal u geven een peerd. Het ontbreekt by dit liedeken aen geene comieke
kracht, recht kunstig, in eene allerliefste naïveteit versmolten, die ook den strengsten
eenen glimlach zou afdwingen.
In de steden wordt de meinacht ook gevierd; hoe zou de stedeling zoo gansch de
lieve natuer miskennen, om niet der lente eenen schoonen avond te wyden. Men
plant hier ook met bontpapier en klatergoud vercierde meiboomen, men danst er om
in het ronde, en verlustigt zich byna zoo goed als de landman. Maer wat in de steden
meer de aendacht tot zich trekt, dat zyn de serenaden, die dan aen de voornaemste
persoonen door choorzang-of harmoniegezelschappen gegeven worden, en veelal
eene rechtmatige hulde zyn aen magistraten, bestuerders van nuttige maetschappyen
of andere verdienstelyke persoonen.
Tweede afdeeling.
De kerk zelve schynt op de kruisdagen eenigszins deel te nemen aen de algemeene
meivreugde. De processiën die dan het veld al biddende doorkruissen, hebben iets
zoo
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
18
aentrekkelyks en zielinnemends, dat een der grootste fransche schryveren er het
wegslependste tafereel zyns werks, Le génie du Christianisme, aen wydde. Natuer
en godsdienst, het schepsel te midden der heerlyke schepping, zynen schepper
aenbiddende, wat tafereel voor hart en geest! Zulk een schouwspel weegt alle
schouwspelen der stad op. O, hoe zeer betreuren wy den dag, die ons het dorp met
de stad deed verwisselen! Hing het alleen van onzen wille af, wy verlieten zonder
zucht de fyngeschilderde muren der stad voor de door natuer breedomlooverde
pachthoven, en wy keerden uit dit eeuwige rumoer en gewoel, uit dit glorietrompetten
der dagbladen tot de stille vergetelheid des landlevens terug. Op het land heeft men
alleen het ongetroebelde genot der natuer; de alles bezielende lente zelve dringt maer
half door tot binnen de wallen der stad.
Christi hemelvaert, Sinxen, H. Sacramentsdag zyn te midden des schoonen
jaergetyds ware vreugdefeesten; het laetste vooral wordt in alle dorpen en steden des
lands met de grootste plechtigheid gevierd. De kerk wekt allen door haer eigen
voorbeeld daertoe op; burger en landman cieren hunne huizen, bestrooien de wegen
met loof en bloemen, planten denneboomkens of lindetakken langs de straten, bouwen
loofkapellen en menig heiligenhuisken(1) voor den prachtigen ommegang. Waer eene
bezetting ligt, daer brengt ook de krygsman zyne hulde aen den grooten optocht der
kerk; alle overheden der stad of der gemeente stappen ter verheerlyking van dien
dage mede. Voor de instelling der burgerwacht, vormde men zelfs op eenige plaetsen
eene soort van schuttery uit meer dan honderd man bestaende, en in twee verschillend
gekleede afdeelingen gescheiden. Die schuttery was eene soort van gilde, die met
der groote processie te gelyk de groote dorpskermis vierde,
(1) Zoo genoemd in eenige streken voor rustaltaer van 't Allerheiligste.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
19
en dan ten minste drie dagen lang hare optochten hield. Vooreerst strekte zy ten
cierade des plechtigen omgangs; daerna beoorloogden de beide partyen elkander.
De groengekleeden vochten tegen de blauwgekleeden. Het dorp zelf was 't
oorlogsveld. Men schoot met los kruid op elkander, men veinsde hier te vluchten,
men viel daer in eene hinderlaeg. Trommen en pypen, ja eene ordelyke muziek uit
zes of zeven instrumenten bestaende, verlevendigde het gevecht. Soms liep men ook
storm in deze of gene straet, en wee hun, die de keuken niet wel gesloten hadden, de
kokende hesp werd uit den ketel gelicht, en op de gezondheid des geplunderden in
de herberg door de vermoeide krygers verteerd. Het is niet te gelooven, welk een
belang de gansche gemeente in zulk een gevecht stelt, waer de beste huisgezinnen
in vertegenwoordigd zyn, en zulks op de kermisdagen, als het dorp opgepropt is van
vreemdelingen. Heeft de dorpsjeugd zulken optocht gezien, dan speelt ze nog zes
weken lang soldaetjens: iets waerin wy weinig kwaed zien, en dat een vry onbloediger
spel is, dan de hanengevechten en het boxeren van zekere anders vry beschaefde
natie; al is de tafel harer wet nog niet geheel en al van 't roest der middeleeuwen
gezuiverd, zoo dat er de markt weleens eene zonderlinge koopwaer ontfangt. Doch
verder!
Laten wy het dorp daer, en komen wy een oogenblik tot de vermaken der stad
terug. Ofschoon men er elkander min kent dan in het dorp, en er gevolgenlyk
beleefdheid voor oprechte buervriendschap heerscht, vindt de burger het toch noodig
zich eene uitspanning te scheppen, die hem eenigzins den buiten in het geheugen
terugroept.
Op sinte Pieter en Pauwel, op sinte Jan, op de groote kermis pleegt men nu nog
in's lands hoofdstad eenen mei te planten, kroonen over de straten uit te hangen;
vroeger dansten de geburen 'savonds onder die kroonen, iets dat
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
20
tegenwoordig eene zeldzaemheid wordt. Ook ging het jonge volk van huis tot huis
hout inzamelen voor het vreugdevuer, dat den laetsten kermisdag onder de kroon
ontstoken werd, terwyl het volgende liedeken werd aengeheven:
Roebedoebedoeb - Haelt den mutserd uit den hoek,
Hier ewat en daer ewat - En 't naeste jaer nog ewat.
Dan begon de dans in eenen geslotenen kring, gelyk de kinders dien nog hedendaegs
alom in gebruik houden. Een of twee boetelingen staen in 't midden. De dansers en
danserinnen zingen:
'K heb eenen ezel aen myn hand.
Zyn ooren zyn lang.
Wat zal ik hem te eten geven,
De winter is lang?
Dry keeren beschummeld brood
Gelyk eenen ezel toebehoort;
O gy ezel, o gy kwezel
Zoekt uw brood!
By deze laetste woorden stiet men een koppel in den binnenkring en de boetelingen
waren afgelost! Dit spelleken herinnert ons aen den kinderdans: ‘daer ging 'nen Pater
langs den kant,’ van't eene end des lands tot het andere bekend sedert eeuwen, en
nog in Brussel bestaende. Wy staen voor de nauwkeurigheid van het daer gezongene
liedjen in.
Maer terwyl wy van luidruchtige, langs den weg gevierde dansvreugde spreken,
zullen wy ons veroorlooven, Mariae hemelvaertfeest zoo te beschryven, als 't op den
15en augusti in vele gemeenten van Limburg gevierd wordt. Op dit feest heerscht
eene godsdienstige ingetogenheid, die het den christenen dierbaer moet maken.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
21
Alles wat veld en hof op dien tyd aen bloemen levert, wordt door de vrouwen in
machtige ruikers of tuilen gegaerd en gebonden. Eene schoone koningskaers(1) en
donderkruid zyn de hoofdvereischten tot die tuilen. Wie de langste koningskaers te
midden van zynen kruidbos heeft, die is er fier op. Zoodra als de hoogmis luidt, richt
zich het gansche dorp naer de kerk, iedereen dragt zynen ruiker, en de kerk wordt
opgepropt van bloemen, dat het eene vreugde is. Voor de misse worden de kruiden
en bloemen gezegend, op dat oogenblik heft de gemeente de ruikers omhoog. Wat
is die plechtigheid grootsch! wat is die zegen door Gods priester over de bloemen,
die starren der aerde, uitgesproken treffend! Even als de dauw de bloemen, schynt
hy den godsdienstigen boezem met hemelschen dank te laven! Ja, men moet zelf
zynen ruiker gedragen en opgeheven hebben, om te weten, wat volle zaligheid er in
zulke plechtige bloemenzegening voor de zielen gelegen is. Dit kruidbosseltjen wordt
dan zorgvuldig bewaerd, en wanneer een groot onweder aendryft, ontsteekt men vuer
in den haerd, bevochtigt de drooge bloemen met wywater en laet ze langzaem branden.
Zoo blyft het huis voor het inslaen des bliksems beveiligd, zegt de volkssage.
Hebben de scheîkundigen heden niet het geheim gevonden, wat de kerk sedert
lang by handdadige overlevering had bewaerd, dat een rookende schoorsteen zoo
goed is als een bliksem afleider van Franklin? Voorwaer het aendenken aen den 15en
august is ons wel dierbaer gebleven, en wy zien het heden nog gaerne, dat de
bedehuizen met loofwerk en bloemen versierd worden. De meimaend wordt
tegenwoordig met hare bloemen aen de moeder onzes Heilands, aen de Rosa mystica,
gewyd, en de kerken pronken,
(1) Wolbloeme, fransch bouillon blanc.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
22
die heele maend lang, met de schoonste voortbrengsels der bloemgaerden; even gelyk
het de gewoonte is in sommige steden, te Dendermonden, by voorbeeld, op 15en
augusti in den ommegang, onder het troongehemelte van O.-L.-V. de eerste rype
druiventrossen in stadshoven gekweekt op te hangen.
Ofschoon zomer en herfst in Belgie gelyk elders meest aenleiding geven tot
kermissen, zullen wy, hoezeer ook die vlaemsche feesten door Teniers en anderen
vereeuwigd werden, er geen gewag van maken. Wy zullen ook met eenen luchtigen
sprong over de zoogezegde bals populaires heenspringen, doch willen wy niet nalaten
aen te teekenen, dat er tegenwoordig niet meer gelyk eertyds twisten en gevechten
op iedere kermis voorvallen. Onder dit oogpunt hebben de Belgen merkelyk
gewonnen, zy twisten tegenwoordig nog maer alleen op het veld der kiezingen,
helaes, dikwyls met zoo weinig grond en zoo blind, als onze voorouders op hunne
kermissen: doch waer er op 't eene punt voortgang, beschaving is, zal 't op 't andere
punt met der tyd ook wel komen.
Sinte Maerten brengt ons nog vele kermissen aen, en is, gelyk onze zuidnaburen
zeggen, een bon vivant. Voor de kinders is die heilige op vele plaetsen ook een
vreugdebrenger, hy doet hun immers wat zy liefst eten in overvloede van de trappen
afrollen. De lievekens kunnen met hunne handekens, die zy wel wat grooter zouden
wenschen, nauwelyks de appels en peren, de kastanjen, noten en amandelen oprapen,
die hun van boven de huistrap, zoo dicht als eene hagelbui toestroomen.
Maer geen heilige wordt door het opkomende geslacht alom met zoo veler geestdrift
begroet als sinte Nicolaes, ‘den nobelen baes,’ den eenigen heilige, die by de
gereformeerden zyn volle crediet bewaerd heeft. De Brusselsche greef zelf heeft hem
niet geheel doen vergeten in
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
23
de hoofdstad, waer men nog altoos het deuntjen zingt:
Sinte Niklaes capoentjen,
Bringde wat in myn schoentjen,
Een appelken of een citroentjen!
Waer men elders wel byvoegt:
Zoo het alles daerin niet kan
Bind 'et met e' koordeken daerân.
welke laetste trek grooter gulzigaerds, of, duidelyker gesproken, der gulzigaerds van
bejaerdere persoonen wel waerdig is.
Op de meeste plaetsen maken de kinders hunne schoenen des avonds voor sinte
Niklaes zelven schoon, en plaetsen ze by hunne ouders onder den schoorsteen, op
dat de heilige des nachts op zyne luchtreis, waerin hy verondersteld wordt van den
eenen tot den anderen schoorsteen over te ryden, iets van zynen schat er in kunne
laten vallen. De schoenen worden tevens voorzien van haver en hooi voor 's heiligen
paerd of ezel, (zyn viervoeter verschilt volgens de plaetsen) en deze ook moet dan
wat geflikfooid worden, anders liet hy mogelyk voor kwaede jongens iets anders dan
bonbon in de schoenen vallen, en nog wel met eene roede op den koop er by. In
sommige dorpen verkleedt zich de een of andere boer in eenen langbaerdigen bisschop
en rydt op eenen ezel door de donkere straten voort, deelt meer roeden uit dan lekkers,
en zoekt volgens het verjaerde schoolstelsel eerder door schrik, dan door milde giften
op het teedere gemoed der kinderen te werken. Wy kunnen zulke optochten geenszins
goedkeuren, want lacy, wy herinneren ons nog maer al te wel, wat onverzetbaren
angst dit schouwspel onzen jongen geest aengejaegd heeft. Kinders verwachten liever
na eenen zoeten droom, de
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
24
gaven, die hun door hunne ouders en vrienden ter gelegenheid van sinte Niklaes
bereid worden; dit volkjen wil ook met zachtheid geregeerd worden.
Teekenen wy nog het Brugsche liedeken aen, dat wy nog toevallig in de
Westvlaendersche hoofdstad vernamen:
Koussen en schoenen staen te pronken
Al in den heerd,
De kinders slapen dat ze ronken,
Daer komt e' peerd.
't Is e' peerd gelyk een ezel,
Gi heilige man!
'K zal een deuntjen voor u lezen,
Gif mi wat dan!
Sinte Klaes, heilige man, enz.
Waerlyk, de Russen loopen met hunnen sinte Nicolaes, den beschermer aller
toevertrouwde panden, niet veel hooger dan onze kleinen. Van zulk eenen heiligen
beschermer heeft de heidensche oudheid geen begrip gehad.
De winter, of zoo 't de kleinen zeggen, de tyd als Jesus zyn beddeken uitschudt,
moest hier in 't noorden meer feesten dan elders aenbieden. De arme schaepkens zyn
dan dikwerf door 't gure weêr in 't ouderlyke huis gevangen gehouden, en daer moeten
zy verstrooiing en pret vinden, en die falen dan ook niet.
Vier dagen voor kermis is het sinte Thomas, en dan worden de huismeesters door
de kinderen en de dienstboden, eer zy er op denken of niet, in het eene of andere
vertrek opgesloten. Zy blyven er gevangen zitten, tot zy zich door eene belofte, van
het huisgezin op wat snoeperigs te vergasten, losgekocht hebben. Taerten, wafelen,
chorintenkoeken, puddings, punch, warme wyn, ziedaer de eerste de beste middels
van loskooping, wanneer men in den strik der kleine of groote guiten gevallen is.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
25
Kersmis, de geboorte van het kindeken Jesus is voorzeker een der naïefste feesten
des ganschen jaers voor de lieve jeugd. Hoe groot was onze vreugde, toen men ons
op dien dag des morgens voor drie uren naer de kerk liet gaen, die met honderde
lichten verhelderd was, en een in windelen gewonden kind in een kribbeken vertoonde.
Onze oogen verlieten het stalleken niet, dan om den glans der waskaersen te
bewonderen. Het aendenken aen die vreugde, die Limburg zynen kinderen nog
aenbiedt, doet ons de nieuwe in Brussel en elders reeds ingevoerde duitsche gewoonte
toejuichen, die de kleinen met eenen Christboom vol geschenken en lichten vergast.
Vergeet een duitscher zyn leven lang de kindervreugde niet, die hy aen zynen
kersboom beleefde, waerom zouden wy niet durven beweren, dat de Belg, die zich
met genoegen de stille feesten en plechtigheden zyner jeugd herinnert, die ze trouw
in zyn geheugen bewaert, ook aen het pad der onschuld en der deugd nooit geheel
vaerwel kan zeggen. Het teedere gemoed slechts kan teedere gedachten koesteren,
en in die koestering het onschuldige zieleleven der kindsheid in latere jaren
voortzetten.
Van 't feest der onnoozele kinderen, die oude mannekens en vrouwkens, pekens
en mekens spelen, willen wy niet spreken, dat is eene maskerade, die ons niet zeer
behaegt, en wy sluiten liever ons zeer onvolledig, maer reeds te lang hoodfstuk met
eenige regelen, die wy by zyn begin hebben doen voorgevoelen.
Is de Godsdienst t'eener tyde de vlamme, die altaer en haerdstêe bezielt, zoo voor
de kinders als voor de volwassenen, zoo voor de grooten als de kleinen, natuerlyk
heeft ook 't vaderland paert en deel in vreugdherinneringen, die de tyden van voorheen
aen ons tegenwoordig vastknoopen. Het vaderland heeft ook zyne feesten,
volksfeesten, die, als eene patriarchale overlevering, voortbloeien.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
26
Wy stappen over menig feest henen, ofschoon er de oorsprong van vaderlandsch
schynt te zyn, zoo als het vastenavondfeest te Geraedsbergen, met bezondere
comfortable omstandigheden op 't opperste van den berg dier stad gevierd(1). Wy
stappen om Pierotjes venditie, die wy overigens achter het tafereel van den Gulden
sporenslag melden - wy stappen over menig ander nationael feest, zoo als dat van
Gilles-de-Chin te Bergen in Henegouwen, om van iets te spreken, dat sedert
negendehalf eeuw den belgischen boezem van man en vrouw doet kloppen in die
zelfde stad, waer wy in onzen tyde (wy herhalen 't met zekere fierheid) het ridderbeeld
Godfrieds van Bouillon hebben zien opstaen, om het vaderland met zynen grooten
name, als met een onverwinnelyk glorieschild te overdekken. Dat iets nu, dat men
niet stilzwygend mag voorbygaen, als men over de zeden der Belgen spreekt, is de
zoogezegde vrouwkensavond, uit het volgende ontsproten.
Het gerucht had zich in Belgie verspreid, dat velen der ridderlyke kruisgenooten
van onzen Godfried, met hem in 't jaer 1096 naer 't heilige land opgetrokken, gevangen
genomen of gesneuveld waren. Onder dezen zouden er velen van Brussel geweest
zyn. Na hun veldheer Jerusalem had ingenomen, en zy hunne godvruchtige beloften
aen 't heilige graf hadden voldaen, kwamen zy goeddeels in hun vaderland terug.
Menig Brusselaer vergezelde hen, en stapte den 19 january 1100 op 't onverwachts
zyne stad binnen. Hoe groot de vreugde des ganschen gezins om die onverhoopte
terugkomst was, laet zich gemakkelyker bevroeden dan verklaren. Die vreugde moest
op Germaensche wyze met een feestmael sluiten en met eenen lekkeren beker begoten
zyn. Dien ten gevolge greep er eene zonderlinge
(1) Zie deswegen den artikel in WILLEMS Belgisch Muzeum, I, 176.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
27
omstandigheid plaets. Elke vrouw bevond zich in 't geval haren man van den
feestdisch naer de echtkoets te moeten dragen. Ter herdenking dier gelukkige
weêrkomst en der vreugde en goede cier met de omstandigheid er uit gevolgd, werd
die plechtigheid te beginnen met den feestavonddisch, en te eindigen met het dragen
der mans naer de echtsponde, ingesteld. Op den 19en january kondigt sedert acht en
eene halve eeuw het saemvereenigde bommen der kerkklokken van Ste Gudula en
St Michiel dit feest aen.
Zoo droeg uit wynsbergs veeger vest
De trouwe vrouw den held,
Wiens uitgeslagen arm haer prest
Aen 't hart, dat liefdryk zwelt.
Eenvoudigheid van d' ouden Belg!
Hartroerend tafereel!
O, dat uw schets den laetsten telg
Der vadren innig streel(1)!
Hoeft er nog een sprekender bewys dan de vrouwkensavond, dat de Belg aen
voorvaderlyke zeden en gebruiken gehecht is, dewyl zelfs in Brussel, overigens niet
de laetste stad om den vreemdeling na te bootsen, dit oude aertsvaderlyke tooneel
ons in zoo vele verloopene eeuwen terugvoert?
(1) Vaderlandsche Poezy, I, 77. - Quetelet heeft dit onderwerp in romance gesteld. Zie Mercure
belge, t. VIII, p. 281.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
28
III
Oudnederlandsche godenleer.
Eer zy het licht des Christendoms ontfingen, hadden onze voorouders eene Godenleer,
die, gelyk de tale, eenige bezonderheden uitgenomen, dezelfde was als die aller
germaensche stammen. Wy bezitten weinige gedenkstukken uit de geschiedenis
dezer aloude tyden; maer de Scandinaefsche volken, d.i., de Denen, Noorwegers,
Zweden en Yslanders, die zich later dan wy, en wel in de Xe en XIe eeuw bekeerden,
hebben van hun vroeger geloof talryke en gewichtige bronnen behouden. Door middel
dezer gedenkstukken, door de verzameling en vergelyking veler oude schryveren
heeft de beroemde duitsche geleerde J. Grimm de geschiedenis der duitsche
mythologie met zoo veler scherpzinnigheid en goed gevolg bearbeid, als Cuvier er
in het beschryven der voor-zondvloedsche dieren heeft aen den dag gelegd. Grimm
heeft bewezen, dat de voornaemste grondtrekken en byna dezelfde benamingen der
noordsche Godenleer ook by de Hoog- en Nederduitschers met onbeduidende
afwykingen gevonden worden; ja, dat
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
29
het met de noorsche en duitsche godenleer zoo gelegen was, als met de grieksche en
romeinsche. De grond was dezelfde, de namen alleen verschilden; en gelyk de Grieken
Zeus Poseidôn, Hêrê dezelfde godheden aenduidden, die by de Romeinen Jupiter,
Neptunus, Juno hieten, zoo zeiden onze voorouders Wôdan, Thunnar en Dis voor
dezelfde godheden, die by de Scandinaven de namen droegen van Odhin, Thôr en
Tyr.
Wôdan, Thonnar en Dis waren de voornaemste goden der oude Germanen, die op
de latynsche Mercurius, Jupiter en Mars zinspeelden.
Wôdan is de alles doordringende scheppende kracht, die den menschen en allen
dingen gestalte en schoonheid verleent; van hem gaet de dichtkunst uit, - het lot des
oorlogs is in zyner hand, - de vruchtbaerheid des velds hangt van hem af, zoo als
ook alle hoogere goederen en gaven. Daer hy de beslisser der oorlogen is, zoo
behooren hem alle in den stryd gesneuvelde edelen toe; de knechten alleen vallen
Dis te beurt. Uit zyner hemelsche woning blikt hy door eene venster ter aerde nêer,
en verneemt alles wat den menschen voorvalt. Hy, vader der wysheid en der poëzie,
kent de tooverkunst en is machtig door zyne runen. Wôdan werd onder de gedaente
eens grysaerds met langen baerde en éenoogig voorgesteld, waerschynlyk om het
wereldoog, de voorzienigheid, waervan de zon het zinnebeeld was, aen te duiden.
Als krygsheld droeg hy eene kap, eenen hoed of helm, en eene speer in de hand; hem
werden twee raven toegevoegd, Huzin en Munin, dat is verstandig, moedig, wys en
kloek; op zynen schouder zittend, zeggen hem die vogels al wat zy zien en hooren,
in 't oor. Men wil, dat de spreuke: het kwaed komt aen den dag, al zouden 't de raven
uitbrengen, van dezer grondgedachte afstamme. Twee wolven zitten aen zyne zyde,
Gero en Freko, strydlustige dappere dieren, die de legers volgen en op de slagvelden
hun
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
30
aes zoeken. Onze voortyd gewaegt van Wôdans reizen, van zynen wagen, zynen
wege en geleide. Van daer hiet nog in de middeleeuwen het zevengesternte
Woênswagen dat is Wodenswagen in 't fransch le chariot de David. Eenige plaetsen
in Duitschland en in de Nederlanden hebben den naem dezes ouden afgods behouden:
de bekende Godesberg by Bonn, hiet vroeger Wôdenesberg; Woensdrecht by de
Schelde, in de nabyheid van Bergen-op-Zoom is niet anders dan Wodanstreeht,
Wodans overvaert. Nog heet by ons overal na hem de vierde dag der weke woensdag.
Thonnar, by de Hoogduitschers Donar of Donnar, de God des hemels en des
lichts, de donderende God, was, na Wôdan, de machtigste en sterkste aller goden.
Hy heerschte over wolken en regen, verkondigde zich door bliksem en rollenden
donder en werd als een slanke, schoone jongeling met rood hair en rooden baerd
voorgesteld, waerschynlyk om het vuer des bliksems zinnebeeldig aen te duiden. Hy
zat op eenen door twee bokken getrokkenen wagen. Als het donderde, zeide men,
dat Thonnars wagen over de wolken rolde. Hy droeg eenen zwaren hamer, melni
genoemd, dien hy naer een voorwerp wierp, en die de bezondere eigenschap bezat,
dat hy, na den worp, van zelf in zyne hand terugkeerde. De naem dezes gods leeft
nog by ons voort in de woorden: donder, donderdag, donderblad, of donderbaerd,
eene zekere vetplant (sempervivum tectorum), in 't fransch joubarbe, van 't latyn
(jovis barba), die op de stroodaken wast. Alom bekend is de Donnersberg in
Rhynbeyeren: in de Nederlanden dragen ook vele plaetsen den naem van Donderberg.
Dis (hoogd. Tio, zio) Wôdans zoon, was de God des roems en des oorlogs; hy hiet
Wigo god, d.i. oorlogs-god. In die hoedanigheid hield hy een zwaerd in der hand, en
werd ook Sahsnôt, d.i., zwaerdgenoot genoemd. Een zwaerd alleen was het zinbeeld
dezes gods. De Edda stelt Dis éen-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
31
handig voor, omdat de wolf Fanari, in wiens muil hy de rechte hand ten onderpande
leide, ze hem had afgebeten. De derde dag der weke, dysdag (oudtyds disendag)
welken sommige ten onrechte dinsdag schryven, voert den naem dier godheid;
Disdelle een gehucht in een dal van den Soniënbosche; Disveld, enz., ontleenen
tevens hunnen naem van Dis.
Ons bestek veroorloft ons niet, om over Frôho, Nerd, Baldar en anderen hier uit
te weiden.
Godinnen.
De godinnen zyn minder bekend dan de goden. Van haer had men het gemeene
begrip, dat zy niet op eene vaste plaets huisden, maer eerder rondtogen om den
menschdomme de bezigheden en kunsten des huishoudens en des landsbouws te
leeren, zoo als spinnen, weven, zaeien en oogsten.
Frîa, als des hoogsten Gods gemalin, had den rang boven alle overige godinnen.
Zy wist der stervelingen lot, maer veropenbaerde het aen niemand; zy ontfing de
eedafleggingen, stond den huwelyken voor, en werd door kinderlooze vrouwen
aenbeden. In Friesland en andere kustenlanden der noord zee stond zy onder den
naem van Frikka bekend; by de Scandinaven luidde haer naem Frigg. Onze vrydag
ontleent dier godheid zyne benaming.
Trouwa was na of nevens Frîa de geëerdste godinne; heur eeredienst schynt zelfs
nog uitgebreider en beduidender geweest te zyn. Zy was met geenen gode, met geenen
Anse, maer met eenen manne, Odhar genoemd, gehuwd. Die man verliet ze, en zy
zocht hem, tranen vergietende de wereld door, op, en heure tranen waren van
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
32
goud. In de kindervertelselkens worden ook peerlen en bloemen geweend of gelachen.
Volgens de oudste getuigenissen verschynt Frouwa echter ook krygszuchtig op eenen
met twee katten bespanden wagen. Zy trekt naer het slagveld, en deelt met Wôdan
in de gevallene krygers.
Erdha, waerschynlyk Neherdha, by Tacitus vermeld als de moederaerde (terra
mater) was de godinne des vredes en der vruchtbaerheid. Zy werd voornamelyk op
een eiland vereerd, dat men vermeent Rügen op de Oostzee te zyn. Daer stond in een
heilig woud een met eenen sluier bedekte wagen, voor welken koeien gespand waren.
Een priester alleen mocht dat rytuig aenraken. Die wagen werd eenen tydlang door
't land rondgevoerd, en zoolang de tocht duerde was er alom feest, vreugde en jubel,
tot dat de priester de godinne weêr tot haren tempel terugleidde. Dan werden wagen,
lynwaed en beeld geheimvol in een binnenmeir gewasschen, en de slaven, die het
werk verricht hadden, werden in't meir verdronken. Het schynt, dat de volkssage,
die in Noordduitschland nog nopens vrou Herke heërscht, een overblyfsel is van het
aloude geloof aen de godin Neherdha. Vrouw Herke vliegt het land door en verleent
alom overvloed aen aerdsche goederen.
De Nornen waren, even als de Parken der Grieken en Romeinen de schikgodinnen,
en gelyk by die volken drie in getalle: Wurdh, Werdhandi en Sclud, d.i., het gewezene,
het wordende en het zullende worden, of het verledene, het tegenwoordige en het
toekomende. Waer een kind ter wereld kwam, verschenen zy en voorspelden des
nieuws geborenen levensloop. Zy verlieten het huis niet en ontfingen er geschenken.
De romaensche volken (Franschen, Italianen, Spanjaerds, enz.), namen van onze
dietsche voorvaders het geloof aen de Nornen over, en noemden ze (Fr.) Fées, (Ital.)
Fate, van het latyn Fatum, dat lot beduidt.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
33
De Walkurien of witte vrouwen waren goddelyke meiden, die Walhalla tot oponthoud
hadden, en den goden en Eénheriën den drinkhoren vulden. Zy zyn dienaressen van
Wôdan, die ze tot den stryden zendt, om dezelve te beheerschen, in welker
hoedanigheid zy ook schild - en helmmaegden heeten. Zy nemen meestal de gedaente
aen van zwanen of duiven, en trekken door lucht en water en vliegen en zwemmen.
Terwyl zy boven het slagveld zweven, kiezen zy de helden uit, die sneuvelen moeten,
om ze overtebrengen naer de Walhalla, (sneuvelhalle). Die helden krygen aldaer den
titel van Eenheriun, dat is strydgenooten der Goden. Men ziet hieruit, dat de dood
den geloovigen krygeren als een feest in Walhalla toelachen moest.
Alven of Elven zyn geesten, die in de lucht en op en onder de aerde huizen, en zich
den menschen meest boosaerdig en vyandig toonen.
De Nekkers of Nikkers zyn watergeesten, en Nixen, meirminnen, zyn meidekens
met groen hair, die zich in bronnen en rivieren ophouden, en door heure tooverzangen
jongelingen en mannen in heur nat ryk lokken.
De Reuzen verbeelden de ruwe natuerkracht, en de Dwergen zinspelen op de
persoonlyke handigheid en bedrevenheid. Beide bewonen onderaerdsche holen en
grotten, waer zy zich als smeden onledig houden. De reuzen verbeeldt men als plomp,
de dwergen als fyn en listig; de laeststen staen by onze landlieden nog als
Kaboutermennekens te boek. Men vertelt er kluchtige en wonderlyke historien van
aen groote en kleine kinders.
Onze voorouders zagen de wereld als onverganglyk aen, zelfs in heuren ondergang
zagen zy slecht eene gedaenteverandering.
Na den wereldbrand kwamen de vrome menschen in de zale Brimir, waer zy in
gestadiger gezondheid meet dronken. De meineedigen, die na den dood aen't
lykenstrand
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
34
kwamen, moesten andermael de aerdsche loopbaen ondernemen. Hunne zielen
zweefden als spooken rond, tot dat hun straftyd om was, en zy weder herschapen
werden. Zy, die tot het einde der wereld weder geboren werden zonder zich te beteren,
zouden eeuwig in de slangenzael gedompeld liggen.
Hoe overheerschend de denkbeelden der Noordsche Godenleer lange geweest zyn,
blykt onder anderen uit de namen, die ieder dag der week daervan ontleend heeft.
Vernuft en verbeelding stralen er even in door, terwyl het begrip van loon en straf
na 't leven er zeer duidelyk in voorgedragen is. Hoe diep ondertusschen zinkt dit
nachtgeschemer by het ziellouterend daglicht des Evangeliums weg, en wat dank
zyn wy hun niet verplicht, die dikwyls ten koste huns bloeds onze voorouders hebben
ingeleid tot eener leere, die het korte leven als eene voorbereiding en waerdigmaking
ten onsterfelyken bestane aenschouwt.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
35
IV
Onze voorvaders en wy.
Onze oudren waren groot.
A. DE LAET.
Zyt als uw vadren wars van vreemde heerschappy,
Zy waren vry op aerde en zyn in 't graf nog vry.
NOLET DE BRAUWERE VAN STEELAND.
Als men het oog over de tyden laet gaen, die onze voorvaders beleefden, gevoelt
men zich, als lid der maetschappy, blyde tot onzer eeuw te behooren; men bekomt
door dit terugzicht de overtuiging, dat de oneindige volmaekbaerheid des menschdoms
geen ydele droom eens dweependen menschenvriends is; maer veeleer, dat die
voortgang onzes geslachts in de beschaving een besluit is der Voorzienigheid, die
de maetschappy zelve zoo wel als de natuer, met hare oneindige verscheidenheid en
overeenstemming, ingericht heeft. Men gevoelt dan, dat men den oppersten Wezen
daervoor oneindigen dank schuldig is; men gevoelt tevens, dat het onze burgerplicht
is, het Staetsbestuer te
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
36
eerbiedigen en te beminnen, dat ons in het rustige genot dier weldaden Godes
handhaeft.
In der daed, wat leeren ons de chronyken onzes vaderlands? Dat onze voorgangers
van de oude tyden af allerlei deugden bezaten; maer dat zy wel eens, door den
bekrompenen geest hunner eeuw medegesleept, zich niet boven menigerlei
vooroordeelen wisten te verheffen, ja, dat zy zulks volstrekt niet konden. Zoo ziet
men in verledene dagen de nyverheid, die bron van welvaert en verbroederende
betrekkingen, de oorzaek worden tot oorlogen van stede te stede, die Gent en Brugge
tegen elkander te velde doen trekken. Zoo ziet men vooral in de zeventiende eeuw
de Belgen den grofsten bygeloovigheden toegedaen, en er dikwerf min of meer het
vrywillige slachtoffer van worden. Wy zinspelen hier op het onderzoek der toovery,
waerdoor zoo menige man, vooral zoo menige vrouw tot den brandstapel veroordeeld
werd(1).
(1) Nog in 1664 stond die bygeloovigheid als afgod op haer voetstuk, maer dan reeds begon hy
te wankelen. Wy spraken elders van den Procureur-fiscael in Vlaenderen, die op dit tydstip
stout genoeg was om het monster in de oogen te kyken. Later nog, in 1681, verbrandde men
te Melin, in Henegouwen nog een paer tooveressen.
(CANNART.)
Het besluit des boeks, door dien geleerden Gentenaer gemaekt, onder den titel van Bydragen
tot de kennis van het oude strafrecht in Vlaenderen, verdient alleszins afgeschreven te worden:
‘Men heeft uit al het voorgaende gezien, hoe het ten tyde onzer voorouderen, van wier gulden
leeftyd het hedendaegsche geslacht met vollen monde spreekt, gesteld was met de zekerheid
van hunne personen en de gematigdheid hunner regters; men heeft kunnen zien, aen de eene
zyde hoe het willekeurige tot grondregel aengenomen, de menschen wreed, en aen de andere
zyde de grove domheid in godsdienstige en wetenschappelyke zaken, hen dweepziek et
laetdunkend gemaekt heeft. Dan, die tyden zyn voorby, en hetgeen door onze vaderen gezien
is, is voor ons wenschenswaerdig nimmer te zien terugkeeren. Dat dit alles tegenwoordig
niet meer gekend is, moeten wy dank weten aen de gelukkige en heilzame veranderingen,
die wy, in onze hedendaegsche instellingen ingevoerd, zoo zeer zien uitblinken; hetgeen ons
brengt op deze algemeene aenmerking, dat om de waerde en de noodzakelykheid der
verlichting, die de rede door het onderwys verkrygen moet, wel te beseffen, men slechts de
oogen te vestigen heeft op de afdwalingen onzer vaderen, en dat het van de hoogste
aengelegenheid is, de edele en moedige aendrift ter onderrichting van den evenmensch te
schragen en te begunstigen, en den lagen en strafbaren onzin, die derzelver voortgang nog
zoude poogen te stremmen, te beteugelen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
37
Die chronyken leeren ook, hoe dikwyls Belgie voor de franschgezindheid zyner
meesteren zwaer heeft moeten boeten, en hoe zelden ons volk door hunne bannier
voortgeleid, ten oorloge gesneld is voor het behoud zyner onafhanglykheid; terwyl
het alleen zyn bloed ter verdediging der staetkunde en des hoogmoeds dier vorsten
plengde. Doch diezelfde chronyken, die zoo dikwyls in zulke gevallen eenen pynlyken
indruk op ons harte maekten, schilderen ons tevens de zielegrootheid en de
heldhaftigheid der Belgen af, zoo vaek zy hunne goedendags voor het belang hunner
eigene vryheid in de vuist knelden; zoo dikwyls zy hun: Vlaenderen den Leeuw! ter
bescherming hunner rechten of ter verwering hunner haerdsteden verhieven, het
moge dan by Cassel onder 't geleide van den Veurnschen edelman Zannekin zyn, of
op den onvergeetbaren Groeningkouter; het moge binnen Brugge tegen de fransche
beulen van Châtillon, of binnen Antwerpen tegen de verraderlyke medehelpers des
franschen hertogs van Anjou zyn(1).
De geschiedenis die ons den aerd onzer voorouderen in hunne lotgevallen en de
strekking huns geestes in hunnen handel en wandel ontsluiert, is dus iets meer, dan
eene bloote beschryving van veldslagen of levensschetsen van vorsten, die
opvolgenlyk by ons ten staetkundigen tooneele zyn opgetreden; iets heel anders zelfs,
dan het uiteenzetten des roems van belgische mannen of vrouwen, dien de Almachtige
met zynen vinger het voor-
(1) Ter herinnering aen dit glorieryke blad in de Antwerpsche geschiedenis, plaetste het
voorgeslacht boven de Kipdorppoort het Jaerschrift: AUXILIUM SVIS DEVS (God helpt de
zynen).
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
38
hoofd had aengeraekt, op dat zy door hunne kunst en kennis uitblinken en
langgeldenden invloed uitoefenen zouden op volkswelvaert en beschaving.
In der daed, de geschiedenis is het familieboek der gansche natie, het boek waerin
hare titels van adeldom geschreven staen, en wiens lezing ons aenspoort tot het
voortzetten des glorieryken volkslevens. Wie de geschiedenis ontkent, die weet ook
niet wat vaderlandsche fierheid is.
Vergelyken kunnen wy nog de geschiedenis met eenen liefbestarnden winterhemel,
tot welken wy uit dit stof nimmer onze godvruchtige blikken verheffen, zonder tevens
onzen boezem verbreed te voelen, hoe klein en nietig wy ook zyn. Op de wieken der
begeestering verheffen wy ons tot Hem, die voor de oogen der stervelingen dit
overheerlyke starrenschouwspel ontrollen wilde. Mogen wy dan even als in de
geschiedenis, niet overal even heldere lichten ontdekken, mogen wy het waerom dier
wonderlyke lichtbronnen maer zelden kunnen opsporen, wy ontdekken ruim genoeg,
om overal eenen strael der Voorzienigheid te bewonderen, eenen strael van Hem,
die den hemel en ons vaderland te eener tyde bewaekt; van Hem, die, gelyk hy menige
star ten geleide der dobberende zeevaerderen doet opgaen, zoo mede menig groot,
edel of nuttig mensch ten geleide, ten schut of ten heile zyner landgenooten in ons
land heeft doen opryzen.
De geschiedenis is derhalve de verhevenste bron van godvrucht en vaderlandsliefde.
Wy spraken hier boven van de vooroordeelen onzer vaderen, waervan zy zelven
de slachtoffers waren; is het niet eene bewezene waerheid, hoe zeer men ze ook
hebbe trachten tegen te spreken, dat een vooroordeel steeds vernederend is voor een
volk, en dat eene dwaling steeds nadeelig is voor het menschdom?
Doch vragen wy ons zelven liever af, by 't uitschudden
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
39
aller eigenliefde, ook aller volkseigenliefde, of onze voorouders geene bezondere
deugden hadden, die met hun tydstip in verband stonden, deugden, die ons heden
nog tot spoorslag verstrekken, en misschien doen blozen, in eene eeuw, waerin het
eigenbelang wel eens het algemeene belang verdringt.
Onze voorvaders waren godsdienstig: dit bovenaerdsche gevoel spreekt ons toe
uit die kerken en tempels, welker bouwkunst ons verbaest doet staen, en die t'eener
tyde getuigen van het nederige christengevoel, dat de bouwmeesters dier reuzenwerken
bezielde, dewyl velen hunner den nageslachte onbekend hebben willen blyven. Even
als de wereldberoemde Thomas à Kempis, onze landgenoot, verhieven zy zich boven
allen aerdschen roem, wanneer diepe godvrucht of scheppende kunstzin hun de
vleugels van 't gebed of 't vernuft boven de aerde deed uitslaen. God was hun bezieler
en hun loon.
Onze voorouders minden hun geboorteland. De grootheid van Belgie was het
streven huns levens. De moedertael was hun een heilig pand, dat als erflyke schat,
van vader te kinde overging. Vroeger, toen elke stad en heerlykheid eenigszins op
zich zelve stond, waren de inwoners hier bezonder aen de voorrechten of privilegien
hunner gemeente gehecht, 't is waer; maer wanneer het algemeene vryheid gold,
wisten zy toch ook hunne krachten samen te spannen, en goed en bloed voor 't
algemeene welzyn in de weegschael te leggen. Biedt de gulden sporenslag hier geen
schitterend bewys van?
Daer hunne behoeften gering waren, daer zy van hunnen aerd zuinig en spaerzaem
waren en met den Luxus, die waterzuchtige pracht en grootheid, onbekend waren en
bleven, was hunne vaderlandsliefde geene huichelary, geene schoon vermaskerde
zelfzucht. Zy waren geene eigene fortuinzoekers ten koste van den staet, en duldden
ook geene vreemde fortuinzoekers.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
40
Het duerzame geluk van den staet, in dat hunner landgenooten bevestigd, was hun
levendigste wensch.
Die vaderlandsliefde was het, die niet alleen hun burgerleven doorgloeide, maer
wier heilige lichtstrael zelfs tot in de celle der monniken doordrong, en in die donkere
tyden dikwyls dien eenigen geleerden de pen in de hand gaf, om wel in dorre, doch
naïeve chronyken, jaer voor jaer, en dikwyls dag voor dag, al het merkwaerdige te
boeken, dat op den vrygezinden grond was voorgevallen. In vroegere dagen dankte
men goeddeels de ontginning des bodems aen diezelfde monniken, toen Belgie veelal
nog onbebouwd lag, en menige stad rondom eene celle of een klooster oprees, gelyk
elders rondom eenig burchtslot.
Dit weldadige gevoel was het ook, dat zelfs in de zestiende eeuw nog eenen
Sanderus moed inboezemde, om zyn verheerlykt Vlaenderen uit te geven, en dat hem
troostede, als hy zyne gansche fortuin aen die prachtuitgave opgeofferd had. Immers
vond hy eene stille rust en schuilplaets in de abtdy van Afflighem, waer hy in den
Heere ontsliep(1).
(1) De tydgenoot is, men weet het, in geenen lande bestendig rechtvaerdig, vooral niet jegens
nuttige schryvers: ‘Les ouvrages de Vredius ne furent vendus durant sa vie autant de sols
qu'on les vend aujourd'hui de florins,’ zegt Beaucourt van Noortvelde in zyne Description
de l'Église de Notre-Dame à Bruges (1773, bl. 118).
De pensionaris Dierix, die het eerst de bouwstoffen der civiele geschiedenis van Gent heeft
opgedolven, was niet gelukkiger dan Vredius. Zyne werken nauwelyks over een veertigtal
jaren verschenen, werden door den gentschen drukker zelven gedeeltelyk in pondpapier
geslaen: wy doelen hier zyne Mémoire sur les lois de la ville de Gand, 2 boekdeelen in-8o,
die thans veertig frank waerd zyn. Die betere wending des publieken geestes naer ernstige
historiewerken is thans het eerste bewys van nationalen zin.
Alle werkzame schryvers van 't voorledene, waerby wy eenen Grammaye mogen voegen
(die zelfs in de boeien van Tunis opgesloten de geschiedenis oefende), wilden de historie
aen echte bronnen putten. ‘Zonder archieven geene geschiedenis,’ dit scheen hunne spreuk
te zyn. Te rechte, zegt dan ook de heer Faider in zyne Etudes sur les Constitutions nationales
(Bruxelles, pag. 9):
‘Non, nous ne devons pas laisser retomber dans la poossière de nos archives, nos cartulaires,
nos tîtres à peine ressuscités! La littérature belge n'a pas perdu ses conditions d'individualité,
ses éléments de progrès et d'éclat. Avons-nous à rougir, ou ne devons-nous pas plutôt rattacher
au passé notre dignité et nos droits?
Pourquoi nous ravaler nous-mêmes? C'est un patriotisme étroit et faux, celui qui rabaisse sa
propre nation en l'injuriant: loin de se replier dans une vaine imprécation, l'ami de son pays
redouble d'efforts; il recherche avec une nouvelle ferveur les traditions glorieuses dont l'éclat
illumine le présent.’
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
41
Onze voorvaders beminden hunne vorsten. En hoe zouden zy het niet gedaen hebben,
na den afgelegden eed, zy, die het den vyande geschonkene woord niet verbraken,
en het spreekwoord staende hielden: ‘een man een man, een woord een woord?’
Waer deze vorsten, volgens de vastgestelde vorm van des volks vertegenwoordigers
onderstand vroegen, werd hunne bede ook niet afgeslaen.
Onze voorvaders waren menschlievend. Dit verkondigen overluid de talryke
stichtingen der oude dagen ten voordeele van allerlei tegenspoed en lyfsgebrek, ten
voordeele van weezen en ouderlingen, van blinden en krankzinnigen; dit verkondigen
luid onze Bergen van bermhertigheid, die (aenvanglyk ten minste) diens naems
waerdig waren en waerop men nog heden leest: hier leent men den arme ook zonder
interest, gelyk zulks te Gent in de XVIIIe eeuw door den bisschop Triest werd ingericht.
Nu vragen wy, bezitten wy nog die schoone deugden? Stralen zy ons nog, gelyk
eens den voorgeslachte, om het hoofd?
Wy zullen onzen tydgenooten geene smadelyke verachting voorwerpen! Neen,
wy herkennen nog in menigen hoofdtrek de vaders in de kinders. By hun ook bloeit
nog menschenliefde. De straks gehuldigde naem Van Triest bleef in eenen anderen
Gentenaer ook onzer eeuwe dierbaer. Wie onzer kent niet het eeregraf, den kanonik
Triest, den be-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
42
schermer der doofstommen en der ongelukkigen in de Sinte-Gudulas kerk te Brussel
opgericht?
Ook onze belgische vrouwen hebben menige voorouderlyke deugd, en onder deze
de menschenliefde behouden. Wie kent er onze kinderkribben en bewaerscholen,
wie kent er onze genootschappen van moederlyke weldadigheid niet, tot wier bloei
en groei zoo vele christelyke vrouwen uit alle standen yverig samenspannen? Wie
kent er onze talryke tentoonstellingen en tombolas niet, waer allerlei handwerk uit
princessen- en burgermeiskenshanden ten beste van weldadige inrichtingen prykt?
En waer het onze zusterkens van liefde geldt, behoeven wy iets anders dan ze te
noemen?
Wy willen ook in den lof onzer tydgenooten niet uitweiden, maer zullen zonder
eigendunkelyke aenmatiging en uit zuivere liefde voor onze broeders hier liever
eenen wenk ten goede geven.
Kortzichtigen, dwazen of boozen alleen zyn in staet om de eer hunner natie te
vernederen, en haer beneden eene andere te stellen, waer het hare heiligste belangens
geldt, waer het de zelfwaerde, de grootheid dier natie betreft, of haer zedelyk leven,
dat de ware volksbeschaving uitmaekt. Men gunne den Belge over 't algemeen minder
vlugheid of puntigheid van geest, wy stellen daer het gezonde verstand en oordeel
tegen, dat hy vry algemeen bezit; men vinde, dat hy uiterlyk min schitterend is, wy
stellen er zyne bezadigdheid, en, zoo men wel eens zegt, zyne soliditeit tegen.
Maer wat men hem ook wane te onttrekken, men legge hem niet ten laste, dat hy
wat groot en eerbiedwaerdig is, niet eerbiedigt, dat hy wat zielinnemend is, niet
bemint: o neen! dat dulden wy niet: dat ware snoode laster.
Ondertusschen is het zeker, dat hy die denkt: Ik mede, ik ben fier een Belg te zyn!
zich weinig, weinig genegen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
43
gevoelt om zyn model by den vreemde te zoeten, om zyne zeden, en (is hy een
Vlaming) zyne tael op eenen franschen patroon te versnyden, en te versnipperen.
En bestaen er zulke dwazen niet by ons? Waerom moet een zucht op die vrage
antwoorden!
De mensch, die zyne zelfwaerde niet in sommige hoofdpunten eerbiedigt, zal die
bereid zyn, om zich zware opofferingen te getroosten ter verdediging der volkswaerde,
ter bescherming der nationaliteit, ter beschutting ook van den vaderlyksten troone?
Neen, zeker neen, niet meer dan hy, die zyn vaderland niet bemint, bereid is te
stryden voor des menschdoms belangens.
De voortreffelyke kinderdichter Van Alphen, die in de nederduitsche letterkunde
eene schoone plaets inneemt, zong dan te rechte:
Die 't vaderland veracht, zal 't menschdom niet vereeren,
Of doet het slechts in schyn.
Zou hy, die 't laagheid acht, zyn eigen kroost te leeren,
Een waardig meester zyn?
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
44
V
Een blik op belgies grondgebied.
Het Eden rees omhoog, waer eens de baren brandden...
Het rees op 't zandig vlak van onafzienbre heiden,
Uit poelen die alom hun pestend gift verspreiden,
De vreemdling ziet het aen, en luidkeels roept zyn mond:
‘God schiep geheel deze aerd, de Belg schiep Neêrlands grond.’
(BOXMAN, de Yver.)
De onrustige geest, die thans in alle standen algemeener dan in de voorgaende eeuwen
heerscht, brengt niet zelden te wege, dat wy de lieve tooneelen die ons omringen,
over het hoofd zien, om onze blikken naer voorwerpen uit te schieten, die voor ons
achter gebergten schuilen, of ver over zee pronken. Hoe menigmael haekt men niet
naer de vermaerde natuertafreelen van Zwitserland, naer de zonnige uitzichten op
Napels en Constantinopel, naer de oirwouden van Amerika, of de met palmen
versierde streken des morgenlands?
De reiszucht wordt niet ten onrechte met de roemzucht
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
45
vergeleken. Gy bezit een stil en genoeglyk bestaen; doch de roemzucht ontwaekt in
uw harte; gy ontrukt u weldra aen het benydenswaerde leven, en maekt jacht op eene
fortuin, die gy wellicht nooit of nimmer zult bereiken; gy zyt omringd van lachende
heuvels, vruchtbare weiden, golvende korenvelden en lustbelovende boomgaerden,
en niettemin, vergetel dier milde hemelgaven, ontscheurt ge u uit reiszucht aen't
dierbare vaderoord; en waerom? om na ontelbare vermoeienissen, hier of daer eenig
gezichstpunt vol verrukking te aenschouwen, dat wellicht even schoon, even
verlokkend rond uwe voorvaderlyke woonplaets te vinden was.
Die waerheid wordt door hen bestadigd, die de gansche wereld omgevaren hebben,
en dikwerf op hunne oude dagen verwonderd staen, dat er zoo vele zienswaerde
plaetsen in hun eigen land liggen, doch welke de nieuwsgierigheid en de
onachtzaemheid hunner jeugd hun belet hebben gade te slaen.
Hoe vele plekken toch liggen niet onbezocht en miskend in ons Belgie, die zeker
met meerder recht onze aendacht verdienen, dan vele afgelegene landschappen en
vergezichten, waer deze of gene reisbeschryver ons door zyne schilderende penne
henenlokt!
Welke zin en ziel innemende oevers begrenzen de Schelde en de Leye! Waer
liggen gras-en bloemenrykere beemden weliger uitgebreid, dan in heure onafzienbare
valleien? Waer weêrkaetst de vlasbloem het hemelblauw zuiverder, waer wiegelt de
gulden oogst den landbouwer lachender tegen, waer verheft zich met vollere fierheid
de reuzige hopstaek, dan in de beide Vlaenderen, vooral in den lande van Aelst?
Komt de vreemdeling niet jaerlyks uit de verste gewesten op onze kusten de zee
aenstaren, en heuren heilzamen invloed op zyn lichaemsgestel beproeven? Ligt hier
niet, gelyk paerlen aen een slingerend snoer, dorp aen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
46
dorp, en stad aen stad gebonden? En welk leven, welke beweging heerscht er niet
alom in de zindelyke steden, waer de meeste inwoners den landbouwe vreemd blyven?
Welke nyverheidstak vindt niet sints eeuwen in Vlaenderen zyne beoefenaers, zyne
voortzetters, zyne verbeteraers?
Tusschen Schelde en Maes in het Noorden onzes koningryks ligt eene onafmetelyke
vlakte, die weinig schittert, maer hoogst bekoorlyk is voor hem, die er nader mede
bekend is. Weîgronden, afwisselend met moeren, poelen en heiden vormen de van
ouds vermaerde Kempen. Het rundvee dier streke herinnert ons aen de heerlyke
voortbrengsels uit Holland, en de kempsche boter is gelyk die van Dixmude, 't land
door bekend. Wie gevoel bezit voor't eenvoudige schoone der natuer, voor de stille
zondagrust, en de Kempen bezoekt en onderzoekt, is er voor ingenomen. Daer worden
de voorvaderlyke zeden en deugden getrouwer dan elders bewaerd, en misschien is
het juist dit vasthouden aen den goeden ouden tyd, dat de ziel des reizigers aen de
geurige vlakten der Kempen sterkst vastboeit. Dat gewest, (zoo hopen wy ten minste,
dank zy onzen verre vooruitzienden en krachtig medewerkenden staetsbesture) zal
jaerlyks rykere hooi- en graenoogsten ten beste des landes opbrengen.
Te Limburg aen de Maes en opwaerts langs den stroom verandert de grond van
gedaente.
Wy zullen maer ter loops gewagen van de onderaerdsche gangen en doelwegen,
die den mergelberg van Maestricht naer Luik in vele richtingen doorkruisen, en die
den nieuwsgierigen en geleerden bewondering inboezemen en stoffe tot nadenken
opdringen.
In 't Luikerland doet zich weder een gansch nieuw tooneel op. Men zou er met
den psalmist in verrukking kunnen uitroepen: ‘Hier huppelen de bergen als rammen
en de heuvels als lammeren’ (Ps. 113, 4.) Wie het geluk
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
47
heeft een lustreisjen te voet te doen van Luik naer Spa en Remouchamps, of opwaerts
de Maze naer Namen, Dinant en de grotte van Han, die kan wanneer hy geheugen
(of wat hetzelve hier zegt, een harte) heeft menigen avondstond voor zyn huisgezin
verlevendigen met beschryvingen, die alle hoorders aen zyne lippen klemmen; bezit
hy in plaets van geheugen de gave der teekenkunst, welnu, dan kan hy eenen schat
van schetsen medebrengen, die voor hem de weelde eens in den schoot der natuer
volop gesmaekt, ook aen zynen haerd vernieuwen, en anderen in dit genot eenigzins
laten mededeelen. Waerhenen gy uwe blikken wendt, dagen er schilderachtige plaetsen
in overvloed, de eenen bevalliger en nieuwer dan de anderen. Al heerscht ook in 't
Luikerland niet alom de bekende rykdom des vlaemschen akkers, het werd door de
milde hand des Scheppers op eene andere wyze wel bedeeld. De hoogten zyn er door
allerlei fruit bekroond, en tusschen Luik en Hoei behangt de wingert de oosterzyde
der heuvelen. In goede jaren wint men er eene tamelyke hoeveelheid wyn, die waerlyk
niet te versmaden is, al kost hy niet half zoo veel als gewoone buitenlandsche. De
ingewanden der Luiksche gebergten zyn ryk aen steenkolen en aen allerlei erts; ook
staet dit gewest in velen opzichten aen het hoofd der belgische nyverheid.
Doch bepalen wy ons liever tot eene algemeene beschouwing der natuer, die door
torenhooge schoorsteenen, door vlammende hoogovens, rookende smissen zooveel
van hare aengeborene bekoorlykheden verliest, als zy in stoffelyke belangens aenwint.
Een landschap van stoomwolken en stoomgeraes verwyderd, is vast oneindig lieflyker
en aenminniger: daerom volgen wy, als wandelaers, als nieuwsgierige reizigers met
levendiger genoegen den kronkelenden loop der rivieren, die in 't Luikerland waerlyk
iets betooverends hebben.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
48
De weg van Namen naer Dinant volgt de Maes op, en is een der treffendste,
dichterlykste streken, die ons land ten toon spreidt. Rotsen van de wonderlykste
vormen ryzen wederzyds langs den loop der Maes, en bieden den weidenden oogen
de verrukkelykste uitzichten. Geene woorden kunnen de echt romantische schoonheid
dier landstreke weêrspiegelen.
Hier is het gesteente met bosschen bedekt, ginds stygt hetzelve naekt opwaerts,
loopt dikwyls spits toe, steeds in oneindige schakeeringen van blauw, wit, grys of
zwart schitterend. Elders vormen de woeste rotsen diepe en vreemde scheuringen,
waer of wilde planten welig uit opschieten, of een kreupelbosch opgroent. Niets is
cierlyker dan de eiloofranken, die op vele plaetsen kransgewyze van de rotsen
afhangen.
Op zes uren afstands van Dinant ligt de wondervolle grotte van Han en wel in eene
woeste en naekte landouw, verre van alle maetschappelyk leven; men zou zeggen,
dat de Schepper aldaer een zyner geheimnisvolste meesterstukken aen het oog der
nieuwsgierigheid heeft willen onttrekken. Daer is wellicht op den ganschen aerdbol
geen onderaerdsch juweel, dat het onze opweegt; maer ook hierin zoo als in vele
andere zaken, hebben wy tot hiertoe de kunst niet gekend, om ons zelven en 't onze
buiten 's lands naer weerde te doen gelden; een verzuim, dat niet altyd van schuld
vry te pleiten is.
Bezit de Belg niet een ander juweel, dat hem de goede God ook voor eeuwen
schonk, waerop hy alleszins fier moest zyn, maer des hy zich zoo lang geschaemd
heeft, omdat een onwetende vreemdeling er meê spottede? Denkt men niet, van de
beschouwing dezes stoffelyken wonders tot die eens onstoffelyken opryzend, aen de
dietsche moedertael?
Dan, zetten wy ons tochtjen voort.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
49
Hier zyn wy reeds in het Ardennenwoud, dat verder op met zoo vele heerlykheid
den altyd gragen blik verlustigt. Wel is waer, ons luxemburgsch gebied heeft weinig
wel aengebouwd land, maer daertegen vele naekte bergen en rotsen, uitgestrekte
bosschen, heî- en steengrond. Gerst en rogge, haver en boekweit worden er slechts
in geringe hoeveelheid gewonnen; brand- en bouwhout is er in overvloed. Een groot
getal eiken, beuken, esschen, olmen, berken en dennen groeit hier welig, en vormt
met de ertsmynen en leigroeven den rykdom dier streke. Kleine, maer sterke peerden
en koeien, en alom gunstig bekende schapen en varkens, allerlei wild, zoo als herten,
evers, hinden, hazen en konynen, zonder de wolven te tellen, visschen en gevogelte
vergoeden eenigzins de schaerschheid der edele graensoorten. Heerscht in de
Ardennen noch de rykdom, noch de weelde der andere gewesten, ook de ellende, die
elders by den grootsten overvloed afsteekt, is en blyft er onbekend. De menschen
wonen hier niet zoo dicht naest en boven elkander als in onze woelige steden, zy
hebben meer ruimte, en kunnen er met minder moeite des levens eerste behoeften
voldoen. Wanneer de verkeering met die hooggelegene streek van Belgie door de
ontworpene spoorbaen vergemakkelykt zyn zal, dan halen zeker alle inwoners onzes
ryks er hun onbekrompen voordeel uit.
Dan zullen wy mogen beweren, dat wy, vereenigd door de wyze verordening des
bestuers, eerder dan wie het zy, op ons eigen zelven bestaen kunnen. Dan zal elk
dankbaer Belg gaerne den vlaemschen dichter toejuichen, die onder andere, van onze
yzeren wegen zong:
Wy, Belgen, zingen 't wonderpad
Dat zooveel weldaên baerde.
'T smelt eens elk land tot ééne stad,
En tot één land heel de aerde.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
50
Die baen strekk' de yzren armen uit
Langs Belgies verste wegen!
Brittanje! uw vruchtbre kunstenspruit
Drupt van onschatbren zegen.
Zyn wegen en rivieren niet
'S lands zenuwen en aderen?
Wat, dat hun voller leven biedt?
Door stroom bezielde raderen.
Keeren wy op onze stappen terug; wy moeten nog eenen blik werpen op het groote,
schoone en ryke gewest, dat ons land grootendeels van Frankryk scheidt, alvorens
wy naer de hoofdprovincie en naer de hoofdstad des landes terugwillen. Het zuiden
van Henegouwen bezit nog eenige uitgestrekte bosschen, elders verdunnen en
verdwynen zy van jaer tot jaer. Ryke koolbeddingen strekken zich van onder
Charleroy tot boven Bergen uit, en vertoonen zich dikwerf tot by des gronds
oppervlakte. Ofschoon allerhande nyverheid hier tot den hoogsten bloei opgroeit,
denke men echter niet, dat de landbouw er verzuimd worde. In Charleroys omtrek
alleen staen een twintigtal hoogovens, waerin het yzererts uit Namen en Henegouwen
tot ruwyzer gesmolten wordt. Indien alle ovens brandden, konden zy gemakkelyk in
een jaer tyds 100 millioenen kilogrammen yzer opbrengen. Sedert langen, langen
tyd is Charleroy wereldvermaerd wegens zyne glasovens, en tegenwoordig bestaet
er in Oignies eene spiegelglasfabriek, die maer eene enkele andere als weêrgâ op
aerde kent. Smederyen van alle soort schynen daer uit den grond op te wassen.
Leikuilen, oneindige rotsen, geschikt tot kalk en bouwsteenen, marmergroeven en
paveilegeringen vindt men er in groot getal.
Gaen we van de Sambre naer de hoofdplaets der provincie over, daer vinden wy
mede een voornaem gedeelte der bevolking in volle werkzaemheid by de ontginning
der
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
51
koolputten. Overal loopen er yzerwegen en vaerten naer alle richtingen, om de
opdelvingen te vervoeren. Henegouwen is van het eene einde tot het andere in
levendige betrekkingen van nyverheid met heel den lande. By Doornik, langs het
strand der hoogere Schelde, brandt men den wydvermaerden kalk, wiens vervoer in
snelheid met den loop des strooms wedyvert.
Hier wordt het beste belgische porselein gebakken, ofschoon ook elders in deze
provincie gelukkige pogingen in dit vak aengewend zyn. Katoenspinneryen en
weveryen zyn hier sedert vele jaren in beurtelings op en afnemenden bloei, zoo als
ook de bewerking kostbarer tapyten en kanten, welke laetsten nogtans algemeener
in Vlaenderen, Mechelen en Brussel vervaerdigd worden.
De grond is over 't algemeen in het westersche gedeelte dezer provincie
vruchtbaerst; de beemden langs den vermaerden stroom hebben reeds hier het
vlaemsche pronkgewaed aengetrokken, en hebben in Doorniks omstreken een
allerbevalligst voorkomen. Doornik zelf, langs beide zyden der Schelde uitgestrekt,
is eene der stilvriendelykste plaetsen onzes lands, en weet den ingeborene zoowel
als den vreemde als 't ware met bloemenbanden omstrikt in zyne hechte muren te
sluiten.
Dan, onze vluchtige reis, die ons slechts toelaet onvolledige schetsen optenemen,
zal den lezer wellicht reeds langwylig toeschynen; daerom spoeden wy ons met de
gevleugelde stoomkoetsen naer Brussel terug, waer de koning met zyn hof, met zyne
ministers en 's ryks hooge ambtenaren zyn verblyf heeft gevestigd. Brussel is niet
alleen de perel Brabands, maer ook die des ganschen landes. Hier zyn de wandelingen
rondom de stad zoo kieskeurig aengelegd, dat zy den eisch der moeielykste kenneren
alleszins bevredigen. De warande, door paleizen en prachtige gebouwen omgeven,
en dicht by het heerlyke konings-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
52
plein gelegen, is zomer en winter de verzamelplaets aller inwoneren. Hier, waer
eeuwenoude boomen uit het voormalige, eertyds tot aen Brussel uitgebreide,
Soniënbosch nog zoo welig groeien en bloeien, hier ontmoeten zich dagelyks alle
standen der maetschappy. De afgeleefde ouderdom slyt er zyne aengenaemste uertjens,
en het pas geborene wichtjen wil er met de huppelende gebroederkens henen. De
Brusselaer mint de wandelingen zyner bolwerken en zyner groene dreef, maer de
warande heeft te rechte zyne geliefkoosde voorkeur. Het valt geenszins in ons bestek
eene beschryving der merkwaerdigheden der hoofdstad mede te deelen, dat zoude
ons te verre leiden; wy waren dan immers verplicht geweest by elk heerlyk gebouw,
by elke schoone kerk stil te staen, en dat mogen we niet, vermits wy alle belangryke
kerken, kasteelen en stadhuizen van Belgiën over 't hoofd gezien hebben. De
Brusselaer schat, mint zyne vorstelyke stad wellicht te zeer, daer hy te vaek derzelver
schoone omstreken niet kent. Duizende inwoners hebben nooit in hun leven het
Terkameren bosch gezien, dat maer een kwartier van den sluitmuer ligt, en weten
niet veel te vertellen van Vorst, Uccle, Boschfort, Auderghem, Jette of Laeken. Hoe
weinigen hebben naer Tervuren of Waterloo een uitstapjen gedaen! En toch wat lieve
wandeling ligt er van Brussel naer Vilvoorden langs de oude deftige vaert op Boom!
Langs de eene zyde lacht van den heuveligen grond vooreerst het koninglyke paleis
van Laeken, en dan volgt wel twee uren lang het eene lustgoed op het andere; de
heldere vaert verlaet uwen weg niet, maer scheidt u van de prachtige weide, die op
genen kant tot aen Vilvoordens staetsgevangenis en kerk zich vlakjens uitstrekt. Die
groene vlakte werd in 1834 door den spoorweg in twee gesneden. Hier namelyk heeft
het belgische staetsbestuer de eerste yzersporen gelegd, waerop wy thans van de eene
stad tot de andere vliegen kunnen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
53
Braband door drie rivieren, verscheidene vaerten en yzerwegen doorsneden, biedt
den handel en der nyverheid alle gemak. Zyn grond is byna overal uitmuntend
vruchtbaer. Het Soniënbosch boven Brussel en het bosch van Heverlee by Leuven
zyn zeer merkwaerdig, en verdienen de bewondering van allen die voor
natuerschoonheden gevoel bezitten.
Hebben wy door deze luchtige schets in eenig gemoed den lust opgewekt om zich
ter plaetse te verzekeren, dat ons Belgie duizende gezichtspunten daerbiedt, die in
eenvoudige schoonheid met meer vermaerde klassische uitzichten wedyveren kunnen;
hebben wy door dit medegedeelde onzer overtuiging het gevoel wenschlyker fierheid
in eenigen vaderlandschen boezem boven de door vreemdelingen er ingeënte, vaek
blinde bewondering des buitenlands doen zegepralen, dan zyn wy in der daed voor
onze zwakke poging ryklyk beloond. Ons land, zoo als het is, verdient alleszins de
liefde, die wy hem toedragen; en het is zeker, dat een hart door vreemd vergift moet
verkankerd zyn, indien het om zyn land, om zyn schoon geboorteland bloost, of dit
ten minste onder meer dan eene betrekking achter anderen durft schuiven.
Kent uw land, en gy zult het beminnen; kent de zeden zyner inwoneren en gy zult
hunne reine eenvoudigheid naer waerde schatten; kent de tael zyner gewesten, en gy
zult uwe achting en liefde in woorden uitdrukken, die ook by den vreemde weêrklank
zullen vinden.
Hierop toch is ten volle toepasselyk, wat Nierstrasz zong in de Dithyrambe, den
roem des grooten Rubens toegewyd:
Verga de dwaes, die 't bloemtapeet
Van zyn geboortegrond vergeet,
En dartlen gaet in vreemde lustwaranden,
Of die een sprankel gouds uit vreemde mynen wroet,
Als hier de diamant hem toeblinkt aen zyn voet!
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
54
VI
De akkerbouw.
Spreekt frissche tuinen, frissche velden,
Door plant en vrucht alom bezield;
Wilt Vlaendrens weelde luid vermelden,
Die immer stand en wasdom hield.
Hier klotsten eertyds woeste golven;
Daer huilden hongerige wolven;
Ginds oversloegen bosschen de aerd!
Zoo ver, zoo ver uwe oogen snellen,
Hoort ge alles de eer eens volks vertellen,
Welks yver 't goud der oogsten baert.
(VAN DUYSE.)
Wat ten allen tyde ons vroegbeschaefd vaderland boven de trotschere en machtigere
buervolken verhief, is voorzeker zyne uitmuntende bebouwing des akkergronds.
Vlaenderen geniet onder dat opzicht eene aloude en schitterende vermaerdheid. Daer
zyn op aerde wel vruchtbaerdere oorden en mildere luchtstreken, gewis; maer
moeielyk, onmogelyk wellicht, zal men by gelyken grond en hemel
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
55
rykere oogsten kunnen aenwyzen. Hier vergt en dwingt des menschen onvermoeide
arbeid der moederaerde heure kostbaerste schatten af. Hier zyn de beste spaden,
ploegen en eggen, de krachtigste peerden, de schoonste melkkoeien. Hier is de grond,
waer ons stoffelyk welzyn hoofdzakelyk op berust.
De vreemde schynt dus meer dan eene rede te hebben, om, wanneer hy, by zomer
of herfst, onze velden en weiden aenschouwt, ons te benyden; maer de vreemde heeft
ongelyk, indien hy ons werkelyk benydt; hy trachte in aenhoudend geduld en taeie
vlyt ons landvolk te evenaren, en mogelyk zal hy veel ryker loon inoogsten.
Het is den onbedorvenen menschen steeds een innig genoegen, wanneer zy in der
daed of maer bloot in der verbeelding tot de eenvoudige landbezigheden terugkeeren.
By veeteelt en akkerbouw immers waren de menschen steeds eenvoudiger en
oprechter; en dus, indien wy het zeggen durven, dichter by hunnen oirsprong, dichter
by hunnen Schepper! De edele, eenvoudige zeden, de echte levenswysheid des
aertsvaderlyken voortyds gingen in de steden veelal verloren. Daer schiep men
onnatuerlyke, kunstige noodwendigheden; ook vindt men daer thans in plaets van
wysheid, zoogezegde geleerdheid; in plaets van doorzicht, spitsvinnigheid; en geest
in plaets van gezond verstand; daer vervangen schriften en boeken de wonderen van
hemel en aerde, en dagbladen het zelfdenken. Als beuzelachtigheden gelden daer
des levens bestemming en hoofddoel; ja de gewichtigste en heiligste plichten zyn er
al te vaek een voorwerp van spot en twyfel. Wien zal het deshalven bevreemden,
wanneer hy den onsterfelyken Gentenaer, die verscheidene kroonen op zyn hoofd
vereenigde, die zoo menigen troon in zyn ryk ‘waer de zonne niet in onderging’
besteeg; wanneer hy dien ontzachlyken vorst verdrietig zynen prachtigen hoofdsteden
ontvluchten,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
56
en den landelyken oponthoude eens kloosters de voorkeur geven ziet? Of, vindt men
dit besluit eens keizers in monnik omgeschapen, als overdreven, eenigszins
ontoereikend om ons gezegde te staven, men sla de oogen op onze schatryke, der
wereld gansch overgegevene stedelingen: waer vinden zy in het schoone lentgetyde,
zoetere rustplaets dan op hun landgoed? Hunne marmeren zalen in de steden zelven
pronken op nabootsingen van fraeie veldgezichten, opdat zy ten minste in schildering
zouden mogen genieten, wat hun in der natuer ontzegd is. Ja, de eenzaemheid, de
eenvoudigheid des landelyken levens overtreffen verre de woeligheid en gemaektheid,
de eerzucht en verfynde wellust der steden. Wie natuerlyk en waer zyn kan; wie niet
behoeft te lachen, waer hem het harte wee doet, dat is een mensch in den vollen zin
des woordes. Maer hy, die het wezentlyke voor den schyn, de gezondheid voor eene
modedracht, de huislyke tevredenheid voor des huizes glans, het genot voor het geld,
en de eer voor de roemzucht opoffert, dat is een slaef, al woonde hy ook in het
prachtigste paleis der eerste hoofdstad der wereld. En helaes, wie kan binnen de
stadsmuren de eenvoudigheid en de waerheid, wie mag er de oirspronglyke deugden
der ziele vry en vrank vertoonen?
De landman schynt door zyne bezigheden in den schoot der natuer uitverkoren
door den hemel als een bevoorrechte onder zyne wereldgenooten. Dat voorrecht
bewyst nogtans niet, dat hy zich altyd beyvere ‘met het pond, dat God hem
toevertrouwde’ steeds behoorlyk te woekeren, dat is, hetzelve te verdubbelen.
De onwetendheid berooft hem niet zelden van zyne beste voordeelen; het bygeloof
versmoort zyn gezond verstand; ruwheid en dierlyke driften verbannen by hem de
natuerlyke eenvoudigheid; ach, al te dikwerf gelykt hy aen 't vee, met hetwelk hy
zyn land beploegt; want te zelden gevoelt
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
57
hy eenig verlangen naer hooger genot, naer veredeling van geest en hart.
Enkel zorgen voor 't stoflyke welzyn, voor eten en drinken, voor woning en
kleeding, neen, dat moet niet alleen des menschen bezigheid zyn. Zyn hart met
deugden, zynen geest met nuttige kundigheden vercieren, dat is des menschen
christenplicht. Zorgen de dieren niet insgelyks voor hol of nest, voor voorraed of
voedsel? En heeft Jezus niet gezegd, dat Gods woord ook tot des menschen leven
noodzakelyk is, als hy getuigd heeft: ‘de mensch leeft niet van den broode alleen?’
Slaen wy dus, onzes alouden roems als landbouwers indachtig, hand aen 't werk,
bebouwen wy met den hardnekkigsten yver en met benutting elker, door ondervinding
bekrachtigde, verbetering, ons vaderlyk erfdeel. Voedsel, woon en kleeding moeten
eerst in 't zweet onzes aenschyns verdiend worden; maer wanneer er in den nooddruft
des lichaems voorzien is, kan de geest vry en werkzaem handelen. Dan kan de inwoner
der stroohut zoo wel als die des marmerpaleizes aen de nuttige ontwikkeling zyner
verstandelyke vermogens arbeiden, opdat hy door het wel besteden zyner rede, te
waerdiger schepsel Gods worde, en als dusdanig eens rekening van zynen levenstyd
voor zynen Schepper en Rechter aflegge.
Heden wordt de landman niet meer gelyk vroeger, als een geboren lastdier aenzien
door hen, die aen het staetsroêr zitten. De tyden zyn, God dank! ver van ons, toen
hy aen den grond, als aen eene galei, geboeid was. Hy wordt niet meer als vroeger
ten voordeele der zoogezegde werklooze standen aengerand en uitgeschud. In dezen
gevalle zal men der eeuw den vooruitgang niet betwisten.
Onze staet richt niet alleen in alle dorpen scholen op, om der landjeugd het beste
middel ter geestontwikkeling aen de hand te geven, hy heeft ook alles in 't werk
gesteld om
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
58
ter bevordering van landbouw, van veeteelt, van bloemkweekery en nyverheid
krachtdadig mede te werken. De bekwame ploeger en zaeier, de knappe en eerlyke
werkman, zoowel als de geleerde, de kunstenaer of de krygsman ontfangen jaerlyks
aenmoedigingen en pryzen, ja, eervolle onderscheidingen. Onze regering immers
deelt niet in 't algemeene by sommige kortzichtigen nog heerschende vooroordeel,
dat onderwys en beschaving den mensch ontevreden maken met zynen stand; zoo
dat de verlichting de voorbereidingschool tot eeuwige omwentelingen, in zaken van
geestelyk of wereldsch bestuer zyn zoude. Het goede gevolg dier hoogere
aenwakkering laet zich reeds bespeuren in de tentoonstellingen van
landbouwgereedschappen en grondvoortbrengsels, die tegenwoordig niet alleen in
Brussel, maer in de meeste steden des landes plaets vinden.
Niemand wil achteruitblyven, zoodra de verbetering aenschouwelyk gemaekt
wordt; en het algemeene welzyn zal steeds aengroeien door de beterbegrepene
bebouwing der gronden, door de doelmatige keus der te mesten dieren, door de
beredeneerde opzoeking der beste graensoorten en voedselgewassen.
De Vlaming, de Belg behoeft geenszins naer de goudlanden van Californiën of
Australiën te reikhalzen; het goud zyner korenvelden weegt het verlokkendste metael
op: hy staet in der daed boven de meeste zyner naburen in het vak van akkerbouw;
maer vergeten mogen wy ondertusschen niet, dat onze grond op verre na nog niet
zoo veel opbrengt, als hy zou kunnen opbrengen. Daerom is het noodig, dat wy ook
hierin het spoor onzer voorouderen volgen, die zich bedaerd en met rype rede alle
beproefde uitvindingen te nutte hebben gemaekt; en juist door hunne gestadige zucht
naer vooruitgang, den akkerbouw hunner gewesten op zulk eene hoogte gebracht
hebben.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
59
Het ware voorzeker den lezer een belangryk onderwerp voordragen, konde men hem
van den beginne der wereld tot op onze dagen de langzame ontwikkeling des
landbouws in eene reeks tafreelen ophangen. Ongetwyfeld heeft er al menige
opmerking moeten voorafgaen, eer de mensch op de eenvoudige gedachte gekomen
zy, den geopenden gronde de vergaerde zaden toe te vertrouwen. Hy wie de trage
ontwikkeling van den menschlyken geest aendachtig gadeslaet, kan zich hierover
niet genoeg verwonderen; want hetgene wy van kindsbeen af zagen, en dat ons zoo
natuerlyk en eenvoudig toeschynt, heeft vaek eeuwen ondervinding en nadenken van
het voorgeslacht geëischt.
Het zy genoeg hier aen te stippen, dat eerst by de uitvinding des akkerbouws de
zonne der beschaving is kunnen opryzen; dat Kaïn in de heilige Schrift reeds een
akkerbouwer genoemd wordt; dat ten tyde Abrahams, Egypte door zyne
grondvoortbrengsels reeds vermaerd was, en dat Grieken en Romeinen die uitvinding
zoo hoog doen opklimmen, dat zy aen goden wordt toegeschreven; by de Grieken
aen Ceres, by de Romeinen aen Saturnus.
Maer hoe hoog men ook des landbouws begin doe opklimmen, deszelfs volmaking
kan men op verre na niet zoo hoog stellen.
Toen in den jare 1528, de Spanjaerden het eerste mael in Peru (Zuid-America)
kwamen, vonden zy er noch ploeg, noch lastdier, en nogtans bebouwden er de
inwoners den grond. Zy doorwoelden den akker met houten schoppen, en strooiden
het graen in gaten, die zy met eenen stok maekten. De negers van Senegal op de
westkuste van Afrika, doorhakken het veld met hunne zwaerden; en de oude inwoners
der canarische eilanden, by de westkuste van het noordelyke Afrika in de Atlantische
zee, delven den grond met ossenhoornen om. In Egypte vindt men reeds vroegtydig
den ploeg, zoo als ook by de Chinezen;
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
60
maer die ploeg was in den aenvang op verre na zoo volkomen niet als heden; hy was
vooreerst slechts een kromme, gespitste boomtak, waeraen men ossen spande; het
spits drong in de aerde, terwyl het kromme omhooglopende einde in de handen des
voermans vastgekneld werd.
Heden gebruikt men in sommige streken, waer de grond licht is, ploegen met vier
kouters. En wellicht zullen onze nakomelingen eens verwonderd zyn, dat wy met
onze tegenwoordige verbeterde ploeg-, en egge- en zaeiwerktuigen nog zoo zeer
achteruit zyn; zoo als wy verwonderd opzien, wanneer wy lezen, dat tegenwoordig
vele volken niet eens de zeisse kennen, maer hun ryp graen wortelings uit den gronde
ryten. Onze dorschvlegel is ook nog niet overal in zwang. In Frankryk en Italië zyn
nog plaetsen, waer men eene soort van slede tot dorschen bezigt, en toch bestaet er
reeds sedert 1700 een dorschwerktuig, waermede drie mannen gelyktydig zoo veel
graen kunnen dorschen, als achttien met gewone vlegels. Sedert dien heeft men nog
kunstigere tuigen uitgevonden, die men echter niet veel gebruikt, omdat de meeste
menschen aen den ouden slenter houden, en zeggen: ‘zoo hebben vader, grootvader
en overgrootvader gedaen en zoo doen ook wy.’ Maer die zoo spreken, bewyzen,
dat zy eerder tot het redelooze, dan tot eenig edeler, voor beschaving vatbaer geslacht,
behooren; trouwens, hadden onze voorouders zoo slim als zy geredeneerd, dan
ploegden wy nog altyd met een kromhout, eenen ossenhoorn of een zwaerd voort,
en wy maeiden onzen oogst met stierribben af.
Neen, voorwaer, onze voorouders waren zoo onnoozel niet, als deze oolikers: zy
toch hebben ons duizend verbeteringen in alle vakken overgeleverd; buitenkyf, indien
eene welkdanige verbetering ergens met dank dient aengenomen te worden, dan is
het gewis by den landman: by
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
61
hem toch is alle verbetering, alle voortgang op onderzoek en ondervinding gegrond.
Gaerne toch zingt elke vaderlandsche borst de volgende schoone verzen na van
den te vroeg ontslapenen Ledeganck - verzen tot de inleiding behoorend eens
onvolmaekt geblevenen dichtstuks, getiteld: Vlaenderen, en waerin hy hulde brengt
aen den scheppenden geest onzer vaderen, in't onderhavige vak:
O vaderland! o Belgie in den krans
Van kostbre peerlen, die in hellen glans
Uw' naem omflonkeren als glorielichten,
Blinkt eene, voor wier gloed alle andre zwichten;
Ze is als de zon aen uwen starrentrans,
En dus tot haer moet zich de lofzang rigten.
Haer naem klinkt schoon, als die eens grooten mans:
Menapië weleer, en Vlaendren thans.
Menapië weleer. O ja, die beemden
(Schoon zy reeds lang naer paradyzen zweemden),
Die daer, gelyk een zee van golvend graen,
In vruchtbren bloei en ryken wasdom staen;
Die eeuwen her den opgetogen vreemden,
Gelyk een wonder, met verbazing slaen,
Die waren, eer zy hooger licht aenschouwden,
Slechts diepe en metelooze, donkre wouden.
Het is om dien vruchtbren bloei en ryken wasdom niet enkel te handhaven, maer zoo
veel mogelyk uit te breiden, dat ons Staetsbestuer der tentoonstelling van
landbouwvoortbrengsels eene eereplaets naest die der Nyverheid vergund heeft.
Dergelyke feesten den landbouwe gewyd zyn ware volksfeesten; en by uitnemendheid
geschikt, om allen, die het met volk en vorst welmeenen, by die plechtigheden tot
vrolyken dank te stemmen. Zy toch kunnen niet zonder aendoening zien, dat die
plechtigheden verhoogd worden door het uitreiken van eereteekens den mannen
bestemd, wier landbouwkweek by die tentoonstellingen de aendacht
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
62
gaende maekte. Wie ziet niet geerne eenen vredelievenden vorst den landbouw met
luister omkleeden?
Het was voor een dergelyk landbouwkundig feest, gevierd in Dixmude in 1849,
dat eene daer wonende vaderlandsche dichteresse een fraei gedicht uitboezemde, dat
ten feestdissche werd voorgedragen, en eene elektrieke toejuiching verwekte. Onder
de uitgenoodigden bevonden zich, buiten den gouverneur der provincie, de minister
van 't Inwendige en die van Openbare Werken. Men zal hier met genoegen de
slotcoupletten dier uitboezeming lezen, welken ons Staetsbestuer, door het aenbieden
van verscheidene fraeie boekdeelen aen Mevrouwe van Ackere, op eene eigenaerdige
wyze recht heeft laten weêrvaren.
Gegroet, gy, mannen, burgervaderen,
Die over 't land de teugels houdt;
Gegroet, gy, die met vreugd in de aderen
Op onze feestgenieting schouwt.
Gy hebt de landbouwkunst verheven,
Om Vlaendrens handel kracht te geven
Wat ryke toekomst, die ge ontsloot!
Zy zal het burgerheil verhoogen.
Uw harte loone uw edel pogen:
Waer landbouw ryst, daer vlugt de nood.
Nooit zal de Belg het bloed verzaken,
Het edel bloed van zyn geslacht,
Dat door alle eeuwen 't volk deed blaken
Voor nyverheid en heldenkracht,
Maer woog eens 't harnas zynen schouderen,
Nu moog' hy in 't genot verouderen
Der landrust, verre van den rouw,
Terwyl in 's lands vertooningszalen
Zyn geest en kunst en kennis pralen,
In elke vrucht van d'akkerbouw.
Laten wy ons niet aftrekken van de nuttigste en tevens gezondste bezigheid. Trachten
wy door verdubbelde zorg-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
63
vuldigheid onzen naneven den verworvenen roem van bekwame landbouwers
ongeschonden achter te laten.
De hemel schenke den dierbaren vaderlande den gulden vrede, en den veldlinge
by noodigen yver en lust de deugden, die hem alleen gewetensrust en tevredenheid
geven kunnen!
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
64
VII
Ontginning der koolmynen.
O zie den nyvren Belg! hy slaaft van dat de morgen
Hem wekt, tot de avond komt en eind maakt aan zyn zorgen;
Nooit troont het zinvermaak hem van den arbeid af;
Want werken is zyn lust, en ledigheid hem straf.
Heeft hy zyn taak voleind, hy kiest een nieuwe weder,
En de yver maakt hem ligt wat andren drukt ter neder.
Maar ook de welvaart komt, die nooit de vlyt verlaat,
En giet haar schat op hem in ryklyke overmaat.
BOXMAN, de Yver.
Wy staen versteld by de aenhoudende vlyt der vlaemsche inwoneren, die de
oppervlakte hunner gewesten tot eene voorbeeldelooze vruchtbaerheid opgevoerd
hebben, tot dus verre, dat de vlaemsche akkerbouw heinde en veer met roem bekend
is; maer mogen wy en de vreedzame landlieden onze hulde schuldig blyven aen zeker
gedeelte van Luiks en Henegouws bevolking, dat, als 't ware den akkerbouw te
gemakkelyk, te onbelangryk acht voor zyne taeigespierde armen, en by voorkeur in
en uit de ingewanden der aerde schatten wroet en opdelft?
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
65
Ligt het niet in den aerd veler menschen, dat zy, als hunne voorvaders, liever met
tallooze moeilykheden worstelen, dan een eentoonig leven leiden; zelfs ook dan,
wanneer zulk leven hun gewis veel zonniger en bloeiender zou toeschynen?
Te vergeefs zult ge den zeevaerder op het drooge willen vestigen; het bruisende
stormende smaragd des oceaens trekt hem oneindig sterker aen, dan het stille en
rustige groen van bosschen en weiden: ‘de koevloer (zal hy schertsende zeggen) ligt
ons te vast en te hard, wy zyn het wemelen en wiegelen onzer notenschelp te zeer
gewoon, en de dans met den storm verlevendigt ons bestaen te lustig, dan dat wy
onze zee tegen uw zand zouden ruilen!’
Hebben schipper en visscher gedurig met twee vyanden te kampen, namelyk: met
water en lucht; bewonderen wy deshalven hunnen hardnekkigen moed; welke
bewondering moeten wy hem dan niet schenken, die het bestaet, levenslang te stryden
met de vier grondstoffen der oude wysgeeren: met aerde, met water, met vuer, met
lucht?
De mynwerkers in 't algemeen, de koolmynwerkers in 't bezonder trotsen de gevaren
dier vereenigde en tegen hen saemgezworene vyanden.
De aerde tracht onophoudelyk hunne werken omverbonzend neêr te zakken, en
de steunen, welke zy haer tegenstellen, te verbryzelen.
Het water, dat naer de onderaerdsche holten nederzygt, en er soms met een woest
geweld in nederstort, overstroomt werken en werkers.
Het vuer verslindt de koolputten, die met zorgeloosheid ontgind worden.
De lucht eindelyk, die zich met verschillende, in de mynen vaek van zelfs
ontstaende gas vermengt, bederft, en is niet langer inadembaer, of ontvlamt met eene
verschrikkelyke ontploffing.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
66
Ziet daer des mynwerkers vereenigde vyanden, die te duchtiger zyn, daer zy hem
dikwerf overvallen, zonder hem eenigszins van hunne tegenwoordigheid te
verwittigen. De mynwerker, die van kindsbeen af met alle gevaren vertrouwd is,
neemt ongelukkig juist daerom niet altyd de noodige maetregels om ze te bestryden
of voor te komen.
Dewyl duizenden onzer waelsche broederen uitsluitelyk de helft huns levens onder
de sombere oppervlakte der aerde doorbrengen om ons van brandstof te voorzien,
zal zeker menig onzer verlangen te vernemen, hoe bovengenoemde vyandige machten
door het menschlyke vernuft bestreden en, ja, grootendeels verwonnen worden. Wy
denken gaerne, dat men uit dien hoofde de byzonderheden, waer wy in treden, niet
langwylig zal vinden, te meer, daer de daeruit te bekomene kennis, wellicht schaers
onder de Vlamingen verspreid, hen voor 't hun bescheidene deel de Voorzienigheid
zal doen bedanken, en hun het aendeel der waelsche bevolking in 's lands algemeene
welvaert te beter zal doen waerderen.
De zakkingen des gronds voorkomt men door houten staken en steunen, door
metselwerken of aenvullingen.
Men weert zich tegen het water door middel van reusachtige kuipwerken et
sluitduigen.
Men tracht de onderaerdsche ophoopingen des waters door het peilen met drilboren
te vinden, om ze te vermyden, of langzaem en voorzichtig naer den algemeenen put
of waterbak af te leiden, waer het vocht door stoomtuigen, die dikwyls eene kracht
van twée honderd en meer peerden bezitten, uitgepompt wordt.
By eene welgeregelde ontginning, worden de koolbeddingen zelden ontstoken;
wanneer de brand er ongelukkig in ontstaet, kan hy evenwel beperkt en gebluscht
worden, indien men te verhinderen weet, dat de lucht er henen stroome. Nog onlangs
heeft men in ons land een voorbeeld
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
67
gehad van eenen brand sedert ruim twintig jaer in eenen koolput voortdurend. Thans
spuit men met machtige stoomtuigen water of waterdamp in zulke brandende putten,
om er het vuer te blusschen.
Men heeft het ook in het aenleggen der werken en in het verdeelen der luchtgangen
zoo verre gebracht, dat de schadelyke stikstof zich niet meer gelyk voordezen op
zekere plaetsen kan samenhoopen, dewyl men de lucht, door middel van sterke
tochtverwekkende waeiers, in gestadiger beweging tracht te houden. Edoch op
plaetsen, waer de lucht nog inadembaer is, ontploft zy somtyds zoo schrikverwekkend,
dat zy eensklaps vyftig en meer arbeideren het leven ontneemt. Die gaszwangere
luchtontploffing blyft tot op heden de ergste vyand der mynwerkeren, ofschoon de
doorluchtigste geleerden (gelyk een von Humbold en een Davy) samen met de
vermaerdste mannen in het vak, sedert jaren de oplossing dier levensvrage opsporen.
Onze regering houdt heure bezondere aendacht op dit punt gevestigd, en heet
iedere poging welkom, die eenige verbetering aen de Davy'sche zekerheidslamp
kunne bybrengen. Voor de uitvinding dezer lamp vielen er veel meer onheilen voor
dan tegenwoordig. De vlam dezer lamp is omgeven door een zeer fyn en dicht
gevlochten metalen rolnet, dat het licht genoegzaem doorlaet, zonder nogtans de
vlam in rechtstreeksche aenraking met de buitenlucht te brengen. Men heeft in onzen
tyde het netwerk en den oliepot verbeterd, en zelfs rondom de vlam der lamp eenen
breeden glasring met het hoogere net, dat tot trekschouw dient, verbonden. Dringt
de stiklucht nu ook binnen het net, ontvlamt ze daerin, dan kan de werker ze blusschen,
eer de vlam met de algemeene lucht in aenraking kome.
Men kan nauwelyks begrypen, met welke lichtvaerdigheid vele werklieden in de
onderaerdsche gangen en mynen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
68
te werke gaen. Tegen alle verbod, ontsteken zy, wanneer zy zonder opzicht zyn,
menigmael hunne pyp, ofschoon wel bewust, dat eene enkele vonk reeds duizenden
het leven gekost heeft; zy vertrouwen licht en los op hunne gelukster, en stellen aldus
zich zelven en hunne medewerkers in levensgevaer, om het misselyk genoegen te
hebben een pypken onder de aerde te rooken.
Indien men zich door het voorgaende eenigszins eene gedachte kan vormen der
moeielykheden en gevaren, die de mynenontginners te overwinnen hebben, dan zal
men ook geerne eenige bezonderheden betrekkelyk den onderaerdschen oponthoude
dier belangryke volksklasse zien uit een zetten.
Welaen, begeeft u te dezen einde naer het Luikerland of naer Bergen of Charleroy
in Henegouwen. Bevindt gy er u 's morgens vroeg of 's avonds laet, dan ziet ge van
rechts en links zwarte kaboutermannekens aenkomen, die zich afzonderlyk, getweën
of gedrieën met langzamen tred naer de koolputten begeven. Wy zeggen
kaboutermannekens en niet zonder reden; wie van jongs af de helft zyns levens onder
aerde slyt, en met kneuzingen en builen zoo dikwerf naer boven klimt, wordt geen
reus. De regering zou haer volledig getal jong krygsvolk moeielyk uit eene gemeente,
hoofdzakelyk uit mynwerkers bestaende, samenbrengen.
Volgt nu eenen dier zwarte venten, die, al smoorend of zingend, naer hun hol
optrekken.
Gy ziet daer voor u twee hemelhooge schoorsteenen ryzen. De eene rookt, de
andere niet. Daer is de opening, die hem naer de onderaerdsche kamers en zalen
geleidt; daer staen de stoomtuigen, die dag en nacht duizende tonnen water en kool
uit eene diepte van zes honderd tot achttien honderd voet voor den dag brengen.
Langs twee wegen kunt gy tot die duizelige diepte dalen. De kortste en gemaklykste,
maer ook tot nu toe de gevaerlykste weg is die
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
69
langs de groote koolschacht. Gy springt in de ton en drie minuten later, komt gy
behouden beneden aen, indien namelyk het kempen plattouw niet breekt, indien de
ton u niet te ruw tegen de wanden slingert, of indien u geen losgaende steen het hoofd
verplettert. Wie voorzichtig en wel gespierd is, die volgt zynen gids langs den
ladderput, na dat hy eene zekerheidslamp aen zyne hoofdkap gevest heeft.
Die put of schacht is door ongelyk afstaende vloerkens of verdiepingen in zyne
gansche hoogte gescheiden. Elke verdieping bevat eene schuinsstaende ladder zoo
lang als de ruimte het toelaet, en aen den voet van iedere ladder draeit gy op den
vloer om, en daelt eene nieuwe sportenreeks af, tot gy de werken, die ge bezichtigen
wilt, bereikt.
Wanneer de koolbeddingen vlak liggen, kunnen zy vergeleken worden met de
ongelyk op elkander volgende verdiepingen eens huizes, die hier eenen voet, ginds
tot zes voet hoogte hebben. Dikwerf volgen de koolbeddingen de richting en de
golving des bovenaerdschen gronds.
Zyt ge nu twintig of vyftig ladders diep gedaeld, zoo voelt ge wellicht eene kleine
vermoeienis in schenkels en knieën. Slaet dan de eene of andere galery der
onderaerdsche wereld in; hier zyn straten en straetjens, die in alle richtingen loopen,
en gy hebt waerlyk uwen gids hier wel noodig. In plaets van den blauwen hemel,
hebt gy een steenen dak boven uw hoofd, dat u dwingt in eene gebogene houding
vooruit te stappen en wel op te passen, dat gy u by uw schemerlicht, niet hoofd en
elbogen, tegen steen of steun botst.
Eindelyk zyt gy op de plaets gekomen, waer de mynwerkers met hak en houweel
de kolen van vloer en dek losmaken. Men laedt kool en gruis op yzeren wagens, met
kleine wielen voorzien, welke men op verplaetsbare spoor-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
70
wegen voortstoot tot beneden de groote schacht, waer het machtige stoomtuig dit
gewicht naer boven tilt.
Hebt gy u een kwartier of een half uergaens van de schacht verwyderd, dan is het
raedzaem, stillekens weder de ladder te zoeken en, kunt gy 't doen, naer boven te
klimmen. Maer gy zyt denkelyk zoodanig vermoeid en ontzenuwd, dat gy u dit mael
liever in eenen ledigen koolwagen laet ophyschen, dan de opvaert langs de ladder te
beproeven.
Denkt eens hoe ge zoudt te moede zyn, lieve lezers, indien gy in eenen adem drie
en vier malen achtervolgens den grooten toren van het Brusselsch stadhuis tot aen
het zyn spits vercierende Sint-Michielsbeeld toe, moest bestygen, en wel indien de
steenen trap zoo hoog liep. Nu verschilt eene drooge trap nog al merkelyk van eene
gladde, vochtige ladder, waer handen en voeten te gelyk by noodig zyn.
Heeft men reeds honderde uitvindingen en verbeteringen by de ontginning der
koolmynen allengskens aengebracht, de noodzakelykheid van het stygen en dalen
uit en in de putten te vergemakkelyken, laet zich uit het voorgaende licht gevoelen.
Een mynwerker is vooral door dit lastige dalen en klimmen op zyne vyftig jaren
zoo sterk versleten, dat hy niet meer in staet is aen zyne broodwinning te geraken.
Die eens zoo wakkere man is dan hoogst rampzalig; want men leert op dien ouderdom
niet licht een nieuw ambacht, en hoe zoude hy immers na den zuren arbeid nog
vyftien honderd of meer voet kunnen opklauteren?
Onlangs heeft België eene schoone verbetering onder dit opzicht in een paer mynen
bewerkstelligd, eene verbetering, die als zy eens overal zal ingevoerd zyn, het dierbare
leven van duizenden verzachten en verlengen zal.
Verbeeldt u twee of meer boven elkander geplaetste en samen gehechte wagens
in klimmender en even zoo veel in
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
71
dalender beweging. Elk tal gebonden aen een byzonder plattouw en gehecht aen
eenen gemeenzamen draeiboom, windt beurtelings op en af, en kan eene kool-, houtof menschenvracht voeren. Elke loodrechte wagenrei is boven gedekt door eenen
valscherm, die, in geval van touwscheuring, wederzyds en plotselings met zyne
wagens vastklampt in de houten geleïsporen. Deze sporen regelen ten allen tyde het
evenmatige stygen en dalen der vrachten.
In dier voege zullen de wagens zonder schok in minder dan drie minuten uit eene
diepte van 1800 voet naer boven, of omgekeerd, vliegen, steeds beveiligd door den
scherm tegen afvallende steenen, en tevens, indien een touw toevallig scheurde, vasten opgehouden zyn.
By zulke verzekeringmiddels mogen de werklieden voortaen hun leven aen de
veilige wagens zonder angst toevertrouwen, zy zullen zonder vermoeienis en met
tydwinst moedig aen hun werk tyen en langs denzelfden weg weder vrolyk naer het
hemellicht kunnen terugkeeren.
Men begrypt ook, dat de ryke bezitter van eene mynvergunning dagelyks
verbeteringen ten beste zyner werklieden verzint. Trouwens, de belangens van werker
en meester zyn zoodanig in elkander versmolten, dat des eenen welzyn des anderen
voorspoed is. Met frissche menschen kan men in eene gezuiverde lucht tweemael
meer werk verrichten, dan met afgematte in eenen stikkenden dampkring.
Wie is 't nu niet met ons eens, wanneer wy zeggen, dat de mynwerker by dorp- en
stedeling verdient geschat te worden? Wat zouden fabrieken en werkplaetsen zonder
steenkolen verrichten, en hoe zou men heden zonder die brandstoffe het noodige
yzer smelten? Zyn het niet de mynwerkers, die onzen dagelykschen pot doen koken,
die ons verwarmen in het gure jaergetyde en den meesten steden gaslicht schenken,
nevens den stoom eene der nuttigste uitvindingen onzer eeuw, waervan de laetste
helft
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
72
waerschynlyk den naem van uitvindingseeuw zal billyken.
Wy schatten, dat er in België alleen jaerlyks 50 millioenen hectoliters steenkolen
ontgind worden, en dat men wellicht nog wel twee duizend jaren lang diezelfde
hoeveelheid ontginnen kan. Dit behoefde hier aengestipt te zyn om onzen lezeren
allen angst te benemen omtrent het eindelyke gebrek aen brandmiddelen.
Intusschen mogen wy gerust den Heere des heelals onzen vurigen dank toesturen,
daer hy onzes landes ingewanden even mild als zyne oppervlakte heeft gezegend.
Zoo blyv' dan nyverheid en zeden,
Door wyze wetten toegepast,
Door allen hartig aengebeden,
'T plantsoen, waerop de welvaert past.
Zy 't heil van d' eenen, 't heil van d' ander,
'T belang van beiden schrage elkander,
Als overvloed zyn halmen biedt!
Zoo bloeit weêr Neêrland als voorheen,
En 't nageslacht moog' rechter wezen:
Wy schrikken voor dat vonnis niet!
(NIERSTRASZ, de Nederl. Nyverheid, 1820.)
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
73
VIII
Hoogovens.
Hoogoven!
Ik zal u loven,
Gy zyt des loves waerd.
Cyclopen om Vulkaen geschaerd
Zyn uit de hel naer boven
Weêr opgestoven.
Indien de lezer eenig belang in onze trouwgeschetste ontginning der koolmynen
gesteld heeft, dan zal hy wellicht met geen minder genoegen ontfangen, wat wy hem
over hoogovens of yzersmelteryen mede te deelen hebben.
Yzererts vindt men in verscheidene streken onzes landes, van de hoogten des
Ardennenwouds af tot in de vlakten der Kempen toe, langs Maes en Sambre en op
eenigen afstand dier rivieren. Maer niet overal waer de erts op den grond zich vertoont
of schuilt, wordt hy gesmolten of tot ruwyzer gegoten. Tot het aenleggen van
hoogovens kiest men plaetsen ryk in hout of steenkool. Thans wordt hier te lande
weinig yzer meer door middel van houtskool voort-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
74
gebracht. Charleroys en Luiks omstreken leveren den smederyen, den pletmolens en
smidsen byna uitsluitelyk het noodige yzer. Seraing, Ougrée, Sclessin kunnen jaerlyks
vyftig en meer millioenen ruwyzer aenwinnen; en Châtelineau, Couillet en Monceau
niet minder; maer die opbrengst klimt niet altyd zoo hoog, omdat de aenwending des
yzers tot hiertoe nog niet algemeen genoeg is. Aen spoorwegen, yzerbooten,
stoomtuigen en bruggen wordt het grootste gedeelte diens metaels verbruikt; maer
't yzer zal jaerlyks in openbare en bezondere gebouwen, ja, zelfs in het huislyke
leven, meer en meer gebruikt worden. Men maekt er reeds kisten en kasten, banken,
stoelen en tafels uit; balken en zuilen worden er ook in vervaerdigd; ja, het gansche
Kristalpaleis te Londen bestond enkel uit yzer en glas. Wy mogen dus verzekerd
zyn, dat de opbrengst verre van te verminderen, gedurig zal aenwassen.
Ofschoon België zich eenigszins in eenen min voordeeligen toestand, dan Engeland
of Zweden bevindt om het ruwmetael goedkoop voort te brengen, heeft het echter
zulke vorderingen in deszelfs bewerking gemaekt, dat het onder dit opzicht weinig
meer van de onbeperkte mededinging Engelands te vreezen heeft. Wanneer eens de
erts-, kool- en kalksteengroeven door spoorwegen alom in rechtstreeksche verbinding
met de hoogovens zullen staen, dan ook zal België in staet zyn om gansch Europa,
Engeland uitgenomen, met noodig yzer te voorzien.
De yzerwinning door middel van steenkolen is, sedert twee eeuwen in Engeland
bekend, door Edward Lord Dudley eerst in 't werk gesteld, en in 1619 door een
privilegie bekroond; maer de onwetendheid van 't gemeen heeft de werken des
uitvinders vernietigd, en hem tot op den boord der ellende gevoerd. In den beginne
der vorige eeuw verhieven zich alomme klachten wegens de uitroeiing der bosschen
en de duerte in het brandhout. Toen eerst her-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
75
nam men ernstig Lord Dudleys uitvinding, en in 1740 brachten de negen en vyftig
toen bestaende hoogovens zeventien millioenen kilogram ruwyzer voort. Sedert dien
tyde is de opbrengst zoo vermeerderd, dat men vry beweren mag, dat Engeland thans
jaerlyks boven de duizend millioenen kilogram ruwyzer, of het tienvoudige der
belgische ertssmelting in den handel brengt.
Hier te lande heeft Cockerill, een engelsch werkman, door Willem den I
ondersteund, de eerste reuzenwerken tot winning en bewerking des yzers te Seraing
opgericht.
Een boekdeel ware nauwelyks toereikend, om al het nut en het menigvuldige
gebruik des yzers op te sommen; maer wat nog moeielyker ware, is, alle vorderingen
vooruit te zien, die later door de steeds breedere toepassing des yzers op gebouwen
en werktuigen, veld zullen winnen.
Zoo is er spraek van in Gent eene kerk op te richten, waer geen gemetseld of
gepleisterd gewelf, alzoo ook geene gewelfdragende zuilen in zullen voorkomen.
Het binnenste diens tempels zal slechts eene grootsche, overdekte, door niets
afgebrokene ruimte daerstellen. Het spreekt van zelf, dat de kracht des yzers zulk
een gebouw, hoe breed en hoog ook, zal samenhouden; maer die kracht vertoont zich
niet gelyk die der steenen in reuzige massas; zy verbergt zich in slingerende en
vindingryke cieraden, die des aenschouwers blikken betooveren. In die kerke zal de
priester aen het verhevene outer door alle aenwezigen te gelyk gezien worden, en te
grooter zal de indrukwekkende plechtigheid den aendachtigen volke verschynen.
Wie er eenigszins over nadenkt, zal bekennen, dat de duizende werktuigen, die
uit yzer vervaerdigd worden, voor de menschheid van het grootste gewicht zyn; ja,
dat de gansche beschaving er 't meeste voordeel uit trekt. Verbeeldt u een oogenblik,
wat er uit onzen tegenwoordigen toestand zou worden, indien wy plotselings van dit
zoo nuttige me-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
76
tael beroofd wierden. Zouden wy na weinige menschengeslachten niet tot dien
vernederenden natuerstaet, waer de voormalige Amerikaensche wilden in verkeerden,
afdalen?
Wy moeten dus de invoerders van dit mingeachte gemeene metael als de scheppers
onzer welvaert en onzer kunstvaerdigheid aenschouwen.
Hoe verlokkend ook de beschryving der verschillende yzerertsen en hunne
opdelving schynen moge, wy moeten er nogtans van afzien. Ons doel is niet in
kunstmatige bezonderheden te treden; wy willen de zaek enkel zoo vertellen, als wy
ze met eigenen oogen gevolgd hebben, en zeker onze voordracht zal by geenen
weetgierigen lezer belang missen.
Wanneer de erts het daglicht ziet, wordt die zooveel mogelyk tot een loopend
water gevoerd, waer men op eene lichte plankenhelling de bygemengde aerde door
omroeren met den vliet afspoelt. Het zand en de lichtere aerde stroomt weg, de
zwaerdere erts blyft gezuiverd ter plaetse liggen of wordt nevens den vliet gestapeld.
Die gewasschene erts ziet er nu als bruine aerde, dan als grauwe, bruine of roode
steen uit. Hy wordt naer den hoogoven, soms op eenen afstand van drie, vier uren
vervoerd, waer de steenen gedroogd en boven de kockovens geroost worden.
Kalksteenen, tot dik gruis verbryzeld, bevinden zich hier in voorraed, zoo als ook
koek, d.i. vetkool, in bezondere ovens gekookt, of door den gloed samengebakken
en dan in de lucht met water gedempt.
Erts, kock en kalksteen zyn de drie bestanddeelen, waer het ruwyzer uit geschapen
wordt.
Wie in den namiddag van Brussel naer Charleroy of Luik met de stoomkoets
vertrekt, kan des avonds een heerlyk indrukwekkend tooneel aenschouwen, wanneer
hy van verre eenen dier smeltovens ontwaert.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
77
Verbeeldt u tachtig voet hooge torens, boven welke de vlammen zich bywylen tien
voet hoog verheffen, en tevens, uit de zy'opening de muren lekken. Wie dit voor't
eerste mael ziet, denkt, dat er een alverwoestende brand in uitgeborsten is, en nauw
kunnen de medereizigers hem gerust stellen.
Men kan zich geen begrip der hitte maken, die zich in zulken oven ontplooien
moet, als men niet weet, dat ieder in eene maend tyds wel twintig en meer
Charleroysche schepen vetkool verslindt; dat er vroeger, om zulken reuzigen ogre
het hemd te droogen en te warmen, niet min dan voor zestien duizend frank brandstof
behoefde, alvorens het ertssmelten eenen aenvang nam.
Niet gemakkelyker zou men begrypen, hoe zulk een oven niet terstonds door dien
machtigen gloed verwoest wordt: doch wy willen zulks ophelderen.
Inwendig is hy, op eene groote dikte, met onsmeltbare steenen gevoederd, die men
des ovens hemd noemt. Zy worden niet zoo licht vergruisd, vermits zulk een oven
vaek acht en tien jaren zonder ophouden brandt; by gevolg heeft hy vele duizende
schepen kolen, met omtrent even zoo veel kalksteenen en het dubbelde yzererts in
zyne maeg verteerd.
Zoodra een oven den behoorlyken hittegraed bezit, stort men er zon- en werkdag,
dag en nacht, afwisselender wyze, kool, kalksteen en erts in, zoodat de oven op vier
en twintig uren wel vyftig mael van boven geladen wordt. Elke oven geeft omtrent
een vierde zyner ingeslokte spyze in ruwyzer terug, dat hem regelmatig alle twaelf
uren beneden moet afgetapt worden.
Beneden namelyk in den oven bevindt zich de smeltkroes, gehouwen uit den
hardsten en onsmeltbaersten steen. Die kroes heeft eene loodrechte smalle opening,
die met zand gestopt is, en telkens by de 12urige vloeiing doorgestoken
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
78
wordt. De onreinigheid, metaelschuim, moet gedurig boven den kroes afgetapt en
op yzeren wagens buiten de gebouwen gevoerd worden, waer dit verharde schuim
na eenige jaren tot bergen aengroeit. Men begrypt, dat het vloeiende yzer door zyne
grootere zwaerte het lichtere schuim boven den smeltkroes houdt, om zich alleen in
de diepte te verzamelen.
Om den yzervloed te ontfangen, wordt het afdak, of de groote gedekte ruimte,
voor des ovens mond geheel doorsneden van eene smalle drooge zandbeek en van
talryke zydebeekjens, die vyf of zes voet lang zyn, en by elke vloeiing moeten hersteld
worden.
Heeft het vloeiingsuer geslagen, dan is al het werkvolk op zynen post; de smeltkroes
wordt met spitse yzerstaven geweldig opengestoken, en dan stroomt de vurige gloed
gelyk lava langzaem en majesteitvol, door de hoofdvore naer beneden, waer een
werkman, gewapend met een plankjen dat aen eenen houten staek gehecht is, den
stroom, eer hy verder afgolve, elke zy'vore dwingt te vullen.
Ontzachelyk is de hitte, die het werkvolk aen den bovenmond des ovens by de
lading uitstaet; nog ontzachelyker degene, die de schuimers en smelters beneden
voor den kroes te lyden hebben. Wy hebben er aenschouwd, wier aengezicht er als
gebraden uitzag, wier wenkbrauwen en hairen gezengd waren, en die niet te min by
hunnen arbeid jokten en schertsten. Ook is het meer dan eens gebeurd, dat eenige
vochtigheid in het zand school, zoodat, wanneer de vuerstroom naekte, het gloeiende
yzer naer alle zyden uitspattede en de nabyzynden erg kwetste.
Wanneer de smeltkroes van zynen goeden inhoud beroofd is, dan vult men op
nieuw met zand de scheur, die doortocht aen de vloeistof heeft gegeven. Willen de
smelters u tegen een fooitjen een feest geven, dan blyft ook hier, zoo als in alle
standen, het vernuft niet in gebreke; men werpt
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
79
wat uitgebranden kool tegen de opening, en de blaespyp die gedurende de vloeiing
heur werk had gestaekt, begint weêr te spelen, het ontstokene koolgruis, een
oneindigen waeier vormend, vliegt omhoog en biedt u een allerfraeist vuerwerk.
Gaet gy dicht by de plaets waer de pyp zydelings in den oven blaest, dan zal u 't
hart van angst popelen; de aerde, met de omringende gebouwen schynt te bersten en
in te storten. Stoomtuigen, die twee honderd paerden sterk zyn, blazen de opgeslurpte
en in honderdvoetlange rolvormige ketels saemgeperste lucht door metalen pypen
zydelings in den oven, om er de schrikkelyke hitte nog aen te stoken.
Bevindt gy u te midden eener plaets, waer drie zulker verbazende stoomtuigen in
beweging zyn; ziet gy elk zynen mond, van vier klappen voorzien, beurtelings openen
en sluiten om de lucht in te ademen en verder in de oneindige ketels voort te stuwen,
o dan zeker, vooral wanneer gy u voor 't eerste mael in die plaets bevindt, vergaet u
hooren en zien, en gy zoudt wanen, dat het einde der wereld met zyn stormend gehuil
en zyn krakend gedonder nakend is.
Men doet dikwyls eene reis om het eene of andere kunst- of natuergewrocht te
bewonderen, om het eene of andere feest by te woonen; maer wat zal de reiskosten
rykelyker vergoeden, dan het tooneel van nyverheidsgestichten, die zich uit Engeland
eerst sedert weinige jaren op onzen grond overgeplant, en nu tot zulke verbazende
hoogte verheven hebben?
De hoogovens met hunne machtige stoom- en blaestuigen verdienen om meer dan
eene reden door onze landgenooten in oogenschouw te worden genomen. Is de
smelting des yzers niet de eerste aller nyverheden? Welk werktuig, welk gereedschap
wordt niet door of uit dat metael vervaerdigd? Kunnen wy ons een ambacht
voorstellen, dat
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
80
zonder dit metael kan bestaen; kunnen wy ons eenen vooruitgang in de nyverheid
verbeelden, die niet middelbaer of onmiddelbaer met dit metael in betrekking staet?
Thans is er zelfs ernstige spraek, om in de steden de steenen der straten door groote
met groeven voorziene yzeren platen te vervangen, zoo dat paerden en wagens er
over heen ryden, en dat de menschen geenen modder meer op straet ontmoeten
zouden. Reeds liggen in Engeland eenige stalen ter proeve bloot, en wy durven het
oogenblik te gemoet zien, waer de nyverheid der yzerbewerking ook hier een oneindig
grooter veld van toepassing zal vinden.
Wy zullen ten slotte nog een woord zeggen over de ontzachelyke pletmolens,
waerin het yzer tot sporen voor yzerwegen, tot platen, staven en draden gevormd
wordt; en over de gloeiovens, die het ruwe metael omsmelten en tot eene hoogere
taeiheid en fynheid verheffen. Verwonderd ziet men hier op by de bovenmenschelyke
krachtontwikkeling des stooms.
Te Couillet by Charleroy zagen wy eene schaer, die zoo gemakkelyk een armdik
rail in tweeën scheidde, als eene naeister een touwken of een lintjen met haer werktuig
doorsnydt. In min dan eene minuet, wordt een bol gloedrood yzer tusschen twee
reuzige rollen tot eene vyf voet lang en even zoo breede plaet uitgerekt. Niet verre
van daer verheft zich een hamer zoo zwaer, dat tien cyclopen hem niet zouden gelicht
hebben, en verplet op het aenbeeld de staven en platen tot eene gewenschte dikte.
Belgie bezit in Couillet, Ougrée en Seraing nyverheidsgestichten, die de
bewondering der gansche wereld verdienen, vermits het ruwe erts er zoo verre in
beärbeid wordt, dat het er uitkomt in volmaekt afgewerkte stoomtuigen, in treinslepers,
stoombooten en gereedschappen van allerhande gedaenten en vormen. Enkele huizen,
gelyk de drie bovengenoemde belgische stichtingen, bezit
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
81
wellicht Engeland zelf niet, waerin de ruwe stoffe tot zulke volmaektheid gebracht
wordt; omdat daer nog het denkbeeld bestaet, dat de veelvoudige verdeeling des
arbeids alleen tot eene hooge fynheid der bewerking leiden kan.
Leeren wy onzen geboortegrond kennen, wy zullen hem ongetwyfeld beminnen,
en boven den vreemde schatten. Die liefde is zoo natuerlyk, als die eens kinds tot
zynen ouderen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
82
IX
Godfried van Bouillon(1).
Hier valt de veder der historie
Der gryze fabel in den schoot.
Wanneer gy den Berg van 't Hof in Belgies hoofdstad bereikt, dan vertoont zich in
't hemelblauw vooreerst de dom der kerke van Caudenberg, en als gy eenige stappen
voorttreedt, verheft zich, als ter bescherming diens tempels, een heerlyk bronzen
ruiterbeeld. Het minste kind zal den vreemdelinge verklaren, dat het onlangs ter eere
Godfrieds van Bouillon is opgericht.
Wy twyfelen niet, of onze landgenooten over 't algemeen zyn met de hoofdtrekken
van Godfrieds aerd en moed bekend; wy zullen dan ook enkel eenige regels
neêrschryven, die wellicht niet allen bekende byzonderheden zullen bevatten.
Onze held, weet men, stamt van Karel den Groote af, en schittert, gelyk die heerlyke
vorstengenie, uit de middeleeuwen tot ons over. De Voorzienigheid had den afstam-
(1) De eigenlyk vlaemsche naem is Godevaert, Godeveerde of Godevrede.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
83
melinge des keizers niet alleen edel bloed geschonken, maer ook edele hoedanigheden,
die van dien bloede getuigden: ook verzuimden zyne ouders niet, om, als eene tweede
Voorzienigheid, hun kind zoo wel naer ziel als naer lichaem tot eene volmaekte
ontwikkeling te brengen. Wat waren de dappere graef Eustachius de IIde en de vrome
Ida aen hunnen zoon gehecht! Het eerste levenslicht ontfing hy omtrent 1060 in een
zuidbrabansch dorp, Bazy geheeten. Reeds vroeg beantwoordde Godfried van Bouillon
(dus genaemd naer 't kasteel van dien name, als 't rykste zyner bezittingen) de hooge
verwachting zyner ouderen.
Zyn moederlyke oom Godfried, bygenaemd met den bult, een heldhaftig kryger,
verheugde zich in zyne toekomst, en benoemde hem tot zynen erfgename. Edoch,
nauwelyks nam de dood zynen gids en beschermer weg, of hebzuchtige vyanden
dachten nu gemakkelyk den op zich zelven alleen staenden jongelinge zyne bezittingen
te ontrukken: de zeventienjarige held dwong ze tot den aftocht.
Vele andere moedige feiten voorspelden den wereldroem, die hem eens
omschitteren zou. Zoo overwon hy in een rechterlyk tweegevecht eenen voornamen,
machtigen vorst; stiet by eenen bloedigen stryd, de punt der ryksbanier, hem door
zynen keizer Hendrik den IVden toevertrouwd, dezes mededinger in de borst, en drong
by eenen aenval door denzelven keizer op Rome gewaegd, de eerste binnen de
eeuwige stad.
Zulke buitengewoone diensten moesten van den keizer eene beloning ontfangen:
Godfried werd hertog van Neder-Lotharingen.
De wekstem eens eenvoudigen, doch welsprekenden monniks was in Europa
opgegaen: eene kerkvergadering beantwoordde zynen wensche, en riep de geheele
christenheid zamen om het heilige land op de ongeloovigen te wreken,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
84
ten einde aldus de baen naer 's Heilands grave voor de pelgrims vry te maken, de
boeien der christene slaven te verbreken, en de steeds verder reikende macht der
Muzelmannen in te korten. Het doel was edel, en, ja, vaderlandsch. Waren de
christenen immer aen dit doel getrouw gebleven, er zou heden maer een gevoelen
ter eere dier kruisvaert bestaen, en het kruis zoude ook in die gelegenheid het
zinnebeeld der ware vryheid, dat is der christelyke broederliefde, gebleven zyn.
Op den roep: God wil het! aerzelde onze Godfried niet, mede het kruis op te nemen.
Door 't afstaen en verpanden zyner bezittingen, bekwam hy 't vermogen om
manschappen aen te werven en zich van 't noodige tot zulken verren tocht te voorzien.
Spoedig vloeiden Franschen, Duitschers, Noord- en Zuidnederlanders onder zyne
kruisbanier te zamen; terwyl, buiten twee zyner broederen, menige doorluchtige
ridders en prinsen onder hem stonden; het genoege, indien wy slechts des konings
broeder, graef van Vermandois, Bohemond van Tarente, Tancredo, de graven Robert
van Vlaenderen en Baudewyn van Henegouwen opnoemen.
Wel had reeds vroeger eene saemgeraepte volkshorde den weg naer Palestina
genomen, doch volslagen gebrek aen krygs- en regeltucht had onders dezen meer
dan drie mael honderd duizend hun graf in dit land doen vinden.
Opgetrokken aen 't hoofd eens legers van zeventig duizend voetknechten en tien
duizend ruiters, nog onderwege door eene groote macht aengewassen, wist Godfried
krygs- en regeltucht te handhaven.
Nicea, eene door natuer en kunst versterkte vesting werd eerst belegerd. Ter
ontzetting nadert de Sultan met een talryk heir. Men wordt slaegs. Gelyk de Engel
des verderfs waert Godfried, met Godes geest bezield, door des
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
85
vyands benden, en, na wonderen van kracht en moed verricht te hebben, dryft hy die
benden op de vlucht.
Nicea behoort den christenen: ten verderen optocht vertakt zich hun leger in twee
afdeelingen. Het kleinste, onder Bohemonds bestuer, in een dal gekomen, wordt
onverwachts door den Sultan bedreigd: hoog stygt de nood; maer Godfried ylt zynen
kruisbroederen te hulpe, en de vyand is verplicht hem zyne legerplaets over te laten.
Ook de gewichtige stad Antiochië had moeten bukken: wie zal ze te herwinnen
wagen? Alleen de overmacht. Vyf en twintig duizend Turken omcingelen dezelve
om ze uit te hongeren. Eene onbeschryflyke ellende is er't gevolg van. Met eenige
dapperen en braven, waeronder de bisschop Adhemar verdient genoemd te worden,
blyft Godfried de beschermengel des legers. Hy spreekt, gebiedt: men waegt eenen
uitval, en, als door den wind der woestyne, wordt de vyand weggevaegd.
Door al die stryden, waerin de legerheer ook niet zelden door de forsche kracht
zynes arms uitblonk, was't Christenheir allengskens op een gering getal versmolten.
Eindelyk gelukte het dezen de heilige stad Jerusalem in verrukking en met tranen
in de oogen te begroeten. Een eerste aenval werd afgeslagen. Alles wat het
verdelgzieke vernuft der menschen in dien tyde, zoo tot aenval als afweer, had
uitgepeinsd, werd nu by een geregeld beleg aengewend.
Na vyf weken daerin doorgebracht te hebben, was de Goedevrydag van den jare
1099 aengekomen. Dien dag, om den dood des Heilands den christenen zoo heilig,
zou het kruis van Jeruzalems tinnen weder glansen. Men streed tot den ure, waerop
Jesus den geest gaf. De houten beweegbare toren, van waer Godfried zyne bevelen
gaf, wordt tegen den muer gevoerd: de valbrug des torens zinkt ne-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
86
der, en, met het zwaerd in de vuist, beklimt hy, met zynen broeder Eustachius, en
twee doornyksche broeders, Ludolf en Engelbert, de wallen des verlosten Jeruzalems.
Godfried, de even vrome als dappere held, bejammerde hevig de gruwelen, waer de
goddelooze woede van velen, des christennaems onwaerdig, by dien zegeprael, in
uitspattede. Hy deed wat hy mocht, om ter plaetse, waer Christus al stervende voor
zyne vyanden had gebeden, der stem der menschenliefde gehoor te verschaffen.
Vervolgens schoot hy zelf 't harnas uit, en, na de stad blootvoets rond gegaen te
hebben, begaf hy zich naer't Heilige graf.
Tien dagen na die overwinning, riep het leger Godfried tot koning uit, der stad en
deslandes. Doch ‘het past geenszins den christene daer eene goudene kroon te dragen,
waer Jezus eene doorene droeg’, zoo sprak de held, en aenvaerde enkelyk den titel
van Hertog en Beschermer van 't Heilig Graf.
Eene laetste krygsbeproeving wachtte hem. Hem bleven maer twintig duizend
man over. De Sultan van Egypten twyfelde niet, of 400,000 der zynen zouden dien
christenen gemaklyk den voet op de borst zetten. De zegepalm, dien de groote Belg
ook ditmael plukte, maekte hem meester van het Heilige land.
Na een jaar met wysheid geregeerd, na zynen nieuwen onderdanen een wetboek
geschonken, na verscheidene godvruchte stichtingen opgetrokken te hebben, leide
Godfried (op 18 januari 1100) het matte hoofd ter ruste, en sliep zachtekens in.
Van zynen vader had hy onverschrokkenen heldenmoed, van zyner moeder
onwankelbare godvrucht geërfd. Is Karel de Groote de verhevenste keizer der
middelleeuwen, Godfried van Bouillon is derzelver grootste christenridder.
Turenne en de Ruiter traden in beschaefderen tyd in zyn glansend voetspoor.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
87
Van hem mogen wy, Belgen, zeggen wat een dichter van den grooten zeeadmirael
zingt:
Myn zoon, zoo ge immer zwerft in vergelegen oorden,
Daar hoort een onverlaat, die, bassend op zyn niet,
Op Neêrlands grootheid schimpt, op ons zyn zwadder schiet;
Uw ziel zy op den worm in toorn niet straks ontstoken;
Noem slechts de Ruiters naam, en Neêrland is gewroken!
Welke zyn de stoffelyke gedenkteekens, die Belgie van zynen grootsten Christenheld
bezit? De vonte zyner geboorteplaets, waerin hy gedoopt is, volgens de getuigenis
der inwoneren van Bazy, op eene oude overlevering gegrond; als mede een geschilderd
glasraem in Antwerpens hoofdkerk, dat Godfried in volle krygstoerusting, met
verslagene Turken aen zyne voeten liggend, vertoont. Dit glasraem is een
gedenkteeken wegens 't kapittel van kanoniken, dat de held in St Michiels kerk te
Antwerpen stichtte, vóor dat hy de reis naer 't H. Land ondernam - een kapittel eenige
jaren later naer de hoofdkerk overgebracht.
De christenredenaer Schrant, die in 1820 eene merkwaerdige lofrede op Godfried
van Bouillon schreef, roept uit: ‘En zulk een man was uw landgenoot, Belgen! en
zulken manne hebt gy nog geen standbeeld opgericht!’ Die wensch is bekroond.
Ons staetsbestuer heeft den helde van Torquato Tasso die godvruchtige hulde
toegebracht. Op een tydstip, waer onze geschiedenis uit haren langen sluimer ontwaekt
is, hebben wy beitels dier historische pennen waerdig gevonden. De beeldhouwer
Simonis heeft zynen naem op 't ruitersbeeld van Godfried mogen stellen; wy
verwachten nog het opschrift, dat er op zal gebeiteld worden, en dat door de Academie
reeds vastgesteld is.
By het plechtige inwyden van dit bezielde brons, stortte
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
88
een onzer dichteren onder anderen zynen boezem in volgende toonen uit:
O tempels! die by ons den schedel hoog blyft dragen,
Ziet hier den grootsten held der schitterendste dagen
Van 't ridderlyke christendom:
Ontwake uw klokakkoord met forschen zegebom!
Hem voert het vaderland op trotschen zegewagen
In 't feestlyk Brussel om,
En Godefriede brengt 's lands donder wellekom.
In hem verbroedert zich de naem van Wael en Vlaming;
In hem omkranst de naem van Belg één Vaderland,
En fier op de eigene eerbenaming,
Reikt Breydel Godefriede, al jubelend, de hand.
Van uwer wiege week, o Godfried, 't laetste duister:
Een moeder drukte u hier aen 't hart by 't teêr gefluister:
Ge ontsloot uwe oogjens hier voor Godes blyde zon.
Aen Belgie blyft die eer: uw naem is onze luister.
Achilles gold een heir: gy geldt een Pantheon!
Rekende ons staetsbestuer het zich ten plichte, aen Godfried een welsprekend brons
op te richten, ook voor zyn eenvoudig, door de eeuwen eenigszins geschonden graf
te Jerusalem heeft het gezorgd. Belgie heeft eenen kunstenaer, als eenen pelgrim,
derwaerts gestuerd om het te herstellen; en aldus ten volle bewezen, dat het dierbare
gebeente van groote mannen, waer het ook moge rusten, den Vaderlande blyft
toebehooren.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
89
X
De belgische vrouwen.
Te rechte heeft een groote denker gezeid: ‘wat groote zaken zoude men verrichten,
hadde men niet de begeerte van den vrouwen geacht te worden? Wee der eeuwe,
waer de vrouwen haren invloed verliezen, en waer hare oordeelen voor de mannen
niet meer gelden! 't is de uiterste graed der verdorvenheid.’
Wy vinden ons dus gedrongen, om in een boek waerin zoo menig man, edel door
vernuft of groot door wysheid en moed optreedt, ook eenige Belgische vrouwen af
te schetsen, die door hoedanigheden, harer kunne bezonder eigen, zoo als kuischheid,
liefde en trouw, of zelfs manhaftigheid, waer het vaderland tot haren harte sprak verdiend hebben by den nageslachte in levenden aendenken te blyven.
Wy zullen niet uitweiden over de tallooze liefdegestichten van Belgie, waertoe
belgische vrouwen den eersten steen gelegd hebben, (zoo als in onzen tyde eene
waerdige medehelpster van den kanonik Triest) of van de mensch-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
90
lievende diensten, die vrome vrouwen in de tempels van barmhertigheid, nog dagelyks
bewyzen, van de weêrgalooze opofferingen, die zy zich dagelyks getroosten, als zy
‘God in zyne arme leden dienen;’ wy zullen niet spreken van de wyze, waerop zy
nog onlangs, ten tyde van den Cholera, als priesterinnen des Evangeliums zyn
opgetreden, en, schoon zy de eerbelooningen onzes Konings niet hebben durven
weigeren, harer aerdsche glorie vergeten zyn, en het oog op den eeuwigen Belooner
gevestigd houden. Is er een stand, is er een land, waerin de vrouw zich niet tot de
hoogheid hares roeps verheven hebbe? Het zy ons genoeg eenige dier daden aen te
halen, die, wellicht minder bekend, strekken kunnen om onzen eerbied bepaeldelyker
aen sommige belgische vrouwen te wyden.
Ontsluiten wy dit tooneel met eene aloude gebeurtenis, die niet te min op echte
gronden berust, en waervan de groote historieschryver Tacitus gewaegt. Het geldt
den roem eener germaensche vrouw. Sabinus had zich met Sewel (meer bekend onder
den latynschen naem van Claudius Civilis) vereenigd, om zyn land van romeinschen
dwange vry te maken. Na vele zegepralen, moest het leger der bondgenooten het
onderspit delven. Sabinus vlucht en verbergt zich in een verblyf, onder zyn paleis
gedolven, waermede een enkele slaef bekend was. Doch zyne echtgenoote Eponina
stelde zich wegens Sabinus verlies zoo wanhopig aen, dat deze zich verplicht achtte
haer zyne schuilplaets aen te duiden. De trouwe echtgenoote, in des levens bloei,
aerzelt niet in dit vervroegde graf te dalen. Tien jaren verliepen er in die eenzaemheid,
gedurende welke twee kinders, teedere vrucht dier teedere liefde, dien echtgenooten
nog oogenblikken van 't hoogste oudergeluk deden smaken. Alle pogingen, die
Eponina in dien tyde door hare vrienden ten voordeele haers mans had doen
aenwenden, waren mislukt. Eindelyk wordt die schuil-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
91
plaets ontdekt, en de dappere veldheer voor den keizer Vespasianus gesleurd. Eponina
vliegt hierop met hare beide kinders den keizerlyken rechter toe, om hem hare beide
lievelingen aen te bieden: Caesar, sprak ze, heb medelyden met deze twee onnoozele
schepselkens, die niets tegen u misdaen hebben. In 't diepste eener sombere krocht
hebben zy, even als wilde dieren, het daglicht ontfangen. Wy hebben ze in den schoot
des duisters opgebracht, in de zoete hoop, dat hun lot uw harte zou vermurwd hebben,
dat zy uw mededoogen opgewekt en u eenmael met hunnen vader of met zyne
nagedachtenis zouden verzoend hebben. Hoe ware 't u mogelyk nog een overschot
van hoogmoed in den boezem eens mans te vinden, die besloten had het overige zyns
levens voor uwe oogen verborgen door te brengen? Eponina, die de eer eens
zegepraels verdiende, kon slechts éene gunst van den stuggen romein verwerven: hy
vergunde haer met Sabinus den doodslag te ontfangen.
Twee fransche dichters hebben Eponina en Sabinus ten onderwerpe eens treurspels
gekozen(1). De stoffe verdient door eene vaderlandsche penne behandeld te worden.
In een ander verhael vinden wy dezelfde huwelykstrouw vereenigd. En wy gelooven
gaerne, als wy 't bewonderen, dat de vrouw, die Sabina zoo glansryk navolgde, uit
denzelfden germaenschen bloede als deze gesproten was.
Die heldinne heet Albrade.
In het laetste gedeelte der IXe eeuw (omtrent 880) tydens den inval der Noormannen
in ons Vaderland, beefde alles voor den naem des beroemden Rollo, eens even
vernuftigen als dapperen veldoversten. Nadat hy 't verwoeste Vriesland begeven had,
voer hy den Scheldestroom op. Hy wilde als
(1) Richer, wiens treurspel in 't begin der XVIIIe eeuw verscheen, en Néel, wiens stuk, les Belges
et Sabinus, te Brussel, by Flor, 1782, uitkwam.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
92
een vernielende gier op Henegouwen nederdalen. Condeit en de omliggende kloosters
worden der plundering overgegeven. Graef Renier zelf valt in de handen zyns woesten
vyands. Reniers echtgenoote Albrade stelt voor, hem tegen eenige noormansche
oversten, hare gevangenen te ruilen; maer Rollo opstuivend by dit voorstel der
afgezanten, bulderde hun toe: ‘Zegt aen de gravinne, dat zy my al 't zilver en goud
harer Staten, met al hare juweelen te schenken hebbe, en zich by eede moete
verplichten my schatting te betalen... ja, indien zy my niet oogenblikkelyk myne
oversten weêrzendt, loopt het hoofd hares mans gevaer.’ De gravin kende Rollo, en
aerzelde geen oogenblik hem in alles te voldoen: het volk volgde haer grootmoedig
voorbeeld. De tempels, zelfs de outers werden van hunne kostelykheden ontbloot.
Was Rollo blyde over de weêrkomst zyner oversten, die trek van huwelykstrouw
roerde hem den yzeren boezem: hy verdeelde de voor zyne voeten neêrgeleide schatten
in twee, gaf er een deel den grave Renier van terug, en sloot met hem een
bondgenootschap.
Een ander voorbeeld van krygshaftige echttrouwe bieden ons de meer gekende
Damen van Crève-coeur aen. In dezen hervindt men niet alleen de dapperheid der
oudgermaensche vrouwen; maer zy overtreffen zelfs degenen, van wie Tacitus getuigt,
dat zy hunne echtgenooten ten stryde aenvuerden;’ wat tot voornaemsten prikkel
hunner manhaftigheid dient, zegt hy, is, dat niet het geval hunne benden en heirscharen
heeft daergesteld: het is geene ordeloos samengehoopte menigte, het zyn vereenigde
huisgezinnen en maegschappen: zy worden door hunne liefdepanden verzeld. Al
strydende kunnen zy 't gehuil hunner vrouwen en 't geschrei hunner kinderen
vernemen: die zyn voor allen de heiligste getuigen, de treffendste lofsprekers. Aen
moeders, aen gemalinnen toonen zy hunne
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
93
wonden; en dezen vreezen niet ze te tellen en uit te zuigen, terwyl zy den vechtenden
t'eener tyde spyze en aenmoedigingen toebrengen.
Niet verre van Namen ligt een steedjen op de oevers der Maes, Bouvignes genaemd.
In 1544 was het stout genoeg om zich aen den stormloop van Hendrik den IIen, koning
van Frankryk, bloottestellen. Een goed deel der inwoneren bezweek by deze
verwering; eenige dappere ridders overleefden alleen hunnen medeburgeren. In den
toren van Crève-coeur zagen die ridders een laetste verdedigingspunt. Hunne vrouwen
aerzelden niet hen te volgen en aen hunne zyde te stryden. Eindelyk bleven er slechts
drie helden met hunne drie vrouwen op de bres recht staen. Hunne echtgenooten
waren gelukkiger dan zy: zy stierven den heldendood. Vergeefs zochten hunne
weduwen al strydend in die eere te deelen. De vyand wilde ze als cieraed zyns
zegepraels behouden. Zy zien eindelyk, dat zy het in den ongelyken kamp moeten
opgeven, en nemen een kort besluit: Zy beklimmen de kanteelen des torens, nemen
elkander, als ten blyden velddans, by der hand, heffen het biddend oog ten hemel,
en werpen zich op de rotsen te pletter.
Nog jaerlyks wordt de nagedachtenis dier heldinnen, de Damen van Crève-coeur
genoemd, door Bouvignes inwoners gevierd.
Het vaderlandsche penceel, de fransche en vlaemsche lier hebben ze niet onvereerd
gelaten(1).
Ook de kleine stad Nieupoort vlecht om haer stadswapen eenen lauwerkrans van
heldhaftige trouw, in welker eere
(1) Mevrouw Fanny Geefs, geboren Corr, heeft haer tafereel op dit onderwerp vroeger ten toon
gesteld.
Het Klaverblad, het Gentsch Jaerboekjen en Alfred Nicolas behelzen gedichten over de Drie
Dames van Crève-Coeur, door V. Duyze, Dautzenberg en Grandgagnage.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
94
hare vrouwen mogen deelen. Wy zullen dit wapenfeit eenvoudig wedergeven naer
eenen ouden chronykschryver.
Omtrent het laetste der maend mei 1489, zyn die van Gent met omtrent 4,000
gewapenden Vlamingen en 800 Franschen uitgetrokken om Westvlaenderen te
verwoesten. Daerentusschen sloten Vendôme en Crève-coeur zich by hen aen, met
omtrent 20,000 Franschen en een aental kanonnen. Men schoot er zoo fel mede, dat
tien, door 't schieten te sterk verwarmde stukken, barsten; Het gelukte den belegeraren
eene bres in den wal te schieten. De soldaten uit Picardiën en Boloniën vooral
wendden alle geweld aen, om langs daer eenen doortocht te winnen, maer werden
moedig afgeslagen. Op hen volgden de Zwitsers en de sterkgewapende ruiters, die
van hunne paerden gestegen waren, om de stad te beter aen te vallen. De vrouwen
van Nieupoort dit ziende, hebben de yzeren hoeden opgezet, de harnassen
aengetrokken, en als dappere amazonen gestreden, tot dat de vyand afgetrokken is.
Vendôme namelyk vermoedde, dat er meer volk in de stad moest zyn, dan verspieders
hem overgebracht hadden. Deshalve besloot hy 't beleg op te breken, gelyk zulks op
27 july volvoerd werd(1).
Die weêrgalooze dapperheid der Nieupoortsche vrouwen wordt mede nog jaerlyks
herinnerd. De kermis dier stad valt op den 27 juny, waerop de reus van Nieupoort,
als treffend zinnebeeld van voorvaderlyke heldengrootheid, de straten doorwandelt.
Zyn de tyden van lands onlusten en beroerten vernederend voor 't menschdom,
dan verheffen ons langs eenen anderen kant menige schoone daden het hart.
(1) Haraeus, Annales ducum seu principum Brabantiae totiusque Belgii, Antv. 1623 (p. 280).
Men kan aldaer de voorrechten nagaen, die de aertshertog Maximiliaen uit dien hoofde aen
het trouwe stedeken schonk op 18 october 1489 en 15 novembre 1490.
Die gebeurtenis bezong V. Duyse in de Vaderlandsche Poezy.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
95
Ieder weet, op wat wyze de graef Lodewyk van Male den dood, door de koene
beradenheid van een arm oud vrouwken in Brugge ontsnapt is, toen hy in die
overwonnene stad verplicht was voor de woede der zegepralende Gentenaren in haer
huizeken te vluchten. (1382)
Een drietal verhalen uit de onlusten der XVe eeuw zullen zeker niet zonder
belangstelling gelezen worden.
De Spanjaerden zwelden van spyt, omdat zy Leyden na eene voorbeeldelooze
verdediging (waerin de burgers tot schimmen uitgeteerd nog voortvochten) niet stael
en vuer ten prooi hadden kunnen geven. Hunne bedrogene woede zocht eene
vergoeding. Zy gingen op vele andere steden los (1575). Oudewater was vooral het
schouwtooneel hunner wreedheden.
Van Nederlands zyde was men intusschen ook bedacht om den Spanjaerd afbreuk
te doen. De Zeeuwen poogden door verstandhouding in Antwerpen te komen.
Verscheidenen hunner hadden zich reeds heimelyk binnen de stad verstoken; maer
nog voor de uitvoering werd deze aenslag ontdekt en verydeld. Velen verlooren
hierby het leven; anderen werden door den moed en de tegenwoordigheid van geest
eener vrouw, met name Margaretha van Kalslagen gered. Terwyl de Spanjaerden in
alle huizen gerechtelyk onderzoek deden, waerby haer man als greffier ook
tegenwoordig moest wezen, verborg zy eenen der saemgezworenen in een rookhok,
en twee anderen in eene kasttafel, toonde echter een vrolyk gelaet en wist door haer
schertsen alle vermoedens te verdryven: zelfs ontstelde zy niet, toen men op dezelfde
kasttafel een geschrift opstelde, waerby men eene aenzienlyke somme beloofde aen
dengenen, die de twee er in verstokene eedgenooten in handen der Spanjaerden zoude
leveren.(1)
(1) E. Gerrits, Tafereelen uit de Nederlandsche Geschiedenis. Amsterdam, I, 205.
De man dezer edele vrouw hiet Willem Martini, wiens borstbeeld van Gerard Van Loen te
zien is in eene penningplaet. (Zie La Rue, Geletterd Zeeland, blz. 418.)
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
96
En nu eene kloekmoedige vrouw uit die gruweltyden.
Wie onzer eenigszins met de vaderlandsche grootheid der vrouwen bekend, weet
niet van Maria de Lalaing te spreken? Wy mogen hier kort zyn.
Parma, de schrandere spaensche legerheer, dacht het overwinnen van Doornik niet
moeielyk, dewyl de bevelhebber d'Espinoy afwezig was. Zyne vrouw Maria de
Lalaing nam den post des afwezingen op zich. Lang en hardnekkig was hare
verdediging, doch eindelyk moest zy het voor list en overmacht opgeven. Zy trok,
aen 't hoofd harer overblyvende krygeren met de eerebewyzen des oorlogs, uit de
verwonnene wallen. Parma zelf moest der heldinne toejuichen. Zy was de dochter
van Maria de Montmorency, zuster des ongelukkigen hertogs van Hevrne, door
Alva's last onthalsd. Ook was haer haet tegen Spanje zoo onverzoenlyk, dat, toen
haer broeder Lalaing, die onder Parma diende, haer van wege dien veldoverste kwam
bezoeken, zy tot hem zeide: Had ik dien uitslag kunnen voorzien, ik had het vuer in
de vier hoeken der stad gestoken, en my in de vlammen geworpen.(2)
Wy wagen het niet aen 't oirspronglyke verhael dat wy hier laten volgen, eenige
wyziging toe te brengen. Men leere er uit, hoe zeer 't natuerlyke in de chronyken
onzer voorouderen op het harte der lezeren weet te werken. De styl valle soms wat
lang, hy is alleszins gemoedelyk.
‘Het was in den jare 1578.
‘Terwylen don Joan voor Philippeville lach, hadde den hertoghe van Alenson
eenige fransche soldaten ghesonden
(2) De noodmunt tydens die belegering geslagen draegt, Tournay. Obsesso, 5 oct. 1581.
De dichter Nomsz schreef een treurspel onder den naem dier heldinne, dat door Deflinne in
't fransch werd overgebracht. (Tournay, 1825.)
Ziet ook Vaderlandsche Poezy, I, 232.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
97
in Henegouwe, ondert regiment van den colonnel Combelle, die laghen in 't dorp
van Barlaimont op de frontieren van Henegouwe gheleghen omtrent den bosch van
Mourmael.
‘Ende terwylen dat de Franschen op dat dorp dus hoveerden, gebeurde aldaer een
vuyl ende leelyk feyt, dat eenen franschen capiteyn bedreef, en eene schoone
romeynsche daet (schoonder dan het feyt van Lucretia) van eene jonghe dochter.
Welcken capitein met die van zyn vendel ghetrocken was in een dorp gheheel by
Berlaimont geleghen, en genoemt Becourt. Desen capiteyn lach in eèn pachters huys
genoemt Jean Millet, denwelcken van syne vrouwe Martha hadde dry eerlycke
dochters, met namen May (Marie), Jenne ende Anne. Desen capiteyn goede chiere
makende ende den buyc vol wyns hebbende, heeft syne ooghen gheslaghen op
Mayken, die de schoonste van dryen was, oudt zynde ontrent sesthien jaren; welck
dochterken gheen quaed vermoeden hebbende was neerstich om den capiteyn in alles
te dienen, om hem sachtmoedich te maken, ende geene oorsake te geven om haren
vader ende eenighe andere van den huyse te slaen oft te laten slaen: welcken dienst
den voorsz. Capiteyn meer was doen brandende in syne onbehoorlycke liefde. Soo
dat hy den vader geroepen hebbende, hem seyde in deser manieren: ‘mynen vriendt,
wilt ghy my uwe dochter gheven tot eene vrouwe, soo sult ghy versekert zyn, dat
allen (haren) geslachte edel sal ghemaeckt worden, ende sal wel ghehandelt worden,
ende hare grove kleederen sal ick veranderen in andere kostelycke.’ Den goeden
boer hoorende dese soete woorden, ende wel wetende waer hy henen wilde, sprak
hem al bevende toe: ‘Mynheere, ick ben eenen armen dorp-man, onweerdich van
alsulcker eere, als ghy my wilt bewysen, ende ter contrarien ghy zyt een wel-gheboren
edelman, ende verheven tot grooten staet: daerom dunckt my, dat het niet
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
98
wel ten proposte comen en soude, dat ick u myne dochter gheven soude, die van zoo
kleyne afcomste is, welck ick beware om te gheven aen eenen haers ghelycke, die
my soude moghen houden voor synen schoon-vader.
‘Op welke proposten den capiteyn seer vergramt zynde, door de verblinde liefde
tot de dochter, antwoorde aen den pachter: ‘Ghy boosen vilain, ghy ontseght my het
ghene dat ick liever hebbe dan myn leven! maer ick sal doen het ghene u niet en sal
aenghenaem wesen.’ 'Twelck segghende wierp hy hem eene telioore na syn hooft,
ende den armen man bevreest zynde, is uyt de kamer ghevloden, latende syne dochter
aldaer, die haer oock wilde wech maken. Maer de soldaten half dronken zynde, liepen
haer naer ende brochten haer by den capiteyn, die het arme maechdeken schande
aendeed. Ende d'andere rabauwen daerna deden ooc het selfde; ende hebben de
dochter aen de tafel gheset, haer seggende veel vuylicheits in maniere van spotte.
Maer de arme dochter, die anders niet en sochte dan middel om haer te wreken
van den genen, die haer dat onghelyc ghedaen ende hare eere ontnomen hadden,
heeft ten eersten al gheduldichlyck verdraghen, tot dat daer een corporael quam van
het vendel die aen capiteyn Pont, in syne oore quam eenich secreet segghen. Maria
siende als-doen tydt te wesen van haer te wreken, heeft een mes, dat by haer op de
tafel lag, genomen, ende den capiteyn in het herte ghesteken, soodat hy doodt ter
aerde viel, ende liep alsoo van de tafel, tot dat sy by haren vader ende moeder quam:
aen de welke sy het feyt vertelde, biddende dat sy hen souden wech maken: Maer sy
en was soo haest daer niet ghekomen, of werd van de ghene die haer vervolghden
sonder eenich proces te maken, deerlycken aen eenen boom ghebonden, ende met
die bussen doorschoten, ghevende haren gheest in de handen van Godt almachtich.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
99
‘Hetwelck oock niet en gebeurde sonder wrake op de moordenaers ende beulen: want
den vader niet konnende meer verdraghen het ghewelt ghinck dien nacht in dry
dorpen klaghen, daer veel van syne vrienden woonden, ende andere goede mannen
mede, die de wapenen in de handt ghenomen hebbende, alsoo wesende sterck meer
dan 1000 mannen, en hebben niet alleenlyk deze quaetdoenders vermoordt, maer
oock doodt gheslaghen dry andere fransche vendels, die daer laghen, sonder dat daer
eenen man ontkomen is.’
Te rechte merkt de naïeve chronykschryver aen, dat Meyken Millet de
wereldberoemde Lucretia in moed overtreft; zoodat men haer mag toepassen, wat
Tollens van Jan Schaffelaer zong:
Wie Curtius van Rome noem',
Geev' Schaffelaer den lof,
Wiens meerder deugd, met minder roem
Den Romer overtrof.
Op Marie Millet, door Van Ryswyk en Van Duyse bezongen, past dus ten volle wat
de vaderlandsche zanger der vrouwen Spandau tot Lucretia zegt:
O schoonste vrouw van Rome! o gadelooze gâ
Des eedlen Collatyns! uw deugd is snood geschonden,
En nooit werd grooter deugd, dan de uwe was, gevonden.
Uw ziel bleef zuiver, schoon uw lichaem werd bevlekt:
De snoodste gruwel, die tot eeuwge schande strekt
Van uw belager, had uw kuische drift ontstoken,
En uw geschonden eer is door uw' dood gewroken.
Ofschoon verlichter tyd met regt den zelfsmoord doem',
U doemt de wysgeer niet: uw zelfsmoord is uw roem...
Verheven vrouwen heeft de aloudheid de aerd geschonken,
Die meest in kracht, in moed, in heldengrootheid blonken.
Myn Muze toont ze my als echte parels aen.
Doch wie is waerdig naest Lucretia te staen?
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
100
Verciert reeds in den aenvang der belgische geschiedenis meer dan eene edele trek
van huwelykstrouw den roem der vrouwen in ons vaderland; een der wonderbaerste
voorbeelden van christengeduld en liefdetrouw is zeker die van Clara Cervente, die
men geneigd zyn zou voor eene Spaensche te houden, werd zy niet stellig als eene
vlaemsche vrouw opgegeven. Zy leefde omtrent het einde de XVIe eeuw. Zy trouwde
te Brugge eenen man van veertig a vyftig jaer, die met eene jammerlyke kwael behebt
was; iets, dat de jonge vrouw byna onmiddelyk na de voltrokkene plechtigheden des
huwelyks gewaer werd. Al bestond er nog gelegenheid om dit te doen verbreken,
toch aenschouwde die deugdzame vrouw Bernardus Valdaura (dit was de naem des
mans) als haren wettigen echtgenoot, van wien zy in leven of dood niet wilde scheiden.
Eenigen tyd daerna, werd deze niet alleen van eene ongeneesbare, maer tevens
besmettelyke ziekte aengedaen. Elk verliet, elk ontvluchtte hem, en men ried het
zyner vrouw en zyner schoonmoeder ten sterkste aen, dit voorbeeld te volgen. Die
grootmoedige vrouwen versmaedden dien laffen raed, en sloten zich gedurende zes
weken met hem op. Zy dienden en verbonden hem moedig, en hare zorgen werden
met den gelukkigsten uitslag bekroond. Hy herstelde; doch, kort daerna, herviel hy,
en bleef in dien state gedurende zeven lange jaren. Hy verpestte de lucht rondom
zich; doch Clara, alle vrees en walg te boven, bereidde hem met eigenen handen alle
geneesmiddels, en om in de kosten eener zoo zware ziekte te voorzien, verkocht zy
alles wat zy kostelyks bezat, ja, gaf tot hare kleederen toe in pand. Eindelyk, toen
Bernard ontsliep, gaf de waerdige echtgenoote blyken van diepen rouwe(1).
(1) N.P. Hilarion de Coste weêrgegeven in Prudhom, Biographie des Femmes célèbres. Paris.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
101
Het volgende is na den slag van Fleurus voorgevallen, ter tyde dat de fransche troepen
in Belgie wederkwamen. Een Franschman die in't gevaer verkeerde van gevangen
te worden, vluchtte. Een jong meisjen, dat voor hare deur zat, en door't enkele belang,
dat een ongelukkige inboezemt, bewogen was, hield hem staen door de woorden: Gy zyt verloren, zoo gy verder gaet! - Dit ben ik mede, zoo ik wederkeere. - Welaen,
hervatte zy, kom binnen. Hy aenvaerdde het voorstel. Na hem medegedeeld te hebben,
dat zy hem in den huize haers ooms ontfing, die, ware hy des bewust geweest, haer
niet toestaen zoude hem te redden, bracht zy hem ter verberging in eene schuer.
Nauwelyks was de nacht gedaeld, of eenige soldaten kwamen er rust zoeken. De
nicht volgde hen buiten hunne wete op. Zoodra zy ingesluimerd waren, nam zy zulks
te bate om den Franschman uit eene zoo onveilige schuilplaets te helpen; doch op't
oogenblik als hy wegging, ontwaekte een hunner, en greep hem by der hand. Zy
plaetste zich by die beweging tusschen hem zeggende: ‘Laet los! Ik ben't die kome...’
Zy moest hare rede niet eindigen; de soldaet, door eene vrouwenstem misleid, liet
zynen gevangene los. Zy leidde dezen tot aen hare kamer; nam er de kerksleutels,
en met eene lampe in der hand, opende zy hem de kerkdeur. Zy kwamen tot eene
kapelle, die de oorlog van hare cieraden had beroofd. Achter het outer was een
verborgene valtrap. Nauwelyks had zy dien geheven: ‘Gy ziet wel dien donkeren
trap, sprak zy: hy leidt tot den grafkelder eener doorluchtige familie: hier toch zal
men u wel niet komen opsporen: Heb den moed er te verblyven, tot een gunstig
oogenblik zich voor uwe ontsnapping aenbiede.’ Hy aerzelt niet; hy daelt met
vertrouwen den trap af. O wonder! 't eerste voorwerp, dat hy by't lampgeschemer
ontdekt, is 't wapen zyns geslachts, uit dien lande herkomstig! Hy herkent de
slaepkoets
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
102
zyner vaderen! Hy groet ze eerbiedig; hy raekt diep-ontroerd dit heilige marmer aen,
hy kust het in vervoering. De nicht verlaet hem te midden dier aendoeningen. Heure
zoetheid, en vooral de hoop op't wedervinden eener aengebedene echtgenoote, deden
hem gedurende eenigen tyd de schrikkelykheid zyns verblyfs vergeten; maer twee
dagen waren reeds verstreken, en nog zag hy zyne redster niet wederkomen. Hy wist
niet, wat hy er van peinzen zou. Nu vreesde hy, dat zy het slachtoffer harer
menschenliefde ware geworden; dan, dat zy hem vergeten had. De hongersnood
verzwartte die schrikbeelden; en de eenzame had niets anders meer voor oogen, dan't
beeld eens doods nog schrikkelyker dan die, waer hy aen ontsnapt was. Zyne krachten
verflauwden. Schier gevoelloos stort hy op't overschot zyner voorvaderen. Eventwel
verneemt hy een gerucht. Het is de stem der brave nicht, die op hem riep. Van vreugde
en zwakheid te zamen overmand, kon hy niet antwoorden: zy houdt hem voor dood,
en laet al zuchtende den valtrap nederbonzen. De ongelukkige hierdoor verschrikt,
spant zyne krachten in. Zy hoort hem en snelt toe om spyze te bieden, deelt hem de
oorzaek van haer achterblyven mede, en verzekert, dat zy alle mogelyke voorzorg
heeft genomen om hem voortaen aen geene vertraging meer bloot te stellen. Zy had
hem ter nauwer nood verlaten, of een wapengekletter klonk haer in de ooren: ylings
treedt zy in den grafkelder, en beveelt den Franschmanne de stilzwygendheid aen.
In der daed, 't waren gewapende mannen, die de koster, beschuldigd eenen
geëmigreerde in de kerk verborgen te hebben, en der onverzichtigheid zyner nicht
onbewust, daerin bracht om er opsporingen te doen. Niets ontsnapte hunnen blik; zy
onderzochten alles; zelfs stapten zy op den noodlottigen valtrap. Wat oogenblik voor
beide ongelukkigen! Elken stap, die hem deed bewegen, schokte hun hart, en scheen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
103
hun de toenadering van hunnen jongsten stond. Doch allengskens verwyderde zich
het gerucht, en hield eindelyk geheel op. De nicht trad nog sidderend uit dien
schuilhoek, vond alom eene diepe eenzaemheid, kwam den verschrikten
beschermeling gerust stellen en vertrok. Des anderen daegs, en de volgende dagen
bracht zy hem stiptelyk voedsel. Nog lang bleef hy aldus in deze krocht, onder de
bescherming dier teedere vriendin. Een oogenblik rust werd geboren, zy verwittigde
hem des. Nu zeide hy een teeder en eerbiedig vaerwel den voorvaderlyken schimmen,
die hem beschermd hadden, klom uit dit levende graf, won het ruime, en hervond
weldra eene echtgenoote, wier lieve tegenwoordigheid hem de weldaden zyner
grootmoedige redster nog beter leerde waerderen.
Dit geval, men moet het bekennen, is zeer wonderlyk, en zweemt sterk naer 't
romantische; doch ieder die 't leest, zal niet aerzelen te zeggen: ik wilde dat het echt
ware. Zoo zeide vroeger een schryver sprekende over 't vreemde gevalletjen van
Quinten Metsys, door liefde schilder geworden: Il wilde, dat het waer ware; ik zoude
er der liefde dank voor weten.
De vaderlandsche lier heeft den heldinnen, van welke wy spraken recht laten
wedervaren: de laetste, wier naem onbekend is, heeft mede de hulde eens vlaemschen
zangers ontvangen: wy willen met de slotregels zyns gedichts ons hoofdstuk over
de Belgische vrouwen sluiten:
Ach, waerom schuilt uw naem, verheven maegd, in 't duister,
Uw naem, die blinken moest in weêrgaloozen luister?
Dien niemand noemen mocht dan in de ziel ontroerd,
Door godlyk eerbied voor uw menschenmin vervoerd!
Maer neen! uw loon is hoog, en uwer deugd berekend.
Uw naem - hy staet in 't boek der Heemlen opgeteekend!
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
104
XI
Breydel, Artevelde, Anneessens.
I
Waer van den ouden geest der Belgen tot onafhanglykheid spraek is, daer komen de
drie bovenstaende namen als van zelven op de lippen,
Men moet zich geenszins verwonderen, dat die drie lievelingen des volks, by den
vreemde steeds miskend, hier zelfs niet altoos in 't beste licht geplaetst wierden. Ons
land bezit helaes maer te vele geleerden, die hunne kennissen slechts uit vreemde
bronnen putten, en gevolgentlyk dikwerf den eigen landaerd smetten aenwryven, die
de vyand verzonnen heeft.
Van den eersten onzer helden, hebben de Franschen eenen beenhouwer gemaekt,
die aen 't hoofd van de neeringe der maceliers of makelaers was, welke in der daed
den vermaerden Sporenslag bywoonde, waerin de hertog van Artois zyn leven verloor;
waerschynlyk, omdat hy zich overgevende, fransch sprak tot Vlamingen, die hem
niet verstonden.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
105
Onze oude rymschryver Vanvelthem zegt immers in zynen Spiegel-historiael:
Ic hebbe dicke horen tellen
Dattie monec Artoyse velde
Van den Orsse......
Doe wilde hi hem Gulcke opgeven,
Ende seide: Ic lever u myn swert,
Ic geve mi op.
Die Vlamingen riepen: Wine kennen u niet.
Die Grave riep al in 't fransoys:
Ic ben die grave van Artoys.
Si riepen hier 's geen edelman,
Noch die u tale verstaen can.
Twee geleerde geschiedkundigen van onzen tyd hebben ook de valsche aentygingen
der fransche geschiedschryveren tegen de Vlamingen, die de roemweerdige zege in
den Sporenslag behaelden, wederlegd. De heer Kervyn, in zyner Geschiedenis van
Vlaenderen II. 451, en de eerw. heer Carton, in zyne Biographie der merkwaerdige
mannen van Oostvlaenderen, Brugge 1847, verheffen beide dit wapenfeit tot een der
schoonste, die ooit plaets vonden, daer de Vlamingen tegen eenen viermael sterkeren
vyand te vechten hadden, en het recht op hunner zyde was. De heer Carton vindt het
zeer natuerlyk, dat de Franschen fier zyn op hunne nationale glorie, dat zy overal
hunne vaderlandsliefde aen den dag leggen; maer hy zegt tevens, dat de Franschen
edeler en loffelyker zouden handelen, wanneer zy ook den roem der vyanden ongekort
lieten. De Franschen hebben glorieryke oogenblikken genoeg in hunner geschiedenis,
om te bekennen, dat zy ook wel eens ongelukkige nederlagen gelyk ieder ander volk
gehad hebben. Het is immers belachelyk zich het monopolium der glorie te willen
aenmatigen.
Breydel werd na den Sporenslag in vollen zegeprael door zyne medeburgers
ontfangen. Onze graven gebruik-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
106
ten Breydels vernuft in verscheidene omstandigheden, onder andere in het
vredeverdrag met den grave van Braband, die Vlaenderen zoo lange vyandig was,
en wiens zoon, den Franschen genegen, in den slag te Cortryk ook het leven verloor.
Blykens de stadsrekeningen van Brugge vervulde Breydel in 1303 een ander
gezantschap naer Braband.
Toen Robert van Bethune zich met andere prinsen in fransche gevangenschap
bevond, en zoo tochtig was om los te komen, dat hy een eerloos verdrag teekende
(traité d'Athies sur Orange) dat de Vlamingen weigerden te bekrachtigen, togen
gezanten naer Beauvais tot den koning van Frankryk om dezen ter wyziging des
verdrags over te halen.
Verscheidene geschiedschryvers zeggen ons, dat Breydel destyds bedacht was zyn
eigen hoofd te redden; hetwelk alweder een misslag is, daer volgens dezelfde
stadsrekeningen Jan Breydel zich onder de afgezondenen bevond; ja hy verscheen
met den gezantschappe in vollen glans te Beauvais van schildknapen vergezeld.
Vervolgens werden de afgezanten uitgenoodigd den koning naer Poitiers te volgen,
om er de onderhandelingen te Beauvais begonnen, voort te zetten.
Wat schouwspel! op 't oogenblik als Philips de Schoone Poitiers binnentrad te
midden eens legers, dat de Paus opvolgde, kwamen de afgezanten der vlaemsche
gemeenten zynen hoogmoede en der pracht eener eigendunkelyke monarchie
krachtvolle bezwaren tegenstellen!
Jan Breydel, Cortryks schitterende held, kwam den koninge herinneren, dat
Vlaenderens rechten hunne bekrachtiging in Gods wrake hadden gevonden; en de
vorst die den Opperpriester bedreigde om in hem eenen steun te vinden tegen de
Tempelieren, moest voor 't ontzag eens naems wyken, die Vlaenderens eer en vryheid
vertegenwoordigde.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
107
De stad Brugge zal eens in 't brons de standbeelden zyner groote mannen oprichten.
Op zyn schoonste gemeentefeest omhelsden zich reeds Breydel en Pieter de Coninck
door het penceel daergesteld.
II
Erger nog dan Breydel, werd Vlaenderens Jacob van Artevelde door den vreemde
verlaegd en verguisd, door den landgenoot miskend of misprezen.
Dezelfde historieschryvers, die den edelman Zannequin tot eenen vischleurder
maken, om dat hy onder dergelyke vermomming het fransche leger voor Cales zou
afgespied hebben, die Van Breydel tot eenen bloeddorstigen beenhouwer maken,
om dat zy der vlaemsche tael onkundig zyn, scheppen van Artevelde in eenen brouwer
om, en doopen hem nog in onzen tyde tot eenen Roi Brasseur.
Indien Conscience op het voetspoer van T. Juste in zyne geschiedenis van Belgie
vroeger ook den vlaemschen held niet spaerde, zoo heeft hy toch later zynen misgreep
ingezien en zyne schuld hoogst loffelyk hersteld, mitsdien hy later ter eere onzes
Ruwaerts drie boekdeelen aen 't licht gaf. In der inleidinge dezes werks (bladz. 10
en 11) schetst de vermaerde antwerpsche schryver 's lands toestand op het tydstip,
waer de vernuftige gentsche staetkundige optrad om 's lands stoffelyke welvaert te
verdedigen tegen de franschgezindheid van graef Lodewyk. Die toestand tot zyne
eenvoudigste uitdrukking gebracht is deze: Frankryk was in onmin met Engeland.
Vlaenderen, tot voortzetting zyner nyverheid, kon de engelsche wol niet missen.
Hieruit moest eene botsing ontstaen, die de beroemde Gentenaer te verlammen wist.
Conscience brengt aen Cornelissen eene verdiende hulde toe; deze had immers
gedurende byna
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
108
vyftig jaren en tot zynen laetsten snik aen de eerherstelling der Artevelden gewerkt.
Hoogleeraer Lenz puttede uit echten oirkonden een schrift over de zes eerste
regerings-maenden onzes Ruwaerts, heden na lange eeuwen in den verdienden roem
hersteld.
De vermaerde Froissart heeft eerst vóor, en later als broodschryver van koningen
en ridderen, tégen Artevelde geschreven.
Marcus van Vaernewyck in 1518 geboren uit eenen oudadelyken geslachte, en die
onder zyne voorzaten eenen hoofdman Jacobs van Artevelde bezat, staet als
chronykschryver bekend. In 1569, een jaer na zynen dood, verscheen zyne historie
van Belgis, die, hoe zeer ook met sagen doorvlochten, doch recht laet weêrvaren aen
onzen Ruwaert. Van Vaernewyck spreekt aldus over hem:
Eene stad is niet alleen te pryzen in hare gebouwen en cieraten, maer ook in haer
goed bestuer ende politien. De vrome en ridderlyke man Jacob van Artevelde (al was
er ook gebrek in hem bevonden) heeft hiertoe in zynen tyd zeer geholpen; hy zeide
met een vrymoedig herte: ‘Soo wanneer ghy ziet, dat ick timmeren sal groote huysen
ende myne kinderen houwen (uithuwelyken) aen vergulden sporen (ridderen) en
ghelooft my dan niet meer.’
Dit is toch de tael niet eens eerzuchtigen, maer wel eens onbaetzuchtigen burgers.
De geschiedschryver Meyerus zegt ook, dat Artevelde doorluchtiger dan edel was,
en Froissart gewaegt van zynen rykdom.
Indien eenige schryvers hem als gemeenen brouwer in onze dagen aenzien, dan
weten zy niet, dat er in vroegere tyden ook namen opgenomen wierden in de neeringof ambachtsboeken van persoonen, die geen ambacht uitoefenden, maer die langs
dien weg tot eenig magistraetsambt geraken konden.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
109
Dezelfde van Vaernewyck haelt de wetten aen, die de Ruwaert vervaerdigde, toen
hy voor Doornik lag met den koning van Engeland, den hertog van Braband en den
graef van Henegouwen; en doet gevoelen, dat die groote staetkundige, zoo als hy
vroeger Gent en Vlaenderen, thans ook dit land met Braband en Henegouwen, immers
ons tegenwoordig Belgie, in een vast snoer had weten te vereenigen. Verder zegt hy,
dat de gemeente van Vlaenderen nooit in zoo grooter eere, noch zoo ontzien was als
in dien tyd. Dat de Ruwaert gelyk een ander Philopoemenes(1) by de Gentenaren
geacht stond; maer dat het volk vernomen hebbende, dat hy iets tegen den natuerlyken
prins voornemens was te doen, hem anno 1344 den 24 july doodsloeg te Gent in den
Paddenhoek, waer hy achter door zyne poort kwam om zich te redden. Toen wierden
nog verslagen tien van zynen raedsheeren. Hy woonde op den Calanderberg, en men
klom in zyn huis met eenen steger. De huizen des Ruwaerts en der andere verslagenen
wierden na hunnen dood verwoest.
De hoofdoorzake zyns doods was, dat hy de welvaert Vlaenderens in een nauwer
verbond met Engeland zocht.
De geschiedschryver Meyerus, al tast hy zyne eerzucht en staetkunst aen, getuigt
nogtans, dat deze, ondanks den grave door Gent gekozene, hoofdman kracht en
wegslepende welsprekendheid bezat, dat hy eerder doorluchtig dan edel was, dat hy
aen 't hof der koningen Frankryks verkeerd had, en t'huis gekomen zynde, eene
weelderige vrouwe getrouwd had, en tot opperdeken der neeringen benoemd werd.
De nauwkeurige chronykschryver Vlaenderens, Nicolas Despars, Brugges
burgemeester in 1578 en 1584 weidt tevens uit in Arteveldes lof, dien hy den hersteller
noemt van 't vervallene Vlaenderen.
(1) Een groote grieksche veldoverste.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
110
Artevelde wilde, gelyk later keizer Karel, het land onttrekken aen Frankryks invloed,
wilde Vlaenderens handel en onafhanglykheid verzekeren, en viel onder de slachtbyl
zyner vyanden!
Jongere geschiedschryvers, zoo als Edm. De Busschere, zyn ook van gevoelen,
dat de Ruwaert zich den dood zoude berokkend hebben, om dat hy naer de
alleenheerschappy trachtend, eenen aenslag tegen Vlaenderens grave, Lodewyk van
Nevers, die met den Franschen heulde, beraemd hebbe. Maer het is genoegzaem
bewezen, dat van Artevelde nooit de alleenheerschappy uitgeoefend heeft, nooit heeft
willen uitoefenen. Hem ging de welstand zyns vaderlands boven alles; hy vond
natuerlyk in een verbond met Engeland vooruitzicht op dien voortdurenden welstand,
en poogde (waerschynelyk in overeenstemming met der gentsche
magistraetsmeerderheid), by den vertegenwoordigeren der steden Brugge en Ypere
aenhangers te vinden, om des noods den franschgezinden graef vervallen te mogen
verklaren.
Men kan onzen volkshelde, die gedurende zyne lange en bloeiende heerschappy
's lands rechten eerbiedigde, geen misdryf aenwryven, dat te zyner eigene grootheid
hadde moeten dienen. Wel is het mogelyk, dat hem slechts de keuze zal gebleven
zyn, of wel Vlaenderen geheel aen Frankryks invloed over te laten, of wel zyn
vaderoord aen Frankryks invloed te onttrekken. De geleerde heeren Voisin en Lenz
beweren beide, dat Artevelde den weg der wettelykheid en des grondwettigen
tegenstands volgde.
De stad Gent laet heden haren roemwaerdigen burger hulde bewyzen. De ontslapene
Van Caneghem liet der stad een reuzenachtig bronzen borstbeeld haers groeten
mannes aenbieden door tusschenkomst van Cornelissen, den aertsverdediger van
Van Arteveldes aandenken, en zulks ter gelegenheid der vyfeeuwige verjaring van
diens val.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
111
De koninglyke maetschappy van schoone kunsten en letteren binnen Gent heeft niet
gefaeld, als zy den pryslauwer om het hoofd der lofredenaren De Winter, Ecrevisse
en Vankerkhoven gevlochten heeft.
De commissie, die in 1849 den historischen stoet van Vlaenderens graven inrichtte
met wondere pracht, heeft niet gefaeld, als zy tusschen al die graven eenen enkelen
reus deed optreden in sprekender houding, met uitgestrekten arme, die gelyk vyf
eeuwen vroeger, het verbaesde volk scheen te overheerschen.
De schryvers en dichters, die zich om Cornelissen als om een historisch vaendel
geschaerd hebben, om weêr als zoenoffer(1) ‘over de doot van Jacoppe Van Artevelde
eene lampe te doen berrene’ hebben niet gefaeld, dan zelfs als het konde bewezen
worden, dat ‘er oec gebrek in hem was,’ en dat hy den wagen der staetkunst niet
langer heeft kunnen betoomen en beteugelen.
Gy zult ons volksbestaen bewaren;
Wy blyven op uw grootheid staren,
En schuilen in uw glorieschyn.
De vreemdling moog' zyn magt verzamelen;
Zoo lang een tong uw naem zal stamelen,
Zal Vlaendren 't vrye Vlaendren zyn.
VAN KERKHOVENS Prysvers.
De vreemdeling, die de stad Gent bezoekt, en vraegt, waer de woning stond van hem,
dien ‘de Gandoysen’ eens voor hunnen Philopoemenes hielden, vindt thans op den
Calanderberg een fraei gebouw, vercierd met Van Arteveldes wapen, waerin men
drie capproenen ziet, met eenen opschrifte, getuigend, dat by als slachtoffer eener
factie bezweek, na Vlaenderens gemeenten tydens tot eenen hoogen welvaertstand
te hebben opgevoerd.
(1) Ziet eene donatie van Wauter (De Mey). Actum. 16 Maii 1376.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
112
III
Marquis Prié, wat beb ik u misdaen?
VOLKSLIED.
Anneessens, die eens voor Braband zoo schitterend uitblonk, kan ook niet in der
vergetelheid blyven gedompeld. Men heeft dien martelare der volkszake voor eenigen
jaren in der parochiekerk van O.L.V. Cappelle te Brussel, waer zyne overblyfsels
langer dan eene eeuw rusteden, eenen grafzerk opgericht.
Het latynsche opschrift er van spreekt:
‘De Rechtvaerdige blyft in eeuwiger gedachtenisse.’
Ps. CXI.
‘Onder dezen grafsteen rust in vrede Franciscus Anneessens van Brussel, syndicus
der natie van Sinte-Nicolaes, die, na dat hy zynen eed getrouw onderhouden en de
rechten en privilegiën der ambachten en neeringen dezer stad verdedigd had, eindelyk
ter lyfstraffe werd geleid, welke hy in vasten vertrouwen op Christus, den
Opperrechter, met onverschrokken gemoed heeft onderstaen; zoo dat hy den dood
verachtend, mannelyk stervend en de rechten zyner gilde beschermend, een heerlyk
voorbeeld onwankelbarer trouwe gegeven heeft. Hy werd in den ouderdom van 70
jaren op den 19 september 1719 ter dood gebracht.
R.I.P.
Tot Anneessens nagedachtenis is deze gedenksteen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
113
door de graven de Merode-Westerloo en de Beaufort in 1834 opgericht.’
In hoe verre dit opschrift gewettigd is, zal men gaerne willen nagaen.
Brussels vrye neeringen, onder den name der negen natiën, hadden in den beginne
der XVIIIe eeuw een groot deel huns invloeds verloren, en zulks in gevolge der
beroerten, die Karel de IIIe enkel door de wapenen had kunnen stuiten. Door hunne
dekens vertegenwoordigd, bleven zy wel deel maken van den stadsbesture, doch met
inkrimping huns personeels.
Vroeger bestond de dekenraed uit 396 leden, waervan de eene uit ouddekens
samengestelde helft, den hulpraed uitmaekte, en de andere helft werkzame leden
telde. Deze laetste helft alleen was behouden gebleven.
In 1717 weigerden de dekens het reglement dezer nieuwe inrichting te bezweren,
zeggende, dat zy zich niet verbonden hielden door de onderwerping hunner
voorgangeren aen des hertogen van Anjous geweldigen eisch, en dat zy, krachtens
der Blyde Inkomst, alleen het reglement van eener eeuw vroeger als geldend
aenschouwden.
Prié was te dien tyde door Oostenryk als oppergouverneur Belgiens aengesteld.
Deze, een doortrapte politicus, na alle middelen ter bereiking zyns doels aengewend
te hebben, zonder de dekens tot afleggen des nieuwen eeds te kunnen overhalen,
wendde zich tot den Rade van Braband. Deze matigde zich sints onheuglyken tyde
het recht toe, te beslissen tusschen het volk en het koninglyke gezag, in gevallen van
oneenigheid. De Raed van Braband besloot, dat Prié de toestemming der dekenen
konde missen, indien de twee eerste leden der stadsregering zyne beden ter belastinge
toestemden. Die twee eerste leden waren het Magistraet en de zoógezegde Breede
Raed. Het voorwendsel
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
114
dier beslissing liep daerop uit, dat de weigerende dekens, het derde lid of het volk
uitmakende, belet wierden ten volle in den stedelyken besture vertegenwoordigd te
zyn.
In gevolge dezer onrechtvaardige persing tegen 's volks voorstanders, en door
allerlei slinksche maetregels van Prié en den Raed van Braband, ontstond een oproer
in Brussel die de 2500 mannen des garnizoens niet te dempen in staet waren. Men
weigerde de belastingen toe te stemmen, de cancelier van Braband werd geplunderd
met andere aenhangeren des Oostenrykschen bestuers.
Na zyne wapenmacht verdubbeld en de goedkeuring des Brabandschen Raeds
erlangd te hebben, hervroeg Prié den eed in zynen zin. Hy verwierf ook van den
procureur generael eene beschuldiging van gekwetster majesteit tegen de syndics
der dekenen, die hy als belhamels des tegenstands aenzag. De Raed van Braband gaf
een decreet tegen de vier der meest invloedhebbende leden der negen natiën. Dezen
waren Anneessens, fabricant van lederen stoelen, syndic der natie van Sint-Nicolaes,
Lejeune, Dehaeze en Vanderborght.
Om de zaek te bespoedigen, nam Prié zyne toevlucht tot derzelfde list, die Alva
vroeger tegen Egmont en Hornes had aengewend. Die syndics werden onder valsche
voorwendselen naer den huize eens colonels uitgenoodigd, aldaer verraderlyk en
zonder tusschenkomst des magistraets aengehouden en naer de Steenpoorte gevangen
weggevoerd.
Diep was de schok door die verraderlyke aenhouding voortgebracht. Meer dan
vyftig dekens, die den eed in den ouden zin afgelegd hadden, namen de vlucht.
De pynbank, die schandvlek voor vroegere rechtspleging bestond nog. ‘Ik deed
den Fiscalen zien (zegt Prié in zyner briefwisseling met prins Eugenius van Savoyen)
dat er zelfs grootere redenen bestonden om de syndics, dan om de plunderaers door
lichaemsmarteling te dwingen hunne medepligtigen te noemen.’
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
115
Anneessens zal echter niet ter pynbank zyn gebracht geworden.
Prié perst den Rade van Braband de schandelykste maetregelen regen de algemeen
geachte beschuldigden af. Zy hebben noch advocaten, noch procureurs; men weigert
hun papier en inkt; men belet hen de Paeschen te houden; strengheden, die men zelfs
niet tegen de ergste booswichten plag aen te wenden: een pater Augustyn had moeds
genoeg om zich op den preekstoel tegen dergelyke geweldenaryen te verzetten.
De 70jarige Anneessens boezemde alom het grootste belang in door zynen
onbesprokenen levensloop, door den zedelyken invloed, dien zyn inborst en zyn
moed op zyne ambtgenooten hadden uitgeoefend.
De Raed van Braband beantwoordde slecht aen de hope des volks. Men vernam
na tien maenden, dat Anneessens den bloedgierigen Prié ten slachtoffer vallen zou.
De overige dekens werden verbannen, en op der plaetse, waer zich het schavot verhief
voor Egmont en de Hornes, moest een eerbiedwaerdige burger het gryze hoofd voor
het zwaerd buigen. Alle poogingen om hem te redden waren voor de ontzachlyke
krygsmacht Priés nutteloos geweest.
Gedurende zyne gevangenschap had hy zyne kloekmoedigheid niet verloren, hy
verloor ze ook niet op den laetsten oogenblikke.
Het lyk des heldhaftigen grysaerds werd door jongelingen opgenomen en ter
Cappellekerk, zyner parochie, gedragen, waer trots Priés verbod, een prachtige
lykdienst gehouden werd.
De hatelyke Prié werd weldra naer Weenen teruggeroepen, en van geldafpersing
en andere ambtsmisbruiken beticht; doch voor er deswegen uitspraek kwam, verscheen
hy voor Gods oppergerecht, dat tusschen hem en Anneessens zou vonnissen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
116
De treurzang op Francis Anneessens, die met den aendoenelyken regel begint: Marquis
Prié, wat heb ik u misdaen? wordt soms nog als vliegend blad op de markten verkocht.
Op 't stadhuis van Brussel meent men nog het portret van Anneessens te zien op
eene schildery, die er in de Christuszael hangt en Janne van Orley toegeschreven
wordt. Zyn huis stond in de hospitaelstraet.
Anneessens, onschuldig als Oldenbarneveldt, stierf even moedig als hy; maer had
geenen Vondel om hem een onsterflyk gedenkteeken op te richten gelyk het treurspel:
Palamedes.
Hier staen uit den werke: Vaderlandsche poëzie, eenige regels, die Anneessens
gewyd zyn.
De scheemring wast, ik dool in Brussels wallen:
Ik denk aen 't land, en mymrend stap ik voort.
Hoe menig hoofd is op dees' grond gevallen,
Welks martelbloed nog wraek roept om den moord.
Hoe menig held, daer Romen op zou brallen,
En waer men nauw den naem van kent of hoort.
Er sluimeren zoo vele groote Belgen
Op dezen grond, waer Hoorn en Egmont rust!
De dwinglandy kon nooit hun bloed verdelgen;
De vryheid bleef onze onuitroeibre lust.
Elke eeuwe toont ons zulke fiere telgen,
Wier zucht voor 't land door niets werd uitgebluscht,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
117
XII
Margaretha van Oostenryk.
Verlichting is de kiem van 't leven,
Die altyd echte deugd en ware braefheid teelt.
Ze is meer tot heil dan roem gegeven,
En maekt de vrouw tot 's daegraeds beeld.
(Me VAN ACKERE.)
Eene buitengewone menigte van vrienden en vreemden snelde in den jare 1849, langs
de yzeren baen, ten Mechelschen kermisfeest. De ouderlingen herinnerden zich
zelven niet, dat in hunne jeugd (ofschoon 't dan beter ging als nu, zoo zy zeer ernstig
getuigden) zulk eene steeds aenwassende volksmenigte ooit ter Mechelsche kermis
gekomen was. Alle huizen waren met groen, met vaendels, velen daerenboven met
kostelyke tapyten, opgecierd: eene buitengewone pracht ontplooide zich allerwegen.
Maer geen stond was er schooner, levendiger en in der daed feestelyker, als toen ook
de beide vriendelyke kinderen des Konings, de Hertog van Braband, en de Graef van
Vlaenderen door het Magistraet der stad werden welkom geheeten.
Zeker moest er iets meer dan een bloot volksvermaek ontworpen zyn om zulk
bezoek te billyken. In der daed,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
118
eene vaderlandsche plechtigheid, die tot dus verre in Belgie geene plaets had gegrepen,
riep er, naest genooten aller standen, ook onze vorsten henen.
In de oude stad Mechelen, zoude 't eerste standbeeld, eener doorluchtige belgische
vrouwe toegewyd, opryzen. Sedert lang had Stadsmagistraet besloten, dat het beeld
van Margaretha eene der openbare plaetsen binnen die muren vercieren zoude, die
zy, als hare verblyfplaets, boven alles liefkoosde. Die hulde was de rechtvaerdige
uitdrukking des danks, welken Mechelen aen die Gouvernante der Nederlanden, ook
na 't verloop van drie eeuwen bleef toedragen voor alle weldaden, die zy dezer stad
eens bewees.
Doch andere bezondere en groote verdiensten Margarethas wettigden dit duerzame
gedenkteeken, en stelden er een algemeen belang by, die 't der gansche natie dierbaer
moest maken. Alle historiekundige Belgen juichten die vereering eener groote vrouw
toe. Had zy niet, als landvoogdesse der Nederlanden, te rekenen van 1507, gedurende
lange jaren met bezondere bekwaemheid aen 't staetsroer gezeten?
Heeft zy zich niet algemeen bekend gemaekt door hare buitengewone zucht voor
kunsten en letteren? De rampen, die haer zoo menigmalen bedreigden, de netelachtige
omstandigheden, waerin zy zich dikwyls bevond, schynen dier edele zucht geenen
afbreuk toegebracht te hebben.
Haer te Mechelen gevestigde hof was de schitterende verzamelplaets van
letterkundigen, dichters, schilders, beeldhouwers en toonkundigen. In hun midden
vergat zy 't weggedrevene, zwarte verledene of het niet zelden dreigende verschiet.
Somtyds nam Margaretha zelve de pen in de hand, en schreef geestige fransche
verzen. Ook de vlaemsche poëzie heeft zy hoogstwaerschynlyk beoefend.
Indien een onzer lezeren zich overtuigen wil, of zy even goed de borduernaeld als
de dichtpen, in oogenblikken van ontspanning, wist te behandelen, hy begeve zich
naer de
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
119
boekzael, die de letterschatten onzer voormalige hertogen van Burgondie bewaert,
en die in 's ryks hoofdstad met alle mogelyke zorg, als de perel der kunstkroon van
Brussel door 't bestuer bewaekt wordt. Daer zal de nieuwsgierige een hoogduitsch
lied vinden, in vier partyen, en beginnende met de woorden:
Mag ich dem Glück nit danncken; dat lied is op doek geborduerd en wordt der
kundige hand der Landvoogdesse toegeschreven.
Eene voorstinne gelyk Margaretha, die als in onze dagen Lodewyk, koning van
Beyeren, zelve de dichtkunst, de toonkunst en de teekenkunst kweekt, en by anderen
aenmoedigend beschermt, is voorzeker een heerlyk verschynsel in eener eeuw, die
men zoo vaek als nevelig en duister hoort bestempelen.
In 't beordeelen van historische tydvakken, moet men zich niet te snel laten
medeslepen door dien jeugdigen vittergeest, die verder niets bewoondert als de
tegenwoordige voortbrengsels, en met minachting op het verledene nederziet.
Een vorst, die den vrede mint, en de schoone kunsten en wetenschappen schut en
beschermt, is zeker by den naneven in levendigen aendenken te blyven.
Onder de kostelyke handschriften der Burgondische boekzael, toont men er mede,
die verscheidene harer fransche verzen bevatten.
Doch men is vast benieuwd om iets van hare vlaemsche liederen te leeren kennen;
het volgende, getoonzet op eene wyze, die er eene altyd nieuwe, nog voortlevende
waerde aen bystelt, is wel waerdig in eene verzameling van vlaemsche liederen met
zangwyzen voorzien, opgenomen te worden:
1. Myn hertken heeft altyds verlanghen
Naer u, die alderliefste myn,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
120
U liefde hevet my soe seer bevanghen
U vryeighen wilic zyn.
2.
Voor al die werelt, alghemeine.
Zoo wie dat dat horet ofte siet,
Hebdy myn herteken geheel alleine,
Daerom lief, begheeft my niet.
Hier ten minste spreekt de toon der natuer onmiskenbaer in; iets dat niet altyd het
geval is met hare fransche dichtstukjens.
Maer een gedicht, waerin het vernuft het gevoel niet deed zwygen, is hare
complainte op de dood haers vaders, keizer Maximiliaen (1518). Dit gedicht, dat
buiten twyfel uit hare eigene kinderziel gevloeid is, is voor ons heur meesterstuk.
Nadat de plichtstatige lykdienst diens teêrgeliefden vaders in de St-Pieters kerk te
Mechelen gevierd was, en zy nevens den infant Ferdinand, daer diepgebogen, geknield
had, stortte zy, als in een rein gebed, hare ziel in eene weeklacht uit, welker aenvang
wy aldus trachten te weêrspiegelen:
Indien men, Hemelkoning, mocht een daed
Berispen zonder zonde, zonder kwaed,
Myn mond, myn wil waer' nu daertoe gezind.
Ik was zyn eenige dochter, eenig kind.
Maer niemand toch valle u, al morrend, aen,
Heeft hy geloof en hoop niet afgestaen.
Hoed my daervoor, en gun my langs myn pad
'T geduld, dat il alreeds als kind bezat.
De text luidt:
S'il fust possible, ô roy célestial!
Tes fais reprendre, sans péchez ne sans mal,
Ma bouche est preste et mon veul s'i consent,
Comme sa fille unique et seul enfant.
Mais nul ne doibt murmurer contre toy,
Si n'a perdu l'espérance et la foy,
Dont Dieu me gard et me doint pacience,
Telle ou semblable que hus dès mon enfance.
Vervolgens schetst de vorstelyke dichteres hare treurige
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
121
lotgevallen af, en vermeldt, hoe de dood de vier vorsten, die zy op aerde meest
beminde, heeft weggerukt; namelyk haren eersten bruidegom, don Juan, prins van
Castiliën, in den negentienjarigen bloesem zyns levens - haren tweeden bruidegom,
den hertog van Savoyen ‘den schoonsten, dien zy ter wereld kende’ op zyn drie en
twintigste jaer - vervolgens haren broeder, Philips de Schoone, koning van Spanjen
en Napels, en eindelyk hem, dien zy boven allen beminde, haren vader keizer
Maximiliaen. Na die treurige schets, waer hare kinderliefde zoo treffend in doorstraelt,
bidt zy God, heur teeder harte, als voor geene verdere rampen bestaend, voortaen te
willen sparen.
Ook Philibert, hertog van Savoyen, met wien zy eindelyk huwde, mocht zy niet
lange bewaren. Gedurende haren ganschen levensloop, bleef Margaretha innig aen
zyne nagedachtenis verknocht. Dit getuige de buitenlandsche kerk, waer de zoo zeer
beproefde weduwe, om niet meer gescheiden te worden, nevens den haer
onvergetelyken echtgenoote rust.
De vrede, die bestendige behoefte der volkeren, die natuerlyke beschermer van
kunsten en wetenschappen zet dier vorstinne hoogen luister by. Zy was immers eene
dier drie vorstinnen, die ten goede zamenspanden, en door wier tusschenkomst een
vredeverdrag tusschen twee hardnekkige mededingers, haren neef keizer Karel den
Ve en Frans den Ie, koning van Frankryk tot stande kwam (1529). Die vrede was
even voordeelig voor Belgie en zynen souverein, als vernederend voor 't andere land,
en is bekend gebleven onder den naem van la paix des Dames.
Niet lang daerna ontsliep zy in hare geboorteplaets Brussel.
By het teedere zielsgevoel, waer zy ons zoo vele bewyzen van overliet, paerde de
vlytige en wakkere landvoogdesse onwrikbaren mannen- en wil men, heldenmoed.
Overbe-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
122
kend is het recht luimige fransche grafschrift, dat zy voor zich zelve in eenen
geweldigen zeestorm, en op het punt van te vergaen, berymde, en waer zy in
aenduidde, dat zy in 't tweede huwelyk als jong meisjen stierf.
Schoon zy om hare kunst- en letterliefde, gelyk Albertus en Isabella eene eeuw
later, by ons in geliefden aendenken bleef, handhaefde zy niet minder krachtdadig
de belangens van nyverheid en koophandel het gansche land door, en zulks gedurende
een ruim deel van 't begin der XVIe eeuw.
Ook bloeiden er in onzen lande onder haer bestuer verscheidene doorluchtige
mannen, terwyl de muziek zich tot eene ongemeene hoogte verhief(1). De schilderkunst
noemt onder meer anderen, Rogier Vander Weyde en Bernard Van Orley, beide van
Brussel, welke laetste den Mechelaer Michaël Van Coxie in de geheimen der
schilderkunst inwydde. Deze wist zoodanig met zyn aenvallig penceel te tooveren,
dat hy den naem van vlaemschen Rafaël heeft verworven. Hy was Magarethas
kunstgunsteling.
Het nieuwe standbeeld der alleszins merkwaardige landvoogdesse werd den beitel
eens anderen Mechelaers (Lode-
(1) De naem van Orlando di Lasso van Bergen, geboren 1520, overleden 1553, die van eene
verbazende kunstvruchtbaerheid geweest is, is thans algemeen bekend. De fransche koning
Karel IX, dien de herinnering aen den Sint-Bartholomaeus nacht met wroeging verscheurde,
deed Lassus, destyds kapelmeester te Munchen, smeeken om door de kracht zyner stem voor
hem te zyn, wat David, de harpespeler, voor Saül geweest was. De kunstenaer begaf zich op
weg, maer 't overlyden des rampzaligen werd hem onder wege aengekondigd. De oude koning
van Beyeren, Lodewyk, heeft niet alleen het oude graf van den toonkunstenaer te Munchen
in eere hersteld, maer hem op de Odeonsplaets aldaer een standbeeld doen oprichten. Zyne
vaderstad ook heeft hem eerlang dergelyke hulde bewezen.
Onze Vondel vergeet hem niet in zyn stuk, op 't overlyden van den Amsterdamschen orgelist,
Zweling:
Hoe koud en kil zyn deze handen
Daer Jesses snaer me komt te stranden,
Met syn Marenssen, en Orlanden!
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
123
wyk Tuerlincx) toevertrouwd. Met de rechterhand houdt zy haren vorstlyken mantel,
met de linker eene perkamentrolle vast.
De geneesheer D'Avoine, een harer historieschryveren, uit dezelfde stad, schildert
haer af, als eene vrouw, die reeds omtrent het einde der XVe eeuw, de bekwaemheden
eens doorkneden staetsmans aen den dag leide, ten einde een krachtig en onafhanglyk
Belgie saem te stellen, en dit niettegenstaende de worsteling van verscheidene
tegenstrydige elementen, eensdeels uit overblyfsels des leenroerigen stelsels, en
anderdeels uit de staetzucht der naburige mogendheden voortspruitende.
De heldin des vredes en der letteren verdiende door onzen tyd naer waerde geschat
te worden.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
124
XIII
Simon Stevin.
Hier staat Stevin ter zy' van Neêrlands grootsten held,
Daar hy het Statenheer op zynen hoefslag stelt,
En Nederlands Vauban slaat hier een gordel schansen
Om onzen ringmuur heen, met bolwerk, mijn en transen,
Waarachter de overvloed een lucht van rozen kweekt,
En Mavors donder sterft, waar onze Koehorn spreekt.
Even als vele andere groote mannen onzes vaderlands, die in ons midden een
standbeeld bekomen hebben, als Godfried van Bouillon en Gretry, heeft Simon Stevin
ver van zyne vaderstad, ver van den lande geleefd.
Niemand toch zal hierom der geboorteplaets van een roemryk of verdienstelyk
man het recht betwisten, om hem bezonder te huldigen, wien zy nooit stiefmoederlyk
heeft behandeld, na buitengewone redenen hem bewogen of gedwongen hebben
zynen voetstap verre van zyne wieg te zetten. Te goeder ure bracht dus Brugge haer
sedert 1821 geboren ontwerp in 1836 tot stand, en richtte by plechtige volksfeesten
op diezelfde plaets, die sedert lang reeds den naem van Stevin had ontfangen, het
bronzen beeld haers
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
125
inboorlings op. - De houding van dit beeld, door Simonis' beitel vervaerdigd, is
eenvoudig, de kleeding statig: uit dat bedaerde hoofd straelt het kunstalgemeene
(encyclopédique) begrip des vernuftigen geleerden uit, terwyl de breede mantel de
persoon van rang aenduidt. In zyne rechter hand houdt hy eenen passer, terwyl hy
met de linker de figuer van een zyner beroemdste wiskundige voorstellen aentoont.
Een vlugge-n- oogslag op dien man, door vorsten en volken zoo geliefd, zal ons
leeren, hoe vlyt en inspanning des geestes aen die wetenschappen besteed, waer de
Voorzienigheid ons eenen bezonderen trek voor heeft ingeplant, den weg tot fortuin
en eere ook voor 't eenvoudigste burgerkind kan ontsluiten.
Stevin, in 1548, te Brugge geboren, na zich als boekhouder op een handelsbureel
en in een financiebestuer nuttig gemaekt te hebben, werd te midden zyner
wiskunstoefeningen door den klank der wapenen gestoord.
De nederlandsche beroerten der XVIe eeuw, die ons vaderland in Zuid en Noord
eerst tot eene school van godsdiensttwisten en vervolgens tot eene school van wreede
vervolging maekten, stonden op het uitbreken of waren werkelyk uitgebroken.
Waerschynlyk zuchtte ons land reeds onder Alvas dwang, toen Stevin het ontvlood,
om elders de wetenschap of de ruste, die zy niet kan ontberen, op te sporen.
Na Pruissen en Polen bezocht te hebben, begaf hy zich naer Holland. Daer zoude
hy wel niet de rust, maer ten minste vryheid en veiligheid vinden, en party kunnen
trekken van zyne bekwaemheid in 't nederduitsch, en in dier voege den Nederlanderen
in 't algemeen nuttig blyven op een tydstip, waer de vaderlandsche letteren by ons
eêr verdrukking dan bescherming genoten, en, zoo Conscience zegt, ‘de beul
boekkeurder was.’
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
126
Al spoedig werd de weerde des brugschen wiskunstenaers geschat. Prins Maurits
van Oranjen, een der doorluchtigste veldoversten diens tyds, nam hem tot leermeester,
schonk hem met zyne vriendschap het volste vertrouwen, en stelde hem, door zyne
vorstelyke bescherming, in staet om zich geheel en al zynen geliefden studiën over
te geven.
Nu trad Stevin glansryk onder de doorluchtige mannen op, die door hunne
ontdekkingen den alouden naem der Belgen, als uitvinders, gestaefd hebben. Zyne
kunsttoepassingen en ontdekkingen, waerby hy de grenslyn der mathematische
wetenschappen verschoef, volgden elkander dapper op; elk eene derzelven was
voldoende om zynen name de onsterflykheid te verzekeren!
In die ontdekkingen straelt telkens de zucht door, om den menschdomme nuttig
te zyn. Stevin vereenvoudigde de handel- en nyverheidsverrichtingen zyns tyds; hy
gebruikte, onderwees ten minste, eerst van allen, de tiendeelige rekenkunde, die
hedendaegs de grondregel onzes tientalligen stelsels uitmaekt. Eerst van allen, begreep
hy het belang dier toepassing op de onderverdeeling der grootheden. Eerst van allen,
heeft hy het gebruik der tientallige breuken en het voordeel uiteengezet, dat de
decimale verdeeling van maten en gewichten kon aenbieden. Eene diepgrondige
gedachte voorwaer, welke onder zyne schoonste ontdekkingen plaets mag nemen,
en waervan de wyde wereld nu de vrucht geniet.
Zoo verbreidde de vorstlyke leermeester de grenze der menschlyke kennissen. De
nauwkeurige wetenschappen, die van 't calcul afhangen, hebben aen zyn machtig
brein eene betere leerwyze, eene nieuwe toepassing op de ontwikkeling van voorname
punten te danken. Het valt niet in ons bestek zyne verdienste in de
wis-meet-ofwerktuigkunst na te gaen, noch zyne schriften over de sterrenkunde en
de versterking (waerin hy een volledig stelsel by middel
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
127
van sluizen voordraegt) meer dan blootelyk te herinneren, noch verder aen te teekenen,
dat Nederland het merkwaerdigste werk in de XVIIde eeuw over de Boekhoudkunst
verschenen, uit zyner hand ontfing.
De Staten-generael der Nederlanden bekrachtigden 't vertrouwen door Maurits in
hem gesteld. Hy werd aen 't hoofd des bestuers van Hollands waterwerken geplaetst,
terwyl Maurits hem tot kwartier-meester-generael der republiek benoemde, hem met
de boekhouding der Domeinen belastte, en tot inrichter der legerplaetsen aenstelde.
Stevins naem is by het volk meest in aendenken gebleven door de uitvinding zyns
zeilwagens. In dien wagen, als een schip opgetakeld, voerde hy den Prins, door eenen
talryken stoet vergezeld, met eene verbazende snelheid langs het Scheveninger strand
henen. Doch ook by deze ontdekking is Stevins diepe zinspreuk wonder en is geen
wonder uitnemend waer geweest, zoo als de tyd het bewezen heeft. Wat Stevin alleen
by gunstigen winde, en wel op zekere bepaelde plaets kon uitvoeren, brengt de stoom
thans op de voornaemste punten onzes vaderlands te wege.
Men kan dus de fictie des dichters niet afkeuren, als hy by de eerste proeven met
den stoomwagen in ons land genomen, Stevin afschildert, aen 't hoofd van Nêerlands
kunstenaren uit den hoogen gedaeld, en zingt:
‘Hy herdacht
‘Aen 't vliegende schip, zyn geliefkoosden droom,
‘Aen wind en meir in zyn teugels geklonken,
‘En dankte Jehovah, die sprak: ‘Er zy stoom!’
Niet te min was de zeilwagen wel degelyk een wonder voor zynen tyd, en werd door
heel de wetenschappelyke wereld geroemd.
Wat eigenlyk ons, Belgen, met onsterfelyke erkentenis
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
128
en liefde voor Stevin moet innemen, is zyne bezondere bezorgdheid om alles aen te
wenden wat tot de wetenschap, de kunstbeschaving en de ontwikkeling des volks
kan dienen. Dit toch was zyn hartelykste wensch; dit, de droom zyns ganschen
nuttigen levens.
Laten wy hier den volksvriend liefst zelf spreken.
In de Dialektike, ofte Bewyskonste, leerende van allen zaken met recht en konstelyk
oordeelen (Rott. 1585), zegt hy:
‘Deze bezondere konste (dialectiek) heb ik my voorgenomen u hier naer myn
vermogen te verklaren. Aengaende my iemand zeggen mochte, wat gaet u doch over,
zoodanige diepzinnige materie te willen beschryven in de Nederduitsche tale? Want
ware dat met nut doenlyk geweest, het ware voor u al lang geschied; dien zullen wy
met twee woorden bescheiden. Ten eersten, nadien sommige myner zeer gemeene
vrienden ende landslieden, in andere spraken onervaren, nogtans der konsten
uitnemende liefhebbers, verstaen hadden, dat wy iet der Mathematiken in den druk
zouden doen afveerdigen, maer in vreemder talen, en hebben my niet slechtelyk
gebeden zulks in de onze ook te doen, maer bykans met redenen willen overtuigen,
geene behoorlyke genegenheid te dragen tot onzen vaderlande; diens vorderinge
nogtans elk naer zyn uiterste vermogen, boven vrienden en magen, ja, voor zyn eigen
zelfs, is schuldig te beneerstigen; dit zoo belydende ende voortdringende, dat... ik
my hebbe beneerstigd 't zelve tot der daed te brengen.’
Stevin die ook de eerste was, wiens pen de Bewyskonste (Logica) in een
Nederduitsch gewaed stak, en die daerby velen lof verwierf, vattede het besluit op,
eene reeks van studieboeken voor den gemeenen man te vervaerdigen. Hy ging zelfs
eenen stap verder. Hy stelde voor, om op de Leydsche Hoogeschool de Wis-Weeg-en
Bouwingkunst in
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
129
diezelfde tael te doen onderwyzen, en bracht zulks tot stand.
Het is voor elken rechtschapenen Vlaming, zegt een onzer schryveren, voor elken
waerden landgenoot een groot verdriet te moeten bekennen, dat wy, Belgen, het in
't beoefenen der wetenschappen, by middel der moedertael, nog niet zeer ver gebracht
hebben; en echter is er, sedert Stevin de gedachte opvattede, om 't Nederlandsche
volk in Kunsten en Wetenschappen door middel dier tael te ontvoogden en zyn zelfs
te maken, byna derdehalf eeuw verloopen...
Stevin hield het voor eene mathematisch bewezene waerheid, dat men alleen door
middel der moedertael de weldadige stralen der wetenschappelyke zon tot in de
laetste rangen des volks kan doen doordringen... om aldus ook in dezelven mannen
op te wekken, die door oirspronglyke grootheid den lande tot cieraed en bystand zyn.
Hy was van de doelmatige voortreffelykheid der tael even als van de noodzakelykheid
om sommige vakken er in te behandelen, overtuigd.
Stevins wisconstige gedachtenissen inhoudende 't geen doer hem in gheoefent
heeft den doorluchtighen hoochgheboren Vorst en Heer Maurits, werd in 't fransch,
in 't latyn en gedeeltelyk in 't engelsch overgebracht.
Die volkgenegene burger doet zich langs alle zyden onder 't gunstigste licht voor.
Stevin begreep, dat hy alleen een ware volksvriend is, die zich als een gehoorzaem
onderdaen zyns vorsten gedraegt. Ook verklaert de gemoedelyke man in zyn werk
Burgerlick leven, dat hy sedert zyne jeugd altyd in onderwerping geleefd heeft; en
hoe kon het anders by eenen wyze, die alom den diepsten eerbied voor het
Christendom, die werkdadige volksbeschaving, belydt, en den Vorst der Vorsten als
den oppervoogd der staten erkent?
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
130
In zyne schriften blinken alom de edelste gevoelens; bekrompenheid en dweepery
waren hem steeds vreemd; zy die des mans nagedachtenis besmetten wilden, hebben
enkel het bewys hunner onkunde aen den dag gelegd, zonder hunne betichtingen
door daedzaken gestaefd te hebben.
Ook was het niet zonder grond, dat men na 't plechtige onthullen van 's mans
standbeeld de volgende uitboezeming voordroeg:
Niets faelt er meer aen uw verhoogden luister;
De nietling bast vol schrik uw grootheid aen.
Ga, wring 't genie, die godspraek, in den kluister.
'T is vry als God - als Hy, kan 't niet vergaen.
'T is uitvloed van des Scheppers eigen ader Een zon, die over 't graf der eeuwen vonken schiet.
Stevin, gy waert geen landverrader;
Een standbeeld ryst voor zulken niet!
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
131
XIV
Lieven Bauwens.
Nu staren wy hem aen van al zyn glans omtogen.
Van duizend pogingen treft de uitkomst slechts onze oogen.
De onmerkbre voortgang tot de kruin des bergs verdween.
Wy zien van jaren stryds de jongste zege alleen.
Niet altyd moeten er eeuwen verloopen zyn om ons de grootheid, nuttigheid of
zielenwaerde eens heldhaftigen, werkzamen of godvruchtigen burgers te doen
schatten; niet altyd moet er hem een praelgraf of een beeldteeken opryzen, opdat
tydgenoot en nakomeling het goede door zynen handel en wandel gesticht, kennen,
en 't herdenken daervan in hun harte bewaren. Zoo zyn er mannen, wien de
ondernemingsgeest eene soort van scheppingskracht heeft geschonken, en die, uit
hoofde der algemeene welvaert er uit voortgevloeid, den volke dierbaer zyn en blyven.
Onder zulken telt Lieven Bauwens.
Hy was de zoon eens gentschen huidenvetters, en werd binnen Gent in den jare
1769 geboren. Van jongs af aen werd hem de zucht tot nyverheid ingeboezemd, maer
hy was
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
132
de man niet om zich t'eenen male aen den sleur der oude werkwyze te verslaven.
Zyn oirspronglyke geest was traeg om een besluit op te vatten, maer vurig om het
opgevatte door te zetten en uit te voeren. Zulke hebbelykheid, onzen landaerd
bezonder eigen, brengt uit kleine beginsels de grootste zaken tot stand.
De jonge Lieven kon zich gemakkelyk in de vaderlyke woon overtuigen, dat
Engeland onder betrekking van huidenvettery Vlaenderen oneindig vooruit was. Hy
dacht: wy hebben vroeger van de Franschen, nadat wy hun het schilderen leerden,
de post ontleend; wy mogen den Engelschen, dien wy het weven leerden, nu ook wel
eens het huidenvetten afkyken. Zyn besluit stond vast: hy zoude ginds de noodige
kennis aenwinnen, die hem hier in zyn vak boven al zyne landgenooten moest
verheffen. Hy leerde spoedig het engelsch, won 't vertrouwen zyns engelschen
patroons en slaegde zoowel in zyn doelwit, dat hy in Gent teruggekomen, eene
huidenvettery op zyn engelsch met honderd kuipen en boven de honderd werklieden
inrichtte. Ook gelukte hy zoo wel, dat hy door zyne kunstervarenheid zyne meesters
verreweg overtrof. Niet alleen op de voornaemste markten van Europa, in Engeland
zelf, verwierven zyne gevette kalfsvellen den voorrang, en wel zoodanig, dat hy later
in dit land voor inkomende rechten meer dan vier honderd duizend franken had te
betalen. Doch een stoute ondernemingsgeest dreef Lieven aen, om die eerste
welgelukte proeve door eene andere te doen opvolgen en vervangen. Hy zou wel
eens Belgie met eenen nyverheidstak kunnen verryken, welks naem destyds zelfs
weinig bekend was. Dit was een droom, dien hy verwezenlyken wilde.
Lieven liet zynen broederen de welgekalante huidenvettery over; edoch onder
stellig beding er geene verandering aen toe te brengen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
133
De oude gast van Engeland kende de strengheid der engelsche wetten, zóo tegen het
uitvoeren van nyverheidsmachienen als 't zoogezegde embauchéren van werklieden:
de doodstraf stond op het feit.
Wel is waer, dat Frankryk reeds in 1792 mechanieken kende, eenen naem, dien
men toen den werktuigen gaf, die tot katoenspinnen bestemd waren; maer die
werktuigen bereikten op verre na de tooverachtige snelheid der engelsche niet, die
honderd duizend werkers onderhielden. Eene nationale fortuin was den Engelschen
met die nieuwe nyverheid geboren. Hunne afgunstige staetkunst omringde dan ook
des lands fabrieken met alle mogelyke waekzaemheid. Al wie er had willen
binnendringen om die nieuwe nyverheidswereld te ontdekken, was er in mislukt.
Bauwens kende den weg naer het Londensche Peru: hy wist zich aldaer voor eenen
ingeborene te doen doorgaen. Ondersteund door handige, rykbetaelde uitzendelingen,
beschoot hy een deel zyns doelwits. Dan, afgeschrikt door 't dreigende zwaerd der
wet, verlieten hem weldra al die onderhoorige medewerkers. De Gentenaer verloor
den moed niet, en herinnerde zich te rechter ure de oude spreuke: zelfkruid is kostelyk
kruid. Hy handelde zelf; vlyt, vernuft en goud bezorgden hem machienen en derzelver
makers, werkmans en eenen meesterknecht. Een dier werkluî speelde den verrader:
't geheim was uitgelekt, en op 't oogenblik, als Lieven 't vaste land ging bereiken, te
Gravesend aen den mond der Theems, werd zyn fabriekbestuerder aen zyne zyde
aengehouden. Hy echter wist zoowel den Engelschman uit te hangen, dat hy den tyd
had den policieklauwen te ontsnappen. Een deel der mechanieken, door eenen
correspondent zyns huizes in koffytonnen overgestuerd, werd in beslag genomen;
een ander deel kwam in behoudens haven. Slechts na ruimen tyde, wist de vlytige
Lieven de ontbrekende stukken te vervangen,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
134
en den veertig uit Engeland overgekomenen fabriekgasten werk te verschaffen. Zyne
eerste katoenspinnery kwam in 1798 te Passy, niet verre van Parys, tot stand.
Men begrypt, dat het feit, dat hiertoe aenleiding gaf, als een hoogverraed tegen de
engelsche nyverheid door dit land werd uitgekreten en in rechte vervolgd.
Het hart trok Bauwens naer zyne vaderstad terug, en hy bracht er in 1800 zyne
werkplaetsen over. Een gunstige uitslag bekroonde zyne pogingen. In het dan weinig
bevolkte Gent groeide eerlang 's volks welvaert met de achting voor Bauwens aen.
Door zyne reizen met menschenkennis verrykt, vry en vrank als een oude Gentenaer,
wist hy de liefde des werkmans te winnen.
In die dagen van ontvolking door 't oorlogszwaerd en herbevolking door de eerst
opluikende nyverheid, kleefde Napoleon het plaegzieke stelsel aen, van Engeland in
zynen handel te willen kortvleugelen, en zyn ryk voor elk engelsch voortbrengsel
als voor de pest te sluiten. Hy moest met welgevallen den stouten gevaertrotsérenden
geest des nyvrigen Gentenaers aenschouwen; zeker zag hy, niet zonder welbehagen,
dat de stad Gent den overplanter en inrichter der fabrieknyverheid met eere omringde.
Onder 't oude Rome werd een landman tot opperbevelhebber des legers verheven;
waerom zoude de gentsche huidenvetterszoon, de fabrikant niet als meyer, op den
alouden Burgemeesterszetel geplaetst worden?
Hy oefende dit ambt twee jaren uit.
Bauwens keerde, even als de romeinsche landbouwer, die Rome reddede, na
volbrachter taek, tot zyne oude bezigheid terug. Met eene nieuwe inspanning van
krachten toog hy aen 't werk. Alle slach van katoenen, lynwaden, bazyn, perkal,
piquet en neteldock werden er door meer dan twee duizend menschen vervaerdigd.
Mannen, vrouwen, kin-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
135
ders, gansche huisgezinnen, wier getal jaerlyks aengroeide, wonnen er het eerlyke
brood by.
Napoleon zag met hoogmoed, dat de Gentenaer den gehaten Engelschmanne in
zyne dierbare belangens afbreuk deed, en leende den speculant, tegen billyken interest,
eene som van 1,920,000 frank.
Hierdoor zag Bauwens zich in staet gesteld eene tweede fabriek op nog ruimeren
voet in te richten.
Maer wisselvalligheden, dikwyls met al te stoute ondernemingen verbonden, vooral
gebrek aen spaerzamen overlegge en eindelyk het instorten des reuzenachtigen
keizerryks met zyn kortzichtig handelstelsel, sleepten Bauwens in dien val mede.
Hy wilde andermael by den vreemde de bron zyner fortuin opsporen. Engeland was
hem voor eeuwig gesloten: Frankryk ontfing hem in 1818 weder. Het nieuwe
staetsbestuer was hem niet minder dan het voorgaende genegen, en stond op het punt
om hem op eene wyze te ondersteunen, die alle zyne wenschen zou vervuld hebben,
toen hy eensklaps in maert 1822 overleed.
Men weet, welke uitbreiding de nyverheidstak door Bauwens steelsgewyze
overgebracht, by ons bekomen heeft. Gent telt heden niet minder dan 53
katoenfabrikanten en 10840 katoen-en vlasspinners. Men noemt die stad, welke in
de laetste jaren met de prachtige gebouwen van Hoogeschool, Schouwburg en
Justitiepaleis verrykt is, de monumentale stad; maer ook andere gebouwen roepen
bereids de aendacht des reizigers in, wanneer hy met de stoomkoets den schoot der
oude hoofdstad Vlaenderens insnelt. Wat heerlyk vergezicht ontplooit zich voor zyne
oogen, als hy der statie nadert, en eenen nieuwsgierigen blik uitschiet in de richting
der St.-Pieterskerk, welke de hoogte van den Blandinusberg bekroont! Hier en daer
verheffen zich in 't ruime op de zyden diens bergs, als zuilen der nyverheid gesticht,
torenhooge fabriekschouwen. By dit gezicht
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
136
is de vreemdeling niet meer verwonderd, dat men der monumentale stad ook den
naem van belgisch Manchester gegeven heeft.
Der welvaertbron door Bauwens ontsloten is het hoofdzakelyk te danken, dat de
gentsche bevolking zich verbazend heeft uitgezet. Cyfers zullen hier best spreken.
Gend telde
van 1794 tot 1798
54,500 zielen;
in 1803 klom dit getal tot
60,000
in 1810 waren er
58,200
in 1829
77,500
in 1831
83,800
in 1840
93,400 en heden
zyn er reeds
110,000 zielen.
In de verledene eeuw heerschte nog het dwaze begrip, dat de edelman, die handel
dreef, zich ontedelde. Zulk begrip is onzes tydstips onwaerdig, en de geschiedenis
alleen kan ons verklaren, hoe het zoo lange heeft kunnen voortwortelen. Eertyds
zeide men: ‘de adeldom verplicht;’ maer heden is een ieder overtuigd, dat ook de
titel van burger, van nyverige, den mensche den zielenadeldom als plicht oplegt.
Het model voor Bauwens standbeeld vercierde eene der zalen, die het gentsche
stadhuis in 1849 voor de nyverheid van beide Vlaenderen ontsloten had. Meer dan
zes honderd nyverigen waren er vertegenwoordigd door hunne voortbrengsels. Daer
wedyverden onze rytuigen tegen die der Engelschen; daer werden onze van ouds
beroemde, met de hand gemaekte lynwaden dien met werktuigen gemaekten
tegenovergesteld; daer prykte kantwerk, dat den bekenden Brusselschen en
Mechelschen kanten op zyde streefde; met een woord, daer toonde het vlaemsche
vernuft, dat Caesar de Belgen wel beoordeeld had, toen hy schreef: ‘Een geslacht tot
allerlei vernuftige nabootsing hoogst bekwaem.’
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
137
'tIs waerlyk een levendig tooneel, als de gentsche werkklok, die van ouds de neeringen
en ambachten ten arbeid of ter rust riep, de fabriekbevolking heurer werkplaets (als
by lentezonne de byen hunnen korf) doet toe of uitstroomen! Dit schouwspel
hertoovert, onder betrekking der werkzaemheid, het oude Gent voor den blik des
historiekundigen; doch de tyd is sedert lange heen, toen de neeringen en ambachten
eene zedelyke macht bezaten en uitoefenden, die onder meer dan eene betrekking
van doorslaend gewicht was.
Niemand zal ontkennen, dat er nog veel voor de beschaving des fabriekvolks te
verrichten valt; het is vooral wenschelyk, dat de kinderen niet meer zoo jong als
thans er intreden; dat zy vooreerst in de voorbeeldig ingerichte stadskostelooze
scholende noodzakelyke kennissen verzamelen, dat er hun hart tot christelyke en
burgerlyke deugden gevormd worde. De ryke fabriekheer zal zich nimmer zoo
verlagen, als dat hy zyn werkvolk als machienen betrachten zou. Men erkent, dat
Gent fabriekmeesters bezit, die zich ter hoogte hunner maetschappelyke zending
verheffen, die den mensch en den burger in den werkman vereeren, en te eener tyde
voor ziel en lichaem hunner onderhoorigen zorgen; ja, die meer aen vaders grooter
huisgezinnen, dan aen winstgierige meesters gelyken.
Ook het gentsche magistraet stelt hooger prys op het eerste wetenschappelyke
onderwys des ongegoeden volks, het moge een kind of een werkman zyn. Veel is er
reeds gedaen by het zuiveren en gezondmaken der nederige woningen, andere
verbeteringen en hulpmiddels worden voorbereid. Een genootschap, uit brave
geestelyke personen en weldenkende burgers saemgesteld, tracht de gevolgen
onwettiger vereenigingen met den mantel der wet te bedekken, en de huwelyken by
zulke meestal behoeftige ouders te vergemakkelyken; terwyl het staetsbestuer door
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
138
't wyze inrichten van spaerkassen voor werkmans, hunne toekomst wil verzekeren,
als of het hun zeide: Goede menschen, vergeet niet, dat de spaerzaemheid eene vaste,
steeds aenwassende inkomst is.
Spaerzamer, had denkelyk onze Bauwens zich niet verplicht gezien, op zynen
ouden dag, zyne geboortestad te verlaten.
Gelukkig de werkman, die schoon door de Voorzienigheid met mindere
geestvermogens dan zulk een man begaefd, zyn huisgeluk niet te min op eenen
vasteren grond weet te vestigen. Hy leeft gerust, bereikt eenen gelukkigen ouderdom,
en draegt den zegen der zynen in 't graf mede. Ieder welbestede dag is zulken braven
christen een goed vriend, die hem lachend bezoekt en lachend vaerwel zegt, om hem
eene zalige herinnering na te laten.
De dag is zonder zorg en vol genot gesleten.
Zyn peluw is geschud door een gerust geweten.
Hy treedt er dankbaer heen, omhelst zyn huisgezin,
Beveelt het aen Gods zorg, en sluimert vreedzaem in.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
139
XV
Belgische uitvindingen.
Ik staer my blind op al de glorie
Van 't vaderland; zyn kunsthistorie
Biedt ons eene onuitputbre stof!
Geen steedjen of 't verrykt dien lof.
Mc VAN ACKERE, de Belgen beoefenaers van kunst en wetenschap.
Ofschoon een geleerde landgenoot reeds over eene halve eeuw het gezegde
gelogenstraft heeft, dat onzer luchtgesteldheid eenen schadelyken invloed op de
zielvermogens toeschryft(1), is het wellicht niet nutteloos het opkomende geslacht
tegen zoodanige drogstelsels te wapenen door de geschiedenis der uitvindingen, waer
onze landaerd op roemen mag.
Men schat en bemint alleenig hetgene, dat men kent; de onwetendheid is
onverschillig of verachtend. Hebben wy
(1) Zie Abrégé historique des sciences et des beaux-arts, par l'abbé Dufour, Bruges, 1781. Ook
het verdienstelyke werk van L. D'Hulster. In zyne lettervruchten, Gent. 1845, bl. 118, ontmoet
men een prozastuk: Over de uitvindingen en ontdekkingen in kunsten en wetenschappen der
Nederlanders.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
140
klaer ingezien, wat onze voorgangers sedert eeuwen groots en edels gedacht en
verricht hebben, dan zouden wy ons zelven moeten verachten, indien wy geene
pogingen deden om hen te evenaren.
Te hunnen tyde was de luchtgesteltenis zeker niet gunstiger dan heden. Overigens
weet een ieder, dat Engeland geenen lachenderen hemel heeft, dan Belgie, daer een
onzer vrienden, die vorig jaer de groote expositie te Londen bezocht, ons zeide, dat
hem in de nevellucht van dit eiland, de zonne toescheen als een rood ouwel op grauw
papier. Niet te min bloeien daer dichters en wysgeeren van alle slach, en de
vindinggeest staet er op den hoogsten trap. Men herinnere zich ook, dat de
luchtgesteltenis niet altyd en by voortduer voordeelig op den geest werkt, anders
moesten Griekenland en Italië ons, gelyk die landen het voor twintig eeuwen deden,
nog hedendaegs op onsterflyke kunstwerken vergasten.
Zoodra de geschiedenis ons het verledene zal opgehelderd hebben, en wy het
tegenwoordige met een waerheidminnend oog zullen onderzocht hebben, zullen wy
ook onzen landaerd naer waerde schatten: dan zullen wy onzen geboortegrond
roemryk vinden, en ver zyn van te blozen over 's lands geringe uitgestrektheid. Het
oude Athene, hoe klein, schittert nog heden, als een lichtpunt van kunstbeschaving
boven de uitgebreidste steden der oudheid uit. Wy mogen het ter eere van dien
landaerd zeggen, dat men te allen tyde de vernuftige mannen, die uitvonden of
verbeterden, hier als werktuigen der Voorzienigheid heeft aenschouwd, om der
maetschappy nieuwe voordeelen toe te brengen. Ten minste was het by ons niet, dat
in 1604 Jan Pieter Ovenson, doctor te Aix, als tooveraer doorging om eene proeve
op de harmonie der toonen gedaen te hebben, en uit dien hoofde opgehangen werd.
Het landsbestuer heeft 1851 in Brussels hoofdstraten,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
141
dus welberaden, eene reeks tafreelen laten ophangen, om ons met de voornaemste
mannen en hunne uitvindingen bekend te maken. Het was by gelegenheid der
Septemberfeesten; men wilde den doorluchtigen voorouderen hulde bewyzen en
hunne namen en daden vereeuwigen in het aendenken der tallooze menigte, die
jaerlyks tot die feesten ylt.
Het is mede nog niet lang geleden, dat Frankryk zyne eertitels in het vak van
nyverheid heeft opgeteld. In het justitiepaleis, in de groote wandelzael gezeid des
pas perdus hingen de volgende opschriften. Het zal wel niet noodig zyn de
ongegrondheid aen te wyzen der aenmatiging van nummer een. De Franschen immers
hebben de drukkunst niet uitgevonden:
1440 Guttenberg vindt de drukkery uit.
1649 Pascal vindt de waterpers uit (presse hydraulique).
1690 Denis vindt het stoomtuig uit.
1766 Bertholet vindt het bleeken met chlorure uit.
1786 P. Lebon vindt het verlichten met gas uit.
1790 Leblanc vindt de artificiële weekasch (soude) uit.
1800 Achard trekt den suiker uit de beetwortel.
1810 De Gerard vindt het vlasspinnen met mechanieken uit.
1722 Fresnel vindt de phares lenticulaires uit (Baken, waerin linzenvormige
glazen het licht verspreiden).
Men ziet het van 1440 tot 1849 haelt Frankryk negen groote nyverheidsontdekkingen
aen.
Wy zullen ons vergenoegen met eerst eenige uitvindingen op te geven, die meer
stoffelyk zynde, over 't algemeen van byzonder belang zyn voor 't volk, dat er nog
dagelyks de vruchten van plukt.
Uit dien hoofde stippen wy vooreerst aen: de ontginning der koolmynen te Luik
door Lambert Hullos van Plainevaux, en wel omtrent het midden der elfde eeuw. De
Houille-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
142
kolen dragen nog den naem huns eersten vinders Hullos, en schynen ons van een
zoo doorslaend belang voor de nyverheid, dat wy over die in Vlaenderen te weinig
gekende ontginning een bezonder hoofdstuk schryven.
Eene tweede uitvinding, klein in schyn, maer groot in nut is die des haringkakens.
Willem Beukels van Biervliet en Jacob Kien van Oostende hebben zich hierin eene
onsterfelyke kroon verworven. Sedert 1397 eerst, is de haringvangst voor Holland
en Belgie van onberekenbaren voordeele geweest; ja, men kan met eenen franschen
schryver beweren, dat de kunst den haring te zouten den grondslag tot Amsterdams
grootheid leide. Een vroeger minacht, onvruchtbaer land is door die in schyn zoo
geringe uitvinding tot eenen ryken ontzachlyken staet opgegroeid. Keizer Karel de
Vde besefte zoo wel het gewicht en het gevolg dier vinding, dat hy zich met zyne
zuster, de koningin van Hongaryen, naer Biervliet begaf, om het graf des beroemden
haringkakers met zyn bezoek te vereeren, en hem, zoo men zegt, een standbeeld te
doen oprichten.
De twee voorgaende uitvindingen, of liever ontdekkingen zyn werkelyk voor 't
volk van 't allerhoogste belang. Eene invoering, die men als eene weldaed vooral
voor arme menschen mag aenschouwen, vinde hier eene geschikte plaets.
Een burgemeester van Bergen in Henegouwen, Philippe de Sivry ontfing in 1587
van eene persoon uit den gevolge des pausselyken legaets eenen aerdappel. De Sivry
zendt het volgende jaer twee knollen met hunne vrucht aen Charles De l'Ecluse,
doctor van Rodolph den IIden en bestuerder des keizerlyken plantengaerds te Weenen;
hem valt de eer te beurt, die kostelyke vrucht in onze gewesten ingevoerd te hebben.
Clusius getuigt dit zelf (Rarior. plant. hist. pag. LXXXI). Anderson zegt elders, dat
de Engelschen tot midden der
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
143
de
eeuw geen groensel kweekten, maer dat men hun uit Vlaenderen salade, wortel,
koolen, radyzen en andere dergelyke eetwaren bezorgde.
Dan, de aerdappels zyn niet alleen een smakelyk voedsel voor de behoeftigen; de
weelde verbant ze niet van hare tafel. Maer schynt eenige uitvinding enkel voor de
weelde gemaekt te zyn, zoo kan zy toch op den gemeenen man eenen heilzamen
invloed hebben. De pracht en de weelde der ryken verschaffen den armen dikwyls
het dagelyksche brood.
De akkerbouw, waerover wy elders uitweiden, is voorzeker niet op Vlaenderens
grond uitgevonden; maer is er op aerde wel een land, waer de vlyt en de kunst den
gronde, der zee ontwoekerd en in polders omgeschapen, rykere schatten ontlokt, als
het land van Waes? Dat gewest, wiens naem van Woestine of Woestyn ontleend is,
is nu het landbouwkundige Europa door, bekend.
Waer heeft men sedert onheuglyke tyden weliger vlas geteeld? Waer heeft men
uit de vezels dier plant kunstigere weefsels en damasten saemgesteld dan in Kortryk
en in Vlaenderen? Was het brabandsche laken niet in de XIIIde en XIVde eeuw
vermaerd? Waer haelden Frankryks koningen hun goudlaken van daen? Men weet,
dat batist, dit fyne vlaslinnen eerst in 't begin der XVIde eeuw te Nyvel in Braband
gemaekt is.
In Vlaenderen wrocht men in XVde en XVIde eeuw de allerschoonste tapyten, welker
vinding uit Azië kwam. Brugge en Audenaerde munteden in die tapytwerken uit, en
de vermaerde manufacture des Gobelins is door den beroemden brugschen werker
Jans in gang gezet.
Te Mechelen vond men de kunst uit, het leder met gouden figuren te vercieren
omtrent de XVde eeuw. Naderhand werden in die stad of te Brussel de kostelyke
kantwerken uitgevonden, die thans nog aen duizende meiskens en
XVI
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
144
vrouwen het onderhoud verschaffen, en overal wegens hare fynheid en keurigheid
gezocht worden.
Men heeft ook in België sedert de vroegste eeuwen de kunst gekend het yzererts
tot metael te smelten, en dit verder te bewerken. Die kunst is tot zulker hoogte
gestegen, dat wy ons verplicht achteden haer een byzonder hoofdstuk in te ruimen.
Het klokkengieten was al vroeg gekend, maer een volledig klokkenspel te gieten,
dacht men tot hiertoe te Aelst uitgevonden te zyn in 1487. Uit eene mededeeling, die
wy van eenen geleerden advokaet dier stad ontfingen, blykt, dat de beyaerd, dien
men in 't jaer 1487 dacht gegoten te zyn, aldaer reeds vroeger bestond. Trouwens,
men leest in het onder't archief van Aelst berustende register, genoemd het boek met
den haire, fol. 309, in de beschryving der Blyde Inkomst van Hertog Philip's eenigen
zone, die binnen dier stad op sinte Laureys in oogstmaend 1468 plaets greep: ‘Item,
de dry wachters spelden op de borstweire van den belfroite ende den beyaerder
beyaerden op de klocken, ende mynen voorzegde heren gaven elcker partye eenen
rynschen gulden.’
Welke bezieling stelt die beyaerd niet den meesten onzer groote steden by! Dit
wondere luchtorgel schenkt den vlaemschen feesten en kermissen eenen gansch
bezonderen aerd. De vreemdeling, die Belgie bezoekt, staet er door verrukt. Het
brugsche klokkenspel verbaest hem door zyne allerschoonste harmonie. Geen wonder,
dat de bekende fransche dichter Victor Hugo, toen hy den beyaerd van Mechelen
eerst vernam, eenige dichtregels heeft uitgestort. De Vlaming heeft er te allen tyde
een wonder behagen in gevonden, en zelfs dan, als hy de grenzen zyns vaderlands
overstapt, en Fransch Vlaenderen doorreist, schynt het hem toe, dat hy zyn land niet
heeft begeven; en niet gansch ten onrechte. Zoo hervindt hy onder andere te Bergen
sinte
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
145
Winox de vlaemsche tael en den vlaemschen beyaerd nog in wezen.
In 't Luikerland mengde men het eerst roodkoper met zink en verwierf aldus het
geelkoper, dat het goud zoo nabykomt in kleur en in glans.
Hebben wy eerst ingezien, dat onze voorzaten steeds met nyverheid den akker
beploegden, kool en erts ontginden, metalen bewerkten en allerhande stoffen ter
kleeding vervaerdigden, dat zy zich nimmer als slaefsche navolgers, maer meestal
als uitvinders, als verbeteraers, in elk vak vertoonden, dan zullen wy met geen minder
genoegen opmerken, dat zy uit dien hoofde in handel en nyverheid geenen minderen
roem wisten te verwerven, dan in kunsten en wetenschappen.
Het edele Huis Vander Beursen, dat drie beurzen in zyne wapens had, stichtte in
de XIVe eeuw te Brugge het eerste gebouw, waer de kooplieden zich in verzamelden
om hunne handel-en geldzaken te verrichten. De meeste europische steden, die zulke
verzamelplaetsen openden, gaven er den naem van Beurs aen.
Indien Stevin reeds een ervaren boekhouder was, waren het ook Belgen, die in
1763 te Parys de eerste handelschool daerstelden.
Is het niet even loffelyk, dat in de XIIe of in de XIIIe eeuw te Damme reeds een
zeewetboek opgesteld werd? Herinnert men zich niet gaerne, als er van landkaerten
spraek is, Mercator van Rupelmonde, dien Keizer Karel de Ve in grooter achting
hield? Ortelius van Antwerpen heeft geene mindere vermaerdheid in de
aerdrykskunde, vermits men hem den bynaem van Ptolemaeus zyner eeuwe gaf.
Moeten wy tevens niet fier zyn, dat Vlamingen in 1449 de Assorische eilanden
ontdekten, en dat men zelfs gegronde gissingen heeft, dat die Vlamingen, lang voor
Columbus,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
146
Brazilië in America bezocht hebben? Peter Hennepin van Ath ontdekte in 1686 den
Mississipi, eenen der voornaemste stroomen der nieuwe wereld. In de XVe eeuw
ontdekte een Vlaming Geeraert Leroy het eiland Madagascar.
Wy willen van de vermaerde reizigers uit onzen lande niet eens gewagen; hunne
eenvoudige naemlyst zou ons te verre leiden.
Werktuigkundigen heeft ons land te allen tyde bezeten.
Rennekin Snalem, in 1648 te Luik geboren, is de uitvinder des beroemden
kunstwerks te Marly, dat het water der Seine 500 voet hoog doet klimmen en naer
het koninglyke Versailles leidt.
De Gentenaer Lieven Bauwens, die eene bezondere melding dient te bekomen,
voerde het eerst op het vaste land de werktuigen in, om het katoen te spinnen in den
jare 1798; meer dan eene halve eeuw vroeger, had men in Limburg de eerste fabrieken
opgericht van fyne lakens.
De meermalen te noemen Stevin van Brugge heeft in de XVe en XVIe eeuw
verscheidene ontdekkingen in de statistiek en de waterwerkkunst opgeteekend, die
mede zynen naem onsterflyk maken.
Het is zeker der aenstipping waerd, dat de geleerde kruidkundige De Lobel in zyne
historia plantarum seu stirpium, die in de XVIe eeuw het licht zag, den Vlamingen
de uitvinding der warme broeikas toeschryft. In Vlaenderen alleen, zegt hy, vindt
men meer soorten en verscheidenheden van planten, boomen en gewassen dan in
Engeland, Frankryk, Italië... Is het minder belangryk te lezen, hoe Cornelis Drebbel
voor Jacob den Ie, Koning van Engeland, eene schuit bouwde, die onder het water
met roeiriemen kon voortgestuwd worden, en die boven andere personen twaelf
roeiers bevattede? Drebbels schoonzoon vond naderhand een vocht uit om de lucht
in die duikelaers te verfrisschen. Van C. Drebbels kunstig muziekinstrument, dat
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
147
van den op-tot den ondergang der zonne van zelf speelde, zullen wy niet eens spreken.
Wy konden nog uitweiden over de uitvindingen, die Belgie in de krygskunst zag
verschynen, maer wy herinneren onze lezers enkel aen het helsche springtuig, of aen
het met buskruid en andere brandstoffen gevulde schip, in 1585 te Antwerpen
vervaerdigd en tegen de brug gericht, welke de Spanjaerden beneden die stad over
de Schelde geworpen hadden.
Merkwaerdiger schynt ons en gewichtiger voor der burgeren welzyn het bevelschrift
Baudewyns van Constantinopelen, dat in de XIIIe eeuw de gelykheid van maten en
gewichten in Vlaenderen voorschreef.
Minkelers, geboren te Maestricht, professor der Scheikunde by de Leuvensche
Hoogeschool, vond het middel uit, de luchtballen met waterstofgas te vullen, en de
veel belangrykere verlichtingswyze door middel van dat gas, in 1784.
L. Berquen of Van Bercquen van Brugge gaf de huidige waerde aen den diamant;
want hy vond in den jare 1476 het middel uit, denzelven te snyden, te slypen en te
polysten.
Wy herkennen nogtans, dat de Vlaming, die na het midden der XVIe eeuw de kap
der windmolens beweeglyk maekte, en naer alle winden deed draeien, der menschheid
eenen grooteren dienst heeft bewezen, dan L. Berquen met zyn diamantsnyden. De
windmolens, die hier te lande door de kruisvaerders ingevoerd werden, stonden eerst
op eenen zelfden wind gevestigd, en konden dus met geene andere winden malen.
Het spreekt van zelf, dat wy ons by een zeker aental uitvindigen door Belgen
gemaekt, bepalen moeten, en dat wy, b.v. in een vak, dat allen inwoneren des landes
even belangryk zyn moet, slechts eenige namen kunnen opgeven
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
148
van verdienstelyke mannen. De ontleed-heel-en geneeskunde heeft wonderen van
vernuft aen te wyzen, en wy noemen slechts Andreas Vesalius, wien Brussel een
schoon gedenkstuk opgericht geeft, en zynen stad-tyd-en kunstgenoot J.B. Van
Helmont, die het zoo verre in de wetenschappen gebracht had, dat hy, van tooverkunst
beschuldigd, in de gevangenis geworpen werd. Antoon Nuck, J. Bega, Nysten en
Vander Zande zyn uitvinders van belangryke verbeteringen in genees- en heelkunde.
Maer welke moeder zoude 't ons vergeven, indien wy hier niet eerbiedig den naem
van Jan Palfyn neêrschreven? Te rechte wydde 't Collegium medicum te Gent hem
op 't einde der vorige eeuw een marmeren gedenkteeken in de sinte Jacobs kerke dier
stede. - Te rechte bezong hem onze vlaemsche dichteresse Vrouwe van Ackere, - te
rechte is zyne geboortestad bedacht den uitvinder van een belangryk chirurgisch
werktuig een standbeeld op te richten.
Wanneer wy van Stevin spraken, hadden wy Gregorius van sinte Vincent, in 1584
te Brugge geboren, niet moeten vergeten wegens zyne aenbelangende uitvindingen
in de wiskunde.
Wy durven nauwelyks het eigentlyke perk der Schoone kunsten binnentreden,
waer zoo vele doorluchtige mannen schitterend uitmunteden, zonder hier andermael
van Dirk Mertens van Aelst, Costers waerdigen kunstzoon, te gewagen, die het eerst
in't jaer 1501 grieksche letters in zyne vermaerde drukkerye gebruikte.
Niet ongeschikt zal 't zyn hier by te voegen, dat de schryfpen, waervoor by de
ouden een klein riet, Calamus geheeten, gebruikt werd, hier te huis behoort. De
hedendaegsche schryfpennen van ganzen zyn in de VIIe eeuw uitgeducht door Pepyn
van Landen, Bestuerder van 't gewest Braband.
Het voorgaende laet duidelyk genoeg de nietigheid der kleingeestige bewering
inzien, die voorgeeft, dat onze
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
149
luchtgesteltenis eenen nadeeligen invloed op onze geestvermogens uittoefene. Niets
oefent nadeeligeren invloed op de beschaving uit, dan verwaende onwetendheid.
Apelles' en Zeuxis' kunst, die zich schilderend eenen onsterflyken roem verwierven,
ging aen een groot gebrek mank. Hunne kleuren waren niet duerzaem genoeg om
tot eene verre nakomelingschap over te gaen. Hoe de Van Eycken den kleuren
duerzamen glans bystelden, willen wy hier uiteenzetten.
Even als alle doorluchtige ontdekkingen aen hunne vinderen meestal betwist
werden, heeft men die der olieverw aen't vernuft der Van Eycken willen ontzeggen.
Men heeft gepoogd die uitvinding aen zekeren Theophilus, eenen priester die op't
einde der Xe eeuw over de kleuren schreef, toe te wyzen. Zy, die zich opzettelyk met
dit vraegstuk hebben opgehouden, leeren ons, dat ook vòor de Van Eycken de
schilderkunst met olieverwe beoefenbaer was, maer dat er vele moeielykheden aen
kleefden, die niet toelieten doelmatig gebruik er van te maken. Ook had men die
schilderwyze enkelyk aengenomen voor 't beverwen van muren, zuilen,
blazoenschilden, kisten en kasten; niet te min hadden de schilders uit het Noorden
de voordeelen, die de olieverw kon aenbieden, erkend, en het gebruik tot de
ondergeschikte deelen hunner tafreelen er van uitgestrekt: draperyen, verguldsel,
plooien werden in olieverw uitgevoerd. De beelden, handen, en in 't algemeen alles
wat zekere uitvoerigheid vereischt, werd met waterverw gemaeld. De Van Eycken
vonden 't vernis, dat men gebruikte, om er er de tafereelen in waterverw mede te
dekken, onvolmaekt, en legden zich op diens verbetering toe. Zy stelden zich derhalve
voor, de meest droogbare olie te ontdekken en bepaelden zich tot de lyn- en notenolie
zonder eenigszins der eene de voorkeur boven de andere te geven; tenzy misschien
in zekere gevallen aen de laetste uit hoofde harer
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
150
vloeibaerheid, harer lichte kleur, want te zelfder tyde moesten zy trachten haer zoo
spoedig droogbaer en zoo veel mogelyk kleurloos te maken. Zy moesten er die
hoedanigheid te meer in zoeken, daer noodlottige voorvallen hen overtuigd hadden,
dat zy op de werking der zon niet mochten rekenen ter verbleeking van dit vernis.
De grootste moeielykheid bestond niet in't droogbaermaken van't zelve, men kon dit
bereiken met het langer te doen koken; maer die vertraegde bewerking moest het
dikker en hooger van kleur maken. Het zy genoeg hier vast te stellen, dat de Van
Eycken de hinderpalen uit den weg hebben geruimd, die de onvolmaektheid der
stoffelyke uitvoering aen den genie stelde. Zy openden eerst eene onbekende
kunstbaen, brachten den schildertrant met olieverw uit den beperkten staet, die ze
ten gebruike van kladschilders bepaelde, tot eenen graed van volmaektheid, die nog
heden de algemeene verwondering opwekt.(1)
Hoevele vindingryke mannen in de plaet- en stempelsnydekunst zouden wy niet
kunnen noemen? Volgens den geleerden Lambinet, zoude Israël van Mechelen, by
de Franschen Jean de Malines genaemd, die als schilder en graveerder omtrent het
jaer 1450 bloeide, aenspraek hebben op de eer, de graveerkunst uitgevonden te
hebben. Twee Luikenaers, Gilles du Marteau en Jean Warin hebben, de eerste als
uitvinder der kunst à la manière noire, de tweede als verbeteraer der penninggravuer
verdienden lof behaeld.
Zullen wy nu nog een woord over de toonkunst wagen? Was 't niet Francon, leeraer
te Luik, die in de XVIe eeuw de uitvinder was der volgens maet geschikte muziek?
Onze
(1) Zie Carton, les Trois frères Van Eycken, Brugge, 1848, bl. 21-25; die hier weêrgeeft wat
over die hoofdontdekking door Passavent in het Kunstblatt, 1824, no 23 en 27 deswege werd
geschreven. In dit fransche boek staet eene lyst der tafereelen den V. Eycken toegeschreven
ten getalle van 66.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
151
voorouders hebben die hemelkunst niet alleen op heuren goddelyken troon herplaetst,
maer ook door hunne uitvindingen de lessen vergemakkelykt, terwyl hunne
onderwyzers zich over heel Europa verspreidden.
Sedert eenige jaren hebben zich de zangmaetschappyen in Belgie op eene schier
verbazende wyze ontwikkeld. Van de hoofdstad tot het nederigste dorp, van de
stadsschool tot het conservatorium heeft zich de zang, als eene levende volkspoëzie,
verspreid. De weêrgalmen van Schelde en Maes hebben die des Rhyns leeren
beantwoorden. Zangpryskampen en festivals bebben Duitschers en Franschen ter
kunstverbroedering naer Belgie gelokt. Weinigen onder ons echter weten, dat het
eerste denkbeeld voor zulke groote zangfeesten aen eenen belgischen toonzetter, aen
Gossec, toebehoort. In der daed, hy richtte eerst het feest te Parys, ter eere van 't Être
suprême gegeven, op eene verbazend breede schael, in.
Men schryft, zegt Fetis, by 't beschryven van dit feest, den Duitscher de eerste
gedachte der groote vereenigingen van artisten toe, met doelwit van toonkundige
opstellen door talryke chooren en orkest te doen uitvoeren; naer mag men die eere
niet voor eenen Belg, voor Gossec terugeischen, die symphoniën en hymnen door
zestienhonderd muzikanten deed zingen?(1)
Ten slotte zullen wy van een onsterflyk werk gewagen, dat men als den leiddraed
in de geschiedenis mag aenschouwen.
Alles gebeurt in den tyd en in de plaets; de chronologie of tydrekening, en de
geographie of aerdbeschryving zyn de twee oogen der geschiedenis. Hier uit zal men
van zelf begrypen, van welk belang het werk L'art de vérifier lesdates
(1) Les Musiciens belges. Brux., II, 203. - Een werk deelmakende van de Biobliothèque Nationale.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
152
is. De benedictyner Monnik Dom Franciscus d'Antinne, van Gourieux, in het bisdom
Luik, in 1688 geboren en in 1744 overleden, ondernam het, en bracht het ten einde.
Hy rechtvaerdigt het gezegde: geleerd als een Benedictyner.
Met genoegen staen wy by dit onschatbaer voortbrengsel onzes landgenooten stil,
en willen dit hoofdstuk, waerin de vermaerde mannen uit alle oorden des ryks samen
optreden, by dezen name laten berusten.
In sommige uitvindingen, waerin de genie onmiddelyker als schepper optreedt,
voelt men, om zoo te zeggen, den adem des eeuwigen Scheppers; in andere, die wy
ontdekkingen zouden mogen noemen, geldt de mensch maer als samensteller. Dit
past vooral op de ontdekkingen in 't vak van nyverheid, wier moeder, volgens de
ouden reeds, de nood is.
In een hoogst belangryk historie-en staetkundig verslag, den minister van
Binnenlandsche zaken toegezonden door de Commissie, belast met het voordragen
eener wet op de brevetten,(1) zegt de verslaggever met recht; ‘Al de nyverheid, die
tegenwoordig onze weelde en onzen hoogmoed uitmaekt, berust op de uitvinding
van het voorledene.’
Ondertusschen blyft Belgie ook hedendaegs niet ten achter by Engeland, Frankryk
en andere landen, om het veld der ontdekkingen en opsporingen uit te breiden. Dit
getuige elke nyverheidstentoonstelling, die by ons plaets grypt.
Eene doelmatigere inrichting der wet op de brevetten spreekt luid genoeg ten
voordeele des belangs, dat het staetsbestuer in de vernuftige pogingen der Belgen
stelt, om in onze wetenschappelyke eeuw gelyken tred met andere natiën te houden.
(1) Annales parlementaires. Brussel, 1851, bl. 655 en volg.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
153
Werpen wy eenen aendachtigen blik op alle vernuften, die onzen landaerd
verheerlykten, hoe warm welt ons dan de boezem omhoog! hoe fier verheft zich onze
belgische ziel ter Voorzienigheid, die dikwyls eenen mensch uitkiest, niet alleen om
zyn eigen huis te verryken, zynen landaerd te verlichten, maer ook om de weldaden
zyner vinding over het gansche menschdom te verspreiden!
Zoo vallen, voor het stael, de rype halmen neêr;
Ons voedt het kostbaer graen, de plant bestaet niet meer.
Konden wy onze gevoelens van dankbaerheid jegens den Albestierenden vurig in de
harten onzer landgenooten overgieten, hoe zoude het dan heel anders met onze
nationaliteit by sommigen onzer landgenooten staen!
Het is niet te min troostend te weten, dat reeds over eenige jaren eene brugsche
Rhetorica (volgens de oude gewoonte dier dicht- en tooneelmaetschappyen om
vaderlansche prysstoffen uit te schryven) den dichteren voorstelde de Belgen,
beminnaers van Kunsten en Wetenschappen te bezingen. De eerste lauwer viel den
dichter Blieck te beurt. Wy kunnen niet beter sluiten, dan met zyne slotregels:
Ja, kunst en kennismin bezielt myn vaderland.
Wel hem, wien in de borst die zuivre neiging brandt.
Zy slechts kan in den ramp nog zoet genoegen baren;
Zy slechts dien woesten storm, die tuimeldrift bedaren,
Te lang, te lang, eilaes! 't verderf der maetschappy.
Dat heerschzucht, vuig belang, dat snoode kuipery
Zich lusten by 't vertoog van uitgeplonderde oorden:
Aen haer, aen haer de vreugd van rooven, branden, moorden;
Aen ons het rein genot, het edel geestvermaek!
Blaek dan, gewyde zucht tot kunst en kennis, blaek,
Verspreid alom uw gloed! Dan heerschen met de vryheid,
Geleerdheid, welvaert, rust en algemeene blyheid.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
154
XVI
Goede vorsten- Groote vorsten.
Eerste hoofdstuk.
Boudewyn de I (Lyfeigenen in Frankryk. - Keuren en costumen). Boudewyn de VII. - Karel de Goede. - Boudewyn de VIII. - Jan de I (De
blyde Inkomste).
De hulde toegebracht aen vorsten, die hunne onderdanen als kinders beminden, doet
onzen harte goed: zy is voor den vaderlander hetzelfde wat de hulde aen brave
stamvaders geschonken hunnen kinderen is: zy vereert de deugd by den voorzaet om
ze by de afstammelingen voort te zetten.
Indien de vorsten invloed op hunne eeuw uitoefenen, ook deze oefent invloed op
hen uit. Uit hunnen aerd, uit hunne strekking kan men dan ook niet zelden de natie,
waerover zy heerschen, beoordeelen. Goede vorsten strekken zich zelven, hunnen
tyde en der natie, waertoe zy behooren, tot eere.
Laet ons derhalve eenige der vorsten melden, die door hunne liefde jegens hunne
onderzaten uitgeblonken hebben.
Boudewyn de Iste, bygenaemd met den yzeren arm, bracht de eerste volders en
wevers binnen de stad Gent, die te zynen tyde reeds vry bevolkt moet geweest zyn.
Althans,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
155
het is zeker, dat de meeste dorpen nog heden rond die hoofdstad van Oostvlaenderen
gelegen, reeds in den jare 864 in de geschriften voorkomen. Die vorst moedigde de
nyverheid sterk aen met openbare markten in te stellen, alsmede vrye jaermarkten,
onder andere te Brugge, Cortryk, Tourcoing en Cassel.
In dien tyde had men nog geen zuiver begrip van de vryheid of (onbepaelder en
klaerder gesproken) van de vryheden, die ter ontwikkeling, ter welvaert en ter
beschaving eens volks kunnen dienen. Gedurende eeuwen aenzagen de vorsten onder
anderen zelfs het werk als hunnen eigendom, waerover zy ten voordeele des volks
al of niet mochten beschikken. Uit dit valsche begrip ontstonden de voorrechten of
privilegiën, die dikwyls niet anders dan natuerlyke rechten waren, welke de vorsten
beurtelings gaven en ontnamen, volgens dat zy der eene of andere streek of stad
genegen waren, of volgens dat zy geld noodig hadden. Het recht van eigendom, dien
hoeksteen der maetschappy, werd zelfs deerlyk verkracht, en het ging zoo verre, dat
de mensch als een eigendom, als een meubel, door de hem overheerschenden
aenschouwd werd. Zoo verre verdwenen in Europa alle denkbeelden Evangelischer
broederlykheid, dat zelfs kloosters lyfeigenen, laten of slaven bezaten. Ondertusschen
brak het licht hier spoediger dan elders dien barbaerschen nacht in en door; trouwens
men weet, dat de vryheid hier al vroeg hare wortels schoot, in zoo verre, dat wy,
onder dit opzicht, byna alle volkeren van Europa vooruitliepen. Onze natie getuigde
van haren vryheidlievenden, dietschen aerd sedert de hoogste oudheid, zoodat onze
geschiedenis tevens de beschryving onzer lyfs- en zielsontvoogding behelst. Dit
getuige onze stryd tegen Rome en Frankryk; dit getuige onze onverzettelyke afkeer
tegen alle dweepzuchtige spaensche beginsels, die onbestaenbaer zyn en blyven met
het zuivere licht des Evangeliums.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
156
Laet ons eens zien, hoe het nog op het einde der voorgaende eeuw, met de
lyfeigenschap by onze zuidelyke naburen gelegen was.
De Franschen mogen al of niet den naem van hunnen vryen en vranken aerd
ontleend hebben; het is ongelooflyk, hoe lang zy 't voorhoofd onder het hatelykste
juk, dat den mensch tot den staet van lastdier vernederde, gebukt hebben.
Eerst in 1779 verklaerde de ongelukkige Lodewyk de XVIe de lyfeigenen (serfs)
zyner landen vry. Dezen droegen den naem van gens de la main morte, lieden van
der dooder hand, omdat zy de macht niet hadden iets in eigendom aen te winnen, en
zoo goed als met der dood door de wet geslagen waren(1).
(1) In de Coutume van Fransche Comté, een naem, die naer bitteren spot zweemt, kan men zich
te gelyk een begrip vormen van de laegheid, waerin het menschdom in Frankryk gezonken
was, en van de mogelykheid hunner groote omwenteling, waerin men niets hoorde, dan:
‘Vryheid, verbroedering of... de dood!’
Ziet hier eenige uittreksels uit die coutumen:
‘De serf main-mortable bebouwt voor zich zelven niet: nooit kan de door hem beploegde
grond zyn eigendom worden. Alles wat hy verwerft, alle onroerende goederen die hy in de
streek bewerkt, behooren hem insgelyks niet. By zynen dood maekt er de heere zich meester
van, en de kinders worden er van beroofd, indien zy niet gedurig het vaderlyke huis bewoond
hebben, en indien des lyfeigenen dochter niet bewyzen kan, dat zy de eerste nacht haers
huwelyks in het ouderlyke huis, en geenzins in 't gene haers echtgenoots doorgebracht heeft.
Elk Franschman, die gedurende één jaer en één dag in een lyfeigen land woont, wordt serf,
en zet zynen nageslachte die vlek by.
Het huwelyk eens vrymans met eener lyfeigene maekt dien even als zyne kinders tot
lyfeigenen, ten minste, als hy zich één jaer en éénen dag in zyner vrouw huis ophoudt. Er
bestaet maer een enkel middel om zyn huisgezin aen de slaverny te onttrekken: men ontscheure
den stervenden lyfeigene aen den slaefschen huize! men drage hem op eenen vryen bodem,
opdat hy er den laetsten adem uitblaze; en de vryheid zyner kinderen is 't loon van eenen
tocht, die het sterven des familievaders verhaest. En nog betwisten eenige rechtsgeleerden
zynen kinderen die vryheid.’ Ziet Florian, Voorrede van prysvers Voltaire en le Serf du mont
Jura; die er byvoegt: ‘Douze mille de ces infortunés sont toujours soumis à cette terrible loi
dans huit paroisses main-mortables du chapitre de Sainte-Claude.’
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
157
O gruwel! zulk eene barbaerschheid ontsteekt in het hart eene brandende
verontwaerdiging! Christenen zoo diep beneden de heidenen staende, waer het de
eerste van 's menschdoms vryheden betreft! Zoo onzinnig was de slaverny althans
niet by de Romeinen ingericht, al had de meester er recht van dood en leven op zynen
slaef! By dit trotsche volk had de slaef toch zynen spaerpot zoo goed als thans onze
burgerkinders.
In welke buitensporigheden de middeleeuwen ook Belgie betrekkelyk het recht
over de Laten, lyfeigenen, of hoe men ze noeme, gestort hebbe, zulke afschuwelykheid
als die eerst op het einde der vorige eeuw in Frankryk afgeschaft werd, moet hier al
spoedig voor de stemme der christelyke vryheidsverkondigeren uitgeroeid zyn
geworden. Wy zullen met genoegen vernemen, wie onzer vorsten de dienstlieden
der dooder hand aen den eigendom, aen het maetschappelyk leven terug gaf.
Wy willen ons niet verdiepen in de wetten, die hier aenvanglyk geheerscht hebben,
en zullen ons nagenoeg bepalen by het opgeven der namen dier wetten. De salische
wet, de ripuaire wet, en de Capitularia, die den roem des onsterflyken keizers
Carlomagnus als wetgever verheerlykt.
De salische wet werd onder Pharamond in Taxandria opgesteld (ao 420). De
ripuaire wet, wier schikkingen met de voorgaende veel overeenkomen, werd door
Diederik, koning van Austrasia gemaekt, en door Dagobert vermeerderd (ao 628).
De Capitularia dagteekenen van de VIIe eeuw: zy waren op het romeinsche en het
geestelyke (canonieke) recht gegrondvest, dus steeds een uitvloeisel van Romes
vroegeren en lateren geest. Omtrent de Xe eeuw geraekten al die wetten by ons in
onbruik, als in geene evenredigheid staende met den germaenschen en dus ook den
Belgischen zeden.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
158
Deze wetten werden met der tyd door plaetselyke gebruiken en verordeningen
vervangen. De costumen nu waren die plaetselyke gebruiken, bekrachtigd door de
hertogen, de graven of de bezondere heeren, en aldus tot gemeentewetten gemaekt;
de naem zelf duidt het aen.
Leuven had reeds zyne keure, of goedkeuring der costumen 1040, Antwerpen in
1124, terwyl Diederik, grave van Vlaenderen, Veurne daermede begiftigde in 1161.
Breeder uitgewyde rechtsverordeningen ontstonden later, en werden met den name
van Costumen, krachtens hunnen oirsprong, bestempeld. Nu, de stukken, keuren
genoemd, waren eene soort van Constitutie of grondwet, die zelfs in de straffen van
misdryven voorzag, in de verzoeningen of zoendingen, welke die straffe niet zelden
voorkwamen, en in wat verder de poort of stad in't hoofdzakelyke bezit van natuerlyke
rechten en voorrechten stelde. Te midden der nevelen, die toen Europa overdekten,
spreken die wetten nogtans niet bezonder ten voordeele van edelen of geestelyken,
maer van de leden der gemeente, stad of poorte in't algemeen. Het woord: ik ben een
poorter, d.i. een burger, gold daer voor een hoog voorrecht!
Wat de eigenlyk gezegde grondwet of blyde inkomste betreft, daer zullen wy straks
over te spreken hebben.
Dan brengen wy nog eenige woorden in't midden over die vorsten die (zy mogen
dan al of niet groote mannen geweest zyn), zich verdienstelyk jegens het Vaderland
gemaekt hebben.
Boudewyn, bygenoemd Apkin of met der byle, wist door zyne gestrenge, somtyds
ruwe rechtvaerdigheid de buitensporigheden en misdryven, die men het land door
bedreef, te beteugelen en uit te roeien.
Hy gaf onder anderen een verbod tegen de woekeraers uit. Men verhaelt, dat, toen
hy eenmael de abtdykerk van Sinte-Pieters by Gent zou binnentreden, eene arme
vrouwe,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
159
om recht te bekomen over eenen diefstal te harent gepleegd, voor zyne voeten stortte.
De graef zeide haer, dat zy zoude wachten, tot hy de vespers hadde bygewoond.
‘Geduchte heer, was 't antwoord, zooveel volks omringt u, dat ik wanhope u dan nog
te kunnen naderen.’ Hy vertrouwde haer tot pand zyner terugkomst zynen mantel
toe, en deed by zyner weêrkomst dier vrouwe recht.
Het jaer 1116 is merkwaerdig in de jaerboeken des menschdoms. In die onzalige
middeleeuwen geloofde men, dat God de onschuld in elken tweestryd moest bystaen,
dat zyne rechtvaerdigheid niet zou toegelaten hebben, dat iemand door eenig element
bezeerd wierde, indien het menschlyke recht in eenige zaek niet klaer zag, en dus
zelfs eene bovennatuerlyke proeve bevool. De verkeerde geest dier dagen had
Jezus'woord vergeten, dat hy tot den verleider sprak: ‘Gy zult uwen God niet
noodeloos bekoren,’ omdat alle gezond verstand en zuiver redebegrip was verloren
gegaen. Den 17 october 1116, stelde Boudewyn Apkin de burgers van Ypere vry
van den gerechtelyken tweestryd, benevens van de proeve met vuer, met yzer of met
water(1).
Indien de lyfstraffelyke wetgeving de maetstaf is der volksbeschaving, pleit dit
privilegie zeker ten voordeele onzer natie in die dagen, voor welke de XVIe en XVIIe
eeuw met hare gerechtelyke moorden der spaensche wetgeving beschaemd moet
staen. De graef bewees den lande eene nieuwe weldaed, met Karel van Denemarken
tot zynen opvolger te benoemen, dien men te rechte den Goede hiet.
Karel de Goede verdiende in der daed zynen schoonen bynaem. Hy voegde wyze
beschikkingen by den door hem vernieuwden vrede van Ypere, en trachtte op't spoor
zyns
(1) Het fac-simile diens belangryken Charters is te vinden in de Analectes Yperis, uitgegeven
door den archivist van Ypere, prof. Diegerick Ypere, 1850, recht voor bl. 30.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
160
voorgangers de rechtvaerdigheid in den lande te doen bloeien, en vooral de misdryven
te verhinderen. De menschlievendheid was zyn hoofdcharakter. Om in's volks
hongersnood, die een deel van Belgie verwoestede, te voorzien, beval de goede graef
alle nuttelooze dieren van kant te maken, verbood bier te brouwen, deed alle
graenzolders der brouweren ontsluiten om er't graen tegen matigen prys van te
verkoopen. In elke zyner talryke hoeven deed hy een honderdtal arme menschen
onderhouden. Hy liet te Ypere op eenen enkelen dag 7,800 brooden uitdeelen. Men
weet wat smart en wraekzucht tegen zyne moordenaers onder't volk te Brugge
ontstond, waer hy in de Sinte-Donaeskerke vermoord werd op 't oogenblik, dat hy
den arm uitstrekte om eene almoes te reiken (1127).
Zoo buitengewoon mild hy jegens verscheidene kloosters en abtdyen was, zoo
gestreng ook was hy in 't handhaven der regeltucht. De abt van Sinte-Bertin kwam
hem eens te Bergen Sinte-Winox op Driekoningendag bezoeken. De graef vroeg
hem, of hy dien dag reeds de misse te Sinte-Bertin had gezongen. ‘Geduchte Heer,
sprak deze, er ontbreken geene religieuzen om den dienst met waerdigheid te
volbrengen. - Vader abt, zeide Karel, gy zelf moest ze zingen, en u daerna met uwe
broeders in't refectorium verheugen over de weldaden myner voorgangeren, en
geenszins op zulken hoogdage aen myn hof verschynen.’ De abt voerde daertegen
in, dat hy zyns ondanks daertoe had moeten besluiten, om klachte tegen eenen edelman
in te dienen, die hem een, sedert zestig jaren bezeten, stuk land ontnomen had. ‘Gy
hadt my dat door eenen bode moeten mededeelen, hervattede de graef. Het is uw
plicht voor my te bidden, myn plicht is uwe bezittingen te beschermen.’ Vervolgens
deed hy den edelman komen, welke op zyne beurt klaegde, dat de abtdy dit goed
onrechtvaerdig wilde behouden. Karel vroeg hem, of zyn
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
161
vader aen de abtdy er het vrye bezit van had gelaten! Op dezes bevestigend antwoord,
voer hem de graef tegen: ‘Dat ik over die zake niet meer hoore spreken, zoo niet, ik
zweer't by Boudewyns ziele (zynen voorganger), dat ik u zal behandelen gelyk den
edelman, dien hy te Brugge gespoord en gelaersd in eenen ziedenden ketel deed
smyten.’
Boudewyn de VIII, hertog van Henegouw en Namen, overleden in 1195, bracht
verscheidene verbeteringen in't land. Als eene der merkwaerdigste komt degene op,
by welke hy de boeren ontsloeg van't hatelyke voorrecht des souvereins om hunne
weiden door de beeren, die tot zyn vermaek dienden, te laten verwoesten; men ziet
dat hy den landbouw eerbiedigde.
Hy was de vader van Boudewyn den IXden, die zich in zynen geweste de liefde
zyner onderdanen door goedertierenheid en rechtvaerdigheid verzekerde, en buiten's
lands, na Godfried van Bouillon, als dappere kruisvaerder verdiende genoemd te
worden. Hy verwierf zich den eernaem van Boudewyn van Constantinopelen. In de
handen der Bulgaren gevallen, zou hy, zoo men zegt, in de gevangenis gestorven
zyn (1205), volgens sommigen ten gevolge der beschuldiging tegen hem uitgebracht
door de vrouwe huns bevelhebbers, welke den kuischen graef (als een ander Jozef)
haer schandelyk verzoek had zien afslaen(1). Volgens anderen zoude hy in den stryde
tegen dit woeste volk gesneuveld zyn.
Als graef van Braband bewerkte Hendrik de IIe (die zynen vader in 1235 opvolgde)
het geluk des volks. Hy schafte het recht der dooder hand af, waervan wy zoo even
spraken, stond den Brabanderen het recht toe, hunnen eigenen magistraten uitsluitelyk
ten vonnis te staen, en stelde
(1) De dichter Ledeganck bezong dien moedigen dood in eene romance opgenomen in zyne
Lentebloemen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
162
aldus het volksrecht en deszelfs verordening op eenen beteren voet. Hy aenschouwde
zich als den vader, niet als den meester der zynen, wier geluk hem zoodanig aen 't
harte lag, dat hy de hem aengebodene keizerlyke kroon weigerde (1237). Hy leide
zich in 1248 te ruste.
Zyn zoon Hendrik de IIIe was diens voortreffelyken vaders waerdig. Even
grootmoedig als deze, beval hy, dat alle vassalen van Braband zonder onderscheid
oordeel en vonnis zouden bekomen: hy ontsloeg ze mede van buitengewonen
belastingen, en volgde zynen vader by den Heere op in 1261.
Laet ons thans over de blyde inkomste spreken, die de verplichtingen des vorsten
jegens zyne onderdanen vaststelde. Sedert de overwinning Luxemburgs door Jan
den IIde (1286), werd de grondwet aldus geheeten, omdat ze by 't inkomen of inhulden
onzer vorsten door hen bezworen werd: zy was Brabande en Vlaenderen gemeen.
Het tafereel der plechtigheden daerby gebruikelyk zal onzen lezeren zeker
belangryk voorkomen. Wy aerzelen niet om het in eenen text van de veertiende eeuw
weêr te geven: men zal zich aldus kunnen overtuigen, hoe weinig verandering vier,
vyf eeuwen in onze prozatael hebben ingevoerd, en hoeveel zy ook hierin verschilt
van de niet oirspronglyke talen, zoo als het fransch eene is.
‘Dit naervolghende es de maniere, hoe een grave van Vlaenderen sculdich es
eerstwaerf in te commene te Gend.’
Eerstwaerf es hi sculdich in te commene de Petercelle poorte (Peter celle, Petri
cella) Sente Pieters. Ende daer sal men ieghen hem uut trecken buten met processien
omoedelic ende met grooter solemniteit. Ende de Prelaet van Sente Pieters ende fyn
convent sullene (zullen hem) met processien leeden in de clooster kerke. Ende daer
sal zyn ghereedscip omme messe te doene ende behanghen met cleederen alsoot
behoort. Ende ter offeranden sal hy offeren
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
163
een gulden laken. Daer sal hem de prelaet gurden (aengorden) zyn zweert, ende de
grave van Vlaenderen doet al der kerken van Sente Pieters den eet in der manieren
van oude tiden ghecostumeert. Ende van daer sal menne (men hem) leeden met
processien te Sente Jans in de kerke voor Sente Janne-Baptisten (nu Sint Baefs), ende
daer sal hi zweeren op de helige Evangelie den eet, die hier naer volghet te worde:
Dit zweerdi, gherecht Heere ende grave van Vlaenderen te sine ende dat daer toe
behoort de helighe kerke in rechte te houdene ende te doene houdene dlant van
Vlaenderen in vryheden, in rechte ende in wette te houdene ende te doene houdene.
De privilegien, vryheden, costumen, usagen ende de rechten van der steden van
Ghend te houdene ende te doene houdene aerme ende rike in rechte te houdene ende
te doene houdene. Ende al te doene, dat een gherecht Heere ende grave van
Vlaenderen sculdich es te doene al den tyd dat ghyt wezen sult.
Also moet hu God helpen ende alle Gods heleghen.
Ende also onse ghedachte Heere desen eed ghedaen heeft voor Sente Janne ghelyc
dat voorseit es, sal men hem gheven in de hant den (grooten) cloereep, ende men sal
metter clocken cloppen in teekene, dat hi ghedaen heeft, dat een gherecht grave van
Vlaenderen sculdich es te doene te sinen incommene.
Van Sente Jan voorseit sal myn voorseit heere trecken ter vrindachmaerct
(vrydagmarkt), ende daer sullen de goeden lieden van der vrydachmaerct eede zweeren
ende doen den eed hiernaer volghende.
Dat zweerdi uwen gherechten Heere, den grave van Vlaenderen, die hier present
ende voor hoghen es, goed ende ghetrouwe te zine fine eervachtichede ende Seinguerie
van den palen van den Lande van Vlaenderen te houdene ende te helpen houdene
ende al te doene dat goede subjecte
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
164
haren gherechten heere sculdich syn te -doene. Also moet hu God helpen ende alle
Gods heleghen.’
Verlangt men nu ook depaeldelyker te weten, hoe men jegens den nieuwen grave
uittrok, en in wat wyze men hem ontfing, wy zullen dat volgens het zelfde echte stuk
mededeelen.
‘T'eerst sullen alle de goede lieden van der Wet met haeren gheselscepe trecken
ieghen hem een mille (ure) verre.
Item: alle de processien van Ghend sullen trecken tot Sente Jacobs Cruce, ende
van daer weder keeren tot Sente Pieters.
Item: De dekene van der neeringhen ende van der weverien met gaders haren
Dekenen ende ghezwornen sullen staen tusschen der processien ende der Pedercellen
poorten over beide ziden van der straten.
Ende men sal luden ende beyaerden in alle prochiekercken van Ghend.
Ende men sal trompen ende pipen op de Pedercelle poorte te myns voors. heeren
incommene.
Ende als myn heere sal zyn Sente Pieters, so sullen de trompers ende pipers trecken
up Sente Niclaeus turre ofte up 't beelfroite (stadstoren). Ende daer sullen zy bliven
trompende ende pipende, ende men sal ooc bliven ludende ende beyaerdende toter
dtijt dat myn vors. heere ghetrocken sal zyn in zyn hof te Walle (Princenhof)(1).’
Men ziet hieruit hoe destyds zich het staetselement met het godsdienstige versmolt,
en hoe de graven, die, als ware christenen, hunnen eede getrouw waren de liefde der
Belgen verdienden, en (voegen wy het er stout by, niettegenstaende alle lasteringen
die eeuwen op ons volk gedrukt hebben) die liefde als hun voorloon op aerde
bekwamen.
(1) Uit den Wittenboek, blz. 216, vo bewaerd in 't gentsch archief en tot dus verre, meenen wy,
onuitgegeven.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
165
Keeren wy, na deze tusschenvlechting der inhuldiging, tot hertog Jan den Iste weêr.
De blyde inkomste door hem bezworen was buiten twyfel zoo vryzinnig als er eene
mogelyk was.
Onder andere beschikkingen treft men er de volgende in aen:
De souverein zweert goed, billyk en loyael Heer te zyn.
Hy kan met geweld noch volgens eigene denkwyze besturen, maer volgens recht
en vonnis.
Elk burger moet door zyne gewone rechters (d.i., de rechters zyner woonplaets)
gevonnist worden.
Geen oorlog kan zonder toestemming der steden en des lands aengezegd worden.
De raed van Braband zal uit zeventien leden bestaen: de cancelier-zegelbewaerder
maekt er van rechtswege deel van: hy moet der latynsche, fransche en vlaemsche
talen machtig zyn.
Veertien leden moeten geborene Brabanders zyn; dan, de twee overblyvende
hangen betrekkelyk dit punt van den wille des souvereins af, schoon zy in allen
gevalle vlaemsch moeten kennen.
Een gevangene in Braband of Limburg aengehouden, kan buiten 's lands niet
uitgeleverd worden.
Men mag buiten toestemming der staten gene munt slaen.
Elk lid derzelven mag zyn gevoelen vry en vrank uitdrukken, zonder zich de
ongenade des Souvereins of iemand anders op den hals te halen.
Eindelyk behelst het 59ste en laetste artikel deze merkwaerdige verklaring: ‘Indien
ik of myne opvolgers tegen de blyde inkomste handelden, wil en stem ik toe, dat
myne dienaers my geenen dienst bewyzen of in eeniger zake gehoorzamen, die ik
zou noodig hebben, verlangen of vorderen, zoo lang ik dergelyke inbreuk niet ten
volle hersteld en er geheel van zal afgezien hebben.’
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
166
Men ziet hieruit, dat alleen de dienst, maer niet de onderdanigheid, de gezworene
trouw afgebroken werd tot het herstel toe van hetgene onze tyd grieven zoude heeten.
Zyn dergelyke staetkundige denkbeelden niet eener verlichte eeuwe overwaerdig?
Ademt men als mensch niet ruimer, als Belg niet fierder, by 't lezen zulker blyde
inkomst?
Tweede hoofdstuk.
Philips de Stoute. - Philips de Goede. - Karel de Stoute. - Keizer Karel de
Vde.
De vorsten zyn als menig mensch: niet al wie goed, is groot, niet al wie groot, is
goed; ten minste als men groot en roemryk als een zelfde begrip wil aenschouwen.
Onder de vorsten van het Burgondische huis, dat met de XVde eeuw over Belgie
den staf begint te zwaeien, vindt men er dan ook niet zelden, by welken de schoonste
hoedanigheden door eene breidellooze heerschzucht verdonkerd worden.
Men schildert den aertshertog van Burgondië Philips den Stoute als goeden vader,
goeden echtgenoot, braven ridder, en als den volmaektsten prins zynes tydstips. Aen
handigheid ontbrak het hem ook niet. Op veertig jaren tyds, wist hy zynen zetel zoo
te vestigen, dat hy den machtigsten prinsen des Christendoms evenaerde. Na met
den Gentenaren den vrede gesloten te hebben, liet hy geene middels onbeproefd om
de rampen uit die lange worsteling gesproten, te verzachten. Zonder de godsdienstige
twisten in het oosten ontstaen, ware Belgie gelukkig geweest; want die stelden
tusschen volk en vorst eene groote scheuring daer.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
167
Wie toch zoude eenen zucht kunnen onderdrukken, als hy denkt, dat de Godsdienst,
die de eerste band moet zyn om het geheele menschdom als kinders van éenen God
te omvlechten, eene oorzaek wordt van tweespalt, vervolging en gruwelen? De
Godsdienst, even als de Vaderlandsliefde, die er uit voortvloeit, moet bestendig boven
allen party-geest verheven zyn. Beide zyn van hemelschen aerd en mogen door
aerdsche driften noch waenbegrippen onteerd en bezoedeld worden.
Wy zullen nog eenige Vorsten noemen, omtrent welker beoordeeling alle
geschiedschryvers het niet eens zyn, (vooral over Karel den Vde). De godsdienstige
gezindheden veler schryveren hebben zeker, ook buiten hunner wete, invloed op
hunne denkwyze uitgeoefend, en men mag deswege hunne goede trouwe niet altyd
verdenken, vooral, indien zy, als tydgenooten dier vorsten, nog de waerheid niet in
't volle licht konden zien.
Twyfelachtig is het, of men Philips den Goede by den Vorsten, die lof of blaem
verdienen, te tellen hebbe: mogen zyne dapperheid, zyne voorzichtigheid hem als
groote hoedanigheden aengerekend worden, te menigmalen was de aertshertog van
Burgondië den goddelyken gevoele des medelydens vreemd. Door zyne staetkunde
was hy er in gelukt alle onze provinciën met éenen en zelfden bande te omspannen,
en de weldaden des vredes gedurende lange jaren den volke te bezorgen. Wy zullen
zyne bloedige twisten met Brugge en Gent daerlaten, doch wy moeten aenmerken,
dat een volk der nyverheid overgegeven, zoo als het destyds beide die bezielde steden
by uitnemendheid waren, voor eerste belang heeft de rust in zynen schoot te zien
bloeien, en dat het slechts dier ruste kan verzaken, als het ten stryde ylt om belangens,
die zwaerder wegen dan die nyverheid.
Een ander nog bedroevender schouwspel dan die worste-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
168
lingen roept ons: een schouwspel, dat ons nog na vier eeuwen, doet sidderen voor
de zoogezegde goedheid van Philips!
Na zich voor den franschen koning Karel den VIIIsten verklaerd te hebben, wien
de wereldberoemde maegd van Orleans met haren wonderdadigen schild kwam
overdekken, spande hertog Philips met de meeste fransche Heeren tegen Lodewyk
den XIde samen, doch met dier voorzorge, dat hy zelf achter 't gordyn schuilde. Hy
liet zynen zoon als hoofdman dier Ligue optreden. Luik en Dinant, door den franschen
Machiavel opgestookt, verklaren den oorlog aen den hertog: na lange tergingen
moeten beide steden voor hem hunne vermetelheid boeten. Luik werd in eene zware
geldboete geslagen, maer het destyds zoo bloeiende Dinant werd baldadiger wyze
uitgeplonderd, en den vlammen ter prooi gegeven. In 't aenschyn hunner in brand
opstygende haerdsteden en kerken, stond een deel der verwonnene bevolking op den
oever der Maes. De hertog deed hen ten getalle van acht honderd in de golven werpen,
waerin zy verdronken (1465).
Men kan dus niet zeggen (gelyk sommigen het hebben willen aenduiden), dat hy
de achting zyner onderdanen genoten en die in 't graf medegedragen hebbe: men kan
niet zeggen, dat hy met matigheid geheerscht hebbe; althans het schoonste, het zaligste
recht des overwinnaers miskende hy ten snoodste. Hy moge, zonder 't volk met
schattingen te overladen, de rykste vorst zyns tyds geweest zyn, in zoo verre, dat de
vreemde hem den grooten hertog des Westens hiet; hy moge zelfs de prachtigste
beschermer van geleerdheid en kunsten geweest zyn; Belgie moge onder hem ten
hoogsten top van welvaert geklommen zyn; zyn eernaem, met den titel van den Goede
moge de wereld doorklonken hebben, voor Dinant verloor de hardvochtige de
schitterendste parel zyner kroon. Alleen in de chronyken
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
169
is hem de naem, dien hem waerschynlyk zyne burgondische gunstelingen gaven, by
gebleven, even als onttroonden vorsten de titel der landen, waerover zy eenmael
geheerscht hebben, byblyft.
Ook zyn zoon Karel de Stoute (of de vermetele) zoo te rechte bygenaemd, leide
werkelyk groote hoedanigheden aen den dag, vooral eer hy den gravenscepter
bekwam. Op hem mag men 't bekende woord toepassen: Karel had immer diens
waerdig geschenen, had hy dien niet bekomen. Dezelfde vorst, die zynen vader zoo
veel spels had opgeleverd, heerschte in Frankryk voort, dezelfde Lodewyk de XIde,
die helsch verraed onder bedriegelyke vormen wist te verbergen. Frankryk brouwde
ook den zone van Philips den Goede veel kwaeds, doch vond in dezen eenen duchtigen
tegenstrever.
Men maelt hem af als eenen vriend van trouw, gerechtigheid en kuischheid, welke
laetste te zelden aen hoven in eere staet, en by voorbeeld door Frans den Iste van 't
fransche hof verbannen scheen. Geen wonder dus, dat Karel matig was. Tegen alle
vermoeienis opgewassen en verhard, waekzaem en gestreng, toonde hy zich ten
minsten een tydlang goed en menschlievend vooral jegens den arme. Maer toen hy
zynen vader opvolgde, werd hy styfhoofdig, trotsch, dwingelandsch, aenmatigend;
hy schreef zich zelven alles toe, offerde alles op aen den verblindenden titel van
overwinnaer, dien hy najoeg. Bekennen moet men nogtans, dat hy den kunsten niet
vyandig was. Wy kunnen hem in sommige punten met Napoleon vergelyken; maer
het einde zyner loopbaen was gelukkiger, dan dat van den balling op St Helena. Hy
vond in den stryd voor Nancy den dood.
Men begrypt, dat Gent niet altyd het hoofd voor hem in den schoot wilde leggen.
In de voorgaende eeuwen zien wy dikwyls onze graven
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
170
met het volk in stryd, het zy uit eigene beweging, of aengestookt door den vreemde,
het zy het volk te wapen vloog ter verdediging zyner rechten en voorrechten. Vele
bestempelen deshalve, doch met onrecht, de oude Gentenaren met den schandenaem
van woelig. Menig naprater, die het ergste liefst denkt, doopt elken opstand dezes
nyverigen volks met den name van oproer. En op welken gronde toch? Zonder innige
kennis der wederzydsche betrekkingen en rechten van Vorst en Volk dier dagen,
zonder zelfs de chronykschryvers te kennen, die ons het tafereel dier tyden van veelal
franschgezinde onderdrukking hebben medegedeeld, zonder te denken, dat in vroegere
eeuw de chronykschryver het onderlinge verband der oorzaken en gevolgen niet eens
wist na te gaen; zonder vooral te overwegen, dat sommige stukken, waerop ons
oordeel over die ongelukkige verdeeldheden berusten moet, nog in 't stof buiten's
lands verschuilen of binnen's lands minder bekend, ja voor eeuwig verloren zyn.
Welaen! wy zullen in dit gewichtige pleit eene veelafdoende getuigenis laten
gelden: namelyk die eens geschiedschryvers, die op Meyerus voetstappen moedig
voorttrad, en uit echte oirkonden, uit arschiefstukken het oordeel opmaekte, dat hy
over het verledene streek.
Wy bedoelen hier David Lindanus, die onder Albert en Isabella een boek over de
stad Dendermonde schreef (1612), en wien die stad onlangs een borstbeeld heeft
gewyd. In den brief, die de zending zyns uitmuntenden werks aen 't Gentsche
Magistraet vergezelde, drukte hy zich volgender wyze uit: ‘Onze voorzaten zyn
machtig door hunne welvaert, geducht door hun vermogen, en beneden geen volk
der aerde door hunne heldhaftigheid geweest. Dit heeft de afgunst hunner naburen
en den argwaen des vorstendoms opgewekt; dit heeft ze in oorlogen gewikkeld, door
hen op verscheidene tydstippen, en (zoo als 't gaet) met afwisse-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
171
lende fortuin gevoerd. Vele schryvers hebben hunne nachtwaken den uitslage dier
oorlogen toegewyd; doch de meesten hebben in 't uiteenzetten van derzelver oorzaken
gedwaeld, dewyl zy iedere trotsing tusschen vorst en volk met den naem van oproer
bestempelden en hunne legers dus op eenen doolweg brachten. Hun alleen, die meer
aen de waerheid dan aen partyzucht gehecht zyn, laet ik ter uitspraek over, wat ik
ter wederlegging der vooroordeelen zulker schryveren heb verricht, en wel ten
opzichte van Lodewyk Van Maele, Philips den Goede en den aertshertog
Maximiliaen.’
Twee en eene halve eeuw zyn sedert dien over ons Vaderland getrokken, en nog
zyn die historische vooroordeelen niet uitgeroeid, tegen welke de doorkundige
Lindanus te velde trok. Sedert hem hebben verscheidene schryvers de geschiedenis
van Nederland, waervan Belgie lang een deel uitmaekte, behandeld; maer de meesten
hunner hebben onder den invloed der prinsen geschreven; anderen in tegendeel
hebben zich tot loftuiters der party gesteld, waertoe zy behoorden.
Maer, ons roept eene andere reuzenfiguer dan Karel de Stoute, - eene reuzenfiguer,
die ons blind schittert, als wy hare schreden tot haer non plus oultre (niet verder)
nagaen. Sedert Carlomagnus tot aen de XVIde eeuw besteeg in Oost en West geen
grooter Keizer den troon dan Karel de Vde. Hy sloot in zyne forsche handen het
zwaerd en den staf. Beschouwd uit het oogpunt der eeuwige zedeleer, die te zamen
vorst en slaef verplicht, is hy zeker verre van steeds onberispelyk te zyn. De groote
staetkundigen, de oppermachtigen der aerde hebben, vroeger vooral, hun geweten
wel eens tot zwygen gebracht. Karels macht, hoe geducht ook, was niet toereikend
om zonder fyngesponnene kunst de verschillende elementen, die hy te bevechten
had, tegen te werken. Onder deze zullen wy er maer
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
172
twee noemen. Hy stelde zich voor, ons land onafhanglyk te maken, en de laetste
sporen onzes vroegeren vassaelschaps met Frankryk te vernietigen. Hier stemde hy
met Arteveldes inzichten overeen, schoon hy elders lynrecht tegen hem overstond;
want terwyl die Ruwaert van Vlaenderen den gemeenten kracht en macht wilde
byzetten, poogde keizer Karel, in tegendeel, die macht te verkorten. Hy wilde onder
zyn scepter geene enkele steden, maer geheele koningryken vereenigen. Hy wilde,
dat in den oceaen zyns onbepaelden vermogens alle leenroerige onderscheidingen
der oude dagen samenvloeiden. En wat hy wilde, dat voerde hy grootendeels uit(1).
Hy had buiten de stoffelyke macht van Frans den Iste eenen zedelyken vyand de
bestryden, die met geenen vorst ten grave zou dalen; maer die zich onafgebroken
van geslachte tot geslachte kon voortplanten, namelyk het protestantismus. Karel
verwon Frans te Pavia. Het protestantismus, te gelyker tyde geestelyke en wereldlyke
macht braverende, liet zich door geene dwangmiddels beteugelen. De veldwinnende
denkbeelden werden door de drukpers verspreid, en het onderzoek des Bybels
voortgezet ten trotse der dreigende Inquisitie.
In Spanje wortelde van ouds dit zoogenoemde geloofsonderzoek. In 1522 zou het
alhier te lande ingevoerd, en in 1550 door nieuwe bepalingen bevestigd zyn. Eenige
onzer steden, ten minste Antwerpen, voor wiens handel die rechtbank over 't vrye
geweten doodelyk geweest ware,
(1) Keizer Karel, zegt Blommaert, volgde hierin het aloude stelsel des huizes van Burgondië:
het vernederen der vrye steden en gemeenten. Eens dat de vrye steden gevallen waren, en
Gent, het laetste bolwerk der Nederlandsche vryheid in 1540 bezweek, begon Philips II zyne
staetkunde ter vernedering der groote feodaelheeren te beproeven. Dan zag men de onderdrukte
stede en de miskende heeren een verbond sluiten, dat de troebels der XVIe eeuw te wege
bracht. (Geschiedenis der Fonteinisten, te Gent, 1847, blz. 51.)
Een veelbeteekende wenk ter opheldering dier onlusten, die de vader eenigszins voorbereidde,
en die de zoon niet kon beteugelen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
173
bleven op het dringend verzoek der inwoneren er van verschoond. Overigens was
de geest der inquisitie hier veel menschlyker, dan in haer geboorteland Spanje: geen
vreemdeling of monnik had er eenigen invloed op(1).
Met dit alles, en wat men hem ook moge te laste leggen wegens politieke
dubbelzinnigheid, is keizer Karel de eenige vorst, wiens aendenken in het harte des
volks is blyven voortleven: hierin gelykt hy Hendrik den IVde van Frankryk. Hy wist
zich populair te maken in den volsten zin des woords. Menige grap wordt hem
toegeschreven in het nog dagelyks by de buitenlieden gelezene volksboek: De vrolyke
daden van keizer Karel. Het is waer, dat Uilenspiegel en de Pastoor van Lapschuere
nagenoeg dezelfde eere genieten; en dat men allen vorsten, hoe stug anders ook, als
hunne grootheid maer verblindt, keurige kwinkslagen toeschryft. Wat vertelt men al
niet van Napoleon? Het volk schynt zyn eigen beeld in den grooten man te willen
hervinden. Het gezicht van Karel den Vde is streng, maer het laet zich niet betwyfelen,
of de keizer, die de vrankheid, de eenvoudigheid onzer vaderen beminde, en zich
naer de tael en zeden zyner volkeren plooide, moet ten minste eenige der hem
toegeschrevene Vrolyke daden verricht hebben. Ook bezat hy ten volle des volks
vertrouwen.
In zyn eigen land kwam hy, zoo men weet, in 1540, in onmin met de Gentenaren,
die geene hoegenaemde overeenkomst op 't punt hunner rechten en voorrechten
verstonden, en hem de hulp, die hy tegen Frankryks inpalming noodig had, stoutweg
weigerden. Van beiden kanten kwam
(1) Mertens et Torffs, Geschiedenis van Antwerpen, IV, d. 288; dit nauwkeurige, waerheidlievende
werk, dat eerst met zeven 8o boekd. volledig zyn zal, is het voornaemste historiewerk, dat
de vlaemsche letterkunde tot dus verre opleverde. Dit boek is voor 't volk geschreven uit
liefde voor vaderland en vorst.
Van Meteren, die, zoo men weet, Spanjen geen genegen hart toedroeg, brengt overdreven
de slachtoffers der Inquisitie op honderd duizend (boek I, blz. 56).
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
174
de zaek tot het uiterste. De buitensporigheden eeniger woelmannen bestrafte de
opgewondene keizer met eene strengheid, die naer verbitterde wreedheid zweemt.
Politiek kwam daerby meer dan rechtvaerdigheid in 't spel: de stad, die men het
laetste bolwerk der Nederlandsche vryheid genoemd heeft, bezweek. De man, die
zich met zekeren vaderlandschen trots burger van Gent teekende, vergat, dat hy er
by algemeene toejuiching geboren was: hy was een ondankbare zoon jegens de
moeder, die zyne geboorte zoo blyde had gevierd(1).
Onder 't spaensche bewind had Gent moeten dulden, dat er haren ouden keizer,
maer niet haren geliefkoosden held, een standbeeld op de Vrydagmerkt werd
opgericht: het eerlooze geslacht der sans-culotten, voor wie keizer Karel een keizer
was, wierpen het te gronde.
Boven den vorst, boven den keizer verhief zich Karel als wetgever, en regeerde
dus, lang nadat hy van den troon afgetreden was, nog over Belgie. Hadde de fransche
omwenteling niet de byl aen den wortel des door hem geplanten booms gelegd,
wellicht overlommerden ons thans nog diens takken. Er zyn ten minste vele zyner
instellingen, die den toets van byna drie eeuwen hebben doorstaen, een merkwaerdig
iets in onzen tyd, waer het fransche volk, dat eens Napoleon tot wetgever had, zyne
hoofdinstellingen, zyne wetten en modedrachten even lichtzinnig als een weêrhaen
verandert.
Zoo als hy 't zelf by 't neêrleggen des scepters ge-
(1) Alle geschiedschryvers zyn het eens, om hem die politieke ondankbaerheid te laste te leggen,
zoowel Robertson als Papendrecht, de kanonik de Smet, Moke, en die men hier voor allen
had moeten noemen, Steur bekroond door de Brusselsche Academie voor zyn Mémoire sur
l'insurrection de Gand de 1539.
De archivist Gachard verzamelde al de daertoe betrekkelyke bewysstukken in een 4o boekdeel,
behoorende tot de uitgaven, welke de koninglyke commissie voor 's lunds geschiedenis tot
stand brengt.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
175
tuigde, was keizer Karel door vele lastige reizen op zee, door zoo vele langdurige
stryden tegen elementen van allerlei aerd, letterlyk gebroken: het is zyner afgestormde
ziele toe te wyten, dat hy de Nederlanden aldus aen zynen spaenschen zone overliet.
En in der daed, dat was de slechtste gift, die hy den Nederlanden by zyn politiek
testament kon overmaken. Ook mocht hy, by zynen troonafstand, geleund op de
schouders des prinsen van Oranjen, met rede zuchten, gelyk deze in zynen doodstuip:
‘O God, heb medelyden met my en met dit arme volk!’
Het bestuer zyns zoons Philips des tweeden diende om dat zyns vaders, hoe
eigendunkelyk het ook moge geweest zyn, te doen bejammeren. Vreesselyk was de
halfgodsdienstige, halfstaetkundige storm, die over het eenzame graf des keizerlyken
monniks in het klooster van Sint-Just henenbruischte! Woedend waren de
donderslagen, dit uit het Escuriael naer de Nederlanden overvlogen!
Alvorens wy onze droevige blikken van dit monniksgraf aftrekken, willen wy eene
karakterschets diens grooten keizers mededeelen.
Een hollandsche geschiedschryver, Simon Styl, wien niemand doorzicht in
staetzaken, noch waerheidsliefde betwisten zal, schilderde met eenen krachtigen
penceeltoets der volkeren lotgevallen en omwentelingen, en de doorluchtige mannen
van onderscheidene natiën, vooral der zyne. Het zy hy love of lake, hy is eenvoudig
waer zonder grootspraek. Die geschiedschryver laet ook den Gentenaren, die in 't
beloop dezer verhandeling een paer malen onder onze pen gekomen zyn, in staetzaken
ten volle recht wedervaren, al getuige hy (bladz. 78), dat zy door zekere woestheid,
niet ongelyk aen het gedrag der Engelschen, dikwyls hunne beste daden hebben
ontluisterd, ‘zoodat zy wel eens den naem van woeste, eer dan die van woelige
Gentenaers zouden verdienen, en men hun dus by uitbrei-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
176
ding de oude rechtspreuke zoude mogen toepassen’: ‘Het uiterste recht is den uitersten
onrechte niet geheel en al ongelyk.’
Ziet hier hoe Simon Styl onzen Gentschen inboorling beoordeelt:
‘Karel de Vde was in der daad een groot man: hy zou het ook zonder zyn verhevenen
rang geweest zyn, omdat zyne bekwaamheden natuurlyk waren. Zyne staatkunde
evenaarde zynen oorlogsmoed, zyne wakkerheid is onbeschryfelyk; en hoe de
Fransche schryvers dit ook trachten te bewimpelen, hun koning Frans de Iste was in
vorstelyke deugden geenszins met hem te vergelyken. Hy was een Nederlander, en
zyn levensloop kan ons overtuigen, dat het nederlandsche karakter door zyne
aangeborene bezadigdheid niets behoeft te verliezen van dat vuur, hetwelk tot de
uitvoering der gewigtigste zaken vereischt wordt. Het schittert by vlugger geesten
bevalliger aan alle zyden uit, maar het blyft ook zwakker, omdat het in geen brandpunt
verzameld wordt. Onze keizer, die al zyne bekwaamheden tot een nuttig einde wist
te vereenigen, was dus alleen tegen François den Iste, Hendrik den VIIIste, den kardinael
Wolsey en den Paus te samen opgewassen. De heerschzucht, die altyd de zwakheid
van groote vorsten is, was ook de zyne, en het is zeker, dat de Nederlandsche
privilegiën daartegen eene zwakke borstweer verstrekten; maer zyne heerschappy
viel, naar het schynt, den onderzaten dragelyker, omdat hy bekwaam was dezelve
met wysheid te onderschragen. Hadden zyne wyduitgestrekte oogmerken hem niet
in zoo vele oorlogen gewikkeld, nu tegen Frankryk en Engeland, dan tegen den
kerkelyken Staat in Italie, ja dikwyls tegen de Turken, mogelyk zouden de
Nederlanders, die hy als zyne landslieden beminde, onder zyn bestier gelukkiger
geweest zyn. Vele zyner instellingen bewyzen, dat hy de deugden en gebreken van
onzen land-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
177
aard grondig kende, en er gepaste maatregelen ten algemeenen nutte naar wist te
nemen. Maar hy werd te veel afgetrokken, om op alles behoorlyk acht te geven, en
niet tegenstaande zyne onmetelyke rykdommen, was het steeds uit gebrek aan geld,
dat hy zich genoodzaakt vond de Hollandsche en Brabandsche (Belgische) steden
door zware beden uit te putten; ja, hetgene nog erger was, den koophandel aldaar
door schadelyke belastingen te stremmen. Men leest met verontwaardiging, dat de
Staten om dat juk eenigszins verligt te zien, tot zyne ambtenaars door vleieryen en
geschenken hunne toevlugt moesten nemen. Had hy nog, toen hem de wisselvalligheid
van het oorlogslot begon te vervelen, zich kunnen vergenoegen met het gerust bestier
van zyne eigendommen, had hy moed genoeg gehad, om zyn verkregen geluk te
genieten; zyne natuurlyke bezadigdheid, zyne wysheid, zyn geslepen oordeel zouden
hem te stade gekomen zyn, om zich by de late nakomelingschap zoowel onder de
beste vorsten, als onder de roemruchtigste overwinnaars, den eersten rang waardig
te maken.
De vryheidlievende Nederlanders, hem boven anderen aangenaam, zouden hem
overtuigd hebben, dat de belangen van zulk een vorst, als hy wenschte te zyn, nooit
kunnen onderscheiden zyn van de belangen des volks, dewyl zy van beide zyden op
de algemeene welvaart uitloopen.’
Tot dus verre de hollandsche geschiedschryver, die op het einde der vorige eeuw
bloeide.
De Engelsche predikant Robertson heeft Karel den Vde een onsterflyk gedenkteeken
opgericht in de uitgebreide levensbeschryving, die hy er van opgehangen heeft, en
die om zoo te zeggen het prachtige voorportael uitmaekt van Schillers werk over de
onlusten der Nederlanden, onder Karels zoon uitgebroken.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
178
De groote keizer moge in Belgie overal elders, dan in zyne geboortestad een
standbeeld bekomen: wie zou den doorslepenen staetsmanne, den wakkeren
krygsmanne die eere durven betwisten?
Toen in 1810, onder de fransche overheersching, een rhetoryk van Aelst den
belgischen dichteren het bezingen der Belgen moedig ten pryskamp aenbood, nam
een zoon van Gent, door eene zuivere vaderlandsliefde tot het verheffen onzer oude,
dan verdwenene onafhanglykheid aengespoord, de lier des franschen dichters De
Lille in de hand. Die Gentenaer hiet Ph. Lesbroussart: hy vergat den keizer niet, dien
Gent niet bemint, maer wel bewondert.
De volgende plaets naer dien laureat overgebracht, moge de ingespannene aendacht
des lezers een oogenblik verpoozen.
In 't eind ziet Gent den held, den grooten man zich heffen,
Die Romen ondersteunde en kon met siddring treffen,
Bekamper van François en schrik van d'Adelaer;
De rechter en het beeld der bange vorstenschaer.
Zyn staetkunde, overwolkt en eindloos uitgespannen,
Deed Belgie dienen tot gelukkige oorlogsplannen.
Hy kromde, in Malborgsveld, der Saksen fieren telg
Den stouten nek voor 't heir van dappren Wael en Belg;
Het roemryk Vlaenderen gehoorzaemde aen de wetten
Des helds, dien Pavia de lelie zag verpletten;
Als hy, tot eigen leed en tot des menschdoms straf,
Den teugel van 't bewind in vloekbre handen gaf.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
179
XVII
Jacob de Meyer.
Blinke uit de fakkel trouw ontstoken
Door onzer vaedren nyvre hand:
Te lang reeds treurde zy verdoken;
Zy overglanze 't vaderland!
Zy plaetst, wat eeuw by eeuw vervlogen,
Die weder glansryk voor onze oogen,
By 't deinzen van der tyden nacht.
Zy blyven kindren, die door pennen
Der wyzen, de eer niet leeren kennen,
De daden van het voorgeslacht.
(VAN DUYSE.)
De wieg aller volken verschuilt in het duister: dit plechtig geheimzinnige is den
vindingen des volks dienstig. Van daer de dichterlyke verhalen, die men al dadelyk
ook in onze geschiedenis ontmoet, wanneer het halfhistorische tydvak niet alleen
reuzen ziet optreden, maer zelfs reuzenachtige peerden, die aen 't buitegenwone beeld
hunner ridderen beantwoorden.
Zoo vertoont zich voor onze oogen, in een dichterlyk kleed, de beroemde roman
der onvergetene vier Aymons-of Heemskinderen, die ongetwyfeld zyn bestaen aen
echte ge-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
180
beurtenissen te danken heeft, maer die, door de verhitte verbeelding opgeluisterd,
tot verbazende evenredigheid is uitgezet.
Zoo ziet men vlaemsche trouw, standvastigheid en heldenmoed reeds in de
fabelachtige gevallen van Lyderik de Buck, als deugden van ouds der natie eigen,
verpersoonlykt.
Maer de Sage of wonderdadige volksvertelling, uit een dichterlyk gevoel geboren,
hoe aengrypend zy ook moge wezen, voldoet weldra by doorgezette ontwikkeling
des volks, den strengeren geesten niet, die voor alles de naekte waerheid willen
kennen, en de geschiedenis, aenvanglyk de vertellende grootmoeder voor het latere
geslacht, tot eene stellige, beredeneerde wetenschap willen brengen.
Al vroeg, toen nog het heilige wonder der drukkunst niet bestond, toen er nog
weinigen, vooral onder de wereldlingen of leeken, met de niet min wondere
schryfkunst bekend waren, had men zich in onzen lande op het aenteekenen en
byeenverzamelen der gebeurtenissen toegelegd. De Chronyk werd in de kloosters
geboren - de Chronyk, die dag voor dag het voorgevallene verhaelt, gelyk men ze
nog in onze almanakken, by uittreksel uit de dagbladen, ontmoet. Zy werd gelyktydig
en onder een dak met de legende afgeschreven, en even als deze, volgens den geest
der eeuw, met verdichtingen doormengeld.
Reeds had Costers kunst byna eene halve eeuw de fakkel des onderzoeks ontstoken:
maer nog niemand was er door de Voorzienigheid in onzen lande geroepen om de
echtheid onzer chronyken op den toets te stellen.
Jacob de Meyere (bekend onder den latynschen naem van Meyerus) was de man
tot die schoone taek bestemd. Te Vleteren (een paer uren van Belle, thans in
Fransch-Vlaenderen gelegen) werd hy in 1491 geboren. Vleteren is een arm dorpjen,
en zyne ouders zullen er niet ryk geweest
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
181
zyn. Een welgegoede geestelyke raedde des jongelings vernuft. Jacob, in
kloosterscholen ter latynsche tael-en letterkunde opgeleid, werd door dezen geestelyke,
die hem beschermde, naer Parys gezonden om er de scholen van wysbegeerte en
godgeleerdheid te bezoeken. De Meyere wist zich, te midden eener te dikwyls woelige
jeugd, als een echte Vlaming te gedragen: want hy stelde zyne zelfswaerde hooger
dan allerlei uitspattingen, ten minste boven alle tydverspilling.
Wie weet, wat aldaer zyn zucht naer een vaderlansch offer deed ontwaken? Wellicht
was 't in 't aenschyn van dien Louvre, waer Philippe-le-Bel de dochter van onzen
grave Guido, de ongelukkige Philippine, verraderlyk deed opsluiten, dat de Meyere
de grootheid des vlaemschen volks, ter vaderlandsche wrake opgestaen, hoorde
miskennen? Wellicht hoorde hy er Artevelde, als een lagen weêrspannigen
bierbrouwer verguizen, en besloot hy, de arme scholier, eenmael hunne nagedachtenis
te wreken.
Na loffelyk volbrachte stúdiën stelde zyn beschermer hem voor, Italië te bezoeken.
Met eenen schat van kennissen verrykt, der latynsche tael-en letterkunde volmachtig,
wachtte hem te Rome kunstvermaek en eer. Maer reeds dan schynt zyn kiemend
ontwerp bestaen te hebben: de vaderlandsche chronyken op den toets te stellen; het
kleine dorpjen, waer hem zyne ouders afwachtten, gold hem meer dan de eeuwige
stad met al hare pracht, met al hare wonderen. De kennissen die hy te Parys had
ingezameld, wilde hy voor 't vaderland benuttigen.
Even als zyn beschermer, behoorde zyn peter tot den geestelyken stand, dien de
Meyere ook verkoos. In afwachting, dat hy de noodige bouwstoffen tot eene
geschiedenis van Vlaenderen wyd en zyd mocht verzameld hebben, ontsloot de
kundige latynist eene studieschool binnen Ypere,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
182
waer hy buitengewoonen byval ontmoette. In St.-Donaeskerk te Brugge tot kapellaen
benoemd, richtte hy aldaer eene dergelyke school in, en werd zelfs de lettervriend
van den doorluchtigen Rotterdammer, Erasmus. Nu ontwaekte zyne letterzucht te
zamen met zyne vaderlandsliefde levendiger dan ooit in de stad, waer de namen van
Breydel en Pieter de Coninck nog op de lippen der chronyklezeren niet gestorven
waren. Vreemd aen de godsdiensttwisten, die eerlang ons ongelukkig land zouden
beroeren, was de liefde voor de vaderlandsche geschiedenis hem de godsdienst, dien
hy beöefenen en van zyne smetten zuiveren wilde. Hy besloot zyne lessen voortaen
niet meer alleen tot zyne schoolleerlingen te bepalen, maer die tot alle zyne lezers
uit te strekken. Hy zou de talryke oirkonden door steden, kasteelen en kloosters
bezeten, waer die perkamentschatten niet gewaerdeerd wierden, opsporen, nagaen
en tot zyn werk benuttigen, al moest er ook zyn gansch leven aen besteed worden.
Wie zal ons verklaren met hoevele moeilykheden en tegenkantingen de yverige
reiziger te worstelen had? Men begrypt gereedelyk, dat de kloosters zyn habyt
gemakkelyker welkom groetteden, dan de kasteelen en de steden. Zyne godvrucht,
die zich dikwyls in latynsche hymnen lucht gaf, was bekend; maer de vaderlandsche
pelgrim, die den reisstok in de hand had genomen om de waarheid uit den put des
tyds te doen verryzen, heeft zich ongetwyfeld niet zelden de mededeeling van charters
zien weigeren, die over sommige zaken van steden of groote huizen een gevreesd
licht konden werpen.
Tot dus verre was de geschiedenis schier uitsluitend door de belanghebbenden in
dorren chronykstyl opgesteld: thans zoude een onpartydige rechter optreden, en
eeniger wyze tusschen het verledene en de toekomst zetelen. Het verledene zou hy
beoordeelen - ten minste naer waerheid
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
183
vermelden, en hierdoor lessen voor de toekomst bereiden. Waerlyk eene schoone
taek!
Hy liep drie eeuwen de denkbeelden eener gezonde critiek vooruit: hy bezat den
moed om de echtheid der gebeurtenissen uit loutere bescheeden op te sporen. De
archieven waren voor hem de hoofdbron dier wetenschap, die den mensch tydgenoot
maekt der verledene eeuwen.
Ondertusschen bereidden zich ook voor Belgie langzamerhand de gewichtigste
gebeurtenissen. De zaem staetkundige en godsdienstige vuerberg Duitschlands begon
in de ingewanden der aerde te ontwaken: de hervorming had heuren eersten kreet
aengeheven, die eerlang van de oevers des Rhyns tot die der Schelde wêergalmen
moest. Meyere beval de kerk aen God, en wydde zich by voortduer aen zyne taek.
De perkamenten, die in 't stof gezonken lagen, zocht hy rusteloos op, de
langvergetene schriften doorlas hy; en telkens als de hemel hem de verrassing eeniger
ontdekkingen had vergund, keerde hy naer zyne haerdstede terug, om, als 't ware,
op zynen schat te broeien, alles nauwkeurig te wikken en te wegen, het echte van
het valsche te scheiden, en de lyn uit te slaen, die voortaen het ryk der waerheid van
't ryk der middeleeuwsche fabelen af zou perken.
Wat ontbrak er nog zynen wenschen? Die ruste vol waerdigheid, die den zelfdenker,
verre van de wereld, te inniger met de waerheid, die dochter Godes, vertrouwd maekt,
en hem toelaet het tooneel des verledens weder voor onze oogen op te trekken. De
kapellaen van Sinte-Donaes werd tot pastoor van Blankenberge, een dorpjen even
nederig als zyne geboorteplaets, benoemd. Schoon hy zich meest te Brugge schynt
opgehouden te hebben, om er, te midden der letterschatten in die oude stad aenwezig,
zyn groot werk voorttezetten, zal hy zeker menigmael, aen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
184
't strand des Oceaens te Blankenberge eenzaem, met God en zyne godsdienstige ziele
gezeten en er zich in vaderlandsche bespiegelingen verdiept hebben. Daer heeft hy
vast menigmalen voor zyn dierbaer land tot hem gebeden, die het lot der volkeren
in zyne hand houdt. De zestigjarige gryzaerd, gebroken door den arbeid, nog meer
dan door de jaren, stierf zachtekens in 1552.
Het was hem niet vergund zyn werk te voltrekken: het loopt van den jare 446 tot
het einde der regering van Karel den Stoute (1476); en verscheen later (1661), dank
zynes neefs zorgen, doch door de spaensche censuer verminkt! Zy dorst de klauwen
slaen aen den arbeid des mans, die even standvastig als belangloos, der waerheid
alleen offerde, en zich zelfs afkeerig van elker opdracht toonde, uit vreeze, dat zulks
zyns geestes onafhanglykheid wellicht had kunnen verdacht maken. Hy verklaerde
immers, dat hy alle fabelen als zoo vele klippen schuwen wilde, en dat hy de pen
niet uit prael- maer uit waerheidzucht had opgevat.
Het eerbiedwaerde gebeente des latynschen letteroefenaers, des doorgeleerden
studiemeesters, des godvruchtigen priesters, des ridderlyken historiekundigen werd
te Sint-Donaes met een grafschrift vereerd, dat men thans vruchteloos zou zoeken.
Den vader der vlaemsche geschiedenis ryst geen enkel eeresteentjen; maer een
der afstammelingen der geleerde Godefroys (vroeger wetenschapswege erfelyke
archivisten van Ryssel), de heer Ch. Godefroy te Parys, houdt zich sedert verscheidene
jaren bezig met eene vertaling van Meyerus' latynsche jaerboeken van Vlaenderen,
die hy met aenteekeningen verryken zal.
Hierdoor zullen ook de Franschen algemeener met Meyerus bekend worden, en,
bezitten ze zyne onpartydigheid, hem meer dan eens recht laten wedervaren, wanneer
hy by 't nagaen der staetkundige oneenigheden tusschen Vrank-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
185
ryk en Vlaenderen ontstaen, den afkeer niet vermaskert, dien hy voor vreemde vorsten
gevoelde, telkens dat zy ons door de tusschenkomst der van hun afhangende graven,
wilden overmeesteren. Zwaer weegt in de weegschael der geschiedenis het oordeel
des eerwaerden mans, die een priester der geschiedenis was. Hy aenzag haer als de
zuster der poëzy, welke de namen der helden voor den ondergang bewaert, de
voetstappen des menschdoms nagaet, en van welke Helmers getuigt:
Hij kent haar Godheid niet, die 't juk haar wil doen dragen.
Neen, onweêrstaanbaar sterk als Niagara's val...
Blyft zy, steeds ongeschokt, des aardrijks leermeestres,
Uw regtster, volken, en, monarchen, uw godes!
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
186
XVIII
De Staet en de Burger.
Wat kan des vaders arbeid gelden,
Als 't kind de vruchten niet bewaekt?
VAN RYSWYCK, de generael Van Meerlen.
Een volk moet zyn geluk weten te zoeken in het genot, dat op den duer den mensch
gelukkig maekt. Een welingericht huisgezin zal elken volke hierin ten richtsnoer
verstrekken. De welverstane vryheid ligt er niet aen banden, maer regel en wet
handhaven de onderhoorigheid by allen, die onder 't hoofd des huisgezins staen. Alle
leden dezes huisgezins moeten zich bevlytigen tot zyn instandhouden, tot zyn
vooruitgaen. Orde, werkzaemheid en iever zyn de zuilen, waerop het burgerhuis rust,
even als landbouw, handel, nyverheid de zuilen zyn van het staetsgebouw.
Vergeten wy echter niet wat het Evangelie zegt (het Evangelie, die goddelyke bron
van reine zedeleer, en dus van waerachtig geluk): ‘Niet van den broode alleen leeft
de mensch (Matth., IV, 4).’
Zoo ook een huisgezin, zoo ook een volk.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
187
Voor alles moet er de kunstzin en door dezen de zedelyke zin aengekweekt worden.
Voortreffelyk heeft, onzes inziens, de keulsche Zangmaetschappy
(Mânner-Gesang-Verein) dit in hare zinspreuk uitgedrukt:
Durch das Schöne stets das Gute.
(Door het schoone steeds het goede.)
In der daed, het schoone geleidt tot het goede, en het goede geleidt tot God, tot de
bronne van alles wat den mensch in 't genot der deugd reeds op aerde kan gelukkig
maken en verzaligen.
Het is de plicht des Staetsbestuers, even als die des hoofds van een huisgezin, niet
alleen alles wat tot stoffelyke welvaert, tot roem eener natie kan strekken, te
bevorderen, maer ook om alles, wat tot wetenschappelyke aenwinst, tot
kunstverhooging, tot geestverheldering, tot veredeling des gemoeds, tot zedelykheid,
tot christelyke wysbegeerte, met éen woord tot ware verlichting kan strekken, altyd
en alom waer het zyn kan, te verspreiden, en dus aen de poogingen van weldenkenden
de hand te leenen, en door 't bevorderen van wettelyke inrichtingen vooruittestreven.
Elk weldenkende vader des huisgezins herinnert gaerne zyne kinders aen zyne
voorouders. Met zichtbaren dank spreekt hy van de vlyt zyner ouderen, niet alleen
om, zoo men zegt, zyne kinders optevoeden of groot te kweeken, maer ook om hun
alles te doen behartigen, wat tot de ontwikkeling hunner lyfs- of zielvermogens kan
dienen. En heeft die vlyt zyner vaderen zich, door een genadig voorrecht des hemels,
tot het beoefenen van kunsten en wetenschappen uitgestrekt; hebben zy min of meer
roem by die beoefening ingeöogst, of hebben zy door wysheid of bezondere deugden
uitgeblonken, met hoe veel fierheid toont dan de vader hunne portretten aen 't jeugdige
kroost: want
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
188
hy is bewust, dat de vereering van brave, van verdienstelyke mannen tot het goede
en edele opwekt. Indien nu een zyner voorzaten den roem, de welvaert of de vryheid
des lands met de pen of den degen in der hand verweerd heeft, o, dan is den
huisgezinne zyne nagedachtenis heilig; dan gaet zyn naem als een adelsbrief, als
eene vrome overlevering, van kinde tot kinde over. Een weldenkende vader weet,
dat een ledige zak, gelyk Franklin zegt, moeielyk recht kan staen. Hy zet de leden
des huisgezins aen, om door eigene geestinspanning, zich eens eenen stand in de
maetschappy te bezorgen, en de spaerzaemheid als eene vaste inkomst te beschouwen.
Ook op den Staet drukt de plicht van de geschiedenis te verspreiden: het zy door
het bewaren der voorvaderlyke gedenkteekenen, het zy door het oprichten van
sprekende geschiedenissteenen ter eere van groote mannen en vrouwen, waerop reeds
het kind dierbare namen leert lezen; het zy door het aenwakkeren van schryvers, die
de geschiedenis tot eene leerschool van vaderlandsche gevoelens trachten te verheffen.
Op deze schryvers drukt de plicht, ter hoogte hunner zending te ryzen, en den volke
het diepe gevoel zyner onafhanglyke zelfwaerde in te prenten.
De Staet aenziet het nog als eenen plicht voor de stoffelyke welvaert des lands te
zorgen, en beurtelings zoowel in de behoeften van 't algemeen, als in die der lagere
klassen te voorzien. Yzeren wegen, algemeene spaerkassen en pensioenkassen voor
werklieden zyn middels ter verwezenlyking van dat doel.
Wy spraken van de geschiedenis als van eene leerschool vaderlandscher gevoelens:
trouwens de geschiedenis is geene lofrede: onze vorsten hebben niet altyd den scepter
gansch vry van den vreemde in der hand gehouden, niet altyd wys en voorzichtig
gehandeld; zy zyn niet altyd vaderen des volks geweest. Zy hebben fel te worstelen
gehad
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
189
met de aenmatigingen van vreemden, of zyn dikwerf door hunne inblazingen van 't
pad der gerechtigheid geraekt. Onze voorvaders hebben niet altyd in alles klaer
gezien, niet altyd den inblazingen van woelgeesten wederstaen. Van eenen anderen
kant, hebben de donkere tyden, die zy beleefden, en de invloed van denkbeelden uit
den vreemde, waeronder zy stonden, dikwyls hunnen vooruitgang belet.
Hunne mistastingen, hunne verkeerde stappen kunnen en moeten ons tot lesse
verstrekken; vorsten en volken kunnen er by leeren: want de tyd is over, waerop de
geschiedenis alleen uit vleizucht voor vorsten en grooten scheen geschreven te
worden. Het volk kan nu ook groot zyn.
Dan, zetten wy onze gelykenis van den vader des huisgezins en des States voort.
Beide moeten zich der gezegde Evangeliespreuke herinneren, dat de mensch niet
alleen van den broode leeft: de opvoeding en het onderwys, dat de opvoeding voltrekt,
zyn beide plichten voor den huisvader jegens zyne afstammelingen. Het onderwys
moge, krachtens de wetten, vry of onvry zyn, het is en blyft de plicht des Staets om
daer, waer de ouders den State hun vertrouwen willen schenken, het onderwys te
regelen en te steunen (daer, waer er wellicht zonder dien onderstand geen onderwys
zoude bestaen). Het bestuer moet dus niet alleen in de dorpen voor het onderwys
zorgen, het moet de geleerdheid zoowel in de middenscholen (Athenaea) als in de
hoogescholen (Universiteiten) begunstigen. Eene zaek van zulk een levendig belang
verdient alom, waer het onderwerp den State tot plicht wordt gemaekt, door goede
wetten geregeld te worden.
Het behoort niet tot ons bestek, de onderwysgestichten, door den Staet beschermd,
ingericht of bestuerd, na te gaen, en nog minder ze op den toets te stellen: wy zullen
ons
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
190
liever een oogenblik met eene staetsinrichting bezig houden, die zeker de goedkeuring
van allen zal wegdragen, in wier boezem een menschenharte klopt. Wy bedoelen de
Verbeteringschool voor arme kinderen te Ruysselede in Westvlaenderen tot stand
gebracht.
Men heeft er te rechte van gezeid: de medelydende mensch biedt er den armen
hulp; het medelydende bestuer biedt hun den middel aen om die te kunnen missen:
het geeft hun onderwys, nyverheid en werk.
Van de statie van Bloemendael af, tot op een klein kwartier uers van der school,
volgt men den nieuwen en gemakkelyken steenweg van Thielt, aen de boorden beplant
met berken-, dennen en wilde kriekelaersboomen. In den beginne der baen biedt het
oord het onvruchtbare en arme uitzicht der heiden van dit district. Naer mate men
de colonie naderkomt, verandert het tooneel. Uitgestrekte rogge- en garstevelden,
overheerlyke klaverbeemden doen u wanen, dat gy hier op eenen gansch
verscheidenen bodem wandelt: zoodanig werd er na twee jaren arbeids de zandige,
dorre grond door de colonie omgeschapen. Sedert 1850 is de inkomst des eigendoms
er viermael aengegroeid, en in de laetste landbouwkundige tentoonstelling te Brugge,
heeft de Verbeteringschool met haer schoon vlas zeven medaliën bekomen, en de
landbouwkundige decoratie voor den overste des bouws behaeld. Ryke eigenaers
van de omstreken hebben ook de hand aen 't werk geslagen: die vereenigde
werkzaemheid zal die streek spoedig waerdig maken nevens Vlaenderens vruchtbare
velden te liggen, waer zy zoo erbarmelyk by afstak. Wie die streek ziet, zegt
onvrywillig tot zich zelven, dat men denzelfden uitslag zou verwerven, indien men
dergelyke inrichtingen in de Kempen en in 't Luxemburgsche kon aenwinnen. Welk
een uitslag, ten heile zoo veler bedrukten en noodlydenden!
Het gebouw en de hof der school zyn eenvoudig, maer
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
191
doelmatig: de eetzael der colonisten is van eiken tafelen met yzeren pooten voorzien,
waer vyfhonderd kinders kunnen aenzitten. Wy stappen over de beschryving van
keuken en bakkery, om te zeggen, dat de oefeningscour der colonisten van alle kanten
door een gebouw zonder eerste verdiep omgeven is. In dit gebouw staen de vaste
werkhuizen, de smidse, de timmermanswinkel, de wevery, de plaetsen voor snyders,
stroovlechters, schoenmakers, enz., alsmede een voorbatig waschhuis, in afwachting,
dat de school voor meisjens tot stand kome.
Op eenen der hoeken van dit gebouw verheft zich de kapelle, met haer fraei
gebeeldhouwd outer van eikenhout, met hare schilderyen door den minister van 't
Inwendige geschonken. Hoe eenvoudig ook die bidplaets zy, spreekt zy overtuigend
en troostend tot het christenhart. Zoo weldadig was eens de invloed van den
christelyken godsdienst op onze heidensche vaders, als hy hun het licht en het
zieleleven bracht.
Ook de gebouwen der pachthoeve, een langwerpig vierkant van 135 meters breedte
op 200 meters lengte, verdienen de aendacht van elken menschenvriend.
Daer is niets vergeten om weeskinders en landlooperkens door werkzaamheid en
godvrucht gelukkig te maken, om hun de weldaden der zedelyke beschaving, doelwit
aller maetschappy, te doen genieten. De spelen en vermaken zyn geenszins uit dien
gestichte gesloten. De lichaemsoefeningen worden er niet verzuimd, en de muziek
verlevendigt elke plechtigheid by de colonisten. Men leest er op het aengezicht van
groot en klein, dat er algemeene tevredenheid en geluk heerscht. Wie verdere
inlichtingen nopens zulk een allernuttigst gesticht wenscht te ontfangen, dien
verzenden wy naer den Moniteur Belge van den 3den july 1851, waer breedvoerig
over de Verbeteringschool van Ruysselede gesproken wordt.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
192
Hoe diep moet de christen, de burger niet ontroerd zyn, als hy in de byzonderheden
zulker school treedt! Het moge schoon zyn voor een Staetsbestuer uit dorre heiden
lachende velden te scheppen, maer het nog braekliggende vernuft van verlatene of
reeds half verlorene kinders te bebouwen en ten goeden oogste vruchtbaer te maken,
dat toch is ongelyk schooner. Zulke scholen aen te leggen dunkt ons oneindig
verdienstelyker, dan volkplantingen op eenen onvruchtbaren bodem over te brengen;
en wel in der mate schooner en verdienstelyker, als de behoeften der ziele boven de
behoeften des lichaems staen.
Te Ruysselede worden ook de kinders, die eene veroordeeling ondergingen, tot
verbetering ingebracht. Waerlyk, het is beter de misdaed te voorkomen, dan ze te
straffen. Ook schynt voor de oogen der regering de regel tegenwoordig te zyn geweest:
Qui prévient le besoin, prévient souvent le crime.
Wie den nood voorkomt, voorkomt vaek het misdryf(1).
Tot dus verre zagen wy, welke plichten den huisvaderen opgelegd zyn. Beseft
men hieruit niet gemakkelyk, dat des huizes kinderen, geene mindere plichten jegens
hunnen natuerlyken voogd zyn opgeleid? Hebben de onderdanen minder heilige
plichten te vervullen jegens hunnen vorst en jegens hen, die met zyn gezach bekleed
zyn?
Hoe vele rampen, uit wreede vooroordeelen tegen de toovery ontstaen, heeft onze
natie niet onder het bestuer van Albert en Isabella doorgestaen! En toch herinnert
zich het volk die namen met eenige liefde, omdat die vorsten er zich bezonder op
toegelegd hebben den vrede te herstellen en te handhaven in eenen lande, dat voor
en onder de regering van Keizer Karel veel had geleden, maer dat ongehoorde rampen
onder Philips den IIen had doorworsteld.
(1) Men leze in 't Nederderlandsche Jaerboekjen van Gent, 1852, het treffende gedicht over die
Verbeteringschool door Mevrouw Van Ackere.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
193
Tot wat gloeiende erkentenis zyn wy dan heden niet verplicht jegens een Staetsbestuer,
dat, even als het belgische volk vryheid-en vredelievend, allerlei welvaert verbreidt,
dat de trapsgewyze ontwikkeling der vryzinnigste grondwet bevordert en onze
nationaliteit tegen alle schokken uit den vreemde verdedigt; zoo dat ieder Belg
ongestoord aen de algemeene vreugd en in de algemeene smart des lands deel neemt
en den onderlingen broederband vastsnoert onder het leeuwenblazoen des ryks,
vercierd met de schoone zinspreuk: Eendracht maekt macht(1)!
Ja, wy beleven gelukkige dagen, waerin ieder burger, als vaderlander, als Belg,
eenige zelfverlusting mag gevoelen. Maer indien wy, onder zekere opzichten onzen
vaderen vooruit zyn, welke zelven reeds hunnen voorzaten vooruitgestreefd waren,
wy moeten er ons op toeleggen, om ten opzichte van goede trouw, reine
eenvoudigheid, verhevenen godsdienstzin en heldhaftige vaderlandsliefde dier Belgen
waerdig te zyn, die kloek van gestalte, even kloek van geeste waren, die onbedorven
van harte de zelfwaerde der natie schatteden, en niet gedoogden, dat men hunner tael
of hunnen zeden afbreuk deed; mannen, van welken de engelsche dichter Goldsmith
te rechte gezongen heeft:
- Their Belgic Sires of old,
Rough, poor, content, ungovernably bold,
War in each breast, and freedom on each brow.
dat is: ‘Hunne belgische heeren (waren) van ouds ruw, arm, weltevreden,
onoverheerschbaer stout, met heldenmoed in elke borst en vryheidgeest in elken
blikke.’
(1) Van de oudste tyden af, prykte er een zwarte leeuw op gouden velde in Vlaenderens wapen.
Men weet, dat de blazoenen van de oude schilden voortkomen, die ter onderscheiding der
verschillende ridderen verschillig vercierd waren. De graef Philips van Elzatie zon een schild
met dergelyken leeuw prykende aen een vyandelyken prins in 't heilige land ontnomen, en
dien sedert tot landwapen aenvaerd hebben.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
194
XIX
De Boekdrukkunst.
'T was geen vond van lager geest,
Tot hoe hoog de geest moog' zweven;
'T is een adem Gods geweest,
Dat alom bezielend leven!
Menschlyk wat van menschen koomt;
't Godlyke is uit God gestroomd.
TOLLENS.
Het merkwaerdigste pleit, welk ooit in de gansche wereld over eenige ontdekking
heeft plaets gegrepen, is ongetwyfeld dat over de Drukkunst.
Lang heeft men getwist of de eer daervan aen Coster al of niet toe te schryven
ware.
Omtrent het midden der XVIIe eeuw, scheen het recht, dat Haarlem op die uitvinding
wilde doen gelden, in der daed zeer wankelend.
Men beweert, dat de eerste gedachte der drukkunst met het prenten der speelkaerten
geboren zy, die reeds ééne eeuw voor de Drukkunst in zwang waren. Rondom 1440
zoude Coster van daer uitgegaen zyn, om afbeeldingen van heiligen, met den er toe
behoorenden text, in hout te snyden; in der voege, dat zyn werk somwylen tot eene
gansche
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
195
bladzyde beliep; verder nogtans had hy 't niet weten te brengen; doch omtrent dien
zelfden tyde zouden in Duitschland Faust en Schoeffer mede dergelyke proeven
aengevangen en eindelyk, in 1473, zich met Guttenberg van Mentz vereenigd hebben,
om houten door looden boekstaven te vervangen. Guttenberg zoude dus de ware
uitvinder der groote kunst zyn.
Dit stelsel, hoe vurig eens met hand en tand verdedigd, is nu algemeen verlaten:
de Duitschers, schoon men niet zoo lange geleden Guttenberge in gemelde
hoedanigheid een standbeeld hebbe opgericht, verdedigen den kunsteisch hunner
voorgangeren niet langer: ja, zy zelven die hardnekkigst den rechte van Haarlem
hebben tegengestreefd (zoo als by ons de geleerde baron de Reiffenberg, bibliothecaris
der bourgondische boekzael), hebben hun gevoelen moeten opgeven.
Twee punten brachten zulks te wege; eerst het oordeelkundig onderzoek der
historische getuigenissen dier uitvinding en vervolgens het nagaen der eerste
drukvoortbrengsels zelven.
Onder deze laetste behoort het afdruksel van den ‘Spieghel onser behoudenissen’
door Haarlem als een onwaerdeerbaer erfjuweel der natie bewaerd.
Eene nauwgezette studie dezes werks en der oudste oirkonden der drukperse,
voortgezet door de ervarenste mannen in dit vak zoo als een Schinckel, en waeronder
talryke buitenlanders, heeft doen vaststellen, dat Coster de ware uitvinder der
Drukkunst met beweegbare letteren van hout is. Men aenschouwt dit punt thans als
beslist.
De twist gold, zoo men ziet, het vraegpunt: Heeft een Nederduitscher of een
Hoogduitscher die eerekroon verdiend? Altyd moest deze eenen onzer stamgenooten
uit den Germaenschen geslachte toegewezen worden. Thans is zy toegewyd aen
eenen kunstschepper, die tot eene der voor-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
196
malige zeventien provinciën onzes ryks behoorde. Ook wy Belgen mogen dus fier
op dien lauwer zyn.
Door wien is 't dat de nacht der middeleeuw verdween?
Wie schoot het eerste licht door dezen chaos heen?
Het is de Drukkunst, ja! Op onzen grond geboren,
Deed zy van hier haer stem het stervend menschdom hooren.
'T is Coster, Neêrland is 't, die uit den duistren nacht
Der eeuwen, weêr het licht te voorschyn heeft gebracht.
Al wat gy waert, en zyt, al wat gy eens zult worden,
O volkeren, uw stand, beschaving, wet en orden,
Dit alles zyt ge alleen aen Nederland verplicht!
't Was nacht: de Drukkunst kwam: zy sprak, en de aerd' was licht.
Hoe fraei ondertusschen dit laetste dichterlyke beeld zy, gevoelt men toch, dat die
hemelsche vonk der Drukkunst niet eensklaps tot eenen oceaen van licht, tot eene
beschavingszon is geworden; zoodat dit eerste flauwe licht, zelfs in Nederland, op
verschillende punten daervan, slechts opvolgenlyk met der tyd zyne schemering heeft
beginnen te verspreiden.
De eerste weldaed, die Costers uitvinding aen kennis en kunst bewees, bestond
daerin, dat zy de handschriften, die vroeger enkel in de handen van weinigen konden
komen, al spoedig vermenigvuldigde. De geleerdheid, die uit dien hoofde het
monopool van eenigen was geweest, moest zich met den boekdruk uitbreiden. De
schriften der ouden werden gekend, en de goede smaek herleefde met de studie van
grieksche en latynsche meesterstukken. Eene beschaefdere letterkunde ontstond. De
schoolsche smaek van hairklieveryen en spitsvondigheden hield op, en week voor 't
gevoel van het schoone en ware. De theologische twisten verdwenen langzaem voor
't verhevene licht van 't Evangelie, dat, algemeener gekend, alle standen met zyne
koesterende warmte doordrong.
Eens menschen gedachte, door den prenter of drukker verduizendvoudigd, behoorde
thans niet meer aen sommige
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
197
bevoorrechten, maer aen alle tydgenooten, en niet alleen aen dezen, maer ook aen
de nakomelingen. De gedachte was nu onverdelgbaer als de menschenrede, en als
deze, in hare zuivere uitvloeisels van eeuwe tot eeuwe voortgeplant. De ondervinding
van 't eene geslacht was dus voor 't andere niet meer verloren; de bezielde geschiedenis
verdrong de doode chronyk, en werd de eerste wetenschap eens verlichten volks,
daer men in haer niet alleen den polsslag eener afzonderlyke natie, maer den geest
en gang des geheelen menschdoms kan nagaen. Het geloof aen 's menschdoms
vooruitgang verbond zich innig met het geloof aen God zelven, den eeuwigen meester
der tyden: want even als in de geheele natuer wyst die wetenschap in den schakel
der gebeurtenissen den vinger des Heeren aen.
De gemeene man en burger herkenden hunne eigene waerde en begrepen, dat de
adel niet meer bestaen kon by hen, die verklaerden niet te kunnen schryven, omdat
zy edellieden hieten.
De Drukkunst stond dus te rechte van ouds aen 't hoofd der liberale kunsten: ook
waren de mannen, die 't eerst by verschillende natiën als prenters optraden, uitstekende
geleerden en deden zich door zoodanigen helpen, om zoo veel mogelyk hoogst
keurige uitgaven op te leveren.
Zulk een uitstekende geleerde was Diederik Mertens, in Aelst omtrent het midden
der XVe eeuw geboren. Hem komt de roem toe, de Typographia of den letterdruk in
Belgie ingevoerd te hebben. Nadat hy die kunst binnen Venetie aengeleerd had,
keerde hy blyde naer zyne vaderstad terug: trouwens hy gevoelde, dat hy niet alleen
zyne fortuin, maer ook de toekomst der belgische beschaving met zich medebracht.
Zyn eerste druk verscheen in 1473.
De oude drukkers moesten zich hun noodig gereedschap met eigenen handen, ten
minste door eigen vernuft en kennis, bezorgen. Uit hoofde dier bezonderheid staet
men over
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
198
de volmaektheid van Mertens druk hoogst verwonderd.
Het schynt onzen oudsten kunstoefenaren eigen geweest te zyn, dat, schoon de
kunst dan nog in de wiege lag, zy die echter tot eene verbazende hoogte hebben
weten te voeren. Zoo schiepen en volmaekten eenigzins de Van Eycken de
Schilderkunst met olieverw.
Maer, al heeft men den Van Eycken en Costere hunnen roem als uitvinders willen
ontrooven, niemand toch heeft durven ontkennen, dat onze geleerde Aelstenaer de
vader der grieksche Drukkunst voor de Nederlanden, Duitschland en Vrankryk is.
Zyne eerste grieksche uitgave met, door hem zelven vervaerdigde boekstaven,
verscheen in den jare 1501. Vóor dien tyde lieten de prenters de plaets der grieksche
texten in de latynsche drukken open, om ze later met de penne te doen bystellen.
Zoo als vele groote mannen uit dien dagen (Keizer Karel onder anderen, eenige
jaren later), begaf zich Mertens in zynen hoogen ouderdom in 't klooster der
Guillelmieten te Aelst ter ruste. Daer overdacht de geleerde man het godvruchtige
werk zyns vriends Erasmus: Over de voorbereiding ter dood.
In dit zelfde klooster werd den Architypographe van Belgie een grafzerk opgericht,
die in de verledene eeuw naer de kerk van Aelst is overgevoerd. Men leest er op:
‘Hier leit begraven Dierick Martens, deerste letter-druckere van Duytslant,
Vranckerycke ende dezen Nederlanden, hy sterf ao XVe XXIII den XXVIII dach
tmaye.’
De voortreffelyke uitgaven in 't latyn, grieksch en hebreeuwsch (in welke tael hy een
woordenboek uitgaf, vermoedelyk door hem zelven opgesteld) worden nog heden
als gedenkstukken grondiger geleerdheid hooggeschat, en
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
199
dus ook van anderen gezocht dan die een boek enkelyk om zyne zeldzaemheid
opsporen. De geleerde Mertens schynt professor, misschien van 't hebreeuwsch, aen
de vermaerde Universiteit van Leuven geweest te zyn, welke in deze eeuw door Jan
den IV, hertog van Braband, werd opgericht.
De Drukkunst, welker uitoefening thans zoo vergemakkelykt is, brengt in Belgie
zeker fraeie werken voort; ten opzichte van geleerde nauwkeurigheid is 't niet altyd
even gunstig daermede gelegen, en getuigt de belgische druk en nadruk te dikwyls
van een jammerlyk verval. Tot schande onzer eeuw is die verhevene kunst te vaek
tot een ambacht verlaegd, en heeft het woord van drukker en geleerde thans niet meer
eene en zelfde beteekenis.
Er bestaet sedert eenige jaren een ontwerp om Mertens in zyne geboorteplaets een
standbeeld op te richten. De beeldhouwer J. Geefs is reeds wegens't daervoor
uitgeschrevene model bekroond, en aen 't werk. Dit standbeeld en dat van Coster,
door den Mechelaer Royer geschapen, zal wellicht omtrent denzelfden tyde geplaetst
worden. De oud minister van 't Inwendige, de heer Rogier, staet aen 't hoofd der
Commissie, die zich met die vaderlandsche taek belast heeft, terwyl reeds een geleerde
Jesuiet het werk van den Aelstenaer De Gand over Mertens heeft uitgegeven.
Op dezes voetstap trad de bekende Christoffel Plantyn, in 1514 te Mont-Louis by
Tours geboren. Hy mede was zeer geleerd, en aen zyne eigene pen hebben wy een
Schat der nederduytscher spraken te danken. Dit woordenboek gaf hy in 1573 uit,
en even als dat van Kiliaen (1599), die vyftig jaren lang corrector der plantynsche
drukkery was, wordt het nog hedendaegs door de nederlandsche schryvers met vruchte
geraedpleegd.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
200
Plantyn deelt er ons in mede, dat er over twintig jaren by hem een vurige zucht was
ontstaen om de volkstael der Nederlanden te begrypen, uit hoofde, dat hy eenige
jaren te voren zyne woning te Antwerpen vastgesteld en er 't burgerschap bekomen
had; waerom hy, als doelmatigst middel, 't besluit nam, de woorden der tael te zynen
gebruike te vereenigen en op te helderen.
Een taelyver, waer menig geboren Vlaming, die taelvreemdeling in zynen eigenen
lande blyft, zich wel mag aen spiegelen!
Het getal der boekwerken uit Plantyns drukkery gekomen, is verbazend. De
hooggeleerde, wereldberoemde Justus Lipsius voerde er wel eens de penne als
proefverbeteraer. Om feilvrye drukken te bekomen, viel Plantyne geene moeite,
geene opoffering te zwaer. Hy maekte zyne zinspreuk: door arbeid en aenhoudendheid
tot eene waerheid.
Moerentorf (of Moretus) was Plantyns schoonzoon en opvolger. Die drukkery
bestaet heden nog; zyne schatryke afstammelingen hebben ze, als een roemryk
gedenkteeken van voorvaderlyken vlyt voor alle vervreemding of slooping bewaerd.
Eenige persen er van dienen zelfs nog na drie eeuwen om Missalen te drukken.
De Bybel-polyglot of in verscheidene talen, beslaende acht deelen, verscheen van
1569-1572, en is Plantyns meesterstuk; ook de Moerentorfsche Bybel (in 1838 te
Brussel by Meline herdrukt) is een gedenkteeken onzer tael, dat wy als dusdanig den
Statenbybel, waer menig uitgeweken Vlaming aen arbeidde, mogen tegenstellen.
Vondel de groote dichter, even als Rubens, de groote schilder, te Keulen toevallig
geboren, en even als Rubens van Antwerpen herkomstig, vlocht eenen onsterfelyken
lauwer om het hoofd van Plantyns waerdigen opvolger. Onder andere zong hy:
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
201
'k Verwerp al wat naer boosheit ruick,
Doch niet de kunst om 't snood misbruick,
Haer andre zustren oock gemeen.
Men moetze Godt ten dienst besteên,
Den mensch tot nut, tot niemants hinder:
Dit was het oogmerck van haer vinder.
Aldus hanteert haer Moerentorf,
Op wien zyns vaders erfdeught storf.
Ook de stam der Elzevieren had zich uit Leuven naer Holland overgeplant, waer hy
gedurende meer dan eene eeuw het gemeenebest der letteren met uitmuntende uitgaven
verrykte.
Te rechte wil Vondel, dat men geene kunst om haer misbruik verwerpe. Dit belet
niet, dat men gevraegd heeft: of de Drukkunst niet best achterwege ware gebleven?
Of zy niet meer kwaeds, dan goeds voortgebracht hebbe?
Men heeft zulke onnoozelheden zelfs doen drukken, als der verspreiding en der
onsterflykheid waerdig!
Zeker kan de gegotene letter, die met duizend tongen te eener tyd op verschillende
plaetsen spreekt, de logen even snel (soms ook sneller) als de waerheid verspreiden;
maer men vergeet by die kindsche vrage, wat de goede vader Cats zegt:
Al is de logen nog zo snel,
De waerheit achterhaelt ze wel.
En:
Al light de waerheit in het graf.
Al wat haer drukt, dat moetter af.
De wettelyk uitgeoefende vryheid der drukpers is eene schoone verovering onzer
eeuw; wy drukken op het woord wettelyk uitgeoefende en nemen het in dien zin op,
dat de vryheid altoos in de palen der wet; d.i. der orde, blyve.
Die vryheid is eene waerborg van vooruitgang, van godsdienstige, staet-en
letterkundige verdraegzaemheid: want,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
202
waer elk bescheidenlyk op zyne beurt mag spreken, kan de vooruitgang des
menschdoms, die op de waerheid en op het rechte gebruik der rede rust, geen ydele
droom zyn!
Het volk verheuge zich, dat zulk een natuerlyk voorrecht, als de persvryheid is,
verdient te genieten; waer men niet vragen kan: hoe toch zoude men in een land
kunnen regeren, waer de drukpers vry is? Het land verheffe zich, waer 't publiek door
zyne verachting recht doet over de uitspattingen der schryveren, en waer 't gezond
verstand (desnoods in 't jury vertegenwoordigd) de uitvallen der drukpers weet te
beteugelen en te straffen.
In zedelyke strekking wint het de belgische pers verreweg by de fransche. De
belgische veder is kiesch en kuisch. Het staetsbestuer mag ze dus zonder gevaer als
't eerste wapen onzes volkbestaens aenwakkeren.
't Is waer, vooral onder de vrouwen, wier vaderlandsche opvoeding by ons nog
zoo verwaerloosd wordt, verbeuzelt menige den kostelyken tyd met het verslinden
van fransche romans; maer onloochenbaer is 't, dat de letterkundige en
wetenschappelyke oefening by ons veel veld wint. Niet alleen onze hoogescholen
en onze voorname steden bezitten eene openbare boekzael, ook vele onzer stedekens
bezitten thans zulk een kunstschat, die de ouden met recht eene zielsapotheek
noemden. Men brengt de boekzalen in ons land reeds op een vyftigtal. Aen allen
zendt het staetsbestuer een exemplaer der talryke werken, waervan het zich tot eenen
plicht heeft gerekend de uitgave aen te wakkeren.
Hoe menig jongeling zal daeraen niet zyne geestontwikkeling, zyne toekomst,
zynen roem, en ja, zyne wysheid te danken hebben!
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
203
XX
De Gulden-sporenslag, In drie hoofdstukken verhaeld(1).
Eerste hoofdstuk.
Philippe-le-Bel, meester van Vlaenderen.
Zoo, Belgen, straft gij hem, die 't stout en roekloos waagt,
En met een meerdre magt u fier ten strijde daagt;
Doch wen de Frank u soms zijn zwetserij doet hooren,
Dan wijst gij, dappre teelt, hem op den slag der Sporen.
OUDEMANS.
De twee roemrykste veldslagen door de Belgen, sedert hunne worsteling tegen de
Romeinen geleverd(2), zyn
(1) Tot leiddraed in deze verhalen diende ons 't voorname werk des H. Kervyn de Lettenhove:
Histoire de Flandre, waeraen 't Staetsbestuer den prys, ingesteld voor 't fransch historiewerk,
binnen de vyf laetste jaren verschenen, toekende.
(2) Plaets ontbreekt ons om de geschiedenis der vaderlandsche stryden tegen drie voorname
krygselementen gevoerd, uit een te zetten, namelyk: het romeinsche, noormansche en fransche.
Het romeinsche viel ons land aen, als onze vaders den gemeenschapsband des Noords nog
niet kenden; het noormansche stortte plonderziek op ons, als wy onze krachten tegen Rome
hadden beproefd en des ouden roems nog niet vergeten waren; eindelyk daegde het romansche
of fransche element, dat, overheerschzuchtig, eeuwen lang in ons het germaensche vreedzame
element heeft bestreden.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
204
ongetwyfeld die van 1302 en 1815, die van den Groeningkouter en van Waterloo.
In beide hebben zy den goedendag of de bajonnet doen werken, niet om het
staetkundig belang van eenigen vorst te staven, niet om zyn grondgebied uit te breiden,
maer om hunne vryheid tegen dwang, om hunne haerdsteden tegen barbaren, om
hun volksbestaen tegen onverzoenlyken haet en verdelgingszucht te beschermen.
De stryden en veldslagen, die door onze gansche geschiedenis heen gezaeid zyn
en de studie er van zoo lastig maken, wekken over 't algemeen weinig of geen belang
op; want zy breken telkens des lezers aendacht af, die liever den gang der vreedzame
of woelige volksbeschaving achtereen, onafgebroken zou volgen, dan gedurig van
den eenen vorstentwist in den anderen meêgesleept te worden.
Op het slagveld van Groeninge gevoelt men zich fier tot dit in omtrek kleine Belgie
te behooren, dat groot is onder alle volkeren, omdat het, met geringe macht, groote
dingen heeft durven bestaen. Bezonder diep gevoelt men zulks by den Sporenslag,
omdat daer de afstammelingen der Belgen in klein getal voor zich zelven alleen en
op zich zelven stonden. De bliksem Gods schynt hun daer reeds ter wrake
toevertrouwd te zyn geweest om des franschen Lucifers hoogmoed te verbryzelen.
Als men zulke vlekloosschoone daden aen de kinderen dier dapperen verhaelt,
daden, waervoor Griekenlands en Romes grootheid verbleekt, dan is men te sterker
doordrongen van al de zwakheid zyner voordracht; maer men weet tevens, dat die
daden, bloot en naer waerheid voorgedragen, belangryk genoeg zyn om levendig
belang in te boezemen.
Guido van Dampierre, Vlaenderens XXIste graef, wien men van geene bekrompene
inzichten, uit geldzucht ontsproten, kan vrypleiten, was vader van een aental kinderen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
205
Onder deze had de graef eene lieve dochter, die voor hem al de zorgen aen
staetkundige bemoeienissen verbonden, wist te verpoozen. Philippe-le-bel, de fransche
koning, had dit kind zyns leenmans op de doopvonte gehouden, en haer den name
van Philippine geschonken, opdat zy zich haers doopvaders herinneren zoude.
Edward de Iste, koning van Engeland, deed ze voor zynen eenigen zone, den prince
van Wallis, ten huwelyk vragen, en bekwam hare hand ter tyde, als eene hevige
tweedracht tusschen beide die vorsten uitgebroken was. Aenvanglyk was Philips
dien sedert lang ontworpenen huwelyke niet ongenegen geweest; thans kon hy niet
verkroppen, dat Edward door dien echt graef Guido, met zyn groot en machtig geslacht
ging aenwinnen, en dat deze, zyn leenman, zyne aen 't fransche hof opgevoede
dochter, buiten eeniger kennisgeving aen 't zelve, den gezworenen vyande der fransche
kroon wilde uithuwelyken. Ook stookte de koningin, door de Vlamingen de booze
Joanna genoemd, dit misnoegen geweldig aen, dat allengs tot blakenden wrevel
oversloeg. Philips wist echter dit wangevoel te verbergen, en liet eerst dan zyne
ongenegenheid jegens dien echt doorbreken, als er spraek was er de overeenkomsten
van vast te stellen. Zulks geschiedde te Lier op den 31 augustus 1294. Spoedig was
de koning deswege verwittigd en de graef werd naer Parys ontboden.
Van twee zyner zonen, Guido en Jan, vergezeld, genaekt hy nederig den vorst, om
dien de aenstaende echtverbintenis aen te melden; maer deze voer hem driftig te
gemoet, dat hy, buiten zyner wete, een verbond met zynen vyand had gesloten, en
uit dien hoofde, als des verraeds schuldig, daer te verblyven had. En om die
beschuldiging te staven, toonde hy eenen brief, door hem nopens dit verbond aen
den engelschen vorst geschreven; maer Guido beweerde, dat brief en zegel valsch
waren.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
206
Reeds zes maenden had deze, met beide zyne zonen, in de gevangenisse des Louvers
doorgebracht, gedurende welke de trouwlooze leenheer zich meer dan éene
willekeurigheid in Vlaenderen had aengematigd. Eindelyk op verzoek der vlaemsche
baroenen, ondersteund door paus Bonifacius den VIIIsten en graef Amedeus van
Savoyen, toonde de koning zich genegen om zyne drie gevangenen op vryen voet te
stellen. Robert, des graven oudste zoon, had reeds, in eene plechtige vergadering
moeten waerborgen, dat zyn vader nooit of nimmer een verbond met Engeland sluiten
zoude; doch dit was niet genoeg: voor laetste besprek werd den grave 't gebod
opgedrongen zich door zyne dochter Philippine, als gyzelinge, te doen vervangen.
Deze jonge en schoone princesse aerzelde niet de boeien haers vaders te komen
ontsluiten. Heilig voorbeeld van kinderliefde, dat tot tranen toe ontroert, als men
nagaet, waeraen zich die onschuldige maegd wetens en willens blootstelde!
De vader was, met den toorn in 't hart, naer Vlaenderen gekeerd, maer zag zich
verplicht dien te verbergen. Philips kende de geldzucht des graven, en wist, wat
onmin des landzaets hem die zucht vroeger, by daeruit ontstane twisten en al of niet
toegestane privilegiën, had berokkend: zyne staetkunst wilde daer party van trekken.
Hy zoude op den lande des graven, met dezes toestemming, een vyftigste deel aller
roerende en onroerende goederen lichten, waervan Guido de helft zoude ontfangen.
Deze viel in den strik; en Philips wist die geldinning zoodanig te beleiden, dat hy er
al 't voordeel en de graef al den haet van inoogste: eene rechte vossenstreek!
Vroeger, gedurende Guidos opsluiting, had de koning, als beschermheer, Valencyn
door zyne wapenknechten doen bezetten. Thans, om eenen dienst, hem door den
graef van Henegouwen, Jan van Avesnes, bewezen, te erkennen, poogde Philips die
stad in Jans handen te doen stellen, en leide te
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
207
dien einde den inwoneren de rechten van 't huis van Avesnes tegen Guido voor oogen;
en volgens afspraek, verwittigde hy ze twee maend te voren, dat zy naer eenen anderen
beschermheer hadden uit te zien; maer 't magistraet van Valencyn verklaerde in 't
openbaer, dat men alleen den graef van Vlaenderen als wettelyken meester wilde
herkennen. Vruchteloos beval de koning aen den graef zyne ridders uit Valencyn te
doen trekken: deze wendde zyne erfelyke rechten voor, onlangs nog door de vrye
keus der burgeren bekrachtigd. Alsdan sprak de koning den aenslag van Vlaenderen
uit, en dagvaerdde den graef om te Parys te verschynen. Ten tyde dat deze 't land
begaf, had er zyn gezag reeds zeer veel geleden. Ook klaegden Gent en Brugge hem,
voor 's konings raed verschynende, wegens verscheidene grieven aen, wier herstelling
zy invorderden. Guido zag zich daertoe veroordeelen, en tevens den plicht opleggen
voor den koning te buigen. Door 't overgeven eens handschoens, moest hy in diens
hand 't bezit der steden Brugge, Gent, Ypere, Ryssel en Douay stellen. Deze hem
hierop genade willende schenken, trok de hand van gansch Vlaenderen, uitgezonderd
van Gent, af, maer wilde, dat in elke dier vyf steden iemand door hem zou aengesteld
worden, gelast met hem den handel en wandel des graven over te brieven.
De smaed dier stelling onder waekzaemheid was groot, en Guidos vernedering tot
de uiterste palen gedreven. Ook werd, reeds op het einde van 1296, het uitbarsten
van volle oneenigheid meer en meer bedreigend; en de oorlog scheen 't laetste
redmiddel voor den afgetergden Guido. Twee jaer lang had de graef, en vooral de
vader geleden; twee jaer lang had hy de weêrkomst zyner dochter gedroomd, maer
Philips had eindelyk het masker geheel en al opgelicht. En kon zulk een cipier van
Philippine niet haer beul worden?
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
208
Engelands koning deelde zoo niet in den rouw, dan toch in de schande uit die
gevangenis ontstaen. Men onderhandelde in Vlaenderen met Edwards afgezant
wegens het sluiten eens aenvallenden verbonds. Dien ten gevolge riep men alle
bondgenooten te Geeraertsberge te samen. Buiten den koning van Engeland en den
graef van Vlaenderen, kwamen daer de koning der Romeinen, de hertog van Baar
en die van Julik. De oorlog tegen Frankryk werd besloten. Onmiddelyk hierop deed
Philips zyne pairs vereenigen, welke beslisten, dat men, des noods ook by lyfdwang,
den oproerigen leenman dagvaerden zou. De gerechtsdienaers daer mede belast,
snellen naer 't aloude slot van Wynendale, waer zy den graef van zyne kinderen en
vele voorname persoonen omringd vinden: zy groeten hem op den oogenblik, dat
hy, na de misse, uit zyne kapelle treedt, lezen hunnen last voor, bevelen den grave,
zich binnen veertien dagen, als gevangene, aen te bieden; ja, willen de hand aen den
gryzaerd slaen. Robert en zyn broeder, daer by tegenwoordig, bereiden zich om
wraek over dien hoon te nemen, maer Guido spreekt: ‘Heeren, wat wilt gy van die
arme dienaren, die, hunnen heere getrouw, zyn bevel volbrengen; niet aen dezen
moet gy uw bloed koelen; maer, als gy in 't opene veld komen en er diegenen
ontmoeten zult, welke zulks den koning aengeraden hebben, aen dezen zult gy 't
verhalen.’
Die nieuwe hoon verhaeste het sluiten eens verbonds van Guido met Edward. Deze
vorst beloofde daerby een leger naer Vlaenderen te zenden, en zoo lange de oorlog
zou duren, eene jaerlyksche rente van zestig duizend ponden tournois te betalen,
terwyl hy den vlaemschen handelaren op alle zeeën, die den Adourstroom(1) van de
Teemse afscheiden, de uitgebreidste voorrechten vergunde. Drie
(1) Rivier van Vrankryk, die in de Pyreneën ontspringt.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
209
vlaemsche ridders bezwoeren te Walfinghem(2) het verbond, en Edward de Iste belastte
den bisschop van Coventry en den hertog Amedeus van Savoyen het door de goede
steden van Vlaenderen te doen bekrachtigen.
En nu had Guido geenen anderen plicht meer te vervullen, dan zynen leenheere
de uitdaging voor rechtsweigering toe te richten. Dien last namen de abten van
Gembloux en Floreffe op zich. By den uitdagingsbrief was een betoogschrift der
grieven gevoegd. Dit allerjongste beroep des ongelukkigen graven en vaders werd
in eene plechtige vergadering verstooten, die door twee hertogen, twee kardinalen
en achttien bisschoppen voorgezeten was. Op 23 january 1296 (oude styl) zond de
koning den grave twee bisschoppen toe, om met hem nopens de boodschap, den
voormelden abten toevertrouwd, te handelen: zy waren dragers van nieuwe privilegiën,
door den koning aen Brugge, dat hy aen zyne belangens snoeren wilde, geschonken.
Guido hield zich aen den toegezondenen brief, en verwierp het hem gedane voorstel
om 't beslissen over zyne grieven aen 't oordeel der pairs, 's konings hof uitmakende,
te onderwerpen. Drie dagen te voren, had hy in de kerke van Sinte-Donaes te Brugge
eene wydloopige verklaring dier grieven doen voorlezen, en zich onder de pauselyke
bescherming gesteld, in de hope van aen 't interdict, Vlaenderen bedreigend, te
ontsnappen: dan, weldra verneemt hy, dat de aertsbisschop van Rheims en de bisschop
van Senlis de bulle van Honorius den IIIden tegen hem uitgevoerd hadden. Om dit te
verlammen, dragen Guidos gezanten naer Bonifacius den VIIIsten een verzoekschrift
door alle abten, proosten en dekens van Vlaenderen geteekend. Men was tot in mei
des jaers 1297 gekomen: nooit had Vlaenderen zich in grooter gevaer bevonden;
nooit was dit zoo dikwyls
(2) Engelsch vlek, groot Norfolk.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
210
bedreigde en verloste land zynen afgronde dichter genaderd. Philips de Schoone
verzamelde rondom de oriflamme (de standaerd der oude fransche koningen) niet
min dan zestig duizend man, by welken graef Jan van Henegouwen zich met vyftien
honderd wapenknechten zou voegen.
De vlaemsche graef, wien enkele duitsche ridders toegetreden waren, rekende op
Engeland: doch het verbond door Edward gesloten, wekte onder zyn volk, uit hoofde
der daeruit spruitende zware lasten, weinig genegenheid op. De edele baroenen en
gemeenten waren er beide even sterk tegen ingenomen, en beweerden, dat de vorst
beter zynen tyd en zyn geld aen 't bedwingen der muitende Schotten zoude besteed
hebben. Edward zelf rekende op hulp van wege den duitschen keizer Adolph, maer
dezen ook trok de fransche monarch door zyn goud van dit bondgenootschap af.
Dien ten gevolge bleef Vlaenderen tegen zulken sluwen en machtigen koning geheel
alleen staen. De ongelukkige graef bezat voor dus verre niemand tot verdedigers
buiten zyne zonen, de broeders van Philippine. Men wachtte, met altyd meer
gespannen hope, de hulp der Engelschen af, maer vruchteloos. Wel had zich Edward
op weg naer Vlaenderen begeven, en was zelfs dicht tot onzen strande genaderd,
maer onverzettelyk bleef de tegenstand zyns volks voortduren.
De Franschen de kans schoon ziende, verkeken ze niet: zy hadden weldra
West-Vlaenderen aengetast, en allerlei verwoestingen aengericht. De slag van
Bulscamp (1297) was hun gunstig geweest, ten gevolge des verraeds eeniger
Vlamingen, die, van Philips omgekocht, tot den vyand overgeloopen waren. Aen
den Leliekoning met lyf en ziel verkleefd, werden zy met den name van Leliaerts
gebrandmerkt; de Liebaerts of Klauwaerts, hunne tegenparty, ontleenden den laetsten
naem, waer zy meest onder bekend stonden, van den klauw des vlaemschen leeuwen.
In den voormelden
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
211
slag had de jonge Willem van Julik, des graven kleinzoon, zich gedwongen gezien
zynen degen over te geven in de handen des franschen veldheeren Robert van Artois:
deze hardvochtige krygsman had zynen gesneuvelden zoon op de Vlamingen te
wreken. Hy liet den jeugdigen held in ketenen slaen, en op eene kar, aen allerlei
smaed blootgesteld, van stad tot stad voortslepen, tot de dood den vaderlandschen
martelare ruste schonk. Robert liet, ter zelfde wraekverkoeling, de naeste vlaemsche
stad Veurne in brand steken, en puttede (als een andere Nero) vermaek uit dit
schriktafereel.
Na dien zegeprael zag Robert van Bethunen, wien men binnen Ryssel omcingeld
had, zich verplicht met den overwinnaer een verdrag te sluiten (31 augustus). Robert,
met zyne edelmannen, zoude zich naer Gent begeven, en er werd den inwoneren van
Ryssel vry lyfsbehoud toegezegd.
Maer, zie! er daegde eene star van hoop aen de zwarte kim: eindelyk zou de hulp
van Engeland, waer Guido zoo naer reikhalsde, niet langer een schoone droom zyn.
Edward kwam met twintig duizend man over, en begaf zich naer Gent tot Robert
van Bethunen. De Franschen hadden hunne goede fortuin, te Bulscamp begonnen,
met aenhoudendheid voortgezet, in zoo verre, dat de meer beroepene graef van Valois
en Karel de Nesle de stadsleutels uit de handen van 't brugsche magistraet hadden
weten te krygen. Naer mate de zege de lelievaen meer begunstigde, verflauwde de
iever van Edwards bontgenooten dagelyks meer, en wel zoodanig, dat die vorst
goedvond met den vyand eenen wapenstilstand tot 1sten december te sluiten. Dit
gebeurde tegen den raed des vlaemschen graven, die hem deed gevoelen, dat de
voorhanden zynde winterregen het fransche leger weldra goeddeels tot heenwyken
zoude dwingen. Die, voor Vlaenderen deshalve ongunstige wapenstilstand werd in
de abtdy van Groeninge, by Kortryk,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
212
tot in february verlengd. Doch de arglistige Philips had een voor hem niet nieuw
middel uitgedacht om Edward zyn gegeven woord te doen breken; hy won namelyk
door zyn gewoon verleidingsmiddel den aertsbisschop van Dublyn in zyn belang;
deze prelaet, welke veel invloed uitoefende, bewoog Edward, zich tegen de invallen
der Schotten te verzetten; dan, 't daeruit te volgene vertrek maekte de rekening niet
der wallische schutters. Wat het ook kostte, zy wilden voor wat hun van wege den
vyand ontsnapte, eene vergoeding van den kant hunner herbergzame vrienden: die
ondankbaren besloten dus de bondgenootschappelyke stede uit te plunderen. Ten
einde daer eene, met hunne inzichten strookende, verwarring te stichten, staken zy
die langs de vier hoeken in brand; doch de Gentenaer ontdekte 't helsche verraed,
liep de vlammen blusschen, en vloog hierna tot de brandstichters. Verschrikkelyk!
twee dagen lang duerde de worsteling. Ter nauwer noode ontsnapte Edward zelf aen
de straf des verontwaerdigden volks, en hy had het den nederigen smeekingen des
graven te danken, dat hy, vry en vrank, Gent mocht verlaten.
Rome, dat nog altyd te samen het kruis en het zwaerd voerde, gehoorzaemde
destyds aen Bonifacius den VIIIe.
Deze paus, welken de fransche vorst, om eenige van hem erlangde gunsten te
erkennen tot beslisser had willen nemen in de geschillen tusschen Engeland en
Frankryk, werd ook door Edward als rechter aenvaerd tusschen hem en Philips.
Wat volgde hieruit? Dat Philips Edwards vriend werd, en den wapenstilstand
natuerlyk dagelyks minder eerbiedigde. Guido zag wel, dat de zaken van Vlaenderen
te Rome beslist werden. Hy zond deshalve zynen zoon Willem naer zynen vry
wankelenden bondgenoot, en smeekte dien by brieve, in name zyns gryzen hairs, in
name van Philippine, in name van alwat eerbiedwaerdig en heilig is, zyne eer, zyn
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
213
vermogen, zyne vaderhoop niet langer in de handen zyns aertsvyands te laten, die
zyn verderf gezworen had. De gryzaerd ontfing een hoofsch onbeduidend antwoord.
En dit verwondere ons niet te zeer: aengezet door de koningin, de bekende
doodvyandinne van Vlaenderen, had Philippe-le-Bel, o gruwel! het reeds zoo verre
gebracht, dat zyne dochter Isabella de geboeide dochter des Graven vervangen zou.
Voorwaer, het harte bloedt nog na zesdehalver eeuw, als men den wanhopigen vader
in eenen brief hoort uitroepen: ‘In der daed, de Paus, de stedehouder Gods op der
aerde en de beschermer der vrede, is niet gelyk hy moet wezen!’ Doch die rechter,
welke drie kroonen op zyn hoofd droeg, kon misschien nog verbeden worden. In die
onzekere hoop begeven zich Robert van Bethunen en zyn broeder Jan van Namen
naer Rome. In 't gedenkschrift den Pause aengeboden, komt de volgende zinsnede
voor: ‘H. Vader, uw zeer toegedane zoon, de graef van Vlaenderen, bedroeft zich en
zal zich deswege meer en meer te bedroeven hebben, dat de echt zyner dochter met
den zoon des konings van Engeland, schoon door de plechtigste eeden gewaerborgd,
niet tot stand komt: want het was voor hem eene hoogstbelangryke zake, dien prins
tot schoonzoon te mogen bezitten en te verhopen, dat, als zyne dochter koninginne
zou wezen, nauwe banden van verwantschap en vriendschap hem aen eenen machtigen
vorst zouden vastsnoeren; 't was ook voor zyne onderdanen eene hoogstbelangryke
zaek, des vredes en der eendracht tusschen Engeland en Vlaenderen zeker te wezen,
wier betrekkingen zoo menigmael tot groot nadeel van persoonlyke belangens
afgebroken werden: immers zyn die landen naburig: zy plegen al van ouds in
handelsbetrekkingen te zyn door 't overvoeren der engelsche wol en der vlaemsche
lakens, by ontelbaer andere voorwerpen in beide landen te vinden.’ Ook deze stap
van Guido bleef zonder vrucht. De
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
214
Paus verbrak het verbond tusschen Edward en Guido gesloten. De bulle daerover
loopende, behandelde den graef niet alleen zeer hard en dreef hem aen, het hoofd
voor Philips te buigen; maer trachtte ook in Roberts harte de laetste vonk van moed
tot wederstand uit te dooven.
Wy hebben reeds gezeid, dat de wapenstilstand voor de Franschen geen beletsel
was om gedurige poogingen te doen ter uitbreiding hunner bezittingen in Vlaenderen.
Karel van Valois liet niet na Brugge, zyne bestendige verblyfplaets, van nieuwe
versterkingen te voorzien, en door Philips de privilegiën der Bruggelingen, die hem
niet al te genegen schenen, te doen bevestigen.
Dan, spoedig moest de twist tusschen den staetkundigen hoogmoed van Parys en
Rome uitbreken. Philips, de geldgier, loerde op de rykdommen der geestelyken:
hierby kwam tusschen hem en den Paus een geschil over het keizerryk van
Duitschland. Zulks liet Guido weder hopen, en zyne gezanten vertrokken andermael
naer Rome. Het tooneel is veranderd. Romes Vorst, de vader der christenheid, heeft
zyne waerde hernomen; het kruis overheerscht den staf, en Bonifacius is de
stedehouder van den Heiland der wereld!
Het groote Jubilé viel te Rome met den jare 1300 in. De mogendheden, tegen
welke de Paus zich verzet had, Vrankryk, Engeland, Duitschland, konden niet beletten,
dat een stroom pelgrims de heilige Stad bezocht: ook bleek het allen by die
gelegenheid, dat het zwaerd voor het kruis moest onderdoen. Philips bleef nogtans
onverzettelyk en hield vast aen zyne gedachte, dat het goud de God der wereld is.
Hy bleef, niet tegenstaende Rome het vredeverdrag verlengd had (1sten december
1299), het recht en de macht des Pausen braveren. By al die wisselvalligheden moest
Guido eenen grooten troost in de liefde zyner kinderen vinden: even als vroeger
Philippine, was Robert van Bethunen tot de laetste opoffering voor Vlaenderen en
de zynen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
215
gereed. Schoon hy zyn beste vermogen in de versterkingen der steden, zynen vader
getrouw, had uitgeput, aerzelde hy geenen oogenblik den vlaemschen afgezanten
binnen Rome het laetste geld, waer hy over beschikken kon, te doen geworden, om
aldus de zaekbeslissing te bespoedigen.
Het werd hoog tyd: den 6den january 1300 zoude de tweejarige wapenstilstand ten
einde loopen. De graef van Valois overwon Douay, belegerde Damme, en den 8sten
mei daerop volgende zag hy, binnen Aerdenburg, zich door 't gentsche magistraet
de sleutels der stad aenbieden. Vlaenderens graef door arbeidszorgen, rampen en
ouderdom afgetobt, bewoonde sedert eenigen tyd het slot van Rupelmonde. Buiten
de gevangenis zyner Philippine, was er nieuwe stof tot leed by al zyne beproevingen
gekomen: zyn hart was in zyne dierbaerste betrekkingen gewond; zyne getrouwste
vrienden, ja, zelfs zyn kleinzoon de hertog van Braband hadden hem, met de fortuin,
den nek toegekeerd. Reeds sedert de voorgaende- maend november was de gravenstaf
zyner machtelooze hand ontzonken, en in die van den mannelyken Robert van
Bethunen overgegaen.
Doch wee den overweldiger, wee den overwinnaer, die den vlaemschen leeuw
veracht!
In aller volken harten
Ontgloeit de drift om dwang en nood te tarten,
Ontsteekt en blaekt een onbekende gloed,
Die ieders borst doet vonkelen van moed;
Als waer' de geest van eenig hooger wezen
Den boezems der verdrukten ingerezen;
Als drong op eens eene ongeziene hand
De volkren saem voor regt en vaderland.
VAN RYSWYCK, de Dood van generael Van Merleen op 't slagveld van Waterloo.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
216
Tweede hoofdstuk.
De Goede Vrydag van Brugge.
De list trekt langs bedekte wegen
Van 't mommende verraed verzeld,
In slangenbogt de burgpoort tegen,
Gevolgd van oproer en geweld.
De hel is in heur hart gerezen,
De hemel lacht in 't veinzend wezen.
Houdt, wachters, by de burgpoort stand!
Uw bliksem plett' die vreeslyke euvelen;
U wacht de dood! 't is grootsch te sneuvelen
Voor God, voor de eer en 't vaderland.
HELMERS.
Schoon den state als afgestorven, besloot Guido zich eenen laetsten voetstap te
getroosten. Hy begaf zich met zynen zoon om den vrede af te smeeken naer
Aerdenburg tot Karel van Valois, den broeder des franschen konings, welke door
den graef heel anders dan Philippe-le-Bel beoordeeld werd. Hierin kon Guido zich
bedriegen, 't is waer; doch gaerne gelooven wy, dat Karel van Valois ter goeder
trouwe den gryzaerd aengeraden heeft zich op genade des konings over te geven,
daer by voegende, dat, zoo die voetstap mislukte, hy, veldheer, Guidos weêrkomst
in Vlaenderen waerborgde. Zeker, was Guido noch zyner vroegere aen- en ophouding,
noch der immer voortdurende marteling zyner dochter vergeten; maer nood breekt
wet, zoo men zegt: hy steunde vooral op 't hem door den veldheer gegevene
ridderwoord. Niet alleen zyne beide zonen, maer een vyftigtal vlaemsche edelmannen
waren bereid hem te volgen. Waerlyk, eene voorbeeldige trouw, wel waerd, dat de
geschiedenis hunne namen hebbe opgeteekend: onder dezen bepalen wy ons tot die
van Zeger den
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
217
Cortrazyn, Thomas en Ywein van Vaernewyk en Wille Wenemaer, als ridders, die
de geschiedenis ook voor andere gloriedaden verheven heeft.
Als de gryze Guido binnen Parys den hove naderde, ontdekte hy de koninginne,
die in eene der vensteren van 't paleis liggende, uit hare hoogte met hoonend gelaet
op zyne vernedering afzag. Met nedergeslagenen oogen trad hy, zonder ze te groeten,
stil voort; maer Willem van Vlaenderen, aen eene dochter van Raoul de Nesles
gehuwd, ontblootte zich het hoofd. Aen den trap des paleizes gekomen, stegen zy
van hunne paerden af, en gaven zich, den koninge genaderd, aen zyne genade over.
Karel van Valois wilde er eenige woorden byvoegen, maer Philips hem in de rede
vallende: ‘Ik wil met u geenen vrede hebben, riep hy den grave tegen: heeft myn
broeder zich jegens u verbonden, hy deed zulks zonder het minste recht.’ Hierop
beval hy niet alleen den gryzaerd, maer zyne zonen, maer al de hem vergezellende
edelmannen aen te houden. Ten verblyve ontfing Guido eenen sterken toren van
Compiègne. Robert van Bethunen werd te Chignon opgesloten, anderen in andere
sterke steden en sloten. Wel is waer, dat het eenigen lukte den boezem der cipieren
te vermurwen; doch de min begunstigden zagen zich wreedaerdig den pynelyksten
ontbeeringen des levens blootgesteld, of zelfs baldadiger wyze bejegend.
Middelerwyle bleef Raoul de Nesle, wier dochter, zoo wy zagen, de huisvrouwe
van Willem van Vlaenderen was, als bestuerder over dit land aengesteld: deze
rechtschapene man maekte geen misbruik zyner macht jegens de provincie, door
Frankryk met den name van ‘nieuwaenwonnen land’ bestempeld. Ja, dit land, waerop
de doortrapte koning, zoo lange met gierigen oogen geloerd had, was dan zyn!
Levendig verlangde hy thans dit te bezoeken, en in oogenschouw te nemen. Hy zou
tevens in persoon de
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
218
Vlamingen, die van ouds by de fransche vorsten voor onbuigbare nekken te boeke
stonden, eens nauwkeurig polsen, en vernemen wat zy thans in 't schild voerden.
Reeds was men 1301 ingetreden, toen dit landbezoek plaets greep. De booze Joanna
en de hertog van Saint-Pol, Jacob van Châtillon, zulker meesteresse wel waerdig,
vergezelden hem op die zegepralende reis. Die Châtillon was de man harer keuze
om den te zwakken gouverneur te vervangen, en, des noods, den Vlaming voor altyd
den moed tot op- en tegenstand te ontnemen.
Philips ontdekte al spoedig met spytigen ooge, dat de Gentenaers, boven allen van
ouds in 't fransche hof als een woelig en muitziek volksken aengeteekend, op verre
na geene Leliaerts waren. Het ging zelfs zoo verre, dat velen hunner, door eene
verschillende kleederdracht de verscheidenheid hunner staetkundige gevoelens scherp
afteekenden. De goede koning deed, zoo als de Vlamingen zeggen, water in zynen
wyn; en om die eigenzinnigen wat te verleliaerden, schafte hy, op 't eerste verzoek,
de lasten af, die het magistraet op het bier had gesteld.
Van daer trok hy naer Brugge: die stad noemde men in die dagen nog de gouden
wereld. Het magistraet, dat den koninge zyn hof wilde maken, had by die intrede
van nieuwen aert geene kosten ontzien: de straten waren in bloemtuinen verkeerd,
de huizen met allerkostelykste tapyten behangen; doch in die uitgezochte pracht
blonken uitgedoschte, van juweelen omschitterde vrouwen bovenal uit. Ook dit kon
den nydigen blikke Joanna's niet ontgaen. ‘Ik dacht hier alleen koninginne te zyn,’
riep zy uit, ‘en ik zie er ten minste zes honderd rondom my.’ Het magistraet had den
inwoneren ten strengste verboden, om gelyk het woelige gentsche volksken, den
koninge de allerminste klachte voor te dragen. De ontfangst was zeer hoofsch, dat
is, zeer prachtig, maer tevens zeer koud. Niets
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
219
kon ze bezielen, zelfs niet eens de schoonste tornoisen of ridderspelen, die zoo
bezonder in den smaek des tydstips vielen. Het volk zag daer niets anders in, dan
een fyngesponnen middeltjen om zyn recht tot klagen en vragen gedurende eenige
stonden te verschalken en af te leiden. Het volk zweeg en bleef zwygen. Maer
nauwelyks was Philips vertrokken, of 't magistraet vond reeds tegenstand omtrent
zyne vraeg, strekkende om een deel dier hooge feestkosten op 't volk te doen drukken.
Men nam vergoeding voor vroeger gedwongen zwygen door een luid gemor, dat,
even als een verre donder, eerlang onweêr en opstand voorspelde.
En 't ontbrak Brugge aen geene mannen om eenen opstand te bestieren. Twee
vooral, Pieter de Coninck en Jan Breydel, schenen daertoe geschikt. De eerste oefende
van zelfs, als deken van 't voorname weversambacht grooten invloed uit: hy was
eenoogig, klein van gestalte, van nederige afkomst en geringe fortuin, reeds bejaerd,
maer in 't vlaemsch (de eenige tael, welker hy machtig was) met natuerlyke
welsprekendheid begaefd, en een man van diepen doorzichte. Zyn min gunstig
uiterlyke zelf, dat hem niet boven 't gemeen verhief, maekte hem misschien der
gemeente des te aengenamer. Jan Breydel daer en tegen, was kloek als een
forschgespierde germaen; hy was geen slachter, zoo als men 't den Franschen heeft
nagepraet, maer een welgesteld ossenkoopman, een destyds geacht en aenzienlyk
bedryf. Hy was de arm, en Pieter de Coninck het hoofd des aenwassenden opstands.
Ook verzettede de werkdadige Breydel zich het eerst, met vyf en twintig dekens der
ambachten, tegen des magistraets gezegden eisch.
Breydel en zyn voorname medehelper worden in hechtenis genomen; maer 't
gramme volk, dat aldus zyne twee hoofdpilaren zag wegstorten, rottede zamen, sloeg
de kerkerdeur in, en stelde beide op vrye voeten. De nieuwe gouverneur, die den
koning naer Bethune gevolgd was,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
220
verneemt aldaer dien aenslag, en besluit, zich met vliegender haest, naer Brugge te
begeven. Na ryp beraden, wilde hy liever met verraed dan met geweld in de stad
dringen, die thans door de Franschen zelven versterkt was. Dit zou gemakkelyk
vallen. Het hem genegene magistraet, met den heere Van Ghistel, zoude Châtillon
door eenen klokslag verwittigen, dat zyne macht de poort, welke hem vryen doortocht
moest bieden, buiten alle gevaer bezet hield (23 july 1301).
Reeds had de onrustige gemeente allerlei werk gestaekt: zy wist wel, wat genade
zy van Philips wraekgezante te verhopen had, en hield een oog in 't zeil op alle
bewegingen van 't magistraet. Nauwelyks weêrgalmt de afgesprokene klokslag, of
men vliegt te wapen, stormt ter poorte toe, doet de verraders terug deinzen, op de
burg vluchten, dringt weldra die sterke schuilplaets binnen, verslaet een deel hunner,
en werpt een ander deel in denzelfden kerker, waer het volk onlangs zyne leidsmannen
uit ontrukt had.
Spoedig zag de gouverneur, rond Brugge op den loer liggende, zyne krachten
aengroeien, daer de graef Saint-Pol hem zyne wapenknechten toevoerde; doch wyze
mannen voorkwamen eene vreeselyke botsing. Er werd vastgesteld, dat alle
Bruggelingen, die aen den oproer erkenden deel genomen te hebben, buiten 's lands
zouden trekken. Deshalve verliet Pieter de Coninck met al de zynen ten spoedigste
de stad. Nu scheen de geweldige Châtillon schoon spel gekregen te hebben, doch hy
wist zynen gevaerlyken toestand te beseffen. Trouwens, zyn eerste werk was, de
versterkingen door de Franschen opgericht te doen slechten. Hierna verklaerde hy,
dat de burgers of poorters, zoo men die noemde, al hunne privilegiën verbeurd hadden.
Wel is waer, dat zy veel verhoopten van den voetstap daertegen by den koning gedaen,
maer deze, zoo men
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
221
licht begrypt, zou slechts hunnen hoon vermeerderen.
De vorstelyke huichelaer, die vroeger den Bruggelingen zulk een hoofsch gelaet
had getoond, werd woedend, toen hy den brugschen opstand vernam. Maer op 't
oogenblik, dat hy de Vlamingen in den afgrond der vernedering dacht te stooten,
wachtte hem zelven diepe vernedering. De bisschop van Pamiers, Bernard de Saisset,
kwam hem namens Bonifacius eene bulle aenbieden, die den franschen koning, als
Romes geestelyke onderhoorige, twee lasten opleide: namelyk de ongeloovigen in
't Oosten te gaen bestryden, en Guido met zyne zonen in vryheid te stellen. Philips,
die voor zynen vorstelyken vyand, als stadhouder der kerk zou moeten bukken, werd
razend, en de zynen niet minder. De graef van Artois rukte de bulle uit de handen
des bisschops, om ze, als een dolle hond, met zyne tanden te verscheuren. Men
vreesde niet, ze openlyk te doen verbranden (11 febr. 1301), en, ten gevolge eener
vergadering, door Pieter Flotte zaemgeroepen, verklaerde men Paus Bonifacius de
VIIIen, als ketter, van den pauslyken troon vervallen.
De uit den Louvre weêrgekeerde gezanten vertelden, hoe onbeschoft de moedige
bisschop was aenvaerd geworden; hetgeen de Bruggelingen niet weinig verbitterde,
te meer, daer zy hunne thans volslagene vyanden bezig zagen om niet alleen te
Cortryk en te Ryssel, maer zelfs in hunne eigene stad een sterk kasteel te bouwen.
De tegenstand ging aen 't gisten. Jan van Namen, zyn broeder Guido en hunne neef
Willem van Julik, lieten de gelegenheid niet ontsnappen om naer middelen uit te
kyken, die hen in 't heerlyke bezit hunner vaderen konden herstellen. Pieter de Coninck
steunde reeds genoeg op de genegenheid, die hem de neeringen toedroegen, om zich
stoutweg binnen Brugge te vertoonen, zonder dat de balliu des konings hem dorst
verontrusten. De doorziende deken verneemt pas,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
222
dat Philips de verbeurtverklaring der Brugsche privilegiën bekrachtigd heeft, of hy
stapt ter plaetse, waer men aen 't op te trekken kasteel bouwde, gebiedt de putten te
vullen en ziet door de werklieden zyn bevel nakomen. Deze daed en haer gevolg
verschrikten zoodanig den balliu en stadsschepenen, dat zy, veiligheidshalven,
geraedzaem vonden 't hazepad te kiezen.
Brugge had verklaerd vry te willen zyn. De eens ontstokene vryheidsvlam liep
bliksemsnel heel Vlaenderen door. Gent zelf, dat vroeger met kracht van eigenwille,
die het steeds bezeten heeft, de belangen des konings tegen die des graven ondersteund
had, Gent begon te wankelen. Châtillon door hoogmoed verdwaesd, door dwangzucht
verblind, was onvoorzichtig genoeg, om de imposten van den koning zelven
afgeschaft, te willen herstellen; en wel onder 't zelfde voorwendsel, dat te Brugge
zoo veel misnoegen en tegenstreving verwekt had: namelyk de bekostiging der feesten
voor's konings ontfangst. Onbegrypelyk! de les den Franschen reeds te Brugge
gegeven, was voor hen verloren!
Na de haestelyke afkondiging, in Châtillons name op 't pui van't gentsche stadhuis
gedaen, liep de avond vry woelig af: 's anderdaegs geen arbeid de gansche stad door.
Nu ging er eene bedreiging van't magistraet uit, dat ieder die niet ter zyner gewone
werkplaetse zou keeren, kort en goed zou opgeknoopt worden. Te drie ure 's
namiddags heft op den Belforte de vervaerlyke Roelendsklok hare opstandstemme.
Als met eenen tooverslag zyn alle vanen der ambachten en neeringen met hunne
onderscheidene zinteekenen er op ontplooid. De stryd gloeit. Nagenoeg als te Brugge,
zyn de Châtillonsgezinden verplicht naer 's Gravensteen, als laetste schuilplaets, te
wyken. Die burg ging stormender hand ingenomen worden, als het magistraet,
waervan reeds twee leden gesneuveld waren, van verdrag
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
223
en overgave sprak; en, even als de balliu, eindigde met trouwe te zweren aen de
opgestane menigte.
En nu zoude zich een jaer ontsluiten, niet minder dan dat van 1566, toen de
nederlandsche onlusten uitbraken, den name van Wonderjaer verdienend. Het was
1302. Willem van Julik, proost van Maestricht, was uit Italie overgekomen, om den
dood zyns broeders, zoo wreed na den slag van Bulscamp mishandeld, te wreken.
Willem had 't kerkkleed voor 't harnas neêrgeleid by de gedachte, dat vaderlandsliefde
een verhevene godsdienst is. Zoo dat nu, buiten de zeeuwsche edelen, uit hun land
gebannen, de gemeenten op den Maestrichtschen proost, op de Coninck en Breydel
mochten rekenen, hetgeen hunnen moed niet weinig verwakkerde. Het eerste, dat
Willem van Julik bestond, was Brugges handel en vryheid te beschermen: te dien
einde ondernam hy twee tochten, den eenen tegen de haven van Damme, den anderen
tegen het slot van Male gericht.
De zegekreet, opgegaen by de overgave van die haven en de verdelging van dit
slot, deed Gent uit zyne Leliaertsche sluimering ontwaken. De overwinnaer,
uitgenoodigd door die stad, vertoonde zich weldra met zyne twee heldhaftige
burgervrienden voor eene der stadspoorten; maer ook de Leliaerts waren
ondertusschen niet stil gebleven. Niet dat dezen juist Philippe le Bel beminden; zy
sidderden voor zyne onverzadelyke hebzucht, waervan de geschiedenis verscheidene
verpletterende bewyzen bewaerd heeft, onder anderen, het door hem tot stand
gebrachte uitroeien der weelderige tempelieren, en 't verslechten der in omloop
gestelde munt, in zoo verre, dat die vorst den naem van Valschen munter heeft
bekomen. Niet zonder rede vreesden dus de ryke gentsche Leliaerts, dat zy het met
hunne stadsgenooten te zamen zouden moeten bekoopen. Aen dezen deden zy
bevroeden, hoe vreeslyk de ver-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
224
gramde koning hunnen opstand zou beteugelen, daer hy reeds bevolen had, ter
kastyding van Vlaenderen, een machtig leger by Cortryk te verzamelen. Willem van
Julik, wien Gent gesloten bleef, vond geen beter redmiddel tegen dit
gevormdwordende leger, dan naer't land der vier ambachten te wyken(1); doch de
bezadigde Pieter de Coninck was geen man, om, by den eersten tegenstand, zoo
grootsch een ontwerp spoedig op te geven. Met vyftien honderd voetgangers en
honderd schutters trekt de weverdeken op Aerdenburg, neemt het in, en smyt er de
lelievaen in't stof. De vyandelyke houding van Gent bracht echter ook Brugge aen
't weifelen. De angst voor de tuchtigende roede der Franschen was zoo groot, dat
Brugge zelf op eenmael, als een lichtzinnig volk zich omwende, Pieter de Coninck
nu haet voor liefde aenbood, en hem wanhopig verweet, zyne vaderstad en zyn
vaderland, onberaden, verblind, op den boord des afgronds te hebben gesleept. De
wanhoop sloeg tot woede over, en om dezer te ontwyken, vond de koene held het
geraden, als balling Brugge te verlaten. De onvoorzichtigen! wat kon ooit roekeloozer
zyn, dan zyne verdedigers dan juist te verbannen, als de Bruggelingen hunner meest
noodig hadden! De gemeente had dan vergeten, dat Châtillon er zich altyd had op
toegelegd, de familie der in Frankryk vastgehoudene ridderen te verdrukken? En
dezen Châtillon zouden zy, afstammelingen der Belgen, nu kruipende genade
afsmeeken!
Wat vond men in Châtillon? Een fransch masker, een hoofsche tooneelspeler.
Pieter Flotte, Philips geliefde raedsman, beloofde hun op zyn woord van eere, dat
de gouverneur, als vriend, als beschermer, enkelyk met drie honderd ruiteren zou
binnentreden. Waerschynlyk om
(1) Alzoo noemde men de districten Axel, Hulst, Boschaute en Asseneede.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
225
allen weêrstand te voorkomen, kondigde men door de geheele stad af, dat tot den
volgenden dagerade de stadspoorten zouden openstaen voor allen, die eenige
vervolging mochten of meenden te duchten te hebben. Er trokken die nacht niet min
dan vyf honderd burgers uit, om zich in de richting van Damme en Aerdenburg te
begeven, waer zy de beide dappere, brugsche kopstukken gingen opzoeken.
Nauwelyks was't uitstel gejond om Brugge te begeven, voorby, of Châtillon trok
er binnen, niet alleen van een aental wapenknechten en schutters, maer ook van
zeventien honderd ruiters omgeven! Dit ontsloot den kortzichtigsten burgeren de
oogen voor goed. Op 't vertoog wegens die ongewone wacht en macht gedaen,
antwoordde de gouverneur barsch genoeg, dat hy al degenen, die 't slot van Male
hadden verdelgd, door die macht wilde straffen. Ook vertelde men, dat hy, als een
andere Amman, reeds van de galg had gesproken, die 's volgenden daegs met eene
goede prooi voor de raven zou voorzien zyn. Het lukte verscheidenen burgeren uit
de stad tot de ballingen over teloopen om ze te smeeken zich voor den aenstaenden
dageraed voor Brugges poort te bevinden, indien zy hunne medeburgers met vrouw
en kind wilden redden. Er werd natuerlyk in dien nacht van donderdag tot vrydag te
Brugge niet veel geslapen; meer dan eene tyding liep er rond, die op 't ontvlambare
gemoed der bevolking werkte, en voor de grootte des gevaers zelven heuren moed
deed herleven. Men vertelde onder anderen, dat zekere vrouw eenen franschen ridder,
die haer huis en de stad wilde begeven, naer de rede van dit vertrek had gevraegd;
waerop de krygsman verklaerd had geen getuige te willen zyn van 't bloedige tooneel,
dat spoedig beginnen zou, en dat zoo stellig beraemd was, dat geen enkele der fransche
ridderen zich gedurende dien nacht ontwapend had. Dit ontwerp van algemeene
verwoesting werd op een oogenblik
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
226
verspreid. De burgers wapenden zich in der stilte, en verwachtten met de terugkomst
der ballingen het seinwoord: Schild en Vriend.
De terugkeerenden hadden onderwege een goed deel boeren en burgers, van
Damme en Aerdenburg opgedaen, in der voege, dat hun getal nagenoeg op zes duizend
man kon beloopen. Zy naderen stil tot de H. Kruiskerk, en beslissen, dat vyftien
honderd hunner aen de vier stadspoorten post zullen vatten, om den vluchtenden
Franschen 't pas af te snyden: de eene helft door de Coninck, de andere door Breydel
voortgeleid. Deze laetsten dringen over de grachten, half gevuld door de Franschen,
de stad in, en trekken rechtstreeks op Châtillons woonstede voort. De opstandskreet
was uitgebroken: Schild en Vriend! Vlaenderen den Leeuw! wat walsch is, valsch
is! Slaet dood!
Daer verwachtten zich de Franschen niet aen: in hunner onthutsing, springen zy,
al of niet ontwapend van hunne koets op, vliegen op de straet ten stryde; maer
verward, by nacht in eene vreemde stad overvallen, verdunt telkens hun getal en
stroomt hun bloed langs alle kanten. De opgestovene Châtillon had gewaend de
volkswoede te kunnen bedwingen; maer op zyn ros, van pylen doorboord, ziet hy
zich weldra verplicht met Pieter Flotte te vluchten. Gelukkig bereikte hy eene woon,
waer zy eerst met den volgenden nacht dorsten uit ontsnappen.
Op de groote markt greep er eene felle worsteling plaets. 's Legers marschalk
Walther van Starrebruck had er eene menigte fransche ridders vereenigd. Daer henen
snellen Breydel en de Coninck, terwyl uit alle staten strydzieke burgers toegolven,
en vrouwen en gryzaerds eenen steenregen van de daken neêrstorten. Walther bezweek
met de zynen, maer die Franschen ten minste bezweken niet zonder eenigen roem.
De Vlamingen schenen zich te rechter ure eener krygsliste,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
227
door den Bybel aengehaeld, herinnerd te hebben. Men leest daer, (Boek der Rechteren,
XII, 6 en 7), dat die van Galaad al degenen, van Ephraïm, die 't woord SCHIBBOLETH
niet konden uitbrengen, afgemaekt hebben. Die wenk ging voor de ballingen niet
verloren. Alle Franschen die den dood wilden ontvluchten, en aen eene der poorten
of elders aengehouden, het seinwoord Schild en Vriend niet richtig konden uitbrengen,
werden afgemaekt. De nacht liep ten einde, maer de taek der wraekzucht was niet
afgedaen. Ballingen en burgers doorliepen de stad en deden alom weerlooze
slachtoffers onder hunne byl vallen. Edoch niet alomme zweeg het medelyden. Uit
erkentelykheid jegens den ridder, die zich uit de te moordene stad had willen begeven,
schonk menige Vlaming anderen ridderen eene veilige schuilplaets.
En nu heerschte eene doodsche stilte de heele stad door. Balling en burger hadden
uitgewoed, en de zegepralende klauwaert stortte een dankgebed uit, omringd van de
zynen, door zyne troepen beveiligd, en leî zich te slapen.
De chronykschryver Van Velthem getuigt:
Desen dach heet men te Brugge
Goed vridach om dese daet.
Het was een onvergeetbare dag van volkswraek, die den vermetelen vreemdeling
bewees, hoe gevaerlyk het is den Leeuw in zyne kracht, ook met vreesselyke macht,
te bestoken. Het Brugsche volk had drie dagen noodig om de gesneuvelde Franschen
op wagens naer buiten ten grave te vervoeren. Het getal der gesneuvelden kon op
4,500 beloopen.
De geschiedenis, die van de Siciliaensche Vespers spreekt, zou dit bloedbad de
Brugsche Mettenen mogen noemen.
De slaven van den dwingland vielen
Voor 't dondersein van: Schild en vrind!
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
228
De dood vloog op hun laffe hielen,
En pletterde hun albewind.
Laet nu hun broeders tot ons komen
En wraek van Brugges neêrlaeg droomen:
'T is 't zelfde graf, dat hen verwacht.
Zy daegt, de laetste hunner zonnen:
Te Brugge is 't vryheidswerk begonnen,
Het wordt te Groeningen volbracht(1).
Derde hoofdstuk.
De Groeningskouter.
Ils sont tous là, voyez! l'oeil ardent, le front haut;
A l'appel de leurs chefs nul d'eux n'est en défaut.
Le seul cri répété dans leurs villes: Aux armes!
Les a fait arriver, le coeur exempt d'alarmes,
Pour combattre, pour vaincre... et fùt-ce pour mourir,
La mort même à leurs yeux est belle à conquérir.
A. MATTHIEU, la bataille des Épérons. pag. 16.
Daer staen zy allen, 't oog ontgloeid, 't hoofd opgeheven.
Elk heeft zich naer den roep zyns oversten begeven;
En de enkle wapenkreet van stad tot stad herhaeld,
Zweept allen voort, opdat de bloedschuld zy betaeld!
De stryd, de zegeprael beheerscht hun ziel en zinnen;
De dood is zelve een palm, en schoon is 't dien te winnen.
Het tweede bedryf dezes innig schokkenden volksdramas, uit zoo vele ingewikkelde
tooneelen samengesteld, was hiermede als afgeloopen; maer de rollen waren op verre
na nog niet uitgespeeld. Met wat gemoedsgesteltenis Philippe-le-bel dit vernemen
zou, was niet mogelyk te raden; maer wie kon doorgronden, hoe hy zich over Brugge
wreken, en, eens Brugge gedempt, de yzeren voetzool op 's Vlamings
(1) Zie: Vaderlandsche Poezy, II, 96: Pieter De Coninck.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
229
borst verpletterend zetten zoude? Die uitkomst zal zich weldra voor onzen geest
ophelderen.
Wanneer Gent den zegeprael der Brugsche Liebaerts vernam, begon er mede in
Oost-Vlaenderens hoofdstad van lieverlede meer en meer eene zucht te woelen, om
hare west-vlaendersche zuster na te volgen; doch de fransche vorst wist door zyne
schoone beloften en de nieuwe privilegiën, die hy den Gentenare toestond, de Leliaerts
zoodanig in de hand te werken, dat er hunne party diepere wortels dan te voren schoot.
Doch ‘te Brugge is 't vryheidswerk begonnen.’ Vooraleer de jonge proost van
Maestricht de vier ambachten verliet, begaf hy zich tot den heere van Moerzeke, by
wien de Graef van Vlaenderen, vaerdig om 't Rupelmondsche slot te verlaten, zynen
degen neêrgeleid had: ondanks den heere van Moerzeke, ging hy en haelde dit erfelyke
heldenstael af, drukte het vurig tegen zyn hert en riep, het in de forsche vuist ten
hoogen stekend, uit: ‘Ziet daer mynen nieuwen kerkstaf! aen my voortaen de
krysgevaren, aen my voortaen het heilige zwaerd van Guido van Dampierre, dat de
gevangene onschuld over den trouweloozen dwingeland wreken zal.’ Een aental
ridders van Zeeland waren door de ballingschap aen de dwinglandy des nieuwen
graven van Holland, Jan van Avesnes, ontvlucht, en hadden zich onder de banier van
Willem van Julik geschaerd; onder dezen telde men Willem van Renesse en 't edele
huis der van Borselen.
Hun opperhoofd, na eenige dagen te Brugge de lucht der vryheid geademd te
hebben, wilde zich door eenig merkwaerdig feit waerdig toonen der brugsche helden.
Hy trok dus op om 't oude verblyf der graven van Vlaenderen, 't slot van Wynendale,
door zeven honderd Franschen bezet, te belegeren. Men bood kloeken weêrstand,
doch men kon 't niet volhouden. Van allen werd, na de overgave, een
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
230
enkele over den kling gejaegd, namelyk de Schouteet van Thourout, een leliaertsche
verrader. De stad Ypere en na deze Veurne; Dixmude en Nieupoort erkenden weldra
't gezach des overwinnaers; maer Cassel stond pal. Welgelegen, welversterkt,
welvoorzien van krygstuigen en mondbehoeften, scheen die stad, door eenen
Leliaertschen ridder verdedigd, den vyand stout uit te dagen: ook sloeg zy eenen
eersten aenval af, en men zag zich verplicht tot eene regelmatige walinsluiting over
te gaen.
De twee gunstelingen van Philips, vroeger door hunnen haet tegen Vlaenderen,
nu door de vlucht vereenigd, trokken beide niet tot Parys toe voort. Pieter Flotte ging
niet verder dan Ryssel, en zwoer, nimmer naer Frankryk terug te keeren, vóor hy de
schande in 't bloed der muiteren had uitgewischt. Châtillon, na bevelen gegeven te
hebben ter versterking des bezets van 't Cortryksche kasteel, bracht zelf in den Louvre
de tyding der brugsche Metten over.
Graef Robert van Artois, dien wy reeds als overwinnaer in den slag van Bulscamp
leerden kennen en schatten, was de lieveling des konings en der koninginne, hy was
de man, wien Frankryk de eere zyner weêrwraek toevertrouwde. Deze werd gelast
den oproep te doen aen alle leen- en wapenmannen des franschen troons om zich op
de grenzen van Vlaenderen te verzamelen. Aenvanglyk had Raoul de Nesle zich
reeds, met vyftien honderd man naer St Omer begeven, opdat men Cassel vervolgens
zoude ontzetten. Om dit doel te bereiken, verwachtte hy nu de aenkomst van 't
fransche leger ter versterking zyner te zwakke macht.
Ondertusschen was de intrede Willems van Julik binnen Brugge allerplechtigst
geweest. Vreugdekreten, klokgedommel, straet- en huisvercieringen, geschenken
der gemeente, niets had er aen ontbroken. Hy had hierna de inwoners van Brugge
en van 't Brugsche Vrye aengezet,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
231
om te zamen tegen 't kasteel van Cortryk op te trekken, dat door den kastelein van
Lens verdedigd werd, die een deel dier stad had doen in brand steken. Doch die
ontzetting ging even weinig voorspoedig als die des kasteels van Cassel voort. Maer
nauwelyks was de grave van Artois aengekomen om zich tegen Cassel te richten, of
de gemelde kastelein liet hem, door eenen bode, ten dringenste smeeken, te zyner
hulpe over te vliegen: deshalve wyzigde de fransche legerheer zyn eerste ontwerp,
vervolgde zynen tocht naer Ryssel, en beval aen Raoul de Nesle hem tot bystand
naer den kasteele van Cortryk te volgen. Maer Willem van Julik dies te bekwamer
tyde onderricht, riep dadelyk de macht, welke Cassel omcingelde, tot zich, en liet
daer enkel zoo veel volks als er noodig was, om de bezetting dier stad te beletten
eenen uitval te doen.
Onder de muren van Cortryk lag eene vlakke verhevenheid, de Groeningskouter
genoemd. Dit plein was in 't noorden door de Leye begrensd, in 't westen door
degrachten des kasteels, oost- en zuidwaerts door een rivierken. Hier was het oord,
waer Willem van Julik zyn legerken tot dat van Guido van Namen bracht; hier was
het oord ter vaderlandsche samenkomst bepaeld voor de Vlamingen, die dachten,
dat de vryheid door God allen volke geschonken, niemande door eenen sterveling
mag ontrukt worden, en dat eens helden graf de wieg is der volksonafhanglykheid;
hier was het oord, waer de Klauwaerts zich andermale, maer ditmael by helderen
dage, onder 't leeuwenvaendel, wilden samenscharen.
Men zou zich deerlyk bedriegen, indien men waende, dat de Vlamingen een hoop
slecht gewapende mannen waren, van allen kanten naer Groeninge toegestroomd,
door geene regelmatige krygsoefening opgeleid, door geene ernstige krygstucht
bestuerd, door geene eenzelvige gedachte verbonden en bezield. Neen, het
tegenstrydige is
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
232
waer. Het krygswezen onzer gemeenten was alleszins voorbeeldig ingericht; en 't
schynt gegrond te zyn, dat het, uit romeinsche krygsinrichtingen geboren, zich
onafgebroken door de tyden heen, by ons had weten voort te planten(1).
Nemen wy nu 't leger onzer dappere en wel verordende klauwaerts in oogenschouw.
De mannen, die eerst van allen onze aendacht tot zich trekken, zyn Brugges burgers.
De leden der ambachten stonden om hunne dekens geschaerd, even als de
kloekgewapende en weluitgeruste neeringen. Vurigst snakten de mannen van 't
Brugsche Vrye naer den stryde. Willem van Julik, wiens oproep zy beantwoord
hadden, had ze met jeugdige geestdrift vervuld. Zy sloten opgetogen en koen de
goedendags in hunne forschgespierde vuisten vast(2).
Buiten de zeeuwsche en duitsche ridders, der vlaemsche zake getrouw, waren er
ook enkelen van Henegouwen der dwinglandy van grave Jan ontweken. Men geloove
niet, dat de vlaemsche adel zonder vertegenwoordigers was onder de voornamen des
legers; trouwens, niet elk vlaemsch edelman had zich door de schoone beloften van
Philips laten medeslepen, of, uit angst van zyne prooi te worden,
(1) Wil men een geldend bewys, hoe vast de burgerwacht uit die dagen onzen volke in merg en
been zit, men sla 't oog op de talryke schuttersgilden, die nog gansch Belgie door gezaeid
zyn, en die, oirspronglyk tot bescherming der burchten en steden ingericht, tot heden by onze
landgenooten tot lustoefening dienen.
(2) Een fransch schryver door Du Cange in zyn Glossarium aengehaeld, beschryft den goedendag
aldus;
A grans bastons pesanz ferrez
A un long fer aquez devant.
Het was dus een groote, zware, met yzeren punten bezette stok of kuodse; aen welks top een
lang puntachtig, of wil men, ankervormig yzer al of met gehecht was, eene soort van haek,
waer de Vlamingen de vyandelyke ruiters mede uit den zadel wisten te trekken, om ze dan,
voor een goeden dag, den nekslag toe te brengen. Waerlyk een bloedige spotnaem!
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
233
tegen zyn geweten willen handelen. Wy zagen reeds, dat een goed getal vlaemscher
edellieden niet geaerzeld had, den gryzen grave tot in den Louvre te volgen, en dien
ten gevolge, deelgenoot zyner boeien te worden. Menig ander vlaemsch ridder wilde
thans ook goed en bloed opzetten, om de grootmoedige gevangenen te verlossen en
Vlaenderen op den oever des afgronds te redden.
Waerlyk, hunne namen zyn te dierbaer en heilig, om niet als zoo vele onsterflyk
stralende blazoenen, tot den laetsten nageslachte overgebracht te worden. Het waren
Boudewyn van Poperinghe, markgraef van Aelst, Seger en Jan van Gent, Boudewyn
en Jan van Hondschote, Robert van Leeuweghem, Walther van Vinckt, Geeraert van
Rode, Michiel van Carvin, Seger van Cortryk, Gillis van Mullem, Arnold van
Audenaerde, Eustachius van Maldeghem, Eustachius en Hellin van Calcken, Jan
vander Woestyne, Jan van Meenen, Jacob van Lembeke, Jan van Doornik, Franco
van Somerghem, Gillis van Poelvoorde, Gillis van Moorslede, Pieter van Belle,
Daniël van Balleghem, Alexis van Assenede, Godfried van Wercken, Boudewyn
van Winendale, Gilbert van Beernem, Gilbert van Duinkerke, Michiel van
Coudekerke, Philips de Moor, Kellin van Steelant, Jan Pieter en Lodewyk van
Lichtervelde, Jan van Cockelare, Boudewyn van Crombeke, Arnold van Beerst,
Boudewyn van Raveschoot, Rogier van Ghistele, Willem van Breedermeersch, Henrik
van Pitthem, Frans van Meulebeke, Salomon van Seveerte, Walther van Deynze,
van Heyne, van Nockere, van Anseghem, van Landeghem, van Harzeele, van
Masemen, van Vosselaere, Willem van Bornem, ridder der hospitaelsorde, die met
Jan Breydel den aenval van Maldeghems slot had doorgezet. Deze ridder voerde 't
bevel over de zoo genoemde Ridders der Zwaen. Ook bevonden er zich witte, zwarte
en gryze tempelieren of tempelheeren by.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
234
Hoe sterk de party der Leliaerts in verscheidene steden ook zyn mocht, zoo had zy
echter de trouw en den moed van Gent en Ypere (met Brugge de voorname steden
des lands) niet geheel aen banden kunnen leggen. Uit de hoofdstad van
Oost-Vlaenderen en derzelver omtrek, waren zeven honderd burgers by nachte
vertrokken en naer Groeninge gevlogen, niettegenstaende het magistraet, dat het
ballingschap tegen zulke uitwykelingen had uitgesproken. De ridder Jan Borluut
stond aen hun hoofd, gevolgd van verscheidene andere edelmannen. Ook in Ypere
had een groot getal dapperen den tegenstand der Leliaerts weten te verydelen. Vyf
honderd wapenknechts en zeven honderd schutters hadden den oproer: Naer
Groeninge! aengeheven. Ook waren er, daegs voor den slag zes honderd krygers uit
het markgraefschap van Namen aengekomen.
Wy hebben gezien, hoe de geestelyken van Vlaenderen zich op eene waerdige
wyze gedroegen om Bonifacius den VIIIen tot beschermheer des rampzaligen graven
Guido aen te winnen, toen er een door hun geteekend verzoekschrift door 's graven
gezanten den Pause werd aengeboden. Het medelyden, dat in hunne ziel huisde,
scheen met al de opbruisching van verontwaerdiging en heldentoorn in den boezem
eens eenvoudigen leekebroeders overgegaen te zyn. De naïeve geschiedschryver
Marcus van Vaernewyck zal ons voorloopig in dezer voege met hem bekend maken:
‘Eer den stryt ghebeurde, zoo was in 't clooster van der Doest een conveers, ghenoemt
broeder Willem van Renesse, die hoorde zeggen, dat die principaelste ende vroomste
van den Noort Vrye, ende die van Brugghe, met Mher Jan van Renesse naer Cortrycke
gheweest waren, om die Franchoysen te bevechten. Dit aenstack zyn manlick herte,
ende couragie, ende ginck ter Doest in den stal, ende nam met hem twee meeriën.
Die eene vercocht hy ende gaf ze goeden koop: te weten, om eenen grooten, sterken
staf, om
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
235
een zweert, ende luttel ghelts, ende op die ander meerie zoo reet hy met grooter
haesten naer Cortrycke daer hy nogh in tydts quam(1).’
Wat die leekebroeder in den slag verrichtte, zullen wy verder uit den zelfden
schryver nagaen.
Het vlaemsche leger wordt op twintig duizend stryders gerekend. Dit burgerleger,
gereed om tegen den vyand den laetsten man op te zetten, geleek aen David, die den
machtigen Goliath bestryden zou. Men schat in der daed het fransche leger op zeven
duizend vyf honderd ridders, tien duizend schutters en veertig duizend wapenknechten,
dat eene macht niet min dan zeven-en-vyftig duizend man daerstelde. En dit is nog
de minstgezwollene berekening.
Frankryk had niet alleen op eigenen bodem geworven: niet te vreden met den adel
van 's ryks verschillende provinciën, met de kundigste schutters van Piemont en
Lombardye, had men ook eenen oproep gericht aen vergelegene volken, om ze ter
buitverklaring en verwoesting van Belgie op te trommelen. Men had krygers afgelokt
uit Spanjen en Navarre, tot de koningen toe van Majorca en Melide, die men echter
niet machtiger aenschouwen moet dan gewone baroenen. Men vond er ook twee
graven onder, die als Vlaenderens naburen en stamverwanten aen de strydende
vryheid hunnen arm verschuldigd waren, terwyl zy nu, den vyand dienend, op hun
voordeel by Vlaenderens aenstaende splitsing rekenden: de een hiet Godfried van
Braband en de andere Jan Van Henegouwen.
Verdelging en brand hadden den veldheer, graef van Artois, by zynen inval in het
land een vreeselyk pad gebaend: want de wreedaerd had zich der beeldspreukige
vermaning herinnerd, hem door de booze Joanna toegericht: ‘De zeugen van
Vlaenderen en hare jongskens met
(1) Hist. van Belgis. Ghendt, 1754, in-fo.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
236
zyn zwaerd te doorbooren, en al de honden van Vlaenderen dood te slaen(1).’
Helsche vermaning eener furie! Ook ging de woede der Franschen zoo verre, dat
zy de steenen beelden in de kerken als razend aenvielen om hun 't hoofd af te slaen;
als eene voorspelling des ysselyken beeldenstorms, die derde halve eeuw later uit
het zelfde zuiden naer Belgie zou overbruischen! Door deze en dergelyke
baldadigheden van allerlei aerd dachten de Franschen den schrik rond te zaeien, maer
zy oogsten enkel de gramschap, de verontwaerdiging, den wrevel en haet des
Vlamings in.
Woensdag, 11en july 1302, rees de zon nevelig op: ‘Mannen!’ riep Guido van
Namen uit, ‘grypt moed: indien de zon zich verbergt, zullen wy te gemakkelyker in
de schaduwe vechten!’
Doch, voor wy verder gaen, moeten wy hier eene doling bestryden, die by
sommigen te lang voortgeworteld heeft. Men wil, dat de Vlamingen vooraf eene
gracht, die hen van 't fransch leger scheidde, dieper en breeder gedolven, en die
vervolgens met takken en groenloover overdekt hadden, om aen hunne bestryders
die krygslist te verbergen. Dit oud vertelselken is niet alleen blykbaer
onwaerschynelyk, maer onwaer. De waerheidlievende Lodewyk van Velthem,
tydgenoot van den slag, loochent ten stelligste, dat het bestaen van die gracht voor
de franschen een geheim was, en verklaert zulks in dezer voege:
Nu doet u selc logen verstaen
Ende seeghen van dire gracht saen [seffens]
(1) “De Coninghinne beval heuren oome, dat men allen den sueghen van Vlaenderen hare borsten
afsnyden soude, en al heure verkenen met sweerden deurspeeten soude, dat waren die vrouwen
en de kinderen; ende die mans alle doodslaen sonder eenighe ghenade, dewelcke si hiet dye
honden van Vlaenderen.” Die excellente Cronicke van Vlaenderen, bl. 44. Zie méde, Meyeri,
Annales Flandriae.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
237
Dat se die Fransoysen wisten niet,
En dat si daeromme hadden verdriet.
Dat is scheren ende groet spel(1).
De Vlamingen hadden hunne vaste hoop op geheel iets anders dan op eene krygslist
gebouwd. Zy rekenden op den zegeprael door hulp van God en hunnen arm, of op
eenen stillen slaep in vaderlandscher aerde. Ook hadden zy den dag met bidden en
vasten begonnen. De hoofden des legers nuttigden niets anders dan wat visch en wat
suerkel. Hierna sloegen zy eenige uitstekende burgers, gelyk Jan Breydel en Pieter
de Coninck tot ridders: want zy hadden zich niet langer om 't bevel van Philips te
bekreunen, die verboden had iemand buiten zyner wete tot ridder te verheffen. Willem
van Julik en Guido van Namen spraken door krachtige woorden den volke moed in
't lyf. Willem van Renesse voegde er den vaderlandschen kreet by van: Vlaenderen
den Leeuw! die geheel den omtrek door weêrgalmde.
En nu volgde een der plechtigste tooneelen die de aerde zien kan! Toen de priester,
die zich op eene hoogte te midden des legers bevond, het brood des reizigers ten
laetsten kerkgerechte, als 't vaerwel der kerk aen hare kinders ophief, lagen allen op
de knieën voor den hoogen Rechter, en op 't oogenblik, dat hy 's Heeren lichaem
nuttigde, bracht elk borger een deelken van den vaderland-
(1) De geleerde schryver eener Histoire de la Belgique, prof. MOKE, ontkent mede, dat de
Vlamingen putten door hen gegraven, of, wil men, de Groeninger beke door hen dieper en
breeder gedolven met loover zouden overdekt hebben. Deze bewering zou van schryvers der
e
XV eeuw uitgegaen zyn. Oulings had het woord pitten of putten wel eens de beteekenis van
grachten en van daer dat dit woord door schryvers kwalyk verklaerd is geworden. Zie Moke,
la Bataille de Courtray (Mémoire à l'Académie royale). Bruss. deel XXVI, bl. 7 tot 63, waer
de tactieck van den slag in 't breede ontwikkeld en aenschouwelyk gemaekt wordt door vier
kaerten.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
238
schen grond tot zyne lippen: heilig zinnebeeld, dat een vlaemsch dichter herinnerde:
Heilig, ja, der vaedren grond!
Als het heir, dat zich verbond
Om de Gallen neêr te vellen
Op den Groenings akker, 't bloed
Fier door de aedren voelde zwellen
Van heldhaften vryheidsgloed.
Als elk overste van 't heir
'S heeren lichaem nutte, en neêr Knielde, en voor den priester bukte,
Bracht elk kryger ook wat aerd
Van den erfgrond, dien hy drukte,
Aen de lip, en greep naer 't zwaerd.
Het leger was volgender wyze verdeeld: ten einde allen uitval van de bezetting des
kasteels te voorkomen waren er twaelf honderd Yperlingen op de stadsvesten
geplaetst, het overige deel van 't heir halvemaengewyze voor de gracht in volmaekter
orde geschaerd. Te zelfder tyde stonden by 't klooster der gryze nonnen de mannen
van 't Brugsche-Vrye tegen de stadsverschansingen, terwyl de linker vleugel, uit de
neeringen van Brugge bestaende, zich tot aen eenen hoek uitstrekte, door die gracht
omboord, welke zich daer omwendde om Leyewaert te loopen.
Willem van Julik en Guido van Namen van hunne peerden afgestegen, hadden
zich met eenen goedendag in de hand in 't midden der krygeren van 't Brugsche-Vrye
geplaetst, die den allergevaerlyksten stand hadden ingenomen, namelyk dichtst by
den franschen legerkampe en den kasteele. Jan van Renesse, Huig van Arkel en
andere ridders hadden dit voorbeeld gevolgd.
De vyand had zich zynerzyds op de baen van Doornik, by 't kasteel van Mosschere,
in slagorde geschikt. Zyne macht was in tien voorname corpsen verdeeld. Het eerste
telde maer vier honderd peerden, maer een getal schutters
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
239
van verschillende natiën, onder anderen uit Spanjen; het tweede en derde uit twaelf
honderd ruiteren saemgesteld had Raoul en Guido de Nesle aen 't hoofd. Onder die
ruiters bevond zich Jan Haveskerke, die onlangs Cassel tegen Willem van Julik
verdedigd had. - Den grave van Clermont gehoorzaemden acht honderd ridders. De graef van Artois had er een duizendtal onder zich. Deze opperbevelhebber was
kennelyk niet alleen door zynen glinsterenden wapendosch, maer ook door zyne
forsche gestalte, aen welke zyn reusachtig ros beantwoordde. - Zes honderd ridders
volgden den graef Guido van Saint-Pol, by welke zich een ander corps, niet min
talryk dan dat des opperbevelhebbers schaerde. De achtste batalie bestond uit
duitschen ridderen, geleid door den graef van Saxen en beide heeren van Serrebruck,
brandend van ongeduld om hunnen broeder, door de Bruggelingen afgemaekt, te
wreken. - De negende krygsschare telde acht honderd ruiters, die Godfried van
Aerschot, oom van den brabandschen hertog, ten franschen heire gebracht had. Als
achterhoede des legers, was de laetste de sterkste van allen. In der daed telde zy
slechts twee honderd ruiters, maer tien duizend bogen- en dertig duizend
wapensergianten, uit alle de onderscheidene gewesten van het franscheryk
saemgeworven. Die zeker moest niet de minst bloedzuchtige zyn: Jacob van Châtillon,
die aen hun hoofd stond, trachtte zyne wraekgevoelens in hunne harten over te planten.
Nog hatelyker dan deze dwingeland, Philips evenbeeld, was de ridder Willem van
Mosschere, een vlaemsch leliaert, heere van 't nabyzynde kasteel, en dus met al de
plaetselyke bezonderheden van den Groeningkouter zeer nauw bekend. Deze
buitgierige snoodaerd zou de gids wezen des vyands.
De eenigszins poëtische bygeloovigheden omtrent voorspoken, die nog in onzen
lande niet uitgeroeid zyn, en waeraen, zoo men beweert, Napoleon zelf geloofde,
waren
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
240
nog in zwang. Zulke voorteekenen waren er geweest, zoo men wil, die den
opperbevelhebber ten minste voorzichtigheid hadden moeten aenraden.
Terug, o Robert, woest ontglommen
In wraekzucht en vermeetlen gloed!
Terug met uw verwaende drommen!
Het graf barst open voor uw' voet.
Ziet gy die sombre raef niet spooken
Om 't hoofd, God tergend opgestoken?
Dra stort in 't bloedig zand uw trots;
En 't uitgevaste heir der raven
Stort op uw lyk, dat zy begraven
In juichende ingewanden, los(1).
Spoedig zoude 't sein ten aenval gegeven worden; de kastelein van Lens had, van
den spitse des kasteels, eenige lichtende vuerpylen in de richting der abtdy van
Groeningen gezonden, om den Franschen den stand der Vlamingen aen te duiden.
De graef van Artois gebiedt zyne marschalken zich des te verzekeren. Hy stond niet
weinig verwonderd, toen men hem bevestigde, dat de vyanden, ver van te vluchten
voor zulke ontzachelyke macht, haer staendenvoets afwachteden. Hy verheugde er
zich over, by 't denkbeeld, dat hy hierdoor de gelegenheid won, de strydbare mannen
Vlaenderens op eenmael te verpletteren, en met de gryzaerds, vrouwen en kinderen
later te handelen volgens de vermaning der koningin. Niet alle hem onderhoorige
bevelhebbers keurden de gedachte van zulken overhaesten aenval goed. Onder anderen
was er een, die de Vlamingen van naderby moest kennen en ze volstrekt afkeurde:
namelyk Godfried van Braband, welke aenried den stryd ten minste eenen dag te
verschuiven: ‘Want, zeide hy, de vlaemsche militie is weinig gewend zonder leeftocht
in een kamp te verblyven, en moet zich deshalve eerlang versprei-
(1) Vaderlansche Poezie, II, 96.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
241
den en ontbinden.’ Doch de graef van Artois wilde de zon, voor 't voltrekken zyner
wraek en eer, niet laten ondergaen.
Hy richtte de ruiterbenden in drie voorname verdeelingen, waervan eene hem en
de twee andere Raoul de Melun en Guido van Saint-Pol tot bevelhebbers hadden.
Ondertusschen wendden zich, ten voorspel des stryds, de italiaensche schutters in
de ligging des Sweveghemschen wegs, waer eenige, door dichte hagen bedekte,
vlaemsche schutters zich geplaetst hadden. Reeds snorde en vloog er een dichte
pylenzwerm hun boven het hoofd; maer de heer van Valpaga zich tot d'Artois
richtende: ‘Heere, die vileins zullen nog zoo veel doen, sprak hy, dat hun de eere des
dags zal blyven. Beslissen zy de zaek, wat doch zal er den adeldom ter verrichting
overblyven?’ - ‘Welaen, men taste ze maer aen,’ riep de graef driftig uit. Doch ook
tegen zulke overhaesting stelden zich de italiaensche marschalken. ‘De ruiters, spraken
zy, dienen eerst dan de Vlamingen te vervolgen, als de schutters hen uit hunne
grachten en verschansingen gejaegd hebben.’ De constabel Raoul de Nesle viel dezen
gevoele by, maer de echt zyner dochter met Willem van Julik en zyn vroeger
grootmoedig bestuer over de Vlamingen, maekten hem by d'Artois verdacht: ‘De
duivel (riep hy uit) nu komt de raed der Lombaerders in 't spel! en gy, Constabel, gy
ook hebt de wolvenhuid nog niet afgeleid.’ ‘Heere grave, was dezes eenigzins
bezadigd antwoord, indien gy u zoo verre als ik begeeft, zult gy diep tot den vyand
indringen.’ Na deze woorden rent de Constabel te viervoet henen, gevolgd van de
zynen. Het ging hier zoo driftig, zoo onberaden aen, dat de verbitterde ridders, die
hem nadraefden, de italiaensche schutters onder de hoeven hunner paerden vertraden;
het ging zelfs zoo verre, dat zy allen, de zege willende bevechten, uit dolle afgunst
tegen dezen, de pezen hunner bogen met den zwaerde afsneden. De vlaemsche
schutters door dien overgolvenden schok
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
242
verbysterd, trokken schielyk achteruit, zich een luttel van de groeninger gracht
verwyderend. Ook de daer opgerichte verschansingen konden dien alles
medeslependen aenval niet wederstaen. Hoe de ruitery der Vlamingen, wier rangen
zy openscheurden dezen was toegevlogen, is duister, daer 't niet blykt, of zy eenen
gemakkelyken doortocht hebbe gevonden, of de gracht met dooden opgevuld,
overgetrokken zy.
Thans waren beide volken, letterlyk gesproken, handgemeen. Raoul de Nesle,
zynen woorde getrouw, viel Willem van Julik aen en smeet hem omverre, doch uit
dien 's handen gered, ging deze voort met stryden, en schitterde even als Jan van
Renesse door zynen moed uit. Zyne vaen, door Jan van Gent gedragen, even als die
der gentsche stad aen Seger Loncke toevertrouwd, hield goeden stand tegenover de
grootere macht. Men verstaet licht, dat de bezetting des Cortrykschen kasteels, hoe
duchtig ook bewaekt, niet naliet eenen uitval te beproeven om de Vlamingen in de
flank aen te tasten. Die beweging, welke de Yperlingen niet konden beletten, werd
ten minste door hen bedwongen.
Die uitval wakkerde de Franschen aen, en boezemde den overigen Vlamingen,
die niet seffens met deszelfs beteugeling bekend waren, oogenblikkelyk schrik in.
Niet alleen vluchteden eenigen stadwaerts, terwyl anderen zich in de Leye wierpen,
maer 't gansche vlaemsche leger werd tot tegen de muren der abtdy van Groeningen
teruggesmeten. Hoog was de nood geklommen.
In die abtdy, door Beatrix van Dampierre gesticht, vereerde men een Mariabeeld,
als wonderdadig bekend. Guido Dampierre door den volksstroom tot aen de abtdy
medegesleept, herinnert zich zyner godvruchtige voorzaten, zyner zuster Philippine,
zyns vaders en der ongelukkige Moedermaget, die in haren zoon zoo veel leed, en
hield stand. ‘Heilige moeder Gods, roept hy vol vertrouwen uit, sta
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
243
ons by in dezen nood.’ Dit gebed treft den Vlaming, hy staet mede en wil ten stryde
keeren. Godsdienst en vaderland spreken luider dan de angst. Men vliegt weder ter
worsteling en dryft de Franschen tot aen de gracht terug. Raoul de Nesle, wien Jan
Borluut te vergeefs vermaent om zynen degen over te geven, de grootmoedige Raoul,
liever dan verdacht voortteleven, valt dood neder. Twee aertsvyanden willen den
ouden gouverneur der Vlamingen wreken, namelyk zyn opvolger Jacob van Châtillon
en Pieter Flotte, niet minder gehaet van Vlaenderen dan van Rome! Alle beide
bezwyken aen Raouls zyde.
Eene heldendaed, die ons den heldentrek van Huldenberg in den slag van Steppe
(1213) in 't geheugen brengt, vergunt ons eenen stond te ademen te midden dier
bloedige worsteling. Willem van Julik, wien 't verdere stryden onmogelyk was
gemaekt, werd met bebloeden aengezichte uit den slag geleid. Zyn schildknaep, om
alle ontmoediging by de Vlamingen door dit afwezen te voorkomen, trekt zyns
meesters wapendosch aen, en schiet de stryders in, onder 't geroep! ‘Nog is Gulik
hier!’
Het was negen ure 's morgens geworden. Met verwondering en woede verneemt
de Opperbevelhebber, dat de slag onbeslist hing. Een fransche ridder vermaent hem
de gekende gracht niet uit het oog te verliezen en Raoul de Nesle op 't spoor te volgen.
Voor alle antwoord stuift hy recht voorwaerts, roepende: ‘Die my minnet, volge!’
Zyn peerd, van de spoor ten bloede gestoken, wipt met eenen geweldigen sprong de
gracht over en voert hem te midden des vyands, waer de leeuwenvane zich verhief.
Op dit gezicht bruischt zyn toorn, en hy bukt zich, om ze aen flarden te scheuren.
De vreeselyke monnik, Broeder Willem van Renesse, bemerkt, dat by die beweging
eene der stegelgrepen den vermetele ontschoten is, en rukt op dit oogenblik den graef,
die alle verwering vergeet te bate te nemen,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
244
uit den zadel. Eenige mannen uit de neering der brugsche makelaren schieten toe.
De duizelige zoekt, aen wien hy zyn zwaerd zou overgeven en roept in 't fransch:
‘Ik ben de graef van Artois!’ Zy schreeuwen hem tegen: ‘Hier en is geen edelman,
noch iemand die u verstaen kan!’ Guido van Namen snelt te zyner redding, maer,
van dertig wonden doorboord, viel hy reeds neder.
Montjoie Saint-Denis! herhaelden de ridders, die den rampzaligen seneskael
nagestreefd waren, onbewust, wat er gebeurd was of omging, en, als verblinden
voortrennend, stortten zy de een over d' ander de gracht in. Het viel den Vlamingen,
die de daer tegen over ryzende hoogte bezetteden, niet moeielyk, hen daer af te
maken, in zoo verre zy elkander in dit ysselyke storten en botsen niet dood worstelden.
Daer nam de Vlaming andermael eene bloedige weêrwraek, na de brugsche metten,
over de wreedheid der Franschen by hunnen laetsten inval in het land. Daer bezweken
koningen, prinsen, baenderheeren, ridders, allen even ellendig, ja, nog ellendiger dan
hun legerhoofd, die ten minste door 's menschen handen werd afgemaekt, terwyl
deze goeddeels door hunne eigene makkers verpletterd, verstikt en onderhunne
paerden begraven werden.
Guido van Namen en Willem van Julik met de gansche vlaemsche ridderschap in
den zadel zittend, trokken de gracht, den vyande tot afgrond geworden, door, om
langs de oosterzyde hunner verschansingen de Franschen in de flank aen te vallen.
Hier verwachtte hen een moedige edelman uit Picardiën af, wiens naem verdient
bewaerd te worden. Het was Raoul van Gaucourt, die er zich (gelyk vroeger een
ander ridder tydens de brugsche mettenen op de groote markt te Brugge) met achttien
edele ridders verdedigde; eindelyk en niet tegenstaende de hulpe, hem door nieuwe
strydgenooten bygebracht, moest hy het opgeven, en viel zwaergewond te midden
der zynen neder; maer de Vlamin-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
245
gen, die zulken heldhaftigen vyand bewonderden, deden hem zorgvuldig opnemen
en bezorgen, in der voege, dat hy later Janne Borluut losprys voor zyne slaking had
te betalen.
Pas een enkel uer had die dubbele handgemeene worsteling geduerd, en reeds
waren naest den grave van Artois en Raoul een aental voorname stryders, namelyk
64 baroenen, en 1,100 ridders uit den velde geslagen. En nog had het reservecorps
zich niet ter hulpe der bezwykenden bewogen. Eindelyk naderde de graef van
Angoulême in arren moede tot den grave van Saint-Pol en verweet hem in bitse
woorden, dat hy den dood zyns broeders niet dorst wreken, en om dien 't voorbeeld
eener alles tartende onverschrokkenheid te geven, snelt hy seffens, met eenige andere
graven, ter plaetse des stryds en wel in de zuiderrichting der gracht. Zy storten met
eenen geweldigen schok op de vlaemsche ruitery uit Bruggelingen saemgesteld. Wat
hoop hunnen aenval ook bezielde, zy begrepen weldra, dat zy aen geene overwinning
meer konden denken. Ook wendden zy eensklaps hunne peerden om, en zetteden
den stryd tegen de wapenknechten voort. Ondertusschen had de graef van Saint-Pol,
schandelyk vluchtend, het slagveld verlaten.
En nu waren de Vlamingen met vastberaden moed naer den moerassigen grond
afgekomen, waer aenvanglyk de stryd met de schutters was ingesteld, en die in der
daed met goeden rechte den naem van bloedmeersch ontfing. Daer bezweken vyftien
duizend fransche wapenknechten! Want door de geweldige beweging der fransche
ruitery zelve omvergesmeten, werd hun alle verdediging onmogelyk gemaekt. Ook
kwamen vele edele ridders, al vluchtend, daerin nederstorten; maer de Vlamingen,
door het sneuvelen der aertsgeweldenaers eenigszins verzoend, ontfingen ze op
rantsoene. Voor de Leliaerts bleven zy onverbiddelyk, en het baette hun weinig, dat
die om de overwinnaers te mislei-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
246
den, Vlaenderen den leeuw! herhaelden; de leeuw was ontwaekt en niet in slaep te
wiegen. Dat de Vlamingen vlamden om den hoofdverrader, den heer van Mosschere,
hoe slecht hy de Franschen ook gediend hadde, loon naer werk te geven, is natuerlyk.
Men zet hem na, haelt den vluchteling aen den voet zyns kasteels in; hy smeekt
genade, maer een goedendag brengt hem den genade-, den nekslag toe. En nu was
de vaderlandsche bodem zuivergevaegd en vry van elken vyand. Als de overwinnaer
een bedwelmd oog liet gaen over het slagveld, kon hy nauwelyks zynen zegeprael
gelooven, en richtte een dankgebed ten Hemel, van waer hem de vryheid was
afgedaeld met den moed en de kracht om ze te verdedigen. Eene wyle voor den nacht
verzamelde men de doorluchtige banieren van Frankryk en plantte ze vereenigd voor
het kasteel van Cortryk. De bevelhebber van Lens verstond die uitnoodiging ter
overgave en gehoorzaemde er aen. Ook hield men zich reeds bezig om alle gulden
sporen der ridderen (die, zoo men weet, er maer eene enkele droegen) alomme op te
zoeken; en naer welker onderscheidingsteeken de slag, ten diepen beseffe van 't
verlies door Frankryk in de bloeme zyner ridderschap ondergaen, voortaen zoude
genoemd worden.
's Anderdaegs, toen Willem van Gulik en Guido van Namen ontwaekten, trad hun
in smeekender houding een monnik van Audenaerde nader, verzoekend, dat hy den
graef van Artois mocht ter aerde bestellen. Willem van Gulik schoot hem hierop toe:
Neen, ik wil hem behandelen gelyk hy mynen broeder behandeld heeft. Doch (even
als de Achilles van Homerus by de bede eens gryzen vaders) liet hy zich bewegen,
en stond den geestelyke zyne bede toe. Wie er verder met dien grave in 't klooster
van Groeningen begraven werd, zullen wy straks vernemen.
Willem van Saftingen, dien wy vóor en gedurende den slag ontmoet hebben, en
die ook zyne plaets op N. De Key-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
247
sers schildery gevonden heeft, de vreeselyke monnik van Ter Doest, trok dit klooster
weêr binnen. De naïeve van Vaernewyck, van welken wy reeds eenige woorden over
dien held hebben aengehaeld, na gezegd te hebben, dat hy met grooter haest naer
Cortryk reed, voegt er by: ‘hy quam er noch in tyds om den strydt te helpen winnen,
ende hy was daer ook veel van noode: want daer en was niemandt bevonden, die den
vyanden, den franschoysen zoo veel ongheriefs ende schaden dede als hy: men zecht,
dat hy zelve met der hand meer dan zes hondert edelmannen dootsloech, die alle van
haerlieder peerden ghevallen waren, ende dat hy ook meer dan veertig ridderen van
den peerden wierp, ende doodsloech. Ende naer dat den strydt gedaen was, soo reedt
hy met dry schoone peerden wederom naer zyn clooster: hy hadde emmer ghetoocht,
datter wel een vroom ruyters herte onder eene cappe oft eeuvel mach schuylen.’
De zegekreet: Groeningerveld! dat Borluut te eeuwiger gedachtenis op zyn
wapenschild stelde, weêrklonk het verbaesde Europa door.
Euroop schiet uit den slaep, en roept met Vlaendren: Vryheid!
By zulken volkstriomph heft zich de laet vol blyheid,
De vastgekluisterde aen den grond.
Die grond wil langer geen verdierlykt menschdom dragen.
'T in nacht gehuld verbond
Der vorsten tegen volk zonk in voor Breydels slagen.
Rome juichte dien zegeprale in verrukking toe. Hy gaf Italie eenen schok, die Florence
tot in het hart ontroerde, en eenige italiaensche steden tot het sluiten eens verbonds
aenzettede, terwyl eerlang de naem van Willem Tell, door de echoos van Zwitserlands
bergen herhaeld, aen dien van Pieter De Coninck en Breydel zoude beantwoorden
(1307).
Ja, Toulon en Bordeaux verjoegen by dien zegekreet de officieren des
onderdrukkers.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
248
Niet alleen de Dendermondsche burcht, destyds eene der onverwinnelykste van 't
land, ging over, niet alleen Henegouwen, Luik, Braband, Zeeland braken in geestdrift
los, maer ook de hoofdstad van Oostvlaenderen stond op, verschopte de Leliaerts,
hing de zoo moedig verdedigde vaen van Gent op haren Belfort te pronke, na dat
heure met roem omkranste ballingen weder gekeerd waren, en onstloot den 15den
juny hare stadspoort voor Willem van Julik, Guido van Namen en hare zegeryke
zonen, de zonen des volks, welke zich door hunne ongehoorzaemheid aen 't magistraet
onsterfelyk hadden gemaekt. Nadat de volksvreugden te Gent zeven dagen geduerd
hadden, kreeg Brugge zyne beurt. Pieter de Coninck, die in den slag wel niet vermeld
staet, maer wiens wys beleid zeker veel tot de overwinning heeft bygedragen, werd
te Gent en te Brugge, even als Breydel, met eerbewyzen overladen, terwyl deze
laetste, wiens nageslacht nog in eere bestaet, den tol der haven van Damme als de
zyne ontfing.
En Philippe-le-Bel? - Als deze die bloedige neêrlage vernam, schynt zyn
dwingelandsaerd tot eene euveldaed overgeslagen te zyn, welke zoo helsch is, dat
het nageslacht die blyft betwyfelen - het nageslacht, dat met den franschen dichter
zeggen mag:
J'écarte des soupçons peut-être légitimes,
Et je n'ai pas besoin de lui chercher des crimes.
Hy deed den gryzen graef van Vlaenderen voor hem komen, en overlaedde hem met
verwyten, als ware hy de eerste oorzaek van zoo diep eenen val geweest, tevens beval
hy, Robert van Bethunen in eenen der somberste kerkeren des kasteels van Chignon
te werpen, waerin hy zes weken lang opgesloten bleef.
En Philippine? vraegt het bloedend harte, dat dit zoo
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
249
bitter te leur gestelde slachtoffer van kinderliefde in 't vervroegde graf eens kerkers
heeft zien verdwynen? De sluier des geheims dekt haer, in allen gevalle, noodlottig
einde. - Is zy, de arme Philippine, van alles wat zy lief had afgescheiden of verraden,
langzaem van verdriet onder vreemden, onder vyanden weggekwynd en verteerd?
Of is zy, na den eeuwigen hoon door 't zegepralende Vlaenderen op Philips voorhoofd
gedrukt, door dezen vergiftigd? Sommige vlaemsche schryvers willen, dat de fransche
pennen dien gruwel verzwegen hebben, en dat er alleen uit dien hoofde twyfel
deswege bestaet(1).
Wat den verderen afloop van dit zielaengrypende drama betreft, zy 't genoeg hier
by te voegen, dat de vrede, in 1305 gesloten, den zeventigjarigen grave vergunde
vol hoop op eene betere toekomst voor 't land, te Compiègne te sterven, en Robert
van Bethunen in 't bezit des graefschaps van Vlaenderen stelde.
Wie thans, binnen Cortryk, op den gevel van Sinte-Michiels kerk leest, dat daer
overblyfsels des kloosters van Groeningen zyn gebracht, treedt ze met gespannenen
eerbied binnen, en vindt er een oud panneel, waerop hy in gothische goudletteren
het volgende leest:
‘Den slach van Groeninghe ghehouden den XIen julius 1302 en wiert ghesleghen op
den Groeninc Coutere daer de Audenaersche strate deurgaet neffens de stede van
Curterick. Dit zyn de namen van de edelen, die in stryt verslaghen ende int clooster
te Groeninghe begraven waren.
(1) Zie Chronyke van Vlaenderen (door Blootacker en Vernimmen). Brugge, 1725, deel I, bl.
428 in-fo.
Deze Chronyk is grootendeels samengesteld uit de destyds nog onuitgegevene schriften van
Despars, door prof. De Jonghe in 1838 te Brugge onder de pers gebracht. Als kunstschryver
is Despars nietig; hy volgt Meyerus veeltyds op 't spoor, doch niet zelden voegt hy er
byzonderheden by, die Meyerus verhael volledigen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
250
Eerst: de Coninck van Majorcke: de Coninck van Meliden: dhertoghe van Coreinen:
dhertoghe van Brabant: de bisschop van Beauvais: de grave van Arthois: de prince
van Aspermont: Jacob van Simpel: de grave van Clermont: de prince van Thuwaers:
de grave van Champainghen: de grave van Melli: de grave van Trappe: de grave van
Lingui: de grave van Bonnen: de grave van Henegauwen: de grave van Frison: de
grave van Lamarche: de grave van Baer: item zyn dry broeders: de heere van
Bentersam: de heere van Wenmele: de Castelein van Rysele: de heere van Flines:
clarion des coninck van Melidens broeder; mher Jan van Creky; de heere van Merle:
de grave van Lingui in Barrois: de heere van Marloos: de heere van Albemarcke:
des bisschop van Beauveais broeder: de heere van Versen: de heere van Rochefort:
mher Gillis van Olingy: de heere van Montfort: Godefroid sgraven van Bonnen
broeder, en meer dan seven hondert verghulden sporen.
God sy alle gheloofveghe zielen ghenadich.’
De inwoners van Cortryk plegen van ouds af deze nederlage jaerlyks door eenen
feestdag te vieren; en dit zal 't zyne toegebracht hebben tot de verbittering der
Franschen tegen die stad, die zy, tachtig jaer na den Sporenslag verwoest en in brand
hebben gestoken. Nog hedendaegs bestaet aldaer wat men heet Pierotjes venditie,
een gebruik, dat misschien zynen naem aen Pierotjen (Pierken of Pieter) de Coninck
te danken heeft, die na den slag den te verdeelen buit zal aengewezen hebben. Dit
gebruik nu bestaet daerin, dat thans op den derden kermisdag in elke kleine gebuerte
eenige oude wyven zich vereenigen, om vervolgens de stad rond te gaen, van huis
tot huis, iets vragende voor Pierotjes venditie: oude kleederen, en andere dingen,
zelden geld echter, worden haer in den uitgespannenen voorschoot toe-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
251
geworpen. Na de stad rondgegaen te zyn, keeren zy naer hare gebuerte met den
ingezamelden buit terug, en wyzen alles, koop voor koop, den meestbiedende, den
naeste toe. Onder 't zingen van een Tra la la, en voorafgegaen van eenen speelman,
trekt hierop oud en jong, man en wyf naer den Pottelberg, de oude legerplaets der
Franschen, alwaer na den Sporenslag 't grootste deel van hunnen kostbaren legertros
in de handen der Vlamingen viel. Op den berge gekomen, verdeelt men zich in
hoopen, en elk dezer neemt bezit van eenen der putten, die zich daer, ten gevolge
van de uitgestokene potaerde, in grooten getalle bevinden. De vreugde wekt de niet
strenge verbeelding op, en elk een dier putten ontfangt van de blyde gasten den naem
van eene of andere hostellery of voorname herberg der stad. Nadat de kermisgasten
zich wel verlustigd en versterkt hebben, keert men, met den vrolyken speelman
vooruit, naer de stad terug.
Vruchteloos zou men heden in de kerk van Cortryk naer eenige der gulden sporen
zoeken, aldaer vroeger ten zegeteeken opgehangen. Eene enkele hangt er in een
kappelletjen, dat, omtrent een paer honderd schreden buiten de Gentsche poort, den
slag ter herinnering gesticht is door Felix Edward Dujardin, te Cortryk in 1837
ontslapen. Daerin wordt, volgens oud vlaemsch volksgebruik, ter eere der
Moedermaegd, tot welke Willem van Julik zyn noodgebed uitstortte, alle zaturdagen
een nederig kaerslicht ontstoken.
Hoe dierbaer zyt ge my, eenvoudige kapel!
Gy zyt den Vlaming 't geen 't kapelletjen van Tell
Den Zwitser is. Ik stap eerbiedig tot den drempel.
Ge ontroert me als eenig door 't vernuft geschapen tempel!
Ik denk aen voor- en nageslacht en storte neêr,
En bid: ‘Bescherm het land, genadig Opperheer!’
Keerde ooit uw Philips hier, die 's menschdoms rechten hoondé,
Die Belgies eedlen voogd verguisde, knelde, onttroonde,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
252
Die de onschuld in de boei gelyk Flippine smeet,
Hoor dan dees landkapel den vaderlandschen eed,
Dien eens de Coninck zwoer, en Breydel en de dapperen,
Die de oude leeuwenvaen der Belgen deden wapperen Den eed, dien 't belgisch heir met leeuwenmoed bezield,
Of vrolyk stervend staefde, of zegevierend hield(1).
(1) Vaderlandsche Poëzie.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
253
XXI
De Letterkunde.
Eerste afdeeling des hoofdstuks.
In 't letterperk tel ik geen vreemdelingen,
Wat kroon hun kunst by myn geringheid spant;
Maer 'k voel me een traen van vreugd ontspringen,
Verhoogt de lauwerkrans den roem van 't vaderland.
BLIECK, de vlaemsche Lier.
Buiten eene der poorten van Gent ryst de Sint-Amandsberg, van waer die doorluchtige
apostel der Nederlanden aen de hem omringende menigte onzer nog onverlichte
voorouderen het christendom, die koesterende beschavingszonne, predikte. Twaelf
eeuwen zyn er sedert dien verloopen, en de kerk door voorvaderlyke godvrucht op
dien berge gesticht, is reeds verlaten voor eene nieuwe aen zynen voet opgetrokken.
Sedert ettelyke jaren is die van ouds geëerbiedigde plaets tot eene dubbelheilige
rustplaets der ontslapenen geworden. Daer zyn de stoffelyke overblyfsels eeniger
voorname letterkundigen reeds ter ruste geleid.
Op luttel voeten afstands verheffen zich daer de grafnaeld onzes letter- en
historiekundigen Willems en het eereteeken der nagedachtenisse des dichters
Ledeganck gewyd.
Er was een tyd, waerin Vlaenderen allerlei bronnen van
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
254
welvaert in zynen schoot besloot: de gemeentevryheden waren er vroeger dan in
eenig ander deel Europa's ontstaen en gevestigd; ambachten en neeringen hadden,
ongetwyfeld vroeger dan 't bevoorrechte bestaen dier gemeenten, vaste inrichtigen,
die een wettelyke band later omsloot; de handel had er zyne kantooren gewonnen,
en hield er levendige betrekkingen zoowel met het Noorden van Duitschland als met
andere werelddeelen en gewesten. Men begrypt van zelf, dat de volkstael, die
goddelyke broederband, waer de voorrechten onzer vaderen zoo niet in geschreven,
dan toch den volke overgebriefd werden, den Vlamingen niet onverschillig zyn kon.
Spoedig werd er hunner zielbehoefte ook ten dien opzichte voldaen. De
volksliteratuer sloeg er ontzachlyke adelaerswieken uit, wier vlucht ons heden nog
verbaest. Reeds op het einde der twaelfde eeuw (omt. 1170) zou het eerste gedeelte
van den Reinaert de Vos by ons oirspronglyk geschreven zyn, dat als het vernuftrykst
wysgeerige dichtstuk der middeleeuwen aenschouwd wordt; daer het een zoo diep
doordacht geheel oplevert, dat de toepassing dier fabel op der menschen handel en
wandel voor alle volkeren onverjaerbaer is.
De phantastische genius der Noordsche poëzie, in de Reis van Sinte-Brandaen
nog doorstralend, of de heldengeest vroegerer eeuwen met de groote schim van
Carlomagnus aen 't hoofd opgetreden, leefde in een aentel berymde ridderromans
voort; somtyds van verbazend grooten omvang zyn deze, deels op onzen bodem
ontsprotene, deels den vreemde nagebootste, gedichten (Malegys, enz., de Nevelingen,
Lancelot, enz.): welke met andere den verwoestenden eeuwen of der schare, die ze
tot perkamenten boekgerief versneed, ontsnapten. Zy bezitten in allen gevalle, als
zuivere taelbronnen, eene oneindige verdienste.
Maerlant werd in den beginne der XIIIde eeuw (1238) doch
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
255
onzeker waer, geboren, en is in 1300 by Brugge te Damme, waer hy schryver of
greffier was, overleden. Hy begreep al vroeg, na eenige romantische rymen geschreven
te hebben, dat de letterkunde eene veel verhevenere zending heeft, dan een veeltyds
ydel voedsel aen 's volks verbeelding te verschaffen: hy wilde in zynen verderen
werken het nut boven het vermaek stellen. Maerlant was reeds een wonder voor
zynen tyd, uit hoofde, dat hy niet tot den geestelyken stande behoorde en toch des
schryvens en des latyns kundig was. Eene levendige zucht voor 't volk, zoo laeg
gezonken, ontwaekte in Maerlants harte; zy vergunde den christelyken leeke geene
rust vooraleer hy daerin voorzien had. Nog te dien tyde bleef het gebruik voortduren
de leerwerken, die men onder 't volk verspreiden wilde, in dichtmaet voor te dragen;
opdat die werken ook in dier wyze in 't geheugen der ongeletterden bewaerd bleven,
en den opvolgeren onverminkt overgeleverd werden.
De geschiedenis, de moeder warer volkswysheid, boezemde hem een zyner
voornaemste werken in: hy schreef namelyk (van 1283-1296) den Spieghel historiael,
waerin hy, te beginnen van de schepping der wereld tot den jare 1244, de algemeene
geschiedenis naging.
Ook zorgde hy voor het verspreiden der gewyde geschiedenis: hy schreef niet
alleen, zoo 't schynt, den Bybel in proza, maer berymde dit ontzachlyk werk, dat
thans eerst in Holland onder de pers gebracht wordt.
In der Naturen Bloeme of Bestiaris (een gedicht eerlang door de Brusselsche
Academie in 't licht te zenden) handelt de geleerde man over allerlei voorwerpen uit
de drie ryken der natuer, terwyl hy in verscheidene andere oirspronglyke werken
(zoo als in zyn lierdicht van den lande van Overzee) eene hoogere vlucht neemt, die
hem des dichternaems niet onwaerdig maekt. Hy strooide in zyne rymen ook wel
eens het zaed van zuiver vryzinnige gedachten
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
256
uit, die hem den titel van zelfdenker verzekeren; zoodat hy in den nacht zyner eeuw
als heldere sterre uitblonk, en om zoo te zeggen, verkondiger was van lang miskende,
maer eeuwige waerheden. Laet ons zulks vluchtig bewyzen.
Maerlant wil, dat een edelman vooral een edel mensch zy: ‘My raekt het weinig
(zegt hy) wie hem droeg of won, zoo hy maer trouw en deugd bezitte; het raekt my
weinig uit wat lande zulk een overgekomen zy, wien ik de eere van oprechten adeldom
vergunnen wille; al verkocht men zulken man, zyne deugd kan hem niemand
ontrooven.’ De text van 't dietsch (dat, als eene oirspronglyke tael zynde, sedert
eeuwen weinig verloopen is) zal nu ook voor mingeoefenden, gemakkelyk te verstaen
zyn.
My en roect wine droech of wan,
Daer trouwe ende doghet es an,
Ende reyne es van seden:
Uut wat lande dat hi ran (rende, voortrok)
Dien ic den name gan (gun)
Van gherechter edelheden.
Al vercoftmen sulcken man,
Nyemen hem gheroven en can.
Sijnre doghetachtigheden.
In een tydstip, waerop de slaverny nog door de wet gehandhaefd werd en de menschen
even als de lastdieren deel maekten des gronds, dien zy beploegden, dichtede reeds
onze vlaemsche philosoof mede het volgende: ‘Nu is de een edel- de andere vryman;
de derde, slaef: van waer komen deze namen? Men zegt tot den dorpeling: Foei!
vertrek! God moge dy beschamen, du schandvlek der wereld. Den edelmanne alleen
juicht men toe, hem alleen heet men welkom. Dat verbittert my, zoo iets dunkt my
onbetamelyk.
Nu es deen edel, dander vri,
Die derde eyghein-man daerbi.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
257
Van waen quam dese name?
Nu seitmen totten dorper: Fi!
Ganc wech! God oneere di!
Du biste der werelt scame!
Die edel hevet al 't gheeri ('t geroep, gejuich).
Men seit: Willecome ghi!
Dat doet dat ic vergrame:
Want het dunct mi ontame.
Wy willen ondertusschen Maerlant, dien men, als leerdichter, ‘den vader der dietsche
dichter algader,’ heeft mogen noemen, niet vrypleiten van eenen nadeeligen invloed
op de zoogezegde Romantische, of de schilderende, verbeeldingryke literatuer.
Maerlant donderde met kracht tegen hetgene wy heden den historischen roman op
rym zouden noemen: schoon hy van zyn nieuw standpunt uitgaende, 't misbruik van
verdichtingen, als der verkrachte waerheid op zyde komende, in deze werken mocht
veroordeelen, bracht zyn ontzach ongelukkig veel toe, om den dichteren alle
scheppende kracht te ontnemen, en hen tot de rol van waerheidminnende rymschryvers
te doemen. Misschien is het uit dien hoofde van minachting door Maerlant uitgedrukt
te wyten, dat zoo vele dichtscheppingen der middeleeuwen wellicht voor eeuwig
verloren geraekten.
Toch zyn 's mans verdiensten groot: men ziet, dat hem 't volksgeluk innig aen 't
harte ging: door de kennis der gewyde en ongewyde geschiedenis te bevorderen of
door 't beschouwen der natuer, als 't boek door de almachtige hand zelve samengesteld,
aen te pryzen, wilde hy 't volk, by middel zyner tale, tot beschaving, dat is tot
vaderlandsliefde en godsdienstigheid, opleiden.
Sedert Maerlant zyn er tot op onze dagen vyf en een halve eeuwe verdwenen: na
hem zyn er ten allen tyde, ook dan, als Alva hier de fakkel der letterkunde poogde
te dooven, in Belgie mannen opgestaen, die door middel der fransche
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
258
of vlaemsche volkstael de gezonde verlichting onder 't volk trachteden te verspreiden;
een bezonder gezegend voorrecht bleef echter onzer eeuw bewaerd: zy zag schryvers
optreden, gewapend met het vermogen om invloed op 't volk uit te oefenen; zy heeft,
nevens geleerden, mannen zien opstaen, die grondige taelkennis met bezielende
kunstkracht vereenigen en in wier scheppingen zich de echte smaek der oudheid
weêrspiegelt; mannen, die hunner verhevene zending van omhoog getrouw zyn, en,
even als Maerlant, hun leven aen 't voortplanten van vaderlandsliefde en
godsdienstigheid besteden.
Het doelmatigste gedenkteeken, dat tot Maerlants eere door Nederland kan gesticht
worden, is zeker de volledige uitgave zyner werken, en, zoo wy zagen, zal deze
eerlang voltrokken zyn.
Het geleerde Belgie heeft te Merckem, een dorpjen in West-Vlaenderen, den
latynschen dichter Sidronius Hosschius een bronzen borstbeeld doen ryzen (1844)
en thans ook zynen Justus Lipsius te Issche niet vergeten: beide zyn de uitdrukking
der letterkunde, die in de zestiende eeuw t'onzent heerschte. Hoe verdienstelyk ook
anders, was de glans, dien zy Europa door weêrkaetsten, enkel het nageflonker der
romeinsche letterkunde: zy putteden aen geene levende bronnen.
De geschiedenis alleen kan ons verklaren, waerom de vaderlandsche literatuer
sedert Maerlant, buiten het tooneel weinig invloed op de volksbeschaving heeft
bekomen.
Maria-Theresia, zaliger gedachtenisse, begreep, dat de kunsten en letteren reeds
te lang in Belgie gesluimerd hadden, en dat de eer de eerste prikkel was om ze uit
dien schynbaren doodslaep te doen verryzen. Zy stelde de Keizerlyke Academie van
Wetenschappen en Schoone Kunsten te Brussel in, en verleende elken harer leden
den persoon-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
259
lyken adeldom. Men zag voor geleerdheid en kunst eene betere toekomst te gemoet;
maer slechts van lieverlede en na vele woelingen en rampen verhelderde zich dit
uitzicht.
Tot de ontwikkeling eener vaderlandsche letterkunde heeft in onze dagen Willems
ongetwyfeld veel toegebracht. Zelfs onder Napoleons heerschappy, toen deze aen
geheel Belgie de fransche tael officieel opdrong, vlocht het aloude Gentsche Rhetoryk
der Fonteinisten by eenen pryskamp den lauwer der Dichtkunst om Willems jeugdig
hoofd. Een weinig later, toen de Nederduitsche tael de grondslag der nederduitsche
beschaving zou worden, gevoelde Willems zich den moed en de kracht om den
Belgen het lied der ontwaking toe te zingen.
Niet zonder ontroering leest men daerin eene nieuwe en treffende vergelyking op
ons vaderland, destyds van 't juk des vreemdelings verlost, en aen zyn zelven
wedergegeven.
Wanneer een moeder van den afgesmeekten zegen
Des hemels wederom een zoontje heeft verkregen,
Een kind met pyn gebaerd en toch haer liefde en lust,
En dat zy 't op haer schoot met vreugdetranen kust,
Dan zoekt haer hopend oog, of in des lieflings trekken
Het minnelyk gelaet des vaders is te ontdekken;
Of ze in het oog, den mond, het lachje van het kind
Haer' ega afgemaeld - haer' ega wedervindt.
Zoo als die moeder doet, myn waerde landgenooten.
Zoo doet het vaderland met u, die, voortgesproten
Uit edel belgenbloed, sints kort herboren zyt.
Deze zang klonk Belgie in 1818 door. Als een ware Belg, die gevoelt, dat hy eene
taek van de Voorzienigheid heeft ontfangen, bleef Willems aen die innige stem van
's menschen roeping tot den einde zyns korten, maer werkzamen levens getrouw.
Zyne dichterlyke verlustiging werd echter
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
260
zeldzamer: zyne romancen strekken hem tot eer; onder andere die, waerin hy Fenelons
menschenliefde huldigt (Fenelon en de Koe), alsmede de romance eener andere
Genoveva van Braband toegezongen; namelyk Maria van Braband, die, op den
throone van Frankryk gezeten, het slachtoffer des snoodsten lasters werd; doch door
den moed van haren broeder, den doorluchtigen menestrel Jan den Isten, hertog van
Braband, op eene schitterende wyze uit de boeien gered werd.
Willems gevoelde, dat hy, als dichter zynen naem met geenen duerzamen glans
zou omringd hebben. Had hy vroeger (1819) zyne krachten aen eene Verhandeling
over de nederduitsche Tael- en Letterkunde, opzichtelyk de zuidelyke provinciën der
Nederlanden, beproefd, hy wilde zich nu geheel en al op de taeloefening, het
verzamelen der oude letterwerken, en 't verbreiden onzer geschiedenis toeleggen. Te
dien einde stichtte hy 't Belgisch Museum (1837), dat hy gedurende tien jaren mocht
voortzetten. Hy besteedde verder verscheidene jaren aen het verzamelen van
Vlaemsche Liederen, welker uitgave hy zelf niet mocht voltrekken(1).
Aldus deed hy voor 't lied, wat J.W. Wolf voor de Nederlandsche Sagen of
Volksvertellingen (waeronder de Belgische) beproefde (Leipzig, 1843). De liederen
en sagen eens volks hangen met zyne geschiedenis te zamen; zy helderen ze op, of
worden er van opgehelderd. Zy verdienen hier dus niet vergeten te worden.
Het is geen overdreven gezegde, dat het herleven der nederduitsche tael in onze
gewesten er ook de herleving der geschiedenis moest te wege brengen. Men had tot
dus verre, althans sedert Meyerus, Strada en enkele anderen,
(1) Raedpleeg verder over Willems: Schets eener Geschiedenis der nederlandsche Letterkunde
door F.A. Snellaert. Gent, 1850, 2e uitgave.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
261
de oirspronglyke geschiedbronnen voor Vlaenderen, goeddeels in de landstael
geschreven, geenszins naer waerde weten te schatten. Onze kronyken waren vergeten,
onze charters lagen met stof bedekt, onze oude stadsrekeningen bleven den Magistrate
zelven onbekend! Schryvers, die ter soldy van fransche vorsten geweest waren,
werden door belgische historiographen als leermeesters onzer geschiededenis
aenschouwd. Men vergat, dat onze voorouders schandelyk gelasterd werden door
hen, die ze niet konden verslaven.
Zoodra echter de zucht voor den roem, voor de geschiedenis onzer vaderen meer
en meer aengroeide, moest ook de zucht om echte bescheeden daerover te raedplegen
ontstaen; en hiertoe werd zeker meer dan eene alledaegsche taelkennis vereischt.
De stedelyke archieven nog maer onlangs overal in orde gebracht, werden voor 't
publiek zoo toeganglyk gemaekt, als de openbare boekzalen het sedert lange waren.
Dank zulken opvorschingen in 't gentsche archief, werd onder anderen, de eer Jacobs
van Artevelde hersteld. Er werd officieel bewezen, dat ook dit ridderlyke genie te
groot was geweest, om door zyne vyanden niet belasterd te worden: dat die handhaver
der gemeentevryheden de onderhoorige van 't gentsche magistraet was gebleven, en
dat het vaderland dus de zoenlamp, vroeger gehangen op de grafstede van den Ruwaert
weêr mocht en moest ontsteken.
Het belgische Staetsbestuer gevoelde de noodzakelykheid ter ondersteuning van
dien alom verbreiden trek, om de geschiedenis tot eene wetenschappelyke waerheid
te maken. Het gevoelde, dat uit het stof der archieven hare glans zou dagen, en dat
uit de asch der vaderen de vlamme der vaderlandsliefde zou omhoog schitteren. Niet
te vrede met de werkzaemheden der Academie en de door haer uitgeschrevene
prysvragen te begunstigen, kwam het Gouverne-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
262
ment op de gelukkige gedachte om eene Koninglyke Commissie van Geschiedenis
in te richten. Deze werd belast met het uitgeven en ophelderen der werken, die tot
dus verre de eer des druks niet hadden kunnen bereiken, en wier uitgave eene
vereeniging van geldmiddelen en talenten eischte, die boven 't bereik van enkele
byzonderen scheen. Een deel latynsche, fransche en dietsche historiewerken of
daermede in verband staende (le Chevalier du Cygne, etc.) werd, met aenteekeningen
der academisten, leden der Koninglyke Commissie, aldus onder de pers gebracht.
Willems, voor zyn aendeel, gaf, buiten de Ceesten (geschiedenis) van Brabant, den
Slag van Weeringen, door Jan van Helu (1291), een alleszins, ook wel eens als
dichtstuk, merkwaerdig werk.
Ten gevolge van een handschrift, tegen zwaren pryze, door 't Gouvernement
aengekocht, werd Willems in staet gesteld om den door hem gedeeltelyk op nieuw
berymden, Reynaert de Vos uit te geven; hy bewees tevens wat recht ons land heeft,
om 't als eene lettervrucht van eigenen bodem te aenschouwen.
Willems, voorgelicht door de lettergeschiedenis, die zoo innig met 's lands
geschiedenis verbonden is, was de man om te begrypen, hoe een wel ingericht
vaderlandsch tooneel krachtdadig op 's volks geest kan werken. Gaerne beantwoordde
hy dan ook den verzoeke der Fonteinisten (die hem eens als dichterlyken jongeling
hadden bekroond), om zich in den zetel van voorzitter des genootschaps te plaetsen.
Reikhalzend zag hy den oogenblik te gemoet, waerin Vlaenderens aloude hoofdkamer
haren vierhonderdjarigen jubilé zou mogen vieren(1).
(1) De echte waerdeering onzer rederykkamers, onder betrekking des invloeds, die zy vroeger
uitgeoefend hebben en nog uitoefenen, vooral als tooneel maetschappyen, kan in een enkel
woord saemgetrokken worden: Na de dagbladpers bestaet er geen krachtiger middel dan het
tooneel ter onmiddelyke richting van eenen nationalen geest. Even als eertyds kan men in
vlaemsch Belgie het belang, dat de bevolking in zyne taelbeoefening stelt, best waerdeeren
uit den toestand, waerin zich het nationale tooneel ter plaetse bevindt; dat toch is de eerste
volkslitteratuer.
Alva was de aertsvyand der rederykers, die met Napoleons val weêr oprezen. Ons staetsbestuer
ondersteunt ze krachtdadig. In geen ander land van Europa bloeien dergelyke volksinstellingen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
263
Doch, korten tyd te voren, werd den werkzamen manne eene eerzuil opgericht. Hy
ontsliep in den weinig gevorderden ouderdom van 53 jaer (1846). Zyne nederige
geboorteplaets bracht hem mede dergelyke hulde toe, en bekostigde met lettervrienden
die gedenkteekenen. Het Gouvernement gaf zynen eernaem aen eenen dier
stoomkoetsslepers of Remorqueurs, die met zoo menigen doorluchtigen belgischen
naem pronken, dat de volledige lyst derzelven eene soort van belgisch Pantheon
zoude uitmaken.
Willems grafstede op den Sinte-Amandsberg vertoont zich den wandelare reeds
uit de verte. Uit drie naest eenstaende zuilen samengesteld, is het hoogsteenvoudig
en indrukwekkend.
Tweede afdeeling.
Niet verre van Willems assche rust tegen den muer der halfvervallene
Sinte-Amandskerk het gedenkteeken der liefdeherinnering, den dichter Ledeganck
door den dank zyner landgenooten gesticht. Willems was de zoon eens landmeters,
Ledeganck die eens onderwyzers: beide letterkundigen waren ambtenaren des staets.
Eerst vrederechter, vervolgens provinciael schoolopziener, was de Poëzie voor
Ledeganck de krans, die op feestelyke dagen het voor-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
264
hoofd des bevoorrechten stervelings verciert, als hy Gode of den vaderlande eene
hymne zingt, of, zyn gemoed voor den Schepper uitstortend, hem 't lied des
herdenkens of der hoop, als een rein zelfgebed, opoffert.
‘De letterkunde, schreef Ledeganck, is by my niet anders dan eene verpoozing
van ernstiger bezigheden; en niet anders mag of moet zy zyn voor al, die jegens
maetschappy of gezin dadelyke plichten te vervullen heeft.’
Ledeganck had gelyk: hy gevoelde, dat ook de letterkundige onafhanglykheid eene
eerste behoefte voor den vryen mensch is; hy gevoelde, dat dergelyke onafhanglykheid
in ons land (gelukkig voor de Belgen) alleen kan bekomen worden door het bezit
eens maetschappelyken toestands, die den schryver tot achtbaren burger maekt; zoo
dat hy voor allen nood, en dus voor den ellendigen en hatelyken name van
broodschryver, veilig zy.
De zoon van Eecloo gaf, toen hy vrederechter was, en terwyl hy eene vertaling
des Burgerwetboeks bearbeidde, zynen eersten dichtbundel (1839) uit. Reeds voor
1830 had hy menigmael in pryskampen door Rhetoryken uitgeschreven den lauwer
geplukt; onder deze prysverzen onderscheidt men zyn lied op de Linnenmakery in
den hem eigenaerdigen trant en toon, vloeiend, schilderachtig en lief. Ook bekwam
hy, even als de in 't fransch zingende Dichter Roussel, de eerste kroon uit handen
van 't staetsbestuer om zynen lierzang, 's lands onafhankelykheid en de lotbestemming
des vaderlands (1834).) Zyn anderen door de natuer met meer stoutheid en kracht
bedeeld, Ledeganck, de gemoedelyke Ledeganck verrukt en bekoort u door zyn
teeder gevoel. Wanneer hy zynen braven vader, zyner geliefde moeder een laetste
liefdeoffer brengt, dan hervindt elk dankbaer kind zyne eigene herinneringen trouw
in die zangen, welke zoo aendoenlyk klinken, dat niemand zyne tranen weêrhouden
kan, dat de lezer op
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
265
aerde reeds het hemelsche voorgevoel des wederziens koestert.
Wie toch herhaelt niet met diepe ontroering de elegie door hem der burgervrouwe
toegemurmeld, die hem 't leven schonk, hem zoogde en opvoedde, hem God leerde
bidden en 't land beminnen; die niet alleen de beschermengel zyner kindsheid en
jeugd, maer ook zyns mannelyken leeftyds was; die zelfs na heur jongst vaerwel hem
in 't pad der gerechtigheid bleef ondersteunen, en op de baen des arbeids aenmoedigen,
opdat hy, harer waerdig, de kroon des welvolbrachten ambtes en der welbestede
kunst zoude mogen winnen!
De Schepper wist een heil by elken ramp te stichten:
De haegdoorn draegt de roos, de bergrots heeft de bron,
De nacht praelt met een kleed van glinsterende lichten,
En ieder blad des wouds biedt schaduw voor de zon.
De storm, die ceders velt, jaegt misten heen en dampen,
De schrikbare Oceaen bergt schatten boven maet,
En 't menschdom, samenhang van boosheid en van rampen,
Heeft, als een zegening, de moeder tot cieraed.
Doch wy mogen niet verder afschryven: waer zoude zich hier onze pen by bepalen?
Alles is voortreffelyk.
Kort voor zyn ontslapen, scheen des Dichters vuer levendiger en hooger dan ooit
voor 't vaderland op te vonkelen. Zyne elegie op Brugge is niet zonder lyrische kracht;
die zelfde kracht straelde mede goeddeels in zyne uitboezemingen op Gent en
Antwerpen uit. Hy titelde dit werk de drie Zustersteden, vaderlansche Trilogie(1).
Ledeganck noemde die steden met dien naem, omdat
(1) Belgie heeft het bestaen der drie Zustersteden aen 't oprichten van Stevins standbeeld te
danken. Het is tydens deszelfs oprichten, dat de dichter zyne bespiegeling over Brugge
schreef, die zich tot eene trilogie heeft uitgedygd. Een nieuw bewys van den invloed der
standbeelden op de vaderlandsliefde.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
266
deze drie, zyns dunkens, een heilig verbond moesten sluiten, ten einde vlaemsch
Belgie in zyne oirspronglyke stamkracht bewaerd bleve: hy meende, dat zonder
Vlaenderen en den vlaemschen stamzin Belgie onmogelyk kon blyven bestaen. Het
jonge, doch mymerende voorhoofd reeds ten grave gebukt, voor 't laetst de
vaderlandsche lier voerend, liet Ledeganck niet onduidelyk allen zonen van 't éen en
onverdeelbaer Belgie gevoelen, dat, wanneer by meer dan de helft eens volks (zoo
als de Vlamingen uitmaken) de stamnationaliteit gaet verloren, de staetsnationaliteit
zelve op den boorde des afgronds staet.
Geen Vlaming, geen Belg, geen dichterlyke jongeling, geen gryze staetsman zelfs,
zal de drie Zustersteden in de eenzaemheid der natuer of in de stilte des cabinets
lezen en overpeinzen, of zy zullen hem sterk treffen; zy zullen hem den indruk van
't ware en schoone laten. Men zal dus licht begrypen, waerom wy met voorliefde by
dezen zwanenzang des bards vertoeven willen.
Ledeganck streelt het nationale gevoel door 't schetsen van de grootheid der oude
dagen, doch spaert zynen taelgenooten noch vermaningen noch verwyten. Men
gevoelt daerby de waerheid der bybelspreuk: ‘Beter zyn de wonden des vriends dan
de bedriegelyke kussen des vyands.’
De dichter erkent met fierheid, dat de nyverheid, de wetenschap, de bouwkunst,
vooral de weldadigheid, schitterende peerlen zyn in de kroon der stad Gent: hy erkent,
dat daer nog de vlaemsche zeden voortleven; maer er ryst een pynelyke twyfel in
zyne borst, die hy niet onderdrukken kan.
Gy zyt geen spruit
Van 't lauwe Zuid;
Gy zyt een kloeke telg van 't blonde, frissche Noorden!
En echter, zegt men, gy bemint
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
267
De zoelte, die de Zuidewind,
Gelyk een stiklucht, blaest uit zyn verpestende oorden,
En merkt niet, dat zy 't gras van Vlaendrens beemden schroeit,
Wanneer ze er aen het zwerk geen donderwolken broeit.
Men zegt, gy mint,
Gelyk een kind,
Wat Frankryks hoofdstad teelt van wufte grilligheden,
Van zingestreel en valsche pracht,
Van schynvermaek, en zwier en dragt,
Van wulpsche dartelheid en laf verwyfde zeden.
Men zegt, gy draegt haer juk als een geliefd cieraed,
En deelt den schimplach zelfs waermêe ze uw landaerd smaedt.
Men zegt, dat gy
De melody
Van eigen spraek miskent, om vreemden na te zingen;
Dat gy uw gouden moedertael,
Uit leeraerstoel en regterzael,
Als ruw en onbeschoft, misdadig, laet verdringen,
En dat de dierbre, by de altaren biddend, zwygt,
Of slechts nog, ongetooid, ten stoel der waerheid stygt.
O, heeft dit schyn?
En kan het zyn
Dat men van vryen grond naer uitheemsch juk wil vlieden?
Dat men aen andren wetten vraegt,
En willig wreemde kluisters draegt,
Als men geboren is om zelve te gebieden?
Als men op eigen erf eene ongeleende tolk,
Eene eigen tael bezit, het kenmerk van een volk?
Een teedere weemoed spreekt uit zyn gedicht op Brugge: in den beginne ontwikkelt
hy met stouten penceeltrekken de geschiedenis der brugsche grootheid: hy maelt
ons, hoe zyne verbeelding haer aenschouwde, voor hy nog hare vrygevochtene wallen
binnen trad: hy herinnert haren vorigen roem in de kruisvaerten gewonnen; hare
vorige welvaert, door den handel gesteven, die 't Oost naer heure haven lokte, en
haer (met den naem van gulden wereld bestempeld) tot een ander Tyrus maekte; die
haer zelfs zulk
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
268
eene weelde byzettede, dat een vyandige fransche koningin uitriep, toen zy de pracht
door de brugsche vrouwen ontplooid, met een nydig oog aenschouwde: ‘Ik dacht
hier alleen vorstin te zyn, en ik zie er wel zes honderd rondom my!’
De dichter vergeet de kunstkleinooden niet, die 't hedendaegsche Brugge van 't
oude heeft geërfd. Met opgetogen wellust blyft hy vooral stilstaen by 't herinneren
aen die onvergeetbare dagen, waervan Conscience eene breede schildery heeft
geschetst in zynen Leeuw van Vlaenderen, een werk, waerin hy de geschiedenis van
den Gulden-Sporenslag met den flonkerenden mantel der verbeelding omhing.
Ledeganck herinnert aen het eeuwendoorgalmend sein der Vlamingen: Schild en
Vriend, dat het doodvonnis werd van elken vreemden onderdrukker (misschien ook
wel van elken onvlaemschen Leliaert), toen de voorzichtige deken der weveren,
Pieter de Coninck, en de dappere Jan Breydel, de eene de ziel, de andere de arm der
vlaemsche bevryding in Brugge werd, en de Klauwaerts met het aloude belgische
leeuwenvaendel aen hun hoofd, naer den Groeningsakker deden voortstappen.
Na die warmbezielde herinnering aen een groot, heldhaftig en weelderig bestaen,
aen een handel- en kunstryk volk, in den schoot eener enkele stad besloten, maer als
een droom vervlogen, roept de propheet onzer eeuw uit:
Alleen der dogen stad, verloofde van de baren,
Bestond misschien uw weelde en rykdom te evenaren.
Dan vondt gy in u zelv' de bron van magt en glans;
Dan toondet gy aen de aerd' dat ook uit Vlaendrens beemden
Verlichting op kan gaen; dan spraekt gy fier tot vreemden;
Dan waert gy groot, o Brugge! - en thans!
Hy heft den sluier dier treurige wonde op; hy wil dat vooral het verlies des gevoels
harer zelfstandigheid die stad, als vassale onbelgischer begrippen, tot dien val hebbe
ge-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
269
bracht. Maer een strael van hoop daegt hem in die nacht tegen: ‘O, zegt hy, mocht
er hier twyfeling geoorloofd wezen! mocht Brugge slechts in doodschynenden sluimer
liggen!’
Het eerbewys Stevine toegebracht, wiens genie geheel zyn leven aen wetenschap
en tael besteedde, schynt den dichter de blyk te zyn van Brugges verjongd leven en
streven naer nieuwe welvaert en nieuwen roem. Het gansche vaderland wordt ter
brugsche feestviering uitgenoodigd. Ziet hier het slot diens oproeps:
Maer ga dit plegtig hooggety
Voor u niet zonder les voorby,
U uit den slaep ontwakend Brugge!
Zie op het roemryk kroost, dat gy thans viert, terugge,
En denk, dat hem zyn vlaemsche en overbasterde aerd
Het spoor der glorie heeft gebaend en opgeklaerd!
Dat nooit zyn grootsch vernuft by vreemden heeft gebedeld;
Dat vlaemsch beschavingslicht het brein hem heeft veredeld
En dat op vlaemschen grond geen kunstbron hem ontbrak,
Dat steeds voor 't vlaemsche schoon zyne eedle ziel ontblaekte,
En dat het nooit de tael der vaderen verzaekte,
Zelfs dan als 't tot de wereld sprak!
De derde lierzang is Antwerpen getiteld: hy beschryft vooreerst een dier
zondags-achtermiddagen, waerop de bevolking, nadat zy in de kerk des Heeren voor
de bezielde meesterstukken der vlaemsche school geknield heeft, met geheele
huisgezinnen ten stadspoorten uitwemelt, om na zesdaegschen arbeid in den schoot
der natuer te herademen, en genot te putten uit de eeuwig jonge schepping des Heeren.
Vervolgens vertoont ons de dichter, by zilveren maneglans, den Scheldestrooom,
bevolkt met eenen wiegelenden bossche van scheepsmasten, uit elken werelddeele
met handelschatten toegesneld. Hy huldigt den dichterlyken ge-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
270
nius der Antwerpenaren, 't zy ze de penne, het penceel of den beitel behandelen.
Hierna waegt de dichter eenen uitstap in de tooverwereld der verbeelding. Hy
verhaelt, hoe eens in 't oord, waer thans onder zoo vele ontzachlyke kerktorens, die
van Appelmans zich 't hoogst verheft, eertyds een enkel arm visschershutteken stond.
Hy geeft Antwerpen op als de erfgename van Brugges handel- en kunstpracht, en
meldt, hoe dit Antwerpen zich lang manmoedig tegen den spaenschen hertog van
Parma te verdedigen en den franschen d'Alençon die haer verraderlyk wilde
overrompelen, met echtromeinschen moed af te keeren wist: een moed, waer de
nederlandsche Tacitus, de kernachtige geschiedschryver Hooft, eene treffende
beschryving van gemaekt heeft.
Ledeganck vergat de Antwerpsche vorsten des penceels niet: hy bootst het uiterlyke
beeld des meesters der Vlaemsche school na, en sluit het portret met dezen fiksen
trek:
Het beeld dier vorsten zweefde
Voor my in hellen glans,
En 't was my of ik gansch
Ontroerd door zulk gezicht, van heilige aendrift beefde!
Ik merkte er een in hun getal
Met breeden hoed en kloek van stal,
Voor wien al de andren zich, als voor een leenheer, bogen.
Zyn vonklende aedlaersblik, gevestigd naer den hoogen,
Scheen door een stroom van 't licht der heemlen opgeklaerd.
Zyn naem? men vraegt geen naem vereeuwigd voor heel de aerd!
Dan, nu roept hem 't hedendaegsche Antwerpen; hy vindt het zyns verledens niet
onwaerdig: breede stapelgebouwen, drukke handelbeurs, tempels vol kunstjuweelen,
eene yzeren spoorbaen, en ryke dierentuin, ter loffelyke uitspanning nyveriger
inwoneren aengelegd, van dat alles vergeet hy niets.
Eindelyk huldigt hy de vaderlansche letterkunde, op 't
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
271
voorbeeld der stad Gent in 1834 binnen Antwerpen weder geboren - de vaderlandsche
letterkunde, die toen de dichtzwaen Van Ryswyck nog bezat, wien de Schepper, by
mindere gemoedelykheid, eene stoutere vlucht had geschonken, dan aen Ledeganck.
Wy kunnen ons tot onzen spyte by den naem Van Ryswycks niet ophouden: alleen
zullen wy aenmerken, dat de zegen des vaderlands niet enkel op des dichters assche,
maer ingsgelyks op dezes huisgezin blyft berusten. Het vaderland heeft der gemalinne
des dichters eene jaerwedde geschonken ter zelver tyd, als het in de weduwe
Weustenraed op dezelfde wyze de nagedachtenis des zangers van le Haut-Fourneau
et le Remorqueur vereerde.
Onder betrekking van styl, van 't schikken en uitwerken der denkbeelden in het
half bespiegelende, half uitboezemende dichtstuk, waer de drie Zustersteden in zyn
opgesteld, had Weustenraed veel overeenkomst met Ledeganck, ten minste indien
men de voortreffelyke uitvoering zyner gedichten le Haut-Fourneau en le Remorqueur
nagaet.
In 't eerste heeft Weustenraed zyne dichterlykheid, zyn vindingvermogen getoond,
en tevens bewezen, dat hy 't hoofdbelang zyns onderwerps voor Belgie bevroedde:
dit wettigt ten volle de weinig gekende byzonderheden, die wy in het daeraen
geeigende hoofdstuk onzes werks, op eene eenigzins uitvoerige wyze, hebben
medegedeeld.
In den Remorqueur bezong Weustenraed een der schoonste onderwerpen, die de
beschryvende poëzie thans kunne behandelen. Die zang verscheen in 1842, en droeg
aen 't hoofd den naem des heeren Ch. Rogier, destyds oud- minister van 't Inwendig
en van de Openbare werken, en wel als stichter der belgische spoorwegen.
Wy aerzelen niet er hier eenige strophen van over te nemen: zy toch drukken in
dichterlyke bewoording een
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
272
denkbeeld uit, dat de levendigste proza onmogelyk met die schilderende kracht kan
uit drukken:
Au nom des droits sacrés de l'art et du génie,
Que d'autres maintenant revendiquent l'honneur
D'inscrire, en lettres d'or, au front de leur patrie,
Les titres immortels de ton grand inventeur,
Nul ne nous ravira la gloire sans partage
D'avoir, par nos travaux, hâté le saint moment
Où tu vis s'écrouler pour te livrer passage
Les derniers préjugés de ce vieux continent.
Aux peuples de l'Europe assis sur nos frontières,
Qui nous jetaient souvent un regard de dédain,
Nous avons les premiers, enseigné tes mystères,
Et tous se sont levés pour nous tendre la main,
Et tous sont accourus pour marcher sur nos traces,
Pour tresser avec nous la ceinture de fer,
Qui, du Nord au Midi, doit relier les races
Et par l'esprit et par la chair...
Des plaines de la Flandre aux vallons de la Meuse,
Traversés par le rail dans son lit sablonneux,
Point de modeste ville ou de cité fameuse
Qui n'ait vu, grâce à toi, s'accomplir tous ses voeux,
Et n'ait enfin reçu du moderne Messie
Qui vint sur le travail fonder la liberté,
Le baptême de feu qui ranima sa vie
Et doubla sa fécondité.
Wat inboorling ook van vlaemsch Belgie zoude niet de gedachte toejuichen, die
dankbare kunstvrienden dezes dichters aengedreven heeft in een der voorgeburchten
van Namen, op 't kerkhof te Jambes, Weustenraed een gedenkteeken op te richten?
Het behoort niet tot onze taek om alle de eerenamen op te sommen zoo veler
belgische schryveren in beide talen, op wie ons vaderland te rechte fier is. Hun, die
verstaen, hoe gelukkig het land is, waer men het talent waerdeert, hun zyn die namen
overbekend en dierbaer. Ook de vreemdeling, 't zy hy hunne werken oirspronglyk
of in
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
273
vertaling leest, betwist aen Belgie den roem niet, dichters, zelfdenkers en geleerden
te bezitten.
Men heeft van den adeldom gezeid: Noblesse oblige. Dit zeggen wy, Belgen, mede
van een schoon talent: by eene schoone ziel gevoegd, bekomt het vernuft by ons die
achting, dien eerbied, welke de maetschappy verschuldigd is aen die bevoorrechte
stervelingen. Hunne pen is immers de eerste steun der maetschappy en de bron harer
zielveredelende verlichting.
In Belgie ziet men dan ook geenszins dat ongelukkige misbruik van eenen
buitengewoonen geest, die de helft zyns levens ter verspreiding van gezonde begrippen
wydde, en de andere helft ter verspreiding van allesvernielende gevoelens besteedt.
Voor zeker slach van lezers zyn fraeiïngekleede drogredens piquanter dan de loutere
waerheid, hoe cierlyk deze anders ook uitgedoscht verschyne. Maer voor 't groote
getal der Belgen gaet het gezond verstand steeds boven den esprit, het nuttige boven
het verlokkende, en er valt aen te merken, dat de meeste vlaemsche en fransche
dagbladen onzes lands, sedert de laetste jaren, geenszins den maetschappelyken geest
hebben trachten in den gronde te bederven, gelyk het fransche journalismus zulks
heeft bewerkt in den eigenen lande.
Zoo niet alle schryvers, die leermeesters des volks willen worden, de onsterflykheid
bereiken, het zelfloon van trouwvolbrachten plicht kan hun niet ontgaen: die kroone
dragen zy tot in- tot over het graf mede.
Willems woord: ‘Myn vaderland is voor my niet te klein,’ vindt hier eenen heiligen
weêrklank in de harten van onze schryvers en burgers!
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
274
XXII
Het einde der laetste, het begin der tegenwoordige eeuw.
't Verderft holt strafloos voort en vindt geen tegenstand:
Al wat het oog aenschouwt, is slaef of dwingeland.
De menschen, sedert den beginne der wereld, herhalen, dat de tyden, waerin zy leven,
slecht zyn. Wat zoo algemeen gezegd werd en nog gezegd wordt, moet gewis tot
zeker punt op eenen grond van waerheid berusten. In der daed, de tyden zyn dikwyls
zeer slecht, en dan zyn de menschen, die er in leven, zeer te beklagen; by voorbeeld,
als de hongersnood zyne geeselroede rondzwaeit, zoo als wy het ons uit de jaren
1846 en 1847 levendig herinneren. Wie gevoelde toenmaels, in en buiten Vlaenderen,
niet het oprechtste medelyden jegens de behoeftige broeders, die, oud en zwak, met
vrouw en kind hunne geboorteplaets verlatend, in vreemde oorden tot vreemde
menschen, angstig en sidderend, hunne bedelende hand uitstaken; die, uit wanhoop
op betere dagen, den gronde des vaderlands een eeuwig vaerwel toesnikten en, met
bloedenden harte,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
275
naer het onbekende Amerika overzeilden, om niet, gelyk zoo vele anderen, by gebrek
aen brood voor hun spinnewiel of op hun weefgetouw den geest uit te blazen? Ziet
daer eene der drie plagen, die de Voorzienigheid weleens eenen lande overzendt. De
tweede plage, die vroeger de pest, de zweetziekte of blauwe dood hiet, rukte even
als deze in weinige uren hare offers weg. Die plaeg vertoonde zich sedert 1832 hier
te lande menigmael, en wel als aziatische braekloop (cholera morbus), en woedde
er op eene verschrikkelyke wyze. Wanneer men op eens zyne vrienden en magen
ziet wegsterven, wanneer men gedurig hetzelfde lot te vreezen heeft, dan mogen de
menschen met recht en rede van den slechten tyd klagen. Nu is er nog eene derde
plaeg, die niet minder als de tweede, op de arme menschheid drukt, die niet minder
dan straffende geesel aenzien wordt: zy heet de oorlog. De meeste menschen, zelfs
die nog in den bloei der jaren zyn, zuchteden reeds onder de eene of andere dier
plagen, en derhalve verklaren wy ons gemakkelyk het algemeene gezegde: de tyden
zyn slecht.
Maar zyn die drie, van ouds bekende en als in éénen adem steeds uitgesprokene
plagen in der daed als door God overgezondene geeselstraffen te aenschouwen?
Zeker is het, dat zy het werk der Voorzienigheid zyn, die geheel de natuer bestuert;
maer even als in duizend andere noodgevallen kunnen wy, kortzichtige stervelingen,
in de besluiten der Alwysheid niet lezen, of beslissen in hoe verre de ons treffende
rampen ten voordeele van tydgenooten en nakomelingen moeten werken. Er was een
tyd, waerin men waende, dat de rampen over de vruchten der aerde en de menschen
uitgestort, het gevolg van tooverkunst waren: die dwaelbegrippen zyn heden
verzwonden.
Eene andere vraeg is, of de tyden nu slechter zyn dan voorgaendelyk? Om die
vraeg hooger te doen opklimmen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
276
dan 's menschen geheugenis gaet, zouden wy 't geschiedenisboek moeten opslaen,
en de zaek uit een stoffelyk en zedelyk oogpunt beschouwen. Wy zullen hier deswege
in geen onderzoek treden; wy verhalen liever de eene of andere gebeurtenis, die wy,
nog jong zynde, des avonds in den winter by den familiehaerd vernamen, en die ons
onuitwischbaer in het geheugen bleef geprent.
I
Wy hadden eenen buerman, die al een oud manneken was, maer die nog een yzersterk
geheugen bezat. Ernstig als een patriarch, vertelde hy gaerne, omdat hy wist, dat wy
hem gaerne hoorden vertellen; ook luisterden wy als vinken toe, telkens dat hy ons
wat oud nieuws leerde.
Daerby bezaten wy eenen oom, die onzen buerman zeer beminde. Deze was mede
een verstandig man, die uit ouden boeken veel wysheid gehaeld had. Cats was zyn
lievelingswerk, en van de spreekwoorden had oom eenen ryken oogst ingezameld.
Hy bekloeg de verfranschte jongheid en zeide, dat de wysheidschat, ons door onze
voorouders overgemaekt, voor zulke gasten erbarmelyk verloren was. Hy keurde
goed, dat wy buerman naer de oogen zagen: want, zeide hy, de ouden zal men eeren,
de jongen zal men leeren, de wyzen zal men vragen, de zotten zal men verdragen.
Eens, op zekeren avond, spraken zy beide over de verfransching en hoe die in ons
Belgie was doorgedrongen.
- Dat waren droevige dagen, zeide buerman, wanneer op 't einde der vorige eeuw,
Belgie uit het oostenryksch bestuer in de onvaste hand van Vonk en Vander Noot
overging, om kort daerna op 't vorig punt weêr te keeren. Die slechte dagen waren
nauwelyks voorby, of de groote fran-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
277
sche omwenteling brak uit. Frankryk en Oostenryk werden handgemeen, Belgie nam
weinig of geen deel aen den stryd dier groote mogendheden, maer dezen vonden ons
lief landeken zeer geschikt om aldaer Europas lot te komen beslissen.
Eerst werden de Oostenrykers door Dumouriez, in november 1792, te Jemmapes
verslagen. Zy trokken over de Maes en lieten de Franschen ongestoord het land in
bezit nemen.
Maer in den beginne van 't daerop volgende jaer 1793 trok prins van Coburg (de
groot-oom onzes Konings) aen het hoofd van een machtig, weluitgerust leger op
nieuw te velde. Deze dappere veldheer versloeg in een bloedig gevecht op zyne beurt
Dumouriez, deed de Franschen het land ontruimen en veroverde zelfs op hen de stad
Valencyn.
's Keizers broeder, aertshertog Karl-Lodewyk, kwam nu als landvoogd naer Belgie.
De oorlog tusschen Frankryk en Oostenryk duerde voort, doch was tot omtrent het
midden des jaers 1794, voor geen van beide ryken beslissend.
Maer toen kwam er uitslag: de Franschen veroverden voor het tweede mael ons
land. Die verovering werd hun gemakkelyker gemaekt door de honingzoete woorden
van vryheid, gelykheid en broederschap!
Hoe vele onnoozelen zyn er alreeds door die woorden bedrogen! hoe velen zullen
er nog door verleid worden! Waer men het luidste van vryheid en gelykheid schreeuwt
en brult, daer bestaen zy het minste.
- 't Is zóó, zeide oom: ‘Het kwakkelken slaet een zoet geluid, opdat het vogelken
rake in de muit.’
De buerman loosde eenen diepen zucht; dan ging hy met vertellen voort.
‘By die tweede verovering onzer gewesten door Frank-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
278
ryk, begint voor Belgies inwoners eene ellende, die wy en duizenden myner broederen
nimmermeer kunnen vergeten. Gy, kinders, zult eens in de geschiedenis lezen, wat
wy gedurende eene reeks van twintig jaren verduerd hebben; maer, hoe levendig ook
men die voordrage, gy zult er u nimmer een waer denkbeeld van kunnen vormen.’
Oom voegde hierby: de oude spreuk zegt het wel: Als geweld komt, dan is recht
door. - Vervolg, lieve buerman.
- Het zou me spyten, sprak deze, indien gy, lieve kinders, een gansch volk
verantwoordelyk wildet maken voor de gruwelen door een aental Franschen gepleegd.
In Frankryk leven, gelyk hier en elders, brave en deugdzame lieden, die zoo zeer den
geest van verovering en roofzucht afkeuren als wy; maer, helaes, in dit land bestaet
een groot vooroordeel. De Franschen namelyk wanen, dat zy alleen in 't bezit zyn
der edelste menschelyke gevoelens, dat zy alleen aen het hoofd staen van allen
vooruitgang, van alle beschaving. Uit dien onzaligen waen spruit natuerlyk de zucht
om overal te heerschen, om overal eenen onbeperkten invloed uit te oefenen. Die
onzalige waen heeft niet alleen onzen grondgebiede, maer ook allen europischen
staten de grootste onheilen berokkend.’
- Hooge moed deed niemand goed, sprak oom daer tusschen.
- En tot overmate van ramp, vervolgde buerman, hebben een tyd lang eenigen
onder ons dit ongelukkige denkbeeld der Franschen gesteven. Onder dien onzaligen
waen, tot heden toe nog niet uitgedoofd in dat Parys, dat wy in den laetsten tyde zoo
zedelyk laeg zagen zinken, verhieven alle vuige driften schaemteloos het hoofd. Het
schuim der fransche natie, onder voorwendsel van ons vry te maken, overstroomde,
als Egyptens springhanen, gansch Belgie,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
279
en maekte zich meester van alle ambten en Staetsbedieningen.
- Hoe erger slok, hoe beter kok. En: Wie haest gelooft, wordt haest bedrogen, zeide
oom.
Buerman verhaelde voort: ‘Onder 't onzinnig geschreeuw van gelykheid en
broederlykheid, waer 't woordeken “of de dood” by kwam, werden de woningen der
ryken geplunderd en verwoest; de kerken van heur cieraed, van heure kostelyke
zilveren en gouden vaten beroofd; al wat den klauw van dezen of genen gier ontsnapte,
werd op een gestapeld en naer Frankryks hoofdstad vervoerd. Aen wederstand viel
niet te denken. In ons eigen land, vooral in de steden, vond het fransche schuim
medehelpers voor zyne helsche ondernemingen. Ontrouw werd hooggeprezen,
verradery werd beloond.
- Hier past wel, zeide oom, het gezegde myns vaders zaliger gedachtenisse: Hoe
erger boef, hoe beter avontuer.
- Trouw en broederliefde golden als slaverny, die met de vryheid niet konnen
samenleven. Wie door zyne eigene dienstboden wegens eene maetschappelyke deugd
aengeklaegd werd, was weldra uit zyne bezitting verdreven; zyne goederen werden
in beslag genomen, en om zyn leven te redden, vluchtte wie kon, met de zynen verre
van zyne geboorteplaets. Men mocht in die dagen geene gehechtheid aen
voorvaderderlyken godsdienst toonen, zelfs geene schuilplaets aen de priesters
vergunnen. Men verdroeg alleen de geestelyken, die den eed van haet aen het
vorstendom wilden bezweren. Dit gold nog voor tolérance religieuse: want eens
hadden vryheidsdullen gezworen, den laetste der koningen met de ingewanden van
den laetste der priesteren op te hangen. De weêrspannige priesters werden, by heele
scharen, als kudden van lastdieren, naer den vergiftigden hemel van 't eiland Cayenne
of naer
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
280
Oleron gezonden. En de kerken? die werden in schuren of stallen, in casernen of
hospitalen omgeschapen. Daer was geen andere godsdient meer geoorloofd dan die
der Rede. Wie daer als godinne op den outer zat, wordt best verzwegen, en de grootste
wangedrochten gaven hunnen onmenschlyken driften den naem van Rede.
- Zy hadden, zeide oom, de schoone spreuke vergeten: God en de reên, komen
overeen.
- Wy hadden hier te lande zelfs geen denkbeeld der losbandigheid, welke het
fransche grauw by ons overplanten wilde. Zedigheid en zede moesten zich voor de
dierlyke lusten dier onmenschen verbergen. Genot! zie daer het eenige doel hunner
overspoeling in ons land, en geen middel scheen hun te schandelyk om tot genot te
geraken. Geld, om genot te koopen, moest door allerlei aftroggelingen byeen
geschrafeld worden. De goederen der geestelykheid werden voor eenen lagen prys
verkocht, nadat kerken en kerkdienaers uitgeplunderd waren; ja, de klokken, die de
gemeente ten godsdienste byeenriepen, werden door die beschaefde Wandalen
verbryzeld, en tot kanonnen en klein geld gegoten. Telkens wanneer ik eene bronzen
munt uit dien tyd in handen kryg, met het schoone opschrift: Liberté, égalité, huiver
ik by de gedachte dier fransche heiligschending: telkens betreur ik, dat er een tyd
was, en wel in de achttiende eeuw, waerop de menschen op de heilige rede roemden,
en beneden... de dieren zonken.’
Hier zweeg buerman een poos, en wy, kinders, konden nog niet begrypen, hoe
onze lieve Heer zulke baldadigheden liet gebeuren.
Maer de buerman zeide’: De wegen der Voorzienigheid kunnen door onze zwakke
menschenoogen niet bespied worden; de gansche geschiedenis toont ons nogtans,
dat de wanbedryven eens volks zoo min als die eens konings, als die des gemeenen
mans, ongestraft blyven; maer de
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
281
wyze, waerop zy bestraft worden, wordt somtyds eerst van latere geslachten
aenschouwd: want de schepper des Heelals is langmoedig, en zyne gerechtigheid
vertoont zich allen eeuwen ter waerschuwing... laet, maer duidelyk.
- Ja, ja, zeide oom al toeknikkend: Niemand volmaekt dan God alleen. Daerom
zegt men zeer wel: God kan wel een tyd lang borgen. God wreekt, daer hy niet en
spreekt.
- Nu, kinderen, in vyf maenden tyds vervoerde men uit ons ryk twee en dertig
millioen gemunt geld naer Parys; ons, Belgen, wierd er, uit broederlykheid, maer
eene schatting van tachtig millioenen opgelegd.
Vóor dat winkels en pakhuizen door de gelykheidminnende ambtenaers der
Republiek uitgeplunderd waren, vóor dat men den uitgeplunderden eene nietige
herstelling gaf, niet in geld van 't oude regiem, maer in papieren munt, vóor dat de
weêrspannelingen, die op zyn fransch niet vry wilden zyn, met sabel en kerker tot
stilzwygen gebracht waren, verliepen er ruim twee jaren.
Wat eenige waerde bezat, zoo als koopmanschappen en levensmiddelen, dat werd
grootendeels naer het onverzaedbare Parys gesleurd. En hier, te midden eens zoo
graenen vruchtryken landes, ontstond in 1794 een hongersnood.
Ik heb, zoo ging de buerman voort, noch den lust, noch de bekwaemheid om u
een treffend tooneel te schilderen der baldadigheden, die men op onzen belgischen
grond gedurende die twee jaren gepleegd heeft.
Gelukkiger wyze kreeg men in Frankryk zelven walg voor al die schandelyke
gewelddadigheden. Meer dan eene omwenteling woelde er in den schoot der muiteren
zelven, vóor dat gematigder mannen zich het hoofdbewind der Republiek
toeëigenden.’
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
282
II
In de jeugd ontfangt men levendige indrukken, die geen latere voor-of tegenspoed
in staet is heel en al uit te wisschen.
Wat de goede buerman ons, des winters met oom in den haerd der keuken gezeten,
by 't flikkeren der avondlamp, vertelde, heeft in onze jonge hersenen zoo diepe
plooien gevormd, dat wy nog heden onzen kinderen de geringste omstandigheden
zyns verhaels kunnen wedergeven.
By zyne laetste vertelling had hy ons het einde des gevloekten roof-en bloedbewinds
aengtkondigd; wy hoopten dus van onze fransche ovenwinnaers een beter denkbeeld
op te vatten; wy verwachteden met ongeduld, dat de buerman weder in onzen kring
plaets name, om ons gemoed tot blydere stemming te brengen.
De buerman kwam en zeide: ‘De Oostenryksche regering was voor Belgie geen
hard juk, in tegendeel: Maria-Theresia is tot heden toe by den volke in dankbaren
aendenken. Geen vrouwennaem is heden nog by de buitenlieden meer in zwang dan
die van Mie-Threse; als wilden die goede menschen de onvergeetbare Keizerinne
tot beschermengel over hunne kinders aengesteld zien.
Keizer Joseph de IIe eerbiedigde de oude gewoonten en zeden des lands niet, gelyk
zyne verstandige en voorzichtige moeder. Hy wilde, zonder voorbereiding,
hervormingen invoeren, die met den toenmaligen openbaren geeste niet konden
overeenstemmen. Zie daer de oorzaek der brabandsche revolutie tegen het oude en
geëerbiedigde Keizerryk.
- Joseph de IIe, voegde oom er by, was wat haestig: die vorst had ook al iets van
de boeren kunnen leeren, die wel eens zeggen: Met tyd en stroo rypen de mispels.
En voorzichtigheid is de moeder der wysheid.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
283
- Na de twee eerste jaren der fransche overheersching, konden de Belgen droevige
vergelykingen maken tusschen thans en eertyds.
Dat had vader Cats al voorzeid: 't is te laet beklaegd, gewis, als de kan gebroken
is.
- Wy zullen over de contributiën, die tydens het Oostenryksche bestuer, om zoo
te zeggen, niet bestonden, heenstappen, om eene andere snaer aen te raken. Dit bestuer
sprak in alle gevallen, wanneer het zich tot den volke wendde, de tael, die het volk
verstond. Wael en Vlaming waren beide tevreden: want men krenkte onder 't opzicht
van tale niemands gevoelen.
Wil men al het hatelyke beseffen, dat er door dien taeldwang onstaet, dan moet
men zelf deel maken van den grooten hoop, die hoogstens in staet zyn kan om zyne
gedachten redelyk in de moedersprake uit te drukken.
De gisteren nog onafhanglyke boer of burger was reeds den volgenden dag
verplicht, zelfs om te weten wat hy in 's lands schatkist te storten had, tot den eersten
guite zyns dorps of zyner stad, die de vreemde tael kende te gaen, om hem te
raedplegen.
Telkens als de koopman in betrekking kwam met den eenen of anderen
staetsdienaer, was hy verplicht eenen tolk by der hand te hebben om hem zyne zaek
voor te dragen, of om een genomen besluit verdietscht te krygen. In vele gevallen
staet de burger in dagelyksche betrekking met de overheid; men bevat dus, hoe
onaengenaem het iemand, die steeds zelf zyne zaken bestierde, moest voorkomen,
van zich met goed en have aen eenen vertolker over te geven.
Maer het schreeuwendste voorzeker van zulk een onrechtvaerdigen dwang was
de bepleiting en de oordeelvelling door een gerechtshof uitgebraekt in eene tael, daer
de beschuldigde vreemd in was.
In zulken gevalle is een beschuldigde waerlyk te bekla-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
284
gen. De advocaten hebben dan de gemakkelykste en voo deeligste rol te spelen, en
het laet zich licht beseffen, hoe die rol hier te lande door fransche rechters en fransche
pleiters vervuld werd.
- Dit wisten onze ouden ook al, zeide oom: In troebel water is 't goed visschen,
- Dit taeljuk drukte nog niet op de waelsche provinciën te koning Willems tyde,
maer de schrik alleen voor dit juk was eene der hoofdkrachten, die Oranjens scepter
verbraken.’
Zoo vertelde de buerman, onze leermeester in 's lands geschiedenis, en onze hope
was op nieuw te leur gesteld. Ook wy zuchteden: ‘Dat waren slechte tyden en gelukkig
zy, die ze niet beleven moesten, of ten minste de hoop op schoonere dagen koesteren
mochten.’
III
Ondervinding leert best, zeide oom. En daerom hielden wy allen zoo veel van onzen
buerman, die veel ondervonden en veel met eigene oogen doorzocht had. Wy spraken
buerman zoo schoon, om ons den verderen loop der zaken in Belgie mede te deelen,
dat hy zich liet gezeggen.
‘Herinner ik my de tyden der fransche overheersching, sprak hy, dan is er geen
tafereel zoo akelig als hetgene, dat de lichting van manschappen tot den krygsdienst
oplevert.
Onder het Oostenryksche bewind kende men geene andere wyze om de legerbenden
te volledigen, dan die der werving. Het heir bestond dus alleenig uit vrywillige
soldeniers. Dat er by die werving misbruiken plaets grepen, laet zich niet ontkennen;
ten minste werden er den werveren een aental bedriegeryen te laste gelegd: geld en
dwang gaven hun daertoe verscheidene middels aen de hand; maer daerin had de
wet gemakkelyk kunnen voorzien.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
285
De fransche Republiek besloot, dat alle jongelingen, die bekwaem waren tot den
krygsdienst, het gansche land door zouden geboekt worden, en dat men na de
jaerlyksche loting uit dezen het noodige getal zou lichten. Die maetregel kon
misschien eenigzins den wenschen der fransche natie en heuren benoodigdheden
voldoen, maer was voorzeker in 't geheel niet overeenkomstig met de zeden en
gewoonten der Belgen. Ginds kon oorlogzuchtige geestdrift des volks dezen maetregel
wettigen, maer hier kon die geestdrift geenen wortel schieten. Wy gevoelden ons
weinig genegen om voor de overheerschers en hunne, ons gansch vreemde
grondbeginsels te vechten. Maer wat viel er tegente verrichten? Yzeren kluisters
boeiden geestelyken en wereldlyken; gehoorzamen en zwygen was onder het
schrikbewind het eenige middel tot zelfbehoud.
Wie schildert de wanhoop af van duizenden huisgezinnen, die hunne zonen tot
den dienst veroordeeld zagen? De bemiddelde lieden verkochten of verpandden een
gedeelte hunner bezitting, om eenen plaetsvervanger te koopen. Men heeft een
oneindig aental burgers en boeren gezien, die land en pand, huis en hof, winkel en
waren ter veiling stelden om hunne kinders van dien dienst te bevryden. Zy verkozen
de armoede boven het hartzeer van hun geliefd kroost ten oorlog te zien trekken. En
dan nog, na opofferingen van allen aerd, waren hunne kinders met geen geld of goed
van de wereld vry te maken. Eerst na den val van Robespierre had dit plaets kunnen
grypen. Maer onder Napoleon werd den ouderen weêr alle hoop afgesneden. De
oorlogszuchtige keizer was vernuftiger tot vernielen dan de ouderliefde tot
beschermen. Nadat dezen zich om eenen remplaçant te koopen uitgeput hadden,
zagen zy zich hunnen zoon als garde d'honneur of eerewacht des keizers uit de armen
scheuren. Ysselyk was de aenblik, wanneer de ongelukkigen, door het lot getroffen,
ouderen, vrienden en geboor-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
286
teplaets vaerwel zeiden, nadat alle middels om hen te behouden of vry te krygen,
verspild waren.
Velen wendden lichaemsgebreken voor; eenigen trachteden zelfs door omgekochte
raedsheeren der militie hun doel te bereiken en het lot op eenen anderen te doen
vallen.
Uit den mond van fransche dokters zelven, voor 't feit wel betaeld, leerden de
lotelingen een gebrek voorgeven, daer zy in der daed maer den schyn van hadden.
De eenen zagen er doodbleek uit, en hoesteden gelyk uitterenden; anderen hadden
etterende zweren, walgelyk om aen te zien. Om den zoon te redden, wenschten hem
de eigene ouders een gebrek toe, dat zy in andere tyden ten koste al hunner have
hadden laten genezen.
Men konde u, vele winteravonden lang steeds van die dagen vertellen, en u nogtans
maer eene vry onvolledige schets ontwerpen van de zwarte droefheidswolk, welke
gedurende de noodlottige fransche overheersching boven onzen lande en boven allen
onderjukten landen gelyk het onze, zweefde.
Duizende en duizende jongelingen waren in hunnen frisschen bloei naer het
krygsveld vertrokken; enkel verminkten of kreupelen keerden naer huis terug. In
sommigen steden zelfs keerde niemand weder: allen schenen met een eeuwig
ballingschap geslagen. De zonen onzes vaderlands vielen als slachtoffers der vreemde
dwinglandy, en hadden stervende niet eenmael den troost voor hunnen eigenen grond,
voor de onafhanglykheid huns geboortelands te vallen.
De zaek eens vreemden is de onze niet, dwang en geweld kan ons die zaek niet
doen beminnen. Hieruit verklaren wy ons ook de nog droevere dan schandelyke
pogingen, die men aenwendde om zich aen het dienstjuk, aen den dood te onttrekken.
Verrezichtigen leerden met brillen van byzichtigen lezen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
287
en bedierven hun gezicht. Welgevormde jongelingen kapten zich een lid van den
duim of den wysvinger der rechter hand af; of lieten zich een paer snytanden trekken
om door den krygsraed afgekeurd te worden; en dan nog werden zy als
ziekenbezorgers in 't hospitael of in eenige andere diensthoedanigheid by 't leger
aengesteld. Een aental andere middels van lichaemsverminking of
gezondheidskrenking werden in 't werk gesteld om het gevreesde vonnis te ontgaen.
Eigenlyk bestond er maer een enkel middel om den greep der conscriptie te
ontsnappen: namelyk, zich by tyds uit den lande te maken; maer ook dan vergat de
dwingeland niet, dat zy ouders achterlieten. Dezen smeet hy in den kerker in plaets
der voortvluchtigen, tot dat de zonen, door kinderliefde bewogen, hunne schuilplaets
verlieten. Waer de ouders te zoek waren, werden peter en meter aengehouden, ten
einde de rampzaligen in verklikkers van den schuilhoek huns doopkinds om te
scheppen.
Men denke niet, dat de nieuwe wyze van manschappen te lichten alleen in Belgie
zoo veel schrik en afkeer inboezemde. In Frankryk zelven, was men er niet beter
mede gediend, ten spyte van al het gezwets van wereldglorie!
Een eenige zoon om zich aen die conscriptie onder Napoleon te onttrekken, vlood
ver van 't ouderlyke dak. Men ontdekt hem in een der bosschen van 't departement
du Gard, en hy zou nu zeker moeten dienen. De wanhoop zyns vaders, die zulks
verneemt, klimt ten top. ‘Gevangen of niet, zegt hy tot zyne vrouw, onze zoon zal
niet moeten dienen, niet ter slachtbank gesleurd worden. Hy zal uw steun zyn en
blyven. Ik immers ben afgeleefd en vermag daertoe niets meer.’ Hy zwygt, verstikt
in zynen rouw, verlaet het huis, en een kogel, dien de vader zich door 't hoofd jaegt,
maekt zyn kind, als den zoon eener weduwe, wiens eenige steun hy is, vry.
De diepgeschokte buerman ging niet verder. En waer
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
288
bleef oom dien avond met zyne spreekwoorden? vraegt men wellicht. Dien avond
zat oom in 't hoekjen des haerds, dieppeinzend, mymerend en wel eens met het
voorhoofd in de hand gebukt. Een traen glinsterde langs zyne wangen, die hy van
tyd tot tyd ter sluiks afdroogde. Hy dacht aen twee zyner geliefde zonen, die hy, ook
na de zwaerste opofferingen, door den franschen engel des verderfs op 't oorlogsveld
verloren had; de eene was in Spanjen, de andere op den tocht naer Moscou verdwenen,
zonder dat de ongelukkige vader, thans eenzaem op zyne eens zoo bezielde hoeve,
ooit iets van hen hebbe vernomen. Eindelyk ontwackte hy als uit eenen diepen,
smartelyken droom, en zeide met Job: ‘God gaf, God nam.’
Wy waren het met oom en buerman eens, dat de tegenwoordige tyd, ofschoon niet
volmaekt, toch op geen duizendste deel na zoo slecht is, als de tyd eener vreemde
overheersching.
Moeten wy Gode niet dank zeggen, dat hy onze onafhanglykheid als volk handhaeft,
en ons in stillen vrede de voortbrengsels van landbouw en nyverheid laet genieten?
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
289
XXIII
De veldslagen by Ligny en Quatre-Bras, 16 en 17 juny 1815.
Wat hart vergeet er ooit de moeder,
Die in de schaduwen der dood hem 't leven gaf?
Wat hart vergeet er ooit den broeder,
Die hem den muil van 't graf, als goddelyk behoeder,
Ontscheurd, en blyde stortte in 't graf?
Wy, Belgen, mogen geenszins van het standpunt onzer zuider geburen uitgaen, om
de gebeurtenissen te beoordeelen, die Napoleons val bewerkten. Wy, Belgen, moeten
ons verheugen, dat Europa tegen dien dwingeland, verwinnend samengesponnen,
ons te eener tyd van zyn juk bevryd hebbe. Onze lezers konden reeds zien, wat ons
land gedurende zyne inlyving met het fransche keizerryk te lyden had. Wie kan het
ontkennen? De naem des Korzikaens was van de moeders, tot in de kleinste hutte
onzer gewesten, gevloekt: men bestempelde hem te rechte met den titel van: geest
des verderfs. Telkens, als er een kind werd geboren, vroeg de moeder met angst van
wat geslacht het was: en sidderde wen zy vernam, dat hun een vermoedelyk nieuw
slachtoffer in haren zoon was geboren. Ook by zynen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
290
eigenen volke heeft hy voorzeker meer vloek dan zegen ingeöogst; ja, wy hebben
veldheeren, die tot het staven zyner wereldmacht medehielpen, hooren zeggen, dat
zy zelven des eeuwigen slachtens moede waren.
Napoleon kende de Belgen uit hunne dappere voorouders: hy wist dat, toen dezen
eindelyk de overheersching des Romeins gedurende vyf eeuwen onderworpen bleven,
zy hunnen overwinnare getrouw dienden, en in de velden van Pharsalie, onder de
muren van Alexandriën, in Aziën, in Spanjen, den luister des Romeinschen naems
hielpen verhoogen. Napoleon sprak steeds met veel lofs over den moed zyner Belgen.
En de geschiedenis is gereed te getuigen, dat, moge ook deze lof politisch uitgedrukt
zyn, hy in der daed op rechtvaerdigheid steunt.
Wy zyn zeer verwyderd van aftekeuren, dat de weinige Belgen, die, na dien grooten
krygsman als hunnen generael geëerd te hebben, eindelyk in hunne haerdstede
weêrgekeerd, zyner nagedachtenis getrouw blyven. Onder den titel van broeders des
keizerryks, thans te samen vereenigd, hebben zy een weldadig doelwit: dat namelyk,
van den mingegoeden onder hen ter hulpe te komen. Zulke menschlievende
maetschappy is boven alle bedenking, ja, boven al onzen lof verheven. Maer meenen
zy plichten jegens hunnen onden generael, en vooral jegens hunne oude krygsmakkers
te moeten vervullen, ons zyn plichten van anderen aerd opgelegd. Wy moeten
dankbaer en rechtvaerdig zyn jegens hen, die voor Napoleon niet bukten - jegens de
Belgen, die zich, ten einde zynen val te bewerken, tot Europas verschillende volken
voegden, gelyk vroeger de voorzaten der Belgen zich met de Franken vereenigd
hadden om de Romeinen te dempen; die wilden, dat de moeders niet meer te sidderen
hadden by de geboorte eens kinds, en dat de zonen hunnen stervenden vader eens de
oogen zouden sluiten.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
291
Uit dit humanitaire oogpunt, van alle staetkunst onafhanglyk, beschouwd, is en blyft
de slag van Waterloo voor ons en onze nakomelingen, een belangryk
geschiedenispunt. Wy hoeven de doelmatigheid der besluiten, door de mogendheden
ten gevolge der Waterloosche zege genomen, niet te onderzoeken; wy hebben er de
oorzaken van uiteengezet in het schetsen der euveldaden op onzen bodem door de
Franschen gepleegd; wy willen alleenlyk hier verhalen, hoe die zege voor 't
menschdom bevochten werd, of liever, hoe de vinger der Voorzienigheid, de vinger
des Heeren der legermachten zich door geheel dien slag best en ten duidelykste laet
onderscheiden.
De minste beweging van dit groote wapenfeit, in zoo verre zy in de raderwerking
des geheels hebbe gegrepen, bezit dus belang voor den aendachtigen aanschouwer
van den 18den junidag, en eer wy van den grooten volkenslag by Waterloo spreken,
die twee dagen na den veldslag by Ligny plaets vond, zal het gepast zyn dezen en
dien van Quatre-Bras lichtjens te schetsen.
De balling Napoleon in Frankryk weêrgekeerd, wendde zich dreigend tegen Europa.
Hy had den 14den juny 1815 vyf heirscharen en de verscheidene benden zyner lyfwacht
tusschen Maubeuge en Beaumont samengetrokken. Den dag daerna begon hy zyne
vyandelykheden. Fleurus, Namen, Cirney en Hannut waren de vereenigingspunten
der vier pruisische heirscharen; die standplaets was wel gekozen, vermits hun gansch
leger binnen de vier en twintig uren op een dier punten kon vergaderd worden.
Den 15den rukte Napoleon over Thuin op de beide oevers der Sambre tegen
Charleroy. De pruisische veldheer Ziethen had de eerste heirschaer by Fleurus
vereenigd, en hield dien dag een zeer levendig gevecht tegen de Franschen uit; na
Charleroy ingenomen te hebben, richteden dezen hunnen tocht tegen Fleurus.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
292
Een bevelhebber, wiens naem, gelyk die van Wellington in Engeland, voor Pruisen
en gansch Duitschland onsterflyk is, de veldmaerschalk Blücher wilde, zoodra
mogelyk, zynen geduchten vyande eenen grooten slag leveren; dies wendden zich
de overige pruisische heirscharen naer Sombreffe (anderhalf uer van Fleurus), waer
de tweede en de derde schaer den 15den en de vierde den 16den aenkomen moesten.
De Engelschen, onder het hoofdbevel Wellingtons, waren in de nabyheid van Ath
en Nyvelt saemgetrokken; zy zagen zich aldus in staet gesteld, by aldien de slag den
15den plaets greep, den veldmaerschalke Blücher hulptroepen de zenden.
Het pruisische heir hield zich op de hoogten tusschen Brie en Sombreffe, en een
luttel verder dan deze laetste plaets. Het bezettede met eene gewichtige macht de
voor hem gelegene dorpen Ligny en Sint-Amand. Intusschen hadden eerst drie
heirscharen heure vereeniging volvoerd: de vierde, die tusschen Luik en Hannut
stond, werd op heuren gang door allerlei omstandigheden opgehouden, en was nog
niet aengekomen. De veldmaerschalk Blücher wist, dat ter zyner ondersteunig
Wellington reeds eene sterke afdeeling zyns heirs en zyne gansche achterhoede in
de omstreken van Brussel liggende, in beweging gesteld had: ook werd de nog
opgehoudene vierde pruisische heirschaer van oogenblik tot oogenblik van Blücher
verwacht. De gryze veldmaerschalk besloot dus, al bleef ook deze verwachting
onvervuld, slag te leveren.
's Namiddags om drie ure begon het gevecht. De Franschen ontplooiden eene
ontzachelyke krygsmacht: zy bestond uit meer dan honderd dertig duizend man; die
der Pruisen bestond maer uit tachtig duizend. De Franschen zochten zich aenvanglyk
van 't dorp Sint-Amand meester te maken; het welk hun ook na eene krachtige
tegenweer
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
293
gelukte. Nu spanden zy hunne krachten in tegen Ligny, een groot, sterk gebouwd
dorp, langs de beke diens naems gelegen. Hier begon een stryd, die onder de
hardnekkigste, door de geschiedenis ooit geboekt, moet geteld worden.
Men heeft dikwyls dorpen zien innemen en weêr ontruimen; maer hier duerde de
worsteling vyf uren lang in de dorpen zelven voort. Dit voor- of achterwaertsrukken
had op eene zeer nauwe ruimte plaets. Van weêrzyds verschenen telkens frissche
troepen. Elk heir had op de plek des dorps, die 't innam, eene groote menigte voetvolk
achter zich, dat het gevecht onderhield en zich gedurig op nieuw versterkte door zyne
achterhoede en door de benden, die rechts en links op de hoogten stonden. Twee
honderd vuerbrakers waren van beide zyden tegen het dorp gericht, dat op
verscheidene punten te gelyk in vlammen opflakkerde. Daer de Franschen ook vele
troepen tegen het derde heir aengevoerd hadden, breidde zich van tyd tot tyd het
gevecht over de geheele linie uit; de hoofdslag greep echter by Ligny plaets.
De zaek scheen voor de Pruisen eene gunstige wending te bekomen, omdat een
gedeelte des dorps Sint-Amand op nieuw aen de Franschen ontrukt werd door een
bataljon, dat Blücher persoonlyk aenvoerde: want deze werd hierdoor in staet gesteld
eene hoogte weêr in te nemen, die de zynen by 't verlies van Sint-Amand hadden
moeten verlaten. Intusschen stroomde het bloedblad by Ligny te woediger voort. De
beslissing scheen af te hangen van de komst der engelsche troepen of der vierde
pruisische heirschaer; in der daed zou de aenkomst dezer laetste afdeeling den
veldmaerschalk Blücher de middels aen de hand gegeven hebben, om met den rechten
vleugel eenen aenval te wagen, die 't beste gevolg beloofde. Maer men ontfing de
tyding, dat de engelsche afdeeling, die den Pruisen ter hulpe was bestemd, van eene
fransche legerbende levendig aenge-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
294
rand was, en dat zy nauwelyks met de grootste inspanning hare standplaets by
Quatre-Bras had kunnen handhaven. Ook de vierde heirschaer verscheen niet; zoodat
de Pruisen gedwongen waren alleen den aenval der vyandlyke overmacht tegen te
houden.
De avond was al verre voorgerukt, echter vocht men by Ligny steeds met dezelve
hardnekkigheid, zonder een oogenblik de weegschael der oorlogsfortuin uit haer
evenwicht te brengen. De Pruisen verwachteden te vergeefs, maer des te vuriger,
hunne onmisbare hulpbenden af. Voor hen werd het gevaer met elker ure dreigender:
alle hunne afdeelingen werden elders bezig gehouden, of stonden alreeds onder 't
vuer, en daer was geene enkele bende meer in der nabyheid, die hun hulpe bieden
konde.
De donkere nacht begunstigde eene fransche afdeeling voetvolk, dat om het dorp
gegaen was; terwyl tevens eenige regimenten hunner curassieren op de andere zyde
eenen doortocht gewonnen hadden, grypt het gemelde voetvolk het hoofddeel des
pruisischen legers, dat achter de huizen geplaetst was, van achter aen. Die verrassende
overvalling werd vooral beslissend, wanneer de pruisische ruitery, die achter den
dorpe op eene hoogte stond, en na verschillende malen weêrstand geboden te hebben,
tevens van dit vyandelyke voetvolk en de ruitery teruggestooten werd.
De mensch, vooral wanneer hy den vasten grond verliest, verbeeldt zich elk gevaer
in het nachtelyke duister nog grooter dan het wezenlyk is. De Duitschers zagen zich
gedwongen tot den terugtocht, zy zagen zich van alle zyden omeingeld. Wel vormden
zy groepen, wel verydelde hunne koelbloedigheid alle ruiteraenvallen, wel kwamen
zy weder in goeder orde op de hoogten te samen, en zetteden van daer hunne beweging
rugwaerts op Tilly voort; maer ongelukkiger wyze had men, hy den plotselyken
ruiter-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
295
aenval, eenige geschutten te schielyk teruggetrokken en naer enge wegen gericht.
Hierdoor geraekten de Duitschers in wanorde, en er vielen vyftien stuk in de macht
hunner vyanden; doch op een kwartier afstands stonden zy weder pal en in orde
geschaerd; en de vyand durfde hen niet vervolgen. Zy hielden dien nacht het dorp
Brie bezet, als mede Sombreffe, waer generael Thielmann met de derde legerschaer
gevochten had, en van waer hy zich by het krieken des dags langzaem op Gembloux
terugtrok. Hier was eindelyk gedurende den nacht Blüchers smeekgebed verhoord:
de langverwachte vierde heirschaer was onder 't bevel van generael Bulow
aengekomen. De eerste en tweede schaer stapten des morgens achter den nauwen
bergpas van van Sinte-Guibert voort.
Groot was het verlies der Pruisen aen dooden en gekwetsten: doch buiten deze
laetsten hadden hun de Franschen geene gevangenen genomen; waerlyk zy mochten
zeggen, dat zy niet tegenstaande den verlorenen slag, de aloude eer des duitschen
naems op 't veld der Belgen, hunner stamgenooten, onbevlekt bewaerd hadden. Alle
krygers hadden eene dapperheid aen den dag gelegd, die niets te wenschen liet, zy
bleven ook goedsmoeds, omdat ieder, by de bewustheid zyns goeden rechts, het volle
vertrouwen op zyne eigene kracht behouden had. Zy steunden zonder wankelen op
de Voorzienigheid.
Vele hunner wisten, hoe wonderdadig hun veldmaerschalk Blücher dien dag uit
eenen afgrond van gevaren gered was. Hy had zelf met de ruitery eenen aenval op
zynen vyand aengevoerd, maer was daer niet in geslaegd. Terwyl de vyandelyke
ruitery hem levendig vervolgde, doorboorde een kogel zyn paerd, dat geenszins in
zynen loop opgehouden met verdubbelder woede vooruit was gestormd, tot het dood
nederplofte, Door den geweldigen val bedwelmd, bleef Blücher onder zyn paerd
liggen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
296
De fransche curassiers, hun voordeel doorzettend, rukten voort, ook de duitsche
ruitery was onder 't wyken, reeds langs den maerschalk voorbygereden. Een enkele
adjudant, Graef von Nostitz, van den paerde gestegen, had by hem post gevat, met
het besluit, zyns bevelhebbers lot te deelen. Het doodgevaer scheen onvermydelyk.
Om alle verdenking te voorkomen van wege de vyandelyke blikken, jaegt de trouwe
adjudant zyn ros met eenen slag het veld in. De vyanden reden, hunnen aenval
doorzettend, snel by den veldmaerschalk voorby, zonder hem te bemerken; toen een
oogenblik later een tweede aenval der pruisische ruitery hen deed omkeeren, vlogen
zy met derzelfde haest voorby, en bemerkten hem even zoo weinig als 't eerste mael.
Nu werd de veldmaerschalk niet zonder moeite van onder zyn peerd getrokken,
en hy beklom dadelyk dat eens dragonders.
Het pruisische leger vereenigde zich den 17den juny 's avonds in de omstreken van
Wavre.
Napoleon richtte zyne beweging tegen Lord Wellington in, op den grooten
steenweg, die van Charleroy naer Brussel loopt.
Eene engelsche afdeeling had ook dienzelfden dag by Quatre-Bras eenen
allerhevigsten kamp met de Franschen te doorstaen. Lord Wellington had zyne positie
genomen op den steenweg van Brussel; zynen rechten vleugel tegen Braine-l'Alleud
steunend, stelde hy zyn hoofdpunt by Mont-Saint-Jean, en zynen linken vleugel tegen
la Haye Sainte.
Lord Wellington schreef aen den veldmaerschalk, dat hy in die legerschikking
besloten had, wilde Blücher hem met twee zyner heirscharen ondersteunen, den slag
met Napoleon te aenvaerden. De bejaerde, doch nog vurige veldmaerschalk beloofde
met zyn gansch heir te komen; hy
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
297
sloeg zelfs voor, om, by geval Napoleon den aenval niet begon, hem met de
verbondene legerscharen den volgenden dag aen te randen.
Hieruit blykt, hoe weinig het gevecht des vorigen dags de orde des pruisischen
heirs gestoord en zyne zedige kracht verzwakt had.
Napoleon had den maerschalk Ney en zynen broeder Jérôme tegen Quatre-Bras
gezonden, om aldaer de twee groote heirscharen der verbondene mogendheden geheel
van elkander te scheiden.
De afdeelingen Wellingtons lagen te ver uit elkander, en konden slechts beurtelings
op het bedreigde punt rukken, en des niet te min wierpen zy zich moedvol tegen den
vyand zonder ruitery en bykans zonder geschut. Daer vocht de erfprins van Oranjen
met zyne Nederlanders; de Prins Bernhard van Weimar met de Nassauwers; generael
Picton met Engelschen en generael Alten met Hanoveranen. Zy konden des vyands
stroom wel tegenhouden, maer niet tot staen dwingen. Eindelyk rukte ook de dappere
Hertog van Brunswyk tegen den vyand, die hem reeds eenmael zyn erfland geroofd
had. Hy hoopte wellicht op deze velden zyn verlies te herwinnen. De hertog stortte
aen 't hoofd zyner zwarte hussaren op de roofbenden, hield hunnen tocht tegen, en
daer zy niet wyken wilde, leidde hy ook de voetgangers tegen hen. Toen trof den
edelen vorst, wiens borst steeds voor 't vaderland gloeide, een doodelyke kogel. Eere
zy dien broeder, den nederduitschen stamme ontsproten, die nooit voor Vrankryk
het zwaerd trok!
De stryd duerde voort, de Brunswykers wreekten in 't bloed der vyanden het bloed
huns Hertogs. De erfprins van Oranjen, die vroeger Wellingtons krygsleerling in
Spanjen was, en later als koning Willem de IIde regeerde, en thans ook reeds onder
de aerde rust, wierp zich met eenen hoop nederlandsche ruiters moedig in de Fransche
ryen;
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
298
zyn yver had hem te verre gevoerd; hy werd omringd. Doch het zevende
Nederlandsche batailjon spoedde hem naer, en bevrydde hem gelukkig uit de handen
der vyanden. Vol begeestering scheurde de vorst het ordekruis dat hy op zyne borst
droeg, los, en wierp het te midden onder zyne trouwe bende. ‘Kinders,’ riep hy, ‘gy
hebt het allen verdiend!’ en zy namen het eereteeken en hechteden het aen hun
standaerd.
Indien deze hulde den Nederlanderen is toegebracht, onder welke zich de Belgen
zoo loffelyk onderscheidden, dan was zy zeker welverdiend(1). Trouwens, reeds den
16den juny, toen de zegeprael na eene moordadige worsteling tegen den Maerschalk
Ney onbeslist bleef, hadden by deze niet alleen drie schotsche regimenten, het legioen
van Brunswyk en de engelsche en hanoversche regimenten, maer ook de
Nederlandsche wonderen van heldenmoed verricht. Onze lichte dragonders 5de, 6de
en 7de regiment, overdekten zich dien dag met roem, terwyl de brigade onzer
karabinieren, samengesteld uit het 1ste, 2de en 3de regiment, zich twee dagen later
hunner krygsbroederen waerdig toonde.
Menig Belg staefde dat na zoo vele eeuwen overbekende woord van Caesar, waerin
hy volmondig erkende, dat de Belgen de dappersten aller zyner vyanden waren. Het
was den 18den juny, dat de brave Antwerpenaer, generael van Merlen, die aen 't hoofd
onzer lichte dragonderen no 5 kampte, door een kanonnenbal werd getroffen, zoodat
hy twee uren daerna den schoonsten dood stierf, den dood voor 't Vaderland.
Hy verdiende, dat zyn naem in vaderlandsche liederen zou herleven, en ten laetsten
nageslachte zou overgaen als
(1) Wy dragen dit feit twyfelachtiger wyze voor; het schynt ons iets sagenachtigs te hebben.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
299
een sein van roem, op eigenen gronde ter verdediging van dien grond gewonnen. De
oude Barden, die eene zoo grootsche rol speelden in de stryden tegen de romeinen,
zouden van Merlen niet vergeten hebben. Een kind van Antwerpen heeft die taek als
een plicht op zich genomen. De lof diens roemryk gevallenen landgenoots maekt
een der voortreffelykste zangen Van Ryswycks uit. Al hadde hy enkel dit eene lied
gezongen, zyn naem zoude met dien van Merlen den laesten Belgen dierbaer blyven.
Doch laten wy zyne, door 't Vaderland nog zoo onlangs met krip omsluierde lier
rusten, en keeren wy ten slagvelde terug.
Hier moesten zulke dapperheid, zulke doodsverachting op 't laetste gouden vruchten
dragen. Ook kwam de vyand nu zelf in verlegenheid, en generael Ney wilde zyne
achterhoede van 10,000 man te hulpe roepen, maer zyne achterhoede was verdwenen.
Napoleon had ze plotselyk tegen de Pruisen naer Ligny geroepen, en deshalve zag
Ney zich gedwongen de duerverworvene voordeelen te laten varen, en naer Frasne
terug te trekken. Hier waren wel op elker zyde drie of vier duizend man gevallen;
en te Ligny, waer Napoleon met de Pruisen vocht, verloren beide partyen wel twaelf
tot vyftien duizend man; maer al dat bloed was nog niet voldoende om den grooten
stryd te beslissen.
De dag des 17den juny ging plechtig onder: de dageraed van Europas en onzer
verlossing schemerde aen. Terwyl de Korsikaensche dwingeland nog met voldanen
blikke over de bloedige velden van Ligny en Quatre-Bras heenschouwen kon, terwyl
zyn droom hem nieuwe lauwers voorgoochelde, daelde traegzaem de engel der wrake
op Waterloos velden neder. De Groote, die gansch Europa met vuer en zwaerd
vernielde, die zoo vele ryken geplunderd en uitgeroofd had ten voordeele zyner
lievelingen en medehelperen, die Frankryk grooter wilde dan den reus des
oud-romeinschen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
300
gebieds, die Groote wankelde op zyn verheven voetstuk, hy had den oorlogsteerling
geworpen: hy stond op het punt zyne gansche onrechtvaerdig verworvene bezitting
met eenen grooten deele zyns roems in een laetste bloedbad te verliezen.
Twee wraekengels verschenen den volkenverweldiger reeds: de eerste te Moscou,
de tweede te Leipsig, de derde zal hem morgen verschynen op de velden by Waterloo.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
301
XXIV
De Slag van Waterloo.
In vier afdeelingen.
Eerste afdeeling.
Dankbre liefde is de eeuwige graflamp.
Die by de asch der dappren brandt.
PETR. MOENS, Waterloo.
Zeker is de kennis der oude geschiedenis van hoog belang, vooral voor de geleerden;
die den geest des menschdoms van stap tot stap willen nagaen; maer even zeker is
de kennis der vaderlandsche gebeurtenissen voor ons allen van oneindig grooter
gewicht. In der daed, waertoe zoude ook de diepste kennis van langvervlogene eeuwen
strekken, werd die door den denker niet in verband gesteld met degene onzer jongere
dagen? Werd uit die kennis niet opgemaekt, in hoeverre het menschdom, onder
sommige betrekkingen sedert die aloude tyden voortgeschoten, in hoeverre onder
andere achteruit gegaen is, en hoe de gang der eeuwen, ten minste sedert de vinding
der drukkunst, getuigt, dat de vooruitgang des menschdoms geen ydele
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
302
droom is? iets, waervan vooral de volken van 't Noorden gereedelyk de bewyzen aen
de hand geven.
Hoe dichter de gebeurtenissen, die dezen vooruitgang in de hand gewerkt hebben,
hy onze tyden liggen, te gemakkelyker kunnen zy ons van die waerheid overtuigen.
De Belgen zyn met 1815, als 't ware, in een geheel nieuw staetsleven getreden. Sedert
toen eerst heeft het gekletter der wapenen op onzen bodem gezwegen, en de vrede
is van Waterloo uitgegaen, als een verkwikkende zonnenstrael na den storm, om 't
aerdryk te verlichten en te koesteren.
En echter zullen u vele jonge lieden, met alle byzonderheden, Troyas oorlog en
val verhalen, en geen woordjen weten te reppen van den volkenslag te Waterloo,
waer de macht Napoleons en zyner dwingelandy een bloedig einde nam.
Het bevreemde dus geenen lezer, indien wy op onze schreden terugkeerend hem
by eene gebeurtenis ophouden, die nog na eeuwen en eeuwen, met geen minder
belang als de inneming van Jerusalem zal vernomen worden.
Gelyk wy het in ons vorig hoofdstuk reeds zeiden, had Wellington den 17den juny
1815 des morgens vroeg zyn heir by Quatre-Bras verzameld. Hy dacht dien dag door
Blücher ondersteund te worden en den vyand aen te vallen; want hy wist oog niet,
dat de pruisische veldmaerschalk zich had moeten terugtrekken. Hy vernam dit eerst
door zyne officieren, die zyne plannen aen Blücher mededeelen moesten, en die
tusschen Quatre-Bras en Sombreffe op den vyand stieten, en aldaer onderricht werden,
dat in dien nacht een adjudant van Blücher op dien weg den dood gevonden had.
By toeval ontfing Wellington de ongelukkige mare van het einde des bloedigen
gevechts by Ligny; hy vernam ook dat Blücher zich naer Wavre teruggetrokken had.
Nu eerst wist de engelsche veldheer, dat hy by Quatre-Bras aen de
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
303
gansche macht Napoleons blootgesteld was. Hy dacht dus ook op den terugtocht,
om zich Blüchere dichter aen te sluiten. Trouwens, hoe konde hy weten, of deze
binnen korts in staet zyn zou eenen tweeden slag te leveren. Hy dacht zelfs, indien
Blücher hem niet byspringen kon, zich naer Antwerpen terug te trekken, en in zulk
geval moesten de poorten der hoofdstad Brussel zelven voor de vyanden open blyven.
Maer uit Wavre zond Blücher aen Wellington eene boodschap over, die 's morgens
om negen ure reeds aenkwam, en waerin de veldmaerschalk slechts zoo veel tyd
verlangde, als er noodig was om zynen troepen kruid en lood en levensmiddels uit
te reiken. Zoodra zulks verricht is, schreef hy, zyn wy strydvaerdig.
Napoleon van zyner zyde meende, dat de Pruisen reeds door den schrik overwonnen
waren, en in der haest over Maestricht naer den Nederrhyn terugylen zouden; derhalve
zond hy hun zynen maerschalk Grouchy met een sterk leger achterna met het bevel
hunne benden in den Rhyn te werpen. Van de Engelschen vreesde hy enkelyk, dat
zy hem ontsnappend, zelfs geen geregeld gevecht zouden durven aennemen. Generael
Van Damme, die Grouchy een stuk wegs vergezelde, moest dan ook over Wavre en
Brussel de Engelschen in den rug aenvallen. Maer de groote veldheer had het hier
mis: zyn arendblik faelde deerlyk.
Wellington nam op dien dage eene hoogst gunstige standplaets in by
Mont-Saint-Jean, vier uren zuidwaerts van Brussel gelegen. Achter hem verbreedde
zich het Soniënbosch, en voor hem rezen als een schild eenige pachthoeven. Hier
wilde de vastberadene Wellington, kon hem zyn duitsche wapengezel twee
legerscharen ter hulpe zenden, het heir van Napoleon afwachten. Blücher liet hem
weten, dat hy 's anderdaegs, den 18den, niet alleen met twee afdeelingen, maer wel
met zyn heel leger over Saint-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
304
Lambert naderen zou, om dien dag Napoleons aenval tegen te houden, of eenen dag
later den vyand gemeenschappelyk met de Engelschen aen te grypen.
Tusschen beide veldheeren werd nu alles afgesproken en voor dien aenval bereid.
Blücher, om, na de nederlage by Ligny, geest en gemoed zyner mannen op te beuren,
hield eene wapenschouw, en liet zyne krygslieden in deftige houding voor zich voorby
trekken.
Napoleon bewoog met zyne hoofdkrachten links naer Quatre-Bras, om de
Engelschen dapper aen te randen. Dezen hadden maer eene enkele sterke achterhoede
tegen maerschalk Ney gesteld, om den vyand op te houden; maer die achterhoede
wachtte niet eens den aenval af, en trok zich in de richting van Brussel, terug. Vol
iever en vuer volgde Napoleon die richting met al zyne troepen op. Het had den
heelen nacht door geregend en 't regende steeds voort; de grond was heel doorweekt
en kleverig. Men kan denken, hoe moeilyk een oneindig leger langs modderige
wegen, door onvaste korenvelden henen, met paerden, kanonnen en wagens voort
te rukken had. By Genappe hield de engelsche ruitery stand, en zettede eerst na een
dapper gevecht heuren terugtocht voort. Reeds daelde de vervroegde avond, toen de
fransche voorhoede op de engelsche stelling van Mont-Saint-Jean stiet, die terstonds,
maer te vergeefs, woedend aengerand werd.
Het vallen der nacht stelde den gevechte een einde. 't Was een schrikkelyke nacht!
Stortregens kletterden onverpoosd van den hemel af: de troepen hadden het bitter
erg, de voeten kleefden in den grond vast, wagens en geschut schenen niet van der
plaetse te zullen komen.
Den achttienden 's morgens, waren de Franschen hoogst verrast. Zy waenden den
vyand, onder de bescherming der nacht, over Brussel henen vertrokken, en zagen
dien nog immer in dezelfde stelling als den vorigen avond voor zich
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
305
staen. Napoleon scheen des verblyd; zyn oog ontvonkte. ‘Ha,’ riep hy uit, ‘nu heb
ik ze vast, die Engelschen!’ In der daed tegenover hem, op de hoogte van Saint-Jean
stonden dezen strydvaerdig. De rechte vleugel, door lord Hill aengevoerd, besloeg
rechts den steenweg van Nyvel en liep naer Braine-l'Alleud toe. Het middelpunt, uit
Belgen samengesteld onder den prins van Oranjen, bezettede de ruimte tusschen de
wegen van Nyvel en Charleroy, en strekte zich verder vooruit; ter rechter zyde lag,
als voorschut voor hen, Hougomont in een boschjen, en ter linker het pachthof la
Haye-Sainte. De linke vleugel des legers onder generael Picton, had post gevat
tusschen den steenweg van Charleroy en de dorpen Papelotte en La Haye tot by
Frichemont. De slagorde bestond in twee hecht geslotene korpsen; de ruitery, als
derde vechtkorps, stond in 't langs de heuvels loopende verdiep. Wellington, wiens
leger 68,000 man telde, had zyn hoofdkwartier rugwaerts in Waterloo op den
buitenkant des Soniënwouds gevestigd. Prins Hendrik der Nederlanden stond met
18,000 man by Hal, om den rechten vleugel des heirs, door eene schynbare beweging
Napoleons bedreigd, te dekken...
Napoleon wilde op de hoogte van Belle-Alliance zyn heir ten aenvalle schikken.
Maer traegzaem, moeielyk, half sukkelend, trokken zyne troepen op doorweekte
wegen en velden nader. Van tyd tot tyd plaste nog een stortregen omlaeg, en de grond
maekte elken voortgang bezwaerlyk en bezwaerlyker; ook was het wel middag, eer
Napoleon het bevel tot den aenval konde geven. Zyne tweede heirafdeeling, onder
generael Reille, trok links, zyne eerste, onder generael Drouet, rechts van
Belle-Alliance tegen de engelsche linie op; generael Mouton hield met de zesde
afdeeling van achteren het middelpunt, en nog verder achterwaerts stond de Garde,
uit de oude knevels de l'Empire samengesteld; de ruitery was op wêerskanten verdeeld.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
306
Om aen de engelsche ryen zelven te komen, moest Napoleon de twee gemelde
voorschutten dan innemen, die de engelsche veldheer als kleine vestingen voor zyne
slagorde bezet hield; namelyk, rechts Hougomont, en links La Haye-Sainte. De
franschen begonnen dan ook eenen hardnekkigen aenval tegen Hougomont, dat even
hardnekkig verdedigd werd. 's Keizers broeder Jérôme, die vroeger toch voor geen
handig krygsheld gold, geleidde dien aenval met zulker hevigheid, als kwame het
hier op het herwinnen van zyn verloren koningryk aen. Hy was de man, die, met
trotschen nek, het tweede fransche legerkorps tegen dit voorschut aenvoerde, dat
door 1,000 man uit de engelsche garde bezet was; en deze dappere hoop verdedigde
Hougomont zoo wel, dat de Franschen geenen voet mochten winnen, zelfs dan niet,
wanneer zy den hof in brand geschoten hadden; want deze bleef dien ganschen dag
door in handen der Engelschen. La Haye-Sainte was van een batailjon der
engelsch-duitsche heirschaer bezet, en dezer werden later nog eenige afdeelingen ter
hulpe gezonden. Napoleon richtte tegen dit punt den hoofdstorm, omdat hem de linke
vleugel Wellingtons de zwakste zyde toescheen, en tevens omdat hier de vereeniging
met de Pruisen te gelyker tyde kon afgesneden worden, terwyl Grouchy met zyne
manschappen er ook medestryden konde.
Het vuer uit de geschutten en uit het kleingeweer wisselden met steeds vernieuwde
woede af; de ruitery golfde in stormende aenvallen heen en weêr, en vernielde
elkander wederkeerig, doch zonder eigenlyk gevolg. Die worsteling duerde reeds
eenige uren; de Franschen vochten met telkens hervatte woede, de Engelschen met
aenhoudende standvastigheid, tot dat de laetste kardoes verschoten was. Dan moesten
zy zich terugtrekken, of liever zich met geweld tot hunne vrienden doorslaen.
De pachthoeve La Haye-Sainte werd eindelyk door de
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
307
Franschen ingenomen, die daerna ook het boschjen Hougomont verwonnen, zonder
nogtans verder te kunnen vooruitdringen. Wellington, die meer dan eens zyn heir in
't gevaer zag van te plooien, ylde persoonlyk het hevigste vuer in, toonde zich den
troepen, en zocht zich met de grootste inspanning van krachten tegen de overmacht
te handhaven, tot Blücher, volgens zyne belofte, aenkomen en der worsteling eene
beslissende wending geven zoude. Hy wist, dat Blücher niet zou achterblyven; hy
wist, dat zyn krygsgenoot en, ja, dat dezes voorhoede zich reeds in de nabyheid
bevond; doch Napoleon ontplooide telkens nieuwe strydkrachten, zyne geschutten
vernielden alles, zyne troepen rukten ontvlamd tot nieuwe aenvallen vooruit;
Wellingtons krachten verflauwden. Het was hoog tyd, dat Blücher op het slagveld
verscheen; het vooruitzicht werd met elker stonde bedenkelyker. Doch zag men niets
opdagen, dat spoedigen bystand aenkondigde; het vertrouwen op de Voorzienigheid,
die haer werk begonnen had, wankelde nogtans niet.
Tweede afdeeling.
Hier moeten wy ons een oogenblik van het slagveld verwyderen om te toonen, dat
Blücher niets verzuimde, ten einde zynen vriend niet in den muil des gevaers te laten,
en dat zyn achterblyven niet van zynen wille afhing.
Den 18den juny, 's morgens vroeg, zoo als hy 't beloofd had, was Blücher uit Wavre
in twee heirafdeelingen opgebroken. De eerste, door generael Ziethen aengevoerd,
trok rechts over Froment op Ohain naer Wellingtons linken vleugel toe; de tweede,
uit de legerafdeelingen van Bülow
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
308
en Pirch samengesteld trok links over Neuf-Cabarets en Saint-Lambert in de flank
en in den rug van Napoleons rechten vleugel. Eene derde afdeeling, onder Thielmann,
moest by Wavre stand houden, en eerst dan de overigen ter ondersteuning byspringen,
indien er zich geen vyand vertoonde.
Ongelukkig had Blücher den 17den te bedde moeten blyven, want zyn val van het
peerd deed hem bitter zeer; des anderen daegs by 't krieken van den morgen, als hy
volstrekt zich het bed wilde ontwoelen en te peerde stygen zou, om met de zynen
ten nieuwen veldslag op te rukken, was men zeer bezorgd voor den lydenden gryzaerd.
De heelmeester wilde hem eerst nog eene krachtige zalf inwryven; maer Blücher,
die de toebereidsels zag, riep uit: ‘Wat! nu nog smeren! Laet dat! Of ik vandaeg
gebalsemd of ongebalsemd naer de andere wereld vertrek, komt dat niet op hetzelfde
uit?’ De veldheer stond op, liet zich aenkleeden, en steeg goedsmoeds te peerd,
ofschoon hem by elker beweging de gekwetste ledematen pynden. Nu ziende, dat
het sterk geregend had, en dat het by voortduer regenen zou, zeide de held met zynen
luimigen toon: ‘Opperbest! dat zyn onze bondgenooten van der Katzbach; zoo zullen
wy den koninge weder veel kruid sparen(1)’, Blücher stelde zich aen 't hoofd der
Bülowsche afdeeling, die vooruittoog en zich 't eerst met den vyand meten zou. Hy
deed alles om den bezielden marsch te verhaesten; maer in den beginne reeds werd
hy door iets onverwachts opgehouden. In Wavre was een brand ontstaen, die de
hoofdstraet afsloot en de troepen tot omwegen dwong; hetwelk een merkelyk
tydverlies kostte. Verderop werd het nog
(1) Aen de Katzbach in Silezie verloren de Franschen onder Macdonald 100 kanonnen, 300
munitiewagens en veldsmidsen en 1500 gevangenen. Het weder was er ook slecht, en generael
Gneisenau viel de Franschen met het bajonet aen, en wierp ze van den steilen rivierrand in
de Katzbach.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
309
erger; de onophoudelyke regen had den grond gansch doorweekt, de beken doen
opzwellen, en de kleinste kuilkens met water gevuld. De smalle wegen, door bosch
en woud slingerend, maekten het gestadige afbreken der gelederen noodzakelyk.
Voetvolk en ruitery raekten nauwelyks voort; voor de kanonnen was het ten uiterste
lastig. Men rukte wel is waer gedurig vooruit, maer zoo langzaem, dat men vreezen
mocht en moest, te laet op het slagveld te verschynen, althans te laet om Wellington
nog van dienste te kunnen zyn.
Officieren kwamen en brachten berichten van den toestand en den gang des
gevechts, van den schok der overmacht Napoleons, en van het hygend verlangen
naer de komst der Pruisen. Blücher in gestadigen angst, dat hy zynen gegevenen
woorde niet mochte voldoen, riep den troepen gedurig zyn aenmoedigend:
‘Voorwaerts, kinders, voorwaerts!’ Naer alle zyden vlogen zyne blikken en woorden.
Waer een hinderpael zich toonde, waer men opgehouden werd, was hy seffens
tegenwoordig; doch in weêrwil aller pogingen, schemerde hem maer eene flauwe
hope voor, om by tyds aen te komen; maer de hope, die Blücher zelfs nauwelyks
bezat, wist hy weder voor anderen te doen opglinsteren. Weêr spoorde hy de
manschappen aen tot verdubbelde snelheid; dan, helaes, weldra bezweken de troepen
onder zoo vele bezwaernissen van allen aerd, en menigen, die met zich door slyk en
plassen voort te slepen afgezwoegd waren, morden luid op: ‘het gaet niet, het is
onmogelyk, onmogelyk!’ Diep ontroerd, met forscher stemme donderde Blücher
dezen toe: ‘wat! onmogelyk! wy moeten voorwaerts, voorwaerts, kinderen! het gaet
niet, zegt ge, welnu, het moet gaen, heb ik het niet mynen broeder Wellington beloofd?
Wilt ge, dat de Duitscher zyn woord breke?’ En zoo ging het weêr met alle macht
en kracht onophoudelyk voort en voort.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
310
Blücher heeft wonderen moeten verrichten om slechts een paer uren later dan de
afspraek op het slagveld te verschynen.
Het was vier ure namiddags, toen de Engelschen twee brigaden en de ruitery van
Bülow in de verte zagen aenbreken, maer die moesten nog op de aenkomst der
overigen wachten.
Napoleon trok met tachtig kanonnen tegen Engelschen en Duitschers vooruit;
voetvolk en ruitery togen bezyden en van achteren mede de heuvels op. De fransche
ruitery dacht de vyandelyke geschutten in snellen storm te nemen; maer nauwelyks
was zy in de nabyheid aengedreven, of geschut en voetvolk onfingen ze met
verdelgenden vure, en de engelsche ruitery, die zich tusschen lagere gronden gedekt
gehouden had, brak plotseling tegen de fransche uit, en wierp zich in de
tusschenruimten der vierhoeken. Toen werd er tusschen die beide volken, die zich
reeds zoo lang al hateden met voorbeeldelooze verbittering gevochten. De engelsche
ruitery bewees zich echter zoo overmachtig, dat zy de fransche by iederen aenruk
terug dreef: dan volgde op de ruiters het fransche voetvolk, en dezelfde kamp werd
vernieuwd. Men streed by herhaelde aenvallen de hoogten op en af.
Juist op het middelpunt des steenwegs van Genappe naer Brussel, ter plaetse waer
Napoleon met alle geweld doorbreken wilde, stond met zyn landvolk en het duitsche
legioen de hanoveraensche veldheer Alten. Op dit heete standpunt heeft Alten den
duitschen wapenroem, den wapenroem van Hermans afstammelingen, voortreffelyk
gehandhaefd. Deze 8000 man uit het hanover-duitsche legioen konden zich den roem
aenmatigen, dat zy nu reeds 12 jaren lang, immers sedert de Franschen het land
Hanover innamen, den doodvyand huns vaderlands overal, waer zich een slagveld
voor hen vertoonde, bevochten hadden.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
311
In Portugal, Spanjen, Siciliën en in Zuidfrankryk hadden zy zich met hunne
tegenstanders gemeten, en uit den mond van hunnen grooten veldheer den schoonsten
lof ingeöogst. Thans ook vochten zy een albeslissend gevecht, en zy hebben voorwaer
een schoon aendeel aen deszelfs heerlyken uitslag.
Voor allen moet de engelsche veldheer zelf gehuldigd worden. In die uren heeft
hy zich in zyne gansche grootheid getoond. Met kalmen blik, met onwankelbare
koenheid omvattede hy alles en vond voor elk nieuw gevaer nieuwe redding. Meestal
ylde hy zelf naer het punt, waer de stryd hevigst woelde. Waer eene schaer of een
vierhoek den hardsten stoot uitgehouden had, of dien verwachtte, daer wist hy door
zyn bezield woord zyne eigene kracht in de anderen over te gieten. Eener fel
aengetaste schaer riep hy toe: ‘Dierbaren, wy moeten ons dapper houden, wy mogen
niet geslaen worden; wat zou men van ons in Engeland zeggen?’
Zyn leven gold hem niets, zoo maer de eerenpost gehandhaefd wierd; en als zyne
ryen reeds sterk verdund waren, als reeds menig onbruikbaergeworden geschut terug
gevoerd werd, en toch de vreeselyke stormen nog niet hedaerden, zettede hy zich,
om den zynen de standvastigheid zyns gemoeds te toonen, op den grond neder en
zeide: ‘Hier wil ik blyven, en geen voet breed meer terugdeinzen.’
En, men weet het, de wil, de krachtige wil éens enkelen menschen, die zyne zending
innig begrypt, is byna almachtig.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
312
Derde afdeeling.
Napoleon stond van zynen kant by Belle-Alliance op eenen heuvel, van waer hy ook
by de spoedigste bewegingen heel het uitgestrekte slagveld met zynen adelaersblik
kon overzien en nagaen. Hy had niet gedacht, dat krygers minder in getal dan zyne
macht zulk eenen weêrstand zouden geboden hebben, en hy kon nauwelyks den
toorn, die in zyn binnenst woelde, verbergen. Kwam men hem van de moeielykheid
dezer of gener stelling spreken, dan antwoordde hy maer afgebeten kortweg: ‘Vooruit,
vooruit!’ De dapperheid, meende hy, moest toch eindelyk voor de overmacht, vooral
voor zynen naem, bezwyken; om drie uer namiddags had hy reeds eenen zegebode
naer Parys afgezonden. In der daed, ware dien avond Blücher den Engelschen niet
ter hulpe bygesprongen, de geest der helle hadde nogmaels gezegepraeld. Wellington
had vast zyne geheele achterhoede moeten doen byrukken, en dus zynen linken
vleugel moeten ontblooten, om maer het middelpunt te handhaven. Reeds zag hy
tien duizend zyner dapperste krygeren ontzield om hem liggen, en de levenden hadden
in eene worsteling van acht uren hunne laetste krachten uitgeput. Ook toen de
Franschen om vyf uren 's avonds door de bezetting des wouds by Hougomont en des
voorwerks La Haye Sainte eene stelling dicht by zyne heuvels gewonnen hadden,
toen zuchtte de engelsche veldheer: ‘Ik wilde, dat het nacht ware, of dat de Pruisen
aenkwamen!’ En als hy kort daerna achter den vyand de pruisische kanonnen donderen
hoorde, rilde een dankbaer gevoel geheel zynen boezem door. Tranen welden uit
zynen oogen: ‘Nu, daer is de oude Blücher! God is met ons!’
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
313
riep hy in vervoering uit, by 't besef, dat van dien stond Europas lot afhing.
Zoodra Blücher het gevaer zag, waer Wellington in verkeerde, wilde hy niet eens
de aenkomst zyns ganschen legers afwachten; beter docht het hem maer plotselings
met de twee brigaden en de ruitery Bülows, onder 't bevel des prinsen Wilhelm van
Pruisen, op het dorp Frichemont en op den rug des rechten franschen vleugels te
vallen. Naer mate de overige troepen aenrukten, trokken zy meer en meer links, om
het dorp Plancenois te winnen, dat wel gedeeltelyk ingenomen werd, maer wiens
bezit nog langen tyd by hardnekkigen stryde voor beiden twyfelachtig bleef.
Zoodra Napoleon de Pruisen in bester orde, de eene schaer boven de andere de
heuvels zag afdalen, met hun geschut daer tusschen in, dat reeds zyne vuermonden
in verschillende richtingen opende; zoodra hy zag, hoe zy eerst stappend, dan loopend
met hunne ruitery vooraen naer het plein renden, en hoe steeds meer en meer scharen
uit den donkeren woude aendreven, zond hy zyne zesde afdeeling door Mouton
bestierd, en tot nog toe vry gebleven, tegen de Pruisen; er ontstond een hevig gevecht,
waerin de beide brigaden het in den beginne tegen het meerdere getal zeer hard
hadden, terwyl de aenvallen tegen de Engelschen tevens voortduerden. Intusschen
stuerde Blücher aen alle afdeelingen, wier aenkomst hy zoo veel mogelyk
bespoedigde, het bevel toe, van zich naer de hoogte van Belle-Alliance te begeven,
welker gebouwen over de gansche streek zichtbaer waren. De beke van Lasnes zoude
het steunpunt voor den linken vleugel blyven. Het gevecht blaekte allerhevigst, toen
Blücher van generael Thielmann eene hoogstbelangryke melding kreeg. Die generael
maekte bekend, dat hy door maerschalk Grouchy by Wavre met eene beduidende
troepenmacht aengerand werd, en dat de
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
314
vyand den overgang over de Dyle met geweld doorzetten wilde; zoo dat, gelukte die
poging, en bleef Napoleon meester op het slagveld, deze het hier tusschen twee vuren
omsluiten en vernielen konde. Maer Blücher gaf op deze mededeeling hetzelfde
antwoord, dat hy vroeger by Hainau uitsprak: ‘vóor my en elders nergens ligt het lot
dezes dags.’ Ook het ambtelyk bericht staeft dit antwoord. Volgens zyn bevel moesten
alle troepen steeds vooruitrukken, en geene enkele mochten naer Wavre ter
ondersteuning terugkeeren, vóor dat Napoleon uit het veld geslagen was; tevens liet
de gryze Blücher Thielmann aenzeggen, hy hadde zich dapper tegen den vyand te
houden.
De brave, die tot de vereeniging der pruisische en engelsche troepen het meeste
bygedragen heeft, is generael Müffling, die zich pruisischerzyds in Wellingtons
hoofdkwartier bevond en alles met den grootsten yver bewerkstelligde, om een
eenstemmig zamentreffen tusschen beide groote heirmassen te bevorderen.
Men begrypt het, die vereeniging te verhinderen was tevens Napoleons
hoofdzakelyke poging. Hy wierp zich met geweld in de ruimte, die thans nog de
beide verbondsheiren scheidde, hernam het dorp Papelotte, en greep tevens het dorp
Frichemont hevig aen. De Franschen drongen dan, meer en meer van elkander
scheidend, tusschen Bülows en Wellingtons troepen. Dit was voor den uitslag een
noodlottig oogenblik. Omtrent zeven ure, stappen Ziethens eerste troepen op het
slagveld, waer Müffling ze heengewezen had; Ziethen bevond zich zelf aen 't hoofd
der eerste brigade met de gansche ruitery en het geschut zyner afdeeling; hy neemt
met twee bataillons het dorp Papelotte stormender hand in, en bereidt zich tot
hardnekkiger voortdringen.
Napoleon nogtans wankelt geenszins, al ziet hy ook Blüchers troepen steeds
vreeselyker optreden; hy betrouwt
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
315
op zyn krygsgenie, en zyn heldenmoed verzaekt der zege niet, die over een laetsten,
wanhopigen slag beslissen zou. Vooreerst wilde hy door eenen onweêrstaenbaren
storm de Engelschen van hunne lang gehandhaefde heuvels terugwerpen, naer het
Soniënbosch in, en dan zyne vereenigde macht tegen de Pruisen stuwen. Uit het
grootste gedeelte zyner garden, kipte hy de kern uit, om eenen aenval te wagen, veel
vreeselyker dan alle voorgaende: hy zelf zoude dien op de beslissende hoogten, waer
hy reeds sedert 5 ure een deel van bezet had, tegen het engelsche middelpunt
aenvoeren. Vier batailjons, geleid door maerschalk Ney vormden de voorhoede;
hierop in dicht geslotene scharen, gelyk een zwygend en dof nakend onweêr, volgden
de oude krygers, wien geen gevaer nieuw, geen gevaer te groot was.
Wellington, die ze opkomen zag, begreep, dat dit de laetste en dies ook de
gevaerlykste poging des vyands was. Hy plaetste ylings zyne kanonnen op de beste
punten, verzamelde daerachter eene macht gekozen uit zynen linken vleugel, die
juist door de Pruisen onder Ziethen versterkt werd. Deze macht bestond uit 8000
man zyns besten nog overigen voetvolks, en liet diegenen, die reeds eenen zwaren
dag gearbeid hadden, eenen oogenblik legeren en rusten. En toen het fransche
stormheir zoo naby was aengewemeld, dat geen enkel schot op de dichte hoopen
verloren ging, liet Wellington de kanonnen met schroot er in donderen. Maer de
vyanden deinsden niet, sloten de vaneen gescheurde ryen weder dicht, en rukten na
en nader. Dan ontfing het dappere voetvolk, waeronder de sterke Schotten
uitmunteden, de Franschen met vuer en bajonnet, en tevens vloog de vreeselyke
engelsche ruitery van alle zyden tegen hen in.
Hadde Napoleons plan ten uitvoer kunnen gebracht worden, wellicht ware de zege
zyner vuist nog niet ontsnapt,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
316
maer de Voorzienigheid had ook haer plan; zy had hare hand uitgestoken, en wie
kon die afkeeren?
Napoleon wilde met acht frissche bataillons zyner oude garde den tegenstanderen
eenen hoofdstoot geven; maer toen het puik van Napoleons krygeren op de plaets
hunner bestemming aenkwam, moesten zy tegen den dapperen Blücher gericht
worden, die met Ziethens heirschaer juist naer Wellingtons linken vleugel onstuimig
vooruitstoof. Napoleons rechte vleugel wordt nu van drie zyden te gelyk bestormd.
Gansche scharen worden vernield. De groote menigte gekwetsten, die uit het gevecht
wyken, stellen aen beide zyden den schyn eener vlucht by. In weêrwil van haer immer
groeiend verlies, rukt de fransche garde steeds vooruit; men zou zeggen, dat haer
niets weêrstaen kan. De Engelschen wyken op verscheidene punten terug, en hun
geschut is tot zwygen gebracht. In deze noodlottige stonde laet Ziethen vier en twintig
kanonstukken tegen den vyand vuren, en onder 't gedreun aller trommelen, doet hy
stormloopend eenen hoofdaenval. Deze beweging is beslissend. De Franschen deinzen
terug. Wellington snelt met zyn geheel leger vooruit, en nu ontstaet er allerwegen
een ysselyk bloedbad. Vier fransche bataillons, die zich het verst vooruit gewaegd
hebben, deinzen in geslotene vierhoeken naer Belle-Alliance terug, maer stoten hier
in 't geschutvuer van Bülow. Van de ruitery alom omcingeld roept men hun toe zich
overtegeven. Cambronne, die met Napoleon Elba ontsnapt was, valt zwaer gewond
en zoo men vertelt, roept hy uit: ‘de garde geeft zich niet over, zy sterft!’ De meesten
hunner staven dit heldenwoord; eenige ontsnappen, weinige worden gevangen
genomen.
Nu komt ook de tweede pruisische heirafdeeling, onder Pirch, ten slag, en om half
acht herbegint de stryd by Plancenois. Alleen de wanhoop der Franschen biedt nog
tegenstand. Wel staen nog de drie pruisische legers in 't
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
317
heetste gevecht, maer de slag is reeds gewonnen, en de vyand vecht enkel om zich
te redden. Om negen uer's avonds veroveren eindelyk Pirch en Bülow gezamenlyk
het dorp Plancenois, en de nederlage des franschen heirs is beslist.
Van dit oogenblik af zou men gezegd hebben, dat niettegenstaende het woord van
Cambronne, de angst uit de verdediging eener slechte zaek gesproten, in het hart van
't fransche krygsvolk ontwaekte, en hun meer schrik inboezemde, dan de zegepralende
vyand. Wie vluchten kon, vluchtte van den hoogsten tot den laegsten rang, alles door
elkander en met zulke wanorde, met zulke ysselyke gejaegdheid dat de gansche
krygsgeschiedenis van Frankryk geen droeviger tafereel op te hangen heeft. Ieder
gevoelde, dat met Napoleons krygsfortuin alles verloren was, terwyl de nacht nog
den angst der vluchtelingen vergrootte.
Waterloo deed aen Moscou, deed aen Leipsig denken.
Vierde afdeeling.
De bondgenooten waren zegevierend, maer hun werk was niet voleind. De Engelschen
hadden schrikkelyk geleden, menschen en peerden konden niet verder meer. De
Pruisen waren wel niet zoo lang in 't vuer geweest, maer wy hebben gezien, wat zy
op hunne reis doorstaen hadden.
Het was donkere nacht, toen Blücher en Wellington door eenen
gelukvoorspellenden toeval, zoo er toeval voor christenen kan bestaen, op dezelfde
plaets te zamen kwamen, waer Napoleon zich gedurende den slag opgehouden en
van waer hy zyne bevelen, even als zoo vele bliksemstralen, uitgezonden had. Het
was op eene hoogte in 't middelpunt der fransche positie in de pachtery van ouds
genoemd het
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
318
Schoone Verbond (La Belle Alliance): een naem, die mede hier eene treffende
toepassing had!
Wy kunnen ons gemakkelyker voorstellen dan uiteenzetten, met welke geestdrift
de zegevierende veldheeren, de helden des dags, de verlossers der Europeesche
volkeren, hier ten gelukwensch elkander de hand drukten. Men kwam overeen, dat
de vervolging des vyands de taek der Pruisen zyn zoude, dewyl hunne krachten nog
frisscher waren, dan die der Engelschen.
Blücher vereenigde terstonds zyne veldheeren, en gaf het bevel, dat men te dier
vervolging den laetsten adem van man en paerd opofferen moest. De ridderlyke
Gneisenau, die dien dag twee paerden onder zich verloren, en wien eene kogel de
handvest zyns degens verbryzeld had, werd daermede gelast. Gneisenau vloog aen
't hoofd van de eerste de beste ruiter- en schutterscharen, die hy vond, nam een paer
veldkanonnen mede om den vyand, zoodra die na 't zure dagwerk een oogenblik rust
genieten wilde, uit zyne legerplaetsen op te schrikken; en, zie! nauwelyks hoorden
deze den klank der jachthorens of het geratel der trommelen, of de wilde vlucht begon
op nieuw. De overwonneling werd uit tien oorden verdreven, zoo dat hem kracht en
adem faelde. De maen verlichtte met hare bleeke stralen de vervolgers op hunne
jacht. De groote weg lag met allerlei wagens en karren, met geweren en kanonnen,
met puinen en scherven overstelpt, dat het er barmelyk te zien was.
Nog in diezelfde nacht vertrok Blücher naer Genappe, waer zyne voorhoede den
vyand, die zich aenvanglyk verdedigen wilde, verder te vluchten noodzaekte, ofschoon
het reeds elf uer was. De Franschman had zyne meeste vuermonden op den slagvelde
verlaten, waer alles met puinen en lyken overdekt was. Wat hy aen geschut,
kruidwagens, pakkagie en ander voerwerk gered had, lag te Genappe opeen gestapeld.
Alles viel den Pruisen in handen. De buit
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
319
was oneindig groot. Napoleons eigene veldrusting, zyn zilvervoorraed, zyne
edelgesteenten, de wagen zelf waerin hy reed, en waerin hy eenige uren rust nemen
wilde, toen de pruisische kanonnen er hem uit verjoegen, alles werd in beslag genomen
tot den hoed en den degen des keizers toe, die hy weggesmeten had, om vluchtend
te paerd te springen. De kleinooden, de schatten gelds en andere goederen werden
onder de soldaten verdeeld. Blücher nam Napoleons wagen, den keizerlyken mantel
en den verrekyker, en zond als zegeteekens Napoleons hoed, degen en ordekruisen
zynen koninge over. De vervolging werd rusteloos voortgezet, zoodat, waer de vyand
onder den blauwen hemel in het graen legeren wilde, waer hy in gebouwen of
pachthoeven te overnachten dacht, geweer- en kanonschoten, trom- of bazuintoonen
hem uit de ruste opjoegen. Pirch moest Grouchy's troepen den terugweg by Sombreffe
afsnyden, Ziethen volgde Bülow naer. Blücher zelf vernachtte in Genappe. In de
kamer, die den veldmaerschalke aengewezen werd, lagen zes verwonde Franschen.
Men wilde, om hem niet te stooren, die ongelukkigen elders heen brengen, maer de
goede Blücher gaf 't niet toe, liet hun integendeel alle hulp toekomen, die hunnen
toestande voordeelig zyn kon, en trenste zich aldus eene schoonere kroon om 't hoofd,
dan die der zege: de kroon der menschlievendheid, der broederliefde jegens eenen
gevallenen vyand.
Wy houden het geenszins overtollig, hier den oproep Blüchers aen zyn heir mede
te deelen, dien hy diezelfde nacht opstelde, terwyl men aen 't verzamelen der
gebeurtenissen diens dags bezig was, voor het den koninge overtezendene bericht.
‘Brave officiers en soldaten des heirs van den Neder-Rhyn! Gy hebt groote dingen
verricht, dappere wapengenooten! Twee slagen hebt gy in drie dagen geleverd; de
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
320
eerste was ongelukkig en nogtans werd uw moed niet verplet. Met gebrek hadt gy
te stryden, en gy droegt het met onderwerping. Gy bezweekt niet onder den
tegenspoed, maer begaeft u vier en twintig uren na een verloren, bloedig gevecht
kloekmoedig tot een nieuw; gy trokt voort vol hoop op den Heer der heirscharen,
vol vertrouwen op uwe aenvoerders, vol trots tegen uwe zegedronkene, overmoedige,
meineedige vyanden, ter hulpe der dappere Britten, die met onverwinbaren moed
een zwaer gevecht bestonden. Maer het uer der beslissing moest slaen, wie voortaen
heerschen zou; een eerzuchtige gelukzoeker, of vreedzame regeringen. Het strydlot
des dags wankelde vreeselyk, toen gy uit den u verbergenden bosch tradt en juist in
den rug des vyands vielt met al de kracht, met al het zelfvertrouwen beproefder
soldaten, om over 't onheil, dat gy acht en veertig uren te voren geleden hadt,
vergoeding te nemen. Dan donderdet gy in's vyands bange ryen, en staptet
onweêrstaenbaer op de zegebane voort. In zyne wanhoop voerde nu de vyand zyn
geschut en zyne krachten tegen u, maer uw geschut bliksemde den dood in zyne
rangen, en uw gestadig voorwaertsrukken bracht hem eerst tot verwarring, dan tot
deinzen, en eindelyk tot de ongeregeldste vlucht. Eenige honderd kanonnen moest
hy u achterlaten, en zyn heir is ontbonden. Nog eenige dagen inspanning, en 't is
geheel vernietigd, dat meineedige leger, dat uittrok, om de wereld te overheerschen
en uit te plunderen. Alle groote veldheeren hebben steeds gedacht, men konde met
een geslagen leger niet onmiddelyk daerna eenen nieuwen slag wagen. Gy hebt de
onvastheid diens regels bewezen, en getoond, dat dappere, ervarene krygers wel eens
kunnen overwonnen, maer dat hun moed niet kan verbryzeld worden. Ontfangt
hiermeê mynen dank, gy voortreffelyke soldaten, gy, myne hoogachtbare
wapengenooten; gy hebt u eenen grooten naem verworven. Zoo lange de geschiedenis
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
321
zal bestaen, zal zy uwer gedachtig wezen. Op u, gy onwankelbare zuilen van 't
pruisische ryk, rust met zekerheid het geluk uws konings en zynes huizes. Nimmer
zal Pruisen ondergaen, indien uwe zonen en kleinzonen u gelyken.
Genappe, den 19den Juny 1815.
‘BLÜCHER.’
Zoo klonk als een onsterferlyk lied de duitsche zegetrompet na den grooten
slag te Waterloo.
Aen Schwarzenberg schreef hy eigenhandig:
La Belle-Alliance, den 19den Juny.
‘Myn vriend, de schoonste slag is geslagen, de heerlykste zege bevochten.
Het bezondere verhael zal volgen. Ik denke, de Bonapartsche geschiedenis
is nu wel uit.
Ik kan niet meer schryven, want ik beef aen alle ledematen; de inspanning
was te groot.
BLÜCHER.’
Ziet daer, lieve lezers, het kortbondige verhael van den slag te Waterloo, van de
zegeviering der verbondene mogendheden op Napoleon. De geschiedenis heeft geene
merkwaerdigere gebeurtenis voor de wereld in de oude boeken bewaerd. Waer werd
nog de stryd gestreden, van wiens uitkomst de beslissing afhing, of geheel Europa
voor den wil van eenen despoot zou onderdoen?
Drie honderd kanonnen en vyf honderd wagens met kruid en lood vielen den
Verbondenen in handen. Dertig duizend Franschen bleven op het slagveld, vyftien
duizend werden gevangen genomen, terwyl de overblyfsels en puinen des machtigen
heirs op de vlucht waren. De weg naer Frankryk stond den zegevierenden open.
Zulke uitkomst
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
322
overtrof verre alle menschelyke berekening en verwachting. Noch heerschzucht,
noch eigenbelang, noch koude berekende wysheid hadden dien stryd gestreden, maer
wel de begeestering voor waerheid en recht, die by hoog en neêr heerschte. God had
den goeden rechte zynen bystand verleend, en na drie en twintig jaren op den nek
der volkeren gedrukt te hebben, was het ryk der onrechtvaerdigheid ten einde.
Tydens het bewind van Napoleon en onze afhanglykheid van Frankryk, toen de
Belgen gedwongen onder's keizers banieren vochten, hebben zy echter den roem van
dappere krygers gehandhaefd. Men bedenke slechts, dat er na den val des keizers in
1814 twee duizend negen en zestig Belgen naer hun vaderland terugkwamen,
gedecoreerd met het kruis der eerelegioen!
Maer ook aen den volkenslag te Waterloo hebben de Belgen een eervol aendeel
genomen. De geschiedenis zal ook hier hunne aloude faem van kloekmoedigheid
voor den laetsten naneef staven. De afstammelingen van Ambiorix met die van
Claudius Civilis en met die van Herman vereenigd, hebben zich daer tegen de
Franschen, gelyk vroeger hunne voorouders tegen de Romeinen, dapper van hunnen
plicht gekweten, en gevoeld, dat zy als zonen van het Noord, der Germanen waerdig
gebleven waren!
Maer nog een hooger roem dan die der dapperheid, verdient onzen landgenooten
opbewaerd te blyven in onze gedenkschriften.
Brussels omstreken hadden nooit zoo een droevig schouwspel opgeleverd, als het
gene, dat op den 18 juny volgde. In velden en bosschen, langs heggen en wegen
lagen thans onder elkander in eeuwiger ruste, in eeuwigen vrede, Pruisen en
Hannoveranen, Engelschen en Schotten, Franschen, Hollanders en Belgen, en die
waren wellicht niet het meest te beklagen. Op zestig duizend beliep het getal der
gesneu-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
323
velden; duizende gekwetsten wenschten het einde huns levens te zien naderen, daer
zy met verminkten lichaemsleden op geen aerdsch genot meer hopen konden.
Dat verbitterde den zegeprael: dat waren droevige jammerkreten, die zich aen dat
vreugdegejuich somber paerden. Eene heillooze rouw, eene matelooze ellende
vertoonde zich alom, maer weêrgaloos koesterend ontblaekte tevens het hemelsche
liefdevuer des medelydens. De christelyke geest verwarmde, zoo als altyd, den
boezem der Belgen, hierin alleen des gryzen verwinnaers Blücher waerdig. Ja, het
heilige menschengevoel deed plotselings alle andere driften des harten verstommen.
God had het woord: Zegeprael! uitgesproken, en in dit woord lag dat van vergiffenis,
van bystand, van broederliefde opgesloten! Daden uit die goddelyke dryfveêren
geboren, zullen met onverdoofbaren glans door alle eeuwen heen voortleven. De
arme bruid, die haren bruidegom, de arme moeder die hare zonen eens door Napoleon
uit hare armen had zien scheuren, aerzelde niet nacht en dag pluk te vervaerdigen,
zoowel den aengerukten verdrukkeren als den vrygezinden verlosseren bestemd.
In Belgiens hoofdstad wedyverden edeldom en burgerstand om te voorzien in dien
algemeenen nood. De prachtige rytuigen, die wy by schoon weder de groene laen
op en af zien zwieren, togen toen herhaelde malen, door hunne eigenaers gevoerd,
naer Waterloo, en kwamen ryk geladen met gekwetsten naer de deftige woonsten
terug, die de milddadige huisvrouwen in gasthuizen omschiepen.
By het ziekbed, by het verbinden der wonden, schenen de vrouwen in aerdsche
engels verwandeld te zyn. Heur medelyden kende geen onderscheid van rang of
stand, van land of belydenis. Allen waren slachtoffers des wreeden oorlogs, allen
waren ongelukkig en verdienden by haer denzelfden balsem voor lyf- en zielewonden.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
324
De teederste maegdekens, die anders by 't zien van eenen enkelen druppel bloeds in
onmacht zouden gevallen zyn, deinsden nu voor geene wydgapende wonden, voor
geene verminkte leden terug. Het reine medelyden gaf dien zwakken schepselen eene
tienvoudige kracht, zoodat honderde verwonden nog heden hunne genezing en hun
voortbestaen aen de goddelyke inboezemingen dier deugd te danken hebben.
Het Te Deum doorklonk Gods tempelen, die eerlang weder de meesterstukken der
vlaemsche school zouden weêr ontfangen, waervan ze de huichelende kunstliefde
des overheerschers beroofd had, die zich ten minste hadde moeten vergenoegen met
onze openbare boekzalen van hunne kostelykste handschriften te berooven, gelyk
hy reeds besloten had onzen archieven hunne historische schatten te ontrukken.
Toen verhief zich uit duizende zielen, in een enkel dankgevoel versmolten, de
oude kerkzang: ‘Wy zyn de roode zee doorgetrokken.’
Sluimert zacht, gy zaelge dooden!
'T laatste bloed uw hart ontvloeid
Blyft in 't oog des Eeuwgen heilig.
Zaalge dooden slaapt hier veilig
Tot in d' ochtend der verryzing,
Uit dat bloed uw palmtak groeit.
P. MOENS, Waterloo.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
325
XXV
Volksfeesten.
1848.
I
De feestgalm ruischt langs markt en straten,
De volkeren zyn uitgelaten,
De weêrklank dryft den juichtoon rond,
De vanen die de gevels tooijen,
En kronklend waeijen uit hun plooijen,
Verkondigen een blyden stond.
TH. VAN RYSWYCK.
't Is schoon als eene woelige menigte van allerlei stand deel neemt aen openbare
vermaken, die uit eene edele oorzaek zyn ontstaen en een edel doelwit hebben: zoo
als de Godsdienst, de vaderlandsliefde, het levendige gevoel der volkskracht, de
vereering van oude wapenfeiten, groote gebeurtenissen, die aen ryk en volk als 't
ware een nieuw aenschyn hebben gegeven, of de bezondere voortbrengsels der natuer
in een land, met alles wat daeruit op de maetschappy voortvloeit; dan bestempelen
wy die vermaken met den name van volksfeesten, als waeraen de gansche natie,
groot en klein, deel mag nemen, om er den staets-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
326
besture hare vreugde of haren dank te betuigen. Dan gelykt de natie aen eene familie,
die 't feest van derzelver hoofd viert.
Men beseft hieruit, dat er eene groote verscheidenheid kan plaets vinden in het
doel, dat men door volksfeesten wil bereiken. Maer hoe meer deze rechtstreeks uit
het middelpunt der volkseenheid uitgaen, hoe meer aendeel het vaderlandsche gemoed
er in neemt, hoe meer geestdrift men derhalve by de viering derzelve bespeurt, des
te meer verdienen zy in den beperkten zin des woords volksfeesten genoemd te
worden.
Zulke plechtigheden vierden de Grieken in hunne kampgevechten. By dezen
smolten de verschillende gewesten, waerin het land verdeeld was, tot een enkel
werkelyk geheel te samen: ook was de invloed dier volksfeesten op den volksaerd
zoo groot, dat de olympische spelen de grieksche beschaving in Godsdienst,
wetenschap en kunst niet weinig bevorderden. Die spelen verwekten eenen
algemeenen staetszin, boezemden den volke levenskracht en heldenmoed in, en
ontvlamden geest en harte voor alles wat schoon, verheven en heilig is; met éen
woord: zy waren vaderlandsch.
Min belangryk, oneindig minder schoon komen ons reeds op den eersten oogslag
de volksfeesten der Romeinen voor. Aenvanglyk waren dan ook die feestelyke
volksvereenigingen bestemd om hunnen oorlogsgeest op te wekken; maer weldra
daelden zy tot bloote volksvermaken af, en kregen dikwerf een bloedig en noodlottig
einde, doordien zy onder de feestgenooten van den circus zoowel te Rome als te
Constantinopelen eenen gevaerlyken partygeest voedden. Hierby kwam, dat zy het
zuiverste menschelyke gevoel verstompten: men denke slechts aen hunne bloedige
menschen- en dierengevechten.
Als men hooger dan de Grieken en Romeinen, immers
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
327
in de hoogste oudheid opklimt, ziet men de volksfeesten dienstbaer gemaekt ten
voordeele der ware staetkunst, die der volksgeaerdheid altyd in de hand wil werken.
Reeds had Mozes onder de Israëlieten, in volksfeesten vereenigd, eenen volksaerd
gevormd, die na Palestinas inneming steeds nieuw voedsel vond in het strenge
vasthouden aen die nationale plechtigheden, bezonderlyk in de jaerlyksche
bedevaerten, om Paeschen, naer Jerusalem te doen. Men zou geneigd zyn te denken,
dat nog hedendaegs, na dat hun politisch bestaen sedert eeuwen vervallen is, het
aloude karakter van dit volk hoofdzakelyk door de onafgebrokene gehechtheid aen
hunne feesten voortleeft.
De Turken hebben hun vermaerd Bairamsfeest, en de Hindoes het niet minder
beruchte wagenfeest.
Met den zegeprael des christendoms op het heidendom begint een ander tydvak
voor de nationale feestvieringen. De nieuwe natiën, die zich na de volksverhuizingen
vormden, verlevendigden en veredelden door christelyke feesten 't nationale gevoel.
De grond dezer plechtigheden was die der oude wereld niet meer, ofschoon vele
heurer gebruiken bleven bestaen. Het christendom heeft onder die betrekking het
heidendom nog niet geheel en al uitgeroeid.
Zoo hielden naest de ridderspelen de zottenfeesten en de vastenavondsgrappen
zich staende. Ook behield ieder volk min of meer zyne bezondere vermaken. Engeland
laet zyne hanengevechten, paerdeloopen en zeespelen niet varen; Portugal en Spanjen
verlustigen zich by voortduer in hunne stiergevechten; Rusland viert op den 6den
january zyne waterwyding; in de paeschweek wordt er geschommeld, en de op de
Neva gebouwde ysbergen vermaken bezonder dat volk in zyne zoogezegde boterweek
of vastenavond. De Franschen, hoezeer van eenen levendigen nationalen geest
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
328
doordrongen, hebben wegens hunnen bewegelyken aerd, geene eigenlyke nationale
feesten, ten minste zoo men de kampspelen of zoogenoemde revuën, onder deze niet
mede telt. Het schitterende volksfeest, dat den 14den july 1790 op het vermaerde
Champ de Mars, in tegenwoordigheid des konings en der gansche natie, gevierd
werd, scheen als plechtige gelofte wederkeeriger trouwe veel goeds te voorspellen,
maer werd al ras door de gruwels der omwenteling, die er op volgden, verdonkerd.
De na der hand aldaer zoo dikwyls vernieuwde volksfeesten hebben geene
herinneringen nagelaten in het wispelturige buerland, omdat zy met de overleveringen,
met de herinneringen van 't oude vaderland in geen doelmatig verband stonden. Het
alles overheerschende Parys trad altyd alleen op den voorgrond, zonder door de
andere steden of departementen des lands bygestaen te zyn.
De Duitschers hebben vele bezondere volksplechtigheden, maer geen algemeen
nationael feest, dat alle gewesten in eenen enkelen geest vereenigt; zelfs heeft, om
elken steen des aenstoots uit den weg te ruimen, de koning van Pruisen dit jaer den
18den dag van juny als volksgedenkdag aen den slag van Waterloo afgeschaft.
Dan het is tyd, dat wy na dit uitstapjen by den vreemde en den nabure, op onzen
bodem weêrkeeren. Werpen wy eenen vluchtigen blik op de pogingen onzes
staetsbestuers sedert 1831, om den nationalen geeste weder eene doelmamatige
strekking te geven.
Jaerlyks tegen het einde van september viert vooral de hoofdstad het aendenken
der omwenteling van 1830, of liever het begin eener nieuwe orde van zaken, waeruit
Belgies zelfbestaen geboren is.
Vele jaren achtereen vergenoegde men zich met de gewone, alom in dorpen en
steden gepleegde verlustigingen, ook in Brussel te volgen. Men beloofde pryzen aen
de beste
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
329
balspelers, kruis- en armboogschieters, aen de zakloopers, mastenklauteraers en
zwemmers, en een deel dier vermaken, zoo als dat der schutteren bleef eigen aen
onzen landaerd. Men opende den nieuwsgierigen vreemdelingen de Museums van
schilderyen, van aloude wapenen en werktuigen, men maekte hun den toegang tot
de boekeryen en de openbare gebouwen gemakkelyk. De straten werden buitengemeen
vercierd, des avonds was er algemeene verlichting, als om den feestdag te verlengen.
Klokken en kanonnen verkondigden dagelyks het begin der vermaken. In de warande
en elders hoorde wie 't lustte, toonkunstige wedstryden aen. In de kerken werd een
heerlyk Te Deum gezongen. Des avonds danste men op drie, vier verschillende
plaetsen in de opene lucht en in de byzondere gezelschappen. Kortom, wie alles, wat
de septemberfeesten verlevendigde, hadde willen zien en hooren, die had zich, gelyk
men zegt, ten minste in zessen moeten splitsen: doch voor menigen Brusselaer bleef
een goed deel dier feestverlustiging een gesloten paradys. Het leger met de
burgerwacht moest ten minste eenen ganschen dag onder de wapenen staen; en die
toch mochten aen geen heen en weêrloopen denken, die moesten maer stillekens den
hun aengewezenen weg volgen; en, men moet het bekennen, het feest der vrede zag
er voor dezen zoo wat oorlogszuchtig uit.
Ziet daer een aental vermaken, die sedert 1831 jaerlyks eene menigte volks uit
alle gewesten naer de brusselsche Septemberfeesten uitlokken. De yzeren wegen
brachten telkens een grooter aental nieuwsgierigen naer de hoofdstad.
Dan, het jaer 1848, dat voor onze buren niet alleen, maer voor gansch Europa zoo
noodlottig afliep, verhief die feesten tot eenen gansch buitengewonen luister. Ver
van de streken, waer de storm broeide of woelde, scheen Belgie nooit rustiger
geademd te hebben.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
330
Alles wat ter verheerlyking onzer landstreek dienen, alles wat de liefde tot het
vaderoord verhoogen konde, werd in 't werk gesteld om de talryke bezoekers in te
nemen en te verrukken. Het voorledene werd als met eene tooverroede opgedaegd.
Het oude Belgie scheen op te staen om zich met het jonge Belgie te vereenigen. De
tyd der gemeenten, toen elke stad veelal op zich zelve stond, de tyd der ambachten
en neeringen, toen werk en nyverheid een privilegie was, scheen weêr te keeren,
doch alleenlyk om eenen vaderlandschen ommegang daer te stellen. Al wat onze
grootouders afzonderlyk gezien hadden, zou hier vereenigd zyn. Het was als of de
voorgaende eeuwen, met hunne blyde inkomsten een bezoek kwamen afleggen, om
den Belgen toe te juichen, wegens de wettige houding, die zy aennamen, terwyl men
elders aen 't woelen was.
Uit Mechelen kwamen de statige reuzen met hun geheel huisgezin, en
vergezelschapt door het ros Bayaert en de Heemskinderen, door het Sinjoorken en
het geluksrad om der reuzenfamilie van Brussel een plechtig bezoek af te leggen;
deze deed den vreemden de eer van hun de stad met hare merkwaerdigheden te
toonen.
Uit Ath kwam met zyne tedere wederhelft de snoever Goliath; uit Bergen kwam
de alom en altoos zoo hooggevierde ridder Sinte-Joris met den draek en zyn gevolg;
terwyl Antwerpen den vermaerden Antigonus, als volksvertegenwoordiger naer de
hoofdstad zond. Zy deden allen met Papa en Mama, met Janncken en Mieken, hunne
kinderen, twee triomftochten door Brussels hoofdstraten. Daer was een gewoel, een
gedrang en gepers, om de heldenbeelden onzer ouderen in oogenschouw te nemen,
gelyk men er in Brussel nooit te voren gezien had. Men begreep, dat onze voorouders
er zich meesterlyk op verstonden om in alles en zoo ook by volksfeesten, het volk
door reuzenachtige gedenkteekenen diep te treffen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
331
Dit denkbeeld is zoodanig waer, dat, toen Gent achter Brussel eenen historischen
stoet der graven van Vlaenderen instelde, die door de tegenwoordigheid der
koninglyke familie verdiend heeft vereerd te worden, by al dien prachtstoet, by al
die triomfwagens, hoezeer bewonderd, een enkel voorwerp het volk schokte: namelyk
het colossale beeld van Jacob van Artevelde, dat de politische grootheid eens helden
den volke stoffelyk voorstelde.
Zeker, eenen gestorvenen held of een heldengeslacht te vertegenwoordigen door
reuzen, die de bewondering der aenschouweren tot zich trekken, is eene poëtische
gedachte, die van ouds by ons voortwortelde. Van ouds zong men by ons:
‘Wy zyn van reuzen gekomen.’
Van ouds had stad en dorp zelfs zyne reuzen, waervan nog de beroemdste die van
Antwerpen en Wetteren zyn.
En wie onzer gevoelt zich niet diep getroffen als hy, by groote volksfeesten, het
aloude lied hoort aenheffen:
Al die daer zeidt: ‘De Reus die kom!’
Zy liegen daerom.
Keere weerom, Reusken, Reusken,
Keere weerom,
Reuzegom.
Als Willems zaliger dit liedeken, dat onze voorouders by onze wieg gezongen hebben,
in een uitgelezen gezelschap van dilettanti of toonkunstliefhebbers bywylen eens
aenhief, vergat men al de operadeuntjens, die jaerlyks uit Parys tot ons komen; een
naïve lach ontlook rondom alle lippen, en de oude wiegezang sprak tot iederen harte.
II
Dan, volksaerdiger dan die oude vertooningen scheen ons
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
332
op de septemberfeesten het nuttige deel des programs: de vertegenwoordiging der
negen gewesten, die ons koningryk uit maken, en 't door hunne natuer- en
nyverheids-voortbrengsels vercieren. Elke provincie had als zinnebeeld eenen
grootschen wagen naer de hoofdstad gezonden.
Zoo zond Luxemburg eenen wagen, die den rotsachtigen grond dier streek
daerstelde en door eenen gevelden eikenboom samenhield. Oude en nieuwe
boschbewoners, als beeren, wolven, herten, evers, vossen, hazen en roofvogels
nestelden op die rotsen. Jagers met wapenen uit verschillende eeuwen voorzien,
togen met hunne honden ter jacht. Die bezielde wagen werd door wel kleine maer
sterkgespierde ardennerpaerden voortgetrokken.
Op de jagers volgen natuerlyk de veeteelers, en Limburg verbeeldde dezen
doelmatig. De wagen dier provincie stelde eene lieflyke hutte voor, te midden eener
hegge uit wilde rozen en doornen saemgevlochten. Beschermd door het verre
vooruitstekende stroodak, speelt er voor de hutte een jong huisgezin met lammeren
en duiven. Krachtige koeien en ossen trekken dien landwagen voort, welke door
struische boeren gevoerd wordt. Herders en melkvrouwen in eenvoudige kleederdracht
volgen den stoet.
Op de jacht en de veeteelt volgt in de orde van's menschdoms ontwikkeling zelve
de akkerbouw; men vergenoegt zich niet meer met de opbrengst des wouds en het
vleesch der tamme dieren, de grond moet zynen bebouweren het edelste voedsel
opleveren. Nu, Westvlaenderen verpersoonlykt best de wonderen, door de vlyt zyner
akkerlieden voortgebracht. De wagen dier provincie muntte gelyk de twee vorigen
door zyne landelyke eenvoudigheid uit. De oogst en zyne opbrengst maekten er het
voorste tooneel van uit; het tweede gedeelte diens wagens bestond uit eene
visschersboot, op welker zeil de namen van Ostende, Blankenberg, Nieupoort en
Heyst stonden. Het behoeft nauwe-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
333
lyks gezegd, dat de samenstelling en de costumen er van zoo getrouw als
schilderachtig waren.
Akkerbouw en veeteelt hechten den mensch met vaste banden aen den grond. Nu
eerst wordt hy nyveraer en koopman. De groote nyverheid onzes koningryks wordt
schitterend daergesteld door de provinciën van Henegouwen, Namen, Luik en
Braband; elk harer werd vertegenwoordigd door eenen wagen, die de bezondere
nyverheidstakken in elk gewest bloeiende, aenduidde.
Wat ryke verscheidenheid!
Namen toonde het zinnebeeld der eerste nyverheid door middel van een stoomtuig
en een reuzig aembeeld; verscheidene werklieden droegen de gereedschappen, die
hun in de verschillende vakken dienen, welke in dat gewest wortel geschoten hebben.
Henegouwen stelde op eenen breeden legerwagen de onderscheidene voortbrengsels
zyner landouw ten toon.
Luik droeg den nyverheidsroem zyner inwoneren recht treffend voor. Zyn wagen
naer den gothischen styl der XIVe eeuw gebouwd, was alleszins merkwaerdig; de
hoeken waren met de stedewapenen diens ouden vorstendoms vercierd, en
daertusschen blonken de namen der voornaemste nyverheidshuizen der provincie,
als zoo vele adelyke huizen onzes tyds! De wagen zelf droeg eene menigte
stoomtuigen en schietgeweren van alle soort; alles ordelyk geplaetst of
tropheesgewyze geschikt. Men had, niettegenstaende de menigvuldige voorwerpen
van kolen- en metalenrykdom, de kunsten en wetenschappen niet vergeten: lier, palet
en beitel bekroonden de overige schatten der nyverheid. De wagen zelf verbeeldde
den achtersteven eener stoomboot, die in de XIXe eeuw den ocëaen doorploegt.
Braband had aen zynen praelwagen de form eens vaertuigs gegeven. Op den
voorsteven prykte Sint-Michiel, de beschermer der hoofdstad, die het schip met der
eene hand
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
334
voerde en met der andere zynen kronkelenden vlammendegen zwaeide, terwyl de
draek zich te vergeefs onder hem wilde losslingeren. Op den achtersteven rees een
luchtig paviljoen, van de bannieren der voornaemste brabandsche steden omwapperd.
Eene schoone vrouw, met den diadeem eener vorstin op het hoofd, in blanke
kleederen, droeg eenen kostelyken, kanten mantel. Om haer stonden zes jongvrouwen
wier voorhoofd met bloemen bekroond was en wie lange kanten sluiers omzwierden.
Op de trappen, die ten paviljoene leidden, zaten eenige vlytige werkvrouwen, om
de verschillende bedryven van dit gewest voortestellen.
Welke provincie toch zou, naest de nyverheid den handel beter verbeeld hebben,
dan Antwerpen? De driemast, de Antwerpenaer, in de XVIIe eeuw gebouwd, was een
zeer geschikt zinnebeeld des handels voor die stad, terwyl hy ons door den
stoutuitgevoerden Triton, die den voorsteven overheerscht, aen de kunstryke eeuw
herinnert, waerin hy tot stand kwam, toen Rubens genie eene school stichtede die
op de beeldende kunsten zoo velen invloed had. Die wagen volmaekt uitgerust, dreef
op sterke, door barennabootsend doek overdekte, wielen voort. Hoe naer het moge
luiden, dat een schip de straten eener stad doorvare, de verbeelding des volks, sterker
dan die van menigen geleerde, is in oogenblikken van opgetogenheid nog al
toegevend, en was er te meer mede in zynen schik, daer het min tot eenen stoet van
dit slach scheen te behooren.
Oostvlaenderen, dat in akkerbouw, nyverheid en handel geenszins achteruit is met
den tred der eeuw, koos buiten die zinnebeelden, een vak, waerin de stad Gent niet
alleen boven alle andere gewesten uitmunt, maer waerin ze wellicht boven alle steden
der aerde uitschittert. Wy bedoelen de bloemkweekery, die der stad van Artevelde
en Keizer Karel den naem van koninginne der bloemen heeft byge-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
335
steld. Gent, met zynen bloemenwagen, was om zoo te zeggen, de poëtische stadsgeest,
die onder de rye der meer stoffelyke stadsvoorstellers ten tooneele trad. De wagen
van Oostvlaenderen was zoo bekoorlyk, als de bloemen en planten, die hy droeg,
zoo lachend als de godinne die er op troonde. De straten, die hy doortoog genoten
eenen oogenblik de zoetste geuren van Oost, Zuid en West; de bloemkelken hadden
zich, als zoo vele hemelsche wierookvaetjens, den vaderlande ter hulde, ontsloten!
Het was op die wyze, dat men in 't woelige 1848 onze negen gewesten in eene
schoone belgische gedachte samensmolt, die den grooten volksgeeste hulde toebracht
en hetzelve volk ten schouwspele dier vermaken samenriep, dat zich, groot en
vaderlandsch, in gevaren rondom den koninglyken troon, als om een altaer, vereenigd
had.
Daer waren nog andere pronkwagens in 1848 onder degene, die wy beknoptelyk
beschreven hebben, zoo als de wagen der Schoone Kunsten, die der Letteren en
Wetenschappen, die der belgische krygshelden, welke rye door dien van Belgie
heerlyk gesloten werd. Nooit of nimmer zullen wy den indruk vergeten, dien wy by
dien schoonen ommegang ontfingen. Wy waren fier deel te maken van dat kleine
volk, over wiens hoofd de Heer, te midden der staetsstormen zulke schoone feestzonne
liet opgaen, omdat het der spreuk indachtig was: Eendracht maekt macht. Onze
fierheid ging tot een dankgebed over.
III
Zonder in de bezonderheden te willen treden van de verlustingen, die eigenlyk maer
alleen tot de zinnen spreken, zoo als daer zyn: schouwspelen, concerten en ballen,
zullen wy ons veroorlooven te zeggen, dat de overdekte markt des
magdalenensteenwegs door de vereenigde kun-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
336
stenaers in eene allerprachtigste zael herschapen was; zoo dat Brussel zich niet
herinnerde ooit iets smaekvollers en tooverachtigers by 't gaslicht bewonderd te
hebben.
Maer wat by zulk een volksfeest meer dan al het voorgaende dient opgemerkt,
omdat het eenen heilzamen invloed op het geheele land uitoefent, dat zyn de
tentoonstellingen van grondvoortbrengsels en van veeteelt.
Op het wyde plein buiten de Namensche poort, waer heden reeds de straten des
Troons, de Marnix, de Hornes en d'Egmont gebouwd zyn, waren onze verschillende
huisdieren in de schoonste orde geplaetst en gestald. De stallen bestonden uit enkele
planken en staken, schilderachtig genoeg met loofwerk overdekt. Geen marmerpaleis
konde voor den landman en den natuerminnenden stedeling een schooner uitzicht
bieden, dan die onafzienbare galeryen van recht kunstig gebouwde looverhutten.
Hier stonden de machtige paerden van Vlaenderen, en de wel kleinere, maer meer
uithoudende Ardennerrassen; de trekpaerden waren van de koetspaerden gescheiden,
en men trachtte de gemengde rassen van de oirspronglyke te doen uitsteken.
De ossen, stieren en koeien namen om zoo te zeggen de eereplaets in, en niet
onverdiend, zoo men begrypt; de dieren van dit slach uit de welige weiden van
Veurne-Ambacht overgebracht, muntten uit in gestalte en forschheid. De gemengde
voortbrengsels van Durhamsche en Vlaemsche beesten deden voor de eersten niet
onder.
Daer waren ook een schoon getal schapen, van oirspronglyken engelschen stam,
maer op onzen gronde geteeld, die de oogen der liefhebberen tot zich trokken; en
verder stonden de melkbezorgers der armere huisgezinnen, de heerlykste geiten met
vollen uieren te pronken.
En wie werpt niet met genoegen eenen blik op die zwaerlyvige zwynenrassen, die
den boer en den kleinen burger,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
337
jaer uit, jaer in, den pot helpen koken. De landman staet u gaerne zyn vee, ja tot zyne
kippen toe, af, zoo maer by hem spek en hesp aen den zolder hangen; in dit geval
benydt hy den kieschen stedelingen zelfs de kikkerpooten niet, die hy gemakkelyk
in zyne beemden kon vangen, maer die hy stillekens laet voortleven, om door hun
afwisselend gerikketik de wisseling van 't weder op te merken: want den wyze is
niets gering in de wyde schepping.
Wy zullen van de heerlyke soorten van konynen, ganzen, eenden, pauwen en
hoenderen maer zwygen, ofschoon hun gezicht voor ons oneindig belangryker was,
dan dat der kunstspringeren en hansworsten.
De grondvoortbrengsels, die niet verre van daer in de gebouwen van 't vroegere
paleis des prinsen van Oranjen, ten toon lagen, verdienden geene mindere aendacht.
Ook stroomden er de nieuwsgierigen in zoo grooten getalle naertoe, dat men hun
maer by poozen den ingang konde toestaen.
Hier zag men beslissend, tot welke hoogte de landbouw in onze verschillende
gewesten reeds gestegen is. Hier kon men nieuwe hoop in de toekomst koesteren;
wanneer eens de betere middelen van bebouwing en de uitgelezene soorten van graen
algemeener bekend en verspreid zullen zyn. De boomvruchten deden u watertanden
door heure verlokkende kleuren en geuren. Meloenen en pompoenen van
buitengewone grootte schenen de reuzige knollen, rapen en beeten te willen
presideren. Konden wy allen het maer zoo verre brengen, zuchteden honderde boeren,
die vervolgens uit die zalen van Chanaänschen overvloed stapten om de nieuwe
werktuigen te gaen bezichtigen. Zy gevoelden, dat de Belgen gene Chineezen zyn,
die voor't woord ‘Voortgang’ moeten schudden en beven.
Sedert 1845 werden die tentoonstellingen in honderde plaetsen verwelkomd. Elke
stad, elke invloedryke gemeente
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
338
heeft het zich tot plicht gerekend het bezielende voorbeeld te volgen, dat de regering
den ganschen lande gegeven heeft.
Het groote nationale feest van 1848 houdt zich by voortduer in levendigen
aendenken by allen, die het geestelyke en stoffelyke welzyn des volks beoogen - by
allen, die het vaendel van weloverlegden vooruitgang hopen gevest te zien - by allen
die geene statisten maer progressisten willen geheeten zyn.
Wy durven hier van geene andere feesten gewagen, die uit denzelfden geest
voortgevloeid in Vlaenderens hoofdsteden plaets grepen: dit zoude ons te verre leiden.
Genoegzaem zy het ons, te hebben laten zien, dat Belgie in staet is een werkelyk
volksfeest, op eene groote schael, in te richten, waerby zich het aengename door het
nuttige verdrongen ziet. Ja, wanneer de gansche bevolking het feest helpt stichten,
dan moet het grootsch zyn, als een aertsvaderlyk feest, rondom de haerdsteê door
eendracht, liefde en dankbaerheid gevierd.
De invloed zulker feesten is heilryk voor het tegenwoordige en het toekomende
geslacht. De volksgeest wordt inniger, krachtiger, wanneer hy de uitwerksels in
oogenschouw neemt van de nationale stichtingen. Het zien gaet voor bewyzen; en
wanneer een ieder ziet, dat zyn volk in staet is groote dingen te verrichten, ook zonder
het zwaerd te doen blikkeren, dan eert en bewondert een ieder zyne landgenooten,
die nuttig en werkzaem voortleven; hieruit ontstaet de nationale fierheid, die tot
groote daden bekwaem is, om dat zy zich groot gevoelt.
De volksgeest is de vonk van zieleleven,
Dat optreedt in den nood, het wapen in de hand,
En, waer de feestvermaken zweven,
Nog waken blyft voor 't vaderland.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
339
XXVI
Vorstinnen van Belgie.
Dat vrouwlyke in de vrouw (hoe zal de kunst het noemen)?
Dat ons altijd bekoort, dat wij zoo gaarne roemen:
Het leent der rijksvorstin de zoetste aanminnigheen,
En blinkt door 't ruwe kleed der schaamle werkvrouw heen.
SPANDAW, de Vrouwen.
Het is een in der daed merkwaerdig schouwspel, dat onder de talryke vorstinnen, die
gedurende eene lange reeks van eeuwen, in Belgie 't staetkundige tooneel betreden
hebben, allen (misschien op de enkele Richilde na) haren geslachte tot eer en den
lande tot welvaert hebben gestrekt: iets, dat geen oprechte geschiedkundige toch van
alle belgische vorsten zoude durven getuigen.
Het overzicht dier princessen, zoo beknoptelyk voorgedragen, als de aerd onzes
werks zulks vereischt, moge dus tot eene doelmatige inleiding dienen tot de regelen,
die de vaderlandsche dank aen de onlangs in ons midden zalig ontslapene koningin
te wyden heeft.
Wy zullen dit hoofdstuk aenvangen met te zeggen uit welken nood de vrouwe van
Boudewyn den IXe, gezeid van Constantinopolen, haren echtgenoot wist te trekken,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
340
na aengestipt te hebben, hoe hy in zulken gevaerlyken toestand was gekomen. Dezes
onderdanen waren, en denkelyk wel te rechte, bedacht, dat de fransche koning
Philip-August het Atrechtsche aen zyne kroonen mocht willen voegen. Zy spoorden
deshalve graef Boudewyn aen, om het tegen dien machtigen vorst niet op te geven:
Boudewyn eischte 't Atrechtsche op: hy ontfing alleen eene weigering van 's konings
wege. Weldra zegt hy hem den oorlog aen, maekt zich meester van Douay en begint
de belegering van Arras. Doch toen hy vernam, dat Philip-August, aen 't hoofd eens
machtigen legers op hem afrukte, bracht de graef zyne troepen in zyne staten terug.
Hier vond hy 't middel om zynen vyand naer moerassige streken te lokken, en, door
't openen van sluizen, als 't ware in eenen kring van water te sluiten; zoo dat er voor
den franschen koning aen voor-noch achtertrekken te denken viel. Het water kwam,
zoo als men gemeenlyk zegt, Philip-August tot den lippen; wat deed deze nu? hy
stelde list tegen list; hy beloofde alle eischen Boudewyns te voldoen. Maer nauwelyks
aen 't gevaer ontsnapt, hield hy staen, dat hy zyn woord niet moest houden, als
gegeven in den onwettigen kryg eens vassaels tegen zynen heer en meester. Reeds
was de graef van Namen, Philip-de-Edele, schoonbroeder der gemalin van Boudewyn,
als krygsgevangen in 's konings handen gevallen. Nu kreeg het Boudewyn andermael
te erg: hy had nu den franschen vorst te goed leeren kennen om geene angst te voeden;
hy wist nu te wel, dat Philip-August, schoon de oom zyner vrouw, geen man was,
om zich door zulken band te laten bedwingen. In deze omstandigheden begeeft zich
deze goede en verstandige vorstin, buiten de wete haers gemaels, ter legerplaetse
haers vorstelyken ooms. Zy valt hem ootmoedig te voet, en smeekt hem de
invryheidstelling van graef Philips af. De koning kon zulks niet alleen niet weigeren,
maer die grootmoedige stap
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
341
bracht tusschen haren echtgenoot en dien vorst eenen vrede tot stand, die te Peronne
geteekend werd (ao 1199).
Aldus verdween de oorlog, door de onvoorbereide tusschenkomst van Gravinne
Maria, de dochter eens graven van Champagne. Hare wyze beradenheid blonk mede
uit, toen zy, tydens de kruisvaert, door haren glorieryken echtgenoot ondernomen,
het bestuer van Vlaenderen en Henegouwen op zich nam. By haren dood (1204)
werd zy hartelyk bejammerd van haren onderdanen. De Vlamingen beminden haer
bezonder.
Alix, weduwe van graef Hendrik den IIIe, regeerde met geen minder beleid over
de Brabanders, die haer dezelfde toegenegenheid en liefde bewezen. Zy stierf ao
1261.
(1340) Wy wederstaen den luste niet, om hier aen Joanna van Vlaenderen eene
eervolle plaets in te ruimen. Zy was de vrouwe van hertog van Monfort, die aen Karel
de Blois het hertogdom van Bretagne betwistte. Ten gevolge der ingevangzetting
haers mans, zag zy zich met haer driejarig zoontjen (als in latere tyden Maria Theresia)
tot het uiterste gebracht. Doch de dappere, met verhevene hoedanigheden vercierde
vrouw wist allen tegenstand te keer te gaen, alle hinderpalen uit den weg te ruimen.
Na eene lange en bloedige worsteling gelukte zy er in, de kroon van gemeld
hertogdom op het hoofd van haren zoon, Jan den IVe, te plaetsen.
Philips van Burgondie, die in den slag van Poitiers den bynaem van den Stoute
verwierf, was in onmin met de Gentenaren. Jan van Heylle, brave ridder en trouwe
burger, dien de hertog tot hen gezonden had, overreedde hen gelukkig tot het
nederleggen der wapenen. De gematigde party des volks doet besluiten, eenige
afgevaerdigden naer den grave te zenden om den vrede te bekomen. Deze ontvangt
ze, in zyne pracht gezeteld in eene abtdy by Doornik; maer zy weigeren, als
genadesmeekenden, de knie voor
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
342
hem te plooien; dit, zeiden zy, hebben onze lastgevers ons niet bevolen. Dit verbitterde
den wreveligen vorst niet luttel, en hy was bereidvaerdig om ze staenden voets door
te zenden; als zyne vrouw Margaretha, hertoginne van Braband en Margaretha,
gravinne van Nevers, zyn medelyden ten voordeele der opstandelingen inriepen. De
hertog laet zich door hare tranen en beden vermurwen. Zoo werd de opstand vergeven,
de privilegiën van Gent weder bevestigd, de vrede bekrachtigd. Die stad, van het
gevoel eigener waerde zoo zeer doordrongen, zwoer den grave weder trouw, en zag
van haren verbonde met Engeland weder af. (1385).
De kleinzoon eens Gentenaers, de beroemde Tollens, bezong dit voorval in zyne
ballade: de Voetval der Gentenaren. Welke Belg ziet niet gaerne den gryzen dichter,
met ontroerden harte, by den voor hem onvergeetbaren name van Gent, de
geboortestad zyner vaderen bezingen. By zoo vele lasteringen, die deze stad heeft
moeten onderstaen, doet die hulde van Tollens onzen ouden vaderlanschen roem
geschonken ook den harte goed. Men zou hier zeker met aendoening eene brok uit
die ballade weêrvinden.
Nadat de dichter geschilderd heeft, hoe Philips, in zyne pracht te Doornik gezeten,
vooral de Gentenaren 't eerst als deemoedige onderdanen, vóor hem had willen doen
verschynen, en zy, in tegendeel zich stug hielden, ook toen een edelman van 't hof,
met eenen dreigenden wenk, de knieën raedde te buigen; en hoe de graef, met
grammen gemoede, hierop eenen stap vooruit trad, zingt Tollens aldus voort:
Toen - toen wierp schoone Margareeth,
Die 't zorglijk schouwspel had gezien,
Zich neder aan haars heeren kniên:
‘Vergifnis!’ riep ze met een kreet:
‘Ik ben van 't vlaamsche bloed als zij.
Vergeef hun trotscheid hun om mij.’
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
343
Het overige leze men by den dichter zelven.
De vrouw van Philips den Goede, die in den jeugdigen bloei van acht en twintig
jaren in 1422 nederviel, en wellicht ten gevolge eens misdryfs, boezemde uit hoofde
harer goedheid beuren onderdanen, vooral den Gentenaren, de diepste droefheid in.
Toen Vlaenderen eindelyk verademing vond van de bloedige oorlogen, door graef
Karel den Stoute gevoerd, beklom zyne dochter Maria van Burgondie den gravenzetel.
Doch ook zy vond in den franschen koning, den huichelaer Lodewyk den XIe,
denzelfden heimelyken vyand als haer vader, zoodat hy er in gelukte haer Burgondie
en een goed deel harer bezittingen in Picardiën te ontscheuren: eindelyk schonken
haer 's lands Staten tevens eenen gade en beschermer in Maximiliaen, zoon van
Frederik den IIIe (1477). - Dit huwelyk bracht onze provinciën onder den staf van
Oostenryk. Maximiliaen, door de dochter van Karel den Stoute ten stryde
aengewakkerd, overwon verscheidene steden op de Franschen. Vergeefs dacht de
sluwe Lodewyk, door het verbreken eens wapenstilstands, hen onder den voet te
krygen. De heldhaftigheid onzes graven verydelde die moedwillige overrassing.
Eindelyk werden de wapens voor goed nedergeleid, en alles voorspelde den lande
eene te lang gemiste rust en welvaert, toen de goede princes ten gevolge eens vals
van haer paerd overleed (1482).
De praelgraven van Maria van Burgondie en haren vader, twee hoogstmerkwaerdige
kunstwerken, vercieren een choor van O.L.V. kerke te Brugge.
De kunstminnende Margaretha van Oostenryk, wier Belgie een standbeeld heeft
opgericht, was hunne dochter. De vrede en de letteren, de poëzie en hare zuster de
muziek, zoo wy elders uiteenzetteden, cierden heure regering.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
344
Haer had Margaretha van Oostenryk, hertoginne van Parma, dochter van keizer Karel,
ten tyde der nederlandsche beroerten vervangen, toen Philips de IIe in 1550 naer zyn
geliefkoosd Spanje vertrekken wilde. Deze princes van Audenaerde geboortig, was
in Belgie opgekweekt. Van jongs af ter staetkunde opgeleid, was deze gouvernante
van eene bekende welwillendheid voor den landzaet, en van eene ondweepzuchtige
godvrucht. Doch wat kon zy, met welke bezadigheid en vernuft ook gewapend, tegen
den alles meêsleependen stroom, dien zy te bestryden had? Wat kon zy om den, uit
Duitschland opgestokenen storm van 't protestantismus te beteugelen? Keizer Karel,
deze waerlyk groote vorst had zelf, overwonnen door wellicht onoverwinbare
elementen, het bed niet kunnen delven, waerin die alles overweldigende stroom moest
loopen: de hervorming, die zich weldra niet te vrede hield met de regeltucht der kerk
aen te randen, werd met geweld bestreden en met geweld doorgezet; zoodat godsdienst
en staetkunde te te samen smolten tot eene en zelfde bron van op- en tegenstand.
Niemand dergenen, die der hervorming genegen of ongenegen waren, scheen te
voorzien, hoe verre de zucht der vryheid van geweten het ongelukkige Nederland
brengen zou. Niet alleen had Margaretha tegen onroomsche gevoelens te worstelen,
de geestelyken zelven keurden de maetregels af ten voordeele der kerk genomen:
zoo als de oprichting van eenige nieuwe bisschopszetels. Hierby kwam een ander
kwaed: hare werkzaemheid werd kwalyk door Philips den IIe ondersteund: het trage,
besluitelooze geheimzinnige kabinet van Madrid ontwackte slechts op den boorde
des afgronds, om geweldige behoedmiddelen in de Nederlanden vast te stellen (17
october 1565). Al had het dan ook alleenlyk bedoeld, om deze landen aen een zachter
geloofsonderzoek, dan in Spanje gebruikelyk, te onderwerpen, ons volk was niet
geschikt om in zake van geloofs-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
345
gevoelens den nek voor iemand te buigen. Philips de IIe was waerschynlyk het woord
zyns vaders vergeten: ‘De Belgen zyn goede onderdanen, maer slechte slaven.’
Philips hadde verstandiger gehandeld met zelf naer de Nederlanden ter bevrediging
over te komen, gelyk zyne zuster, de wyze gouvernante het hem dringend aenried,
en gelyk graef Egmont, door 's lands Staten, hem te dien einde toegezonden, niet
min dringend verzocht.
Later toen Margaretha het doorzetten dier Inquisitie had weten te verbidden, toen
zy den jammer had moeten beleven, van waerschynlyk onder de ingeving der fransche
geuzen, onze prachtige kerken in heure goddelyke meesterstukken door den hamer
der geuzen te zien schenden, en de preêken der nieuw-geloofsgezinden toe te staen,
wist zy nogtans met gepaste strengheid tegen die verwoesters op te treden. Zy hoopte,
ofschoon de zaken al heel verward stonden, nog veel van 's konings overkomst, die
zy op nieuw afsmeekte.
Die geuzen, door Berlaymont tydens het indienen van 't request der edelen tegen
de Inquisitie, eens zoo laeg geschat, en tot den rang van bedelenden vernederd, waren
ontzachelyk geworden: de wapens blonken in hunne vuisten. Den 13en maert 1567
vloeide hun bloed voor 't eerste mael in eenen geregelden stryd in den dorpe
Austruweel, by Antwerpen. Een tachtigjarige stryd tusschen Holland en Spanje
volgde er op!
Philips ontwaekte eenen tweeden keer, niet om, op 't voorbeeld zyns vaders, zich
zynen onderdanen van nader by te toonen, en zyne gevreesde majesteit aldus voor 't
volk te temperen; neen, maer om zich door eenen Alva te doen vertegenwoordigen.
De naem diens vermaerden krygers was eene ongelukkige voorspelling voor ons
land. In 1559 had prins Willem de eerste reeds diens aenslagen tegen de ketters
ontdekt. Alva, die 't gewyde zwaerd in Rome ont-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
346
fangen had, rukte met zyne Spanjaerds, ten getalle van tien duizend aen, en kwam
te Brussel den 28 aug. 1577. Hy aenschouwde zich met den bliksem des
Allerhoogsten, als een andere Michaël gewapend, om de oproerigen of ketters, dat
thans werkelyk één zelfde woord was geworden, in den afgrond te smyten.
Doch eer Alva nog het harnas had aengeschoten, om onzen lande als wreker toe
te snellen, had zich voor Philips troon eene stem verheven: het was de stem eener
vrouw, eener dochter van keizer Karel, die veel van zyne staetkundige doorzichtigheid
scheen geërfd te hebben. Die goede gouvernante had den spaenschen koninge
aengemeld, dat de maetregels door haer sedert de gruwels der kerkverwoesteren en
beeldstormeren genomen, een groot deel notabelen ten goede had weêrgebracht; dat
dezen door die buitensporigheden zalven tot inkeer gekomen waren, dat alle ridders
van 't gulden Vlies, wier politieke invloed van zoo grooten gewichte was, den nieuwen
door haer verzochten eed hadden toegezegd, by uitzondering der graven van Hoorne,
van Hoogstraten en des prinsen van Oranjen; zoodat zy op goeden gronde ten ernstige
den koning verzocht de inkomst der Spanjaerden te vertragen.
Thans zag zich de wyze princes den geweldigen Alva tegenovergesteld; zy wilde
met dezen niet de verantwoordelykheid zyner daden deelen. Zy wist te wel, dat heur
gezag een bloote naem was geworden met den eersten stap, dien Alva op den
Belgischen bodem had gesteld. Wat goeds kon zy nog verrichten?
Drie maenden na de inkomst dier vreemde krygeren, verliet zy Brussel, en vertrok
naer Parma in Italië. Trouwens, na weduwe van Alexander de Medicis gebleven te
zyn, had zy, vooraleer zy naer Belgie kwam, mede eenen echtgenoot verloren in den
hertog van Parma en Plaisance, Pieter-Lodewyk-Farnese. Haer volgde de achting
aller
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
347
weldenkende Belgen, en haer naem is in zegening gebleven.
Margaretha herleefde in haren zoon, den hertog van Parma, Alexander-Farnese,
later gouverneur der Nederlanden, groot als een dappere en voorzichtige krygsoverste,
groot als een staatkundige onderhandelaer.
De hatelyke naem van Maraen, den Spanjaerd gegeven, had de Nederlanden sedert
lang doorklonken(1). Holland door zyne ligging zelve verdedigd, en als het ware achter
zyne wateren verschanst, Holland voorgelicht door den staetkundigen genius van
Willem den Iste, en beschermd door de dapperheid zyns zoons Maurits, had Philips
beteugeld, den in schyn almachtigen Philips, die in zyne onverzaedbare heerschzucht
grootendeels tegen Engeland en Frankryk eene macht verkwistte, die hy in één punt
tegen zyne vyanden in de Nederlanden hadde moeten vereenigen.
Zyne dochter Isabella belastte zich om Belgie eenigszins met den name van
Spanjaerd te verzoenen: hierin volgde zy Parma op. De zoon van Maximiliaen den
IIe, prins Albert, aenvaerdde de souvereiniteit der Nederlanden, op bespreke, dat
Philips de IIe hem de dochter, by zyner derde vrouw gewonnen, zou toestaen. Den
2en mei 1598 werd de vrede tusschen Frankryk en Spanje geteekend; vier dagen later
werd de aertshertog Albert door Spanjen tot onafhanglyken souverein van de
Nederlanden en van Franche-Comté aengesteld, met beding, dat de Roomsche
godsdienst alleen toegelaten zyn zou. Albert en Isabella, want de geschiedenis heeft
ook die namen onscheidbaer vereenigd, meenden het goed met den lande. Ook
luisterden zy trouw
(1) De uitlegging diens woords ga men in den catholiekgezinden tegenstrever van den vermaerden
geschiedschryver Van Meteren, namelyk in Van Meerbeeck, Croniicke van de gansche
Werelt. Antwerpen, 1622, bladz. 244, in-fo na.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
348
naer de wenschen door onze Staten uitgedrukt om vrede te maken, na dat de prins
Maurits in den slag by Nieupoort Kastilje voor zynen degen had doen terug deinzen
(1600). Doch men kon het over den vrede niet eens worden. Het volgende jaer zag
ook de manhaftige Isabella by de beroemde belegering van Ostende, welke drie jaer
duerde, optreden. Eindelyk verklaerde zy, met Albert, zoo in hunnen name als in
dien van Philips den IIIe, de vereenigde Staten als vry en onafhanglyk te erkennen.
Hoe de kunsten en wetenschappen onder deze vorsten bloeiden, dient niet in het
breede afgeschetst: de namen van Rubens, van de geleerden Justus Lipsius en
Bollandus hebben de wereld doorklonken(1), Min gunstig zag het er uit met de
schryvers, die eenen onmiddelyken invloed op de volksbeschaving en des op het
volksgeluk hadden kunnen uitoefenen. Geen wonder: de landtael, waerin eene
(1) Er ware een geheel boekdeel noodig om den roem onzer schilderen, bouwmeesteren en
plaetsnyderen uit een te zetten. Zy hebben den naem van Belgie en vooral van Vlaenderen
geheel de beschaefde wereld door gevoerd. De eere der hoofdstad van Westvlaenderen is
van den name Jan van Brugge of Van Eyck onafscheidbaer, even als de eer van Antwerpen
in Rubens vereenzelfdigd is. Die stad heeft dien meester voor eenige jaren een bronzen
standbeeld opgericht.
De vlaemsche school is mede eene eigenaerdige nationaliteit. Rubens die er de homerische
schepper van is, was de kunstzonne, die gansch zyne eeuw verwarmde, en niet alleen den
penceele maer der graveernaeld eene stoutere bezieling byzettede. Er is geene stad van Belgie,
of de bouwkunst onzer vaderen leeft er nog heden in geniale kunstwerken voort. Een der
grootste en minstbekende bouwmeesters van ons land is zeker Geeraert van Sint-Truien, de
eerste bouwmeester van den keulschen dom; eene bewering vastgesteld door den beroemden
Gailhaband. (Zie Monuments anciens et modernes. Paris, 1850, III.)
Vooral de werken onzer schilderen zyn verbazend talryk: van Jan Van Eyck tot Matthys Van
Bréé (1570-1773) dat eene ruimte van 403 jaren beslaet, kent men niet min dan 771 schilders
(Siret, Diet. hist. des Peintres de toutes les écoles. Bruss., 1848, bladz. 71, in-4o), terwyl
zelfs een goed deel voornamer schilderen byna enkelyk in hunne geboorteplaets of in den
vreemde bekend, den opsporingen der biographen ontsnapt zyn.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
349
halve eeuw vroeger de psalmen der nieuwgezinden werden aengeheven, en die ter
verspreiding hunner denkbeelden had gediend, stond by den spaenschen hove in
geenen geur van heiligheid.
Veel deden die vorsten echter ten voordeele des lands, veel om de wonden, den
volke door in- en uitheemschen oorlog toegebracht, te zalven. De landbouw werd
aengewakkerd, de nyverheid der fabrieken in werkzaemheid gehouden en voortgezet.
Zy vermochten maer weinig voor den uitwendigen handel, uit oorzaek, dat de Schelde
gesloten was.
Doch begrepen zy het stoffelyke deel hunner zaek uitmuntend; vereerden zy
kunstenaers, die niet leeren denken, het is ook de plicht des geschiedschryvers niet
te verzwygen, dat deze vorsten den spaenschen begrippen in alles niet verzaken
konden. De bloedige vervolgingen voor geloofsverschillen hielden niet gansch op;
Albert deed de inquisitie-plakkaten nog in 1597 tegen eene levendig begravene
vrouwe Anneken Van den Hove uitvoeren(1).
Toen dergelyke gruwelen eindigden, sloeg de houtmyt weder aen 't rooken om de
zoogezegde tooveraers te verslinden.
Maer die vorsten worden door den geest hunnes tyds, hunner opvoeding
verontschuldigd, zal men zeggen: tot zeker punt moge die verdediging gelden; maer
vorsten, die, by hunnen tyde niet vooruit maer achteruit zyn, kunnen niet geheel en
al als verstandige regenten door 't nageslacht aengeteekend worden.
Maria-Elisabeth, de aertshertoginne, die in 1725 hare intrede te Brussel deed,
wordt ons als eene welwillende, weldadige princesse afgeschilderd, welke niets
verzuimde om den ouden luister van Belgie, gedurende hare zestienjarige regering,
te doen herleven,
(1) Zie H. de Groot, Nederlandsche jaerboeken en historien, van 1555-1609. Amst., 1681, bl.
306, in-fol.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
350
Maer nu nog eene andere vorstin, wier de volkeren met eenparige stemmen den name
van groote vrouw hebben geschonken. De staetkundige betrekking, die de
troonopvolging vaststelde (en onder den naem van pragmatische sanctie bekend is)
bracht mede, dat by gebreke van mannelyken erfgenaem (hoir) in den geslachte van
Karel den VIe, zyne dochters, by voorkeur aen zynen broeder Joseph den Iste, ten
keizerryke opvolgen zouden. Maria-Theresia was die erfgename. Niet minder dan
zes staten wilden onderling dat ryke erfdeel buit maken: doch de moed, de sterkte
van geest der jonge vorstinne verydelde dien eerlozen aenslag. Wel stoof de
hebzuchtige Lodewyk de XVe naer onze gewesten henen, wel overweldigde hy eenige
west-vlaendersche steden, maer Karel van Lorreinen wist den Franschman te
bedwingen, en hem het land te doen ruimen. Doch hy keerde later terug, om zyne
zegepralen tot in 't hart van Holland, dat op verzoek van Engeland der jonge keizerin
tot hulp was bygesprongen, te vieren. Maer eindelyk werd de vrede in 1748 te Aken
geteekend. Maria-Theresia, die zich in de vaderlandsche spreuke betrouwd had: Help
u zelve en God zal u helpen, plukte nu de gezegendste vrucht van haren moed.
Welverre van hare staten te verliezen, zag zy zich in het bezit der meeste onwrikbaer
gevestigd.
In verlichtere, gelukkigere tyden dan de aertshertogin Isabella levende, verzamelde
zy al hare wondere geestvermogens om aen het ongelukkige Belgie, dat weder zoo
veel in die oorlogen geleden had, eene vergoeding voor zoo vele rampen te bieden.
Zy was gelyk eene moeder, die dubbele zorge toewydt aen een dierbaer kind, dat
eener doodelyke ziekte ontsnapte. Dagen van rust, van welvaert en geluk blonken
over dat Belgie, dat wy door alle tyden heen in de oorlogen zyner vorsten met of
tegen Frankryk en andere mogendheden gewikkeld zien, in zoo verre, dat een goed
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
351
deel onzer jaerboeken over staetsbelangen handelen, waeraen de persoonlyke
grootheid onzes vaderlands vreemd is, en dat het gedurige verhael van weêrkeerende
veldslagen de studie onzer jaerboeken veelal alles, behalve aentrekkelyk maekt.
Wat men ook ter gunste der aertshertogin Isabella aengehaeld hebbe, zy heeft zich
op verre na niet zoo diep in het hart des belgischen volks weten te vesten als
Maria-Theresia, de moeder des vaderlands. Zy stierf te Weenen in 1780. Hare
weldadigheid, hare volksliefde kende geene grenze, maer even grenzenloos was des
volks erkentelykheid jegens haer. Zy vereenigde met hare verhevene ziel de
aenvalligheid haers geslachts, en men mocht van haer getuigen: dat de schoonheid
der deugd in een schoon lichaem opgesloten hoogere glansen schiet.
De oostenryksche vorstin, wiens naem nog heden met eerbied door iederen Belg
wordt uitgesproken, stierf in den zelfden jare, als haer waerdige vertegenwoordiger
in ons land: de reeds met roem herdachte Karel van Lorreinen.
Maria-Theresia heeft nooit andere vyanden dan staetkundige gehad, en ook deze,
waeronder Frederik de Groote, waren verplicht haer in den stille hoog te achten, en
aerzelden niet haer openbaer te huldigen.
Meermalen werd haer lof door onze Rederykkamers ten prysstof voorgedragen.
Over eenige jaren (1841) behaelde vrouwe Courtmans te Veurne den eersten lauwer
met eenen lierzang dier overgeetbare keizerinne toegewyd, terwyl zy van wege den
keizer van Oostenryk deswege een fraei geschenk ontfing: nemen wy er iets van
over.
Ja, eeuwig zullen wy u in de moeder eeren
Van 't volk, uw liefde en lust - van 't volk, uw groot gezin.
Gy schonkt aen 't vorstendom, vorstin, een eeuwig voorbeeld
Van werkzaemheid en deugd, van heilge menschenmin.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
352
XXVII
De koningin Louisa zaliger.
Eerste afdeeling.
Alles was in haer vereenigd,
Die niet meer by ons ontwaekt;
Wat den aerdschen jammer lenigt.
Wat de vrouw tot engel maekt.
Gade trouw en moeder teêr
Blonk zy uit by hoog en neêr;
Zy vergat voor 't vreemde leed,
Wat heur eigen hart doorsneed.
Sedert lange hadden zich de teekenen eener geweldige maetschappelyke koortse op
nieuw by de Franschen veropenbaerd; dat is te zeggen by degenen, die men nu eens
gewoon is met den name van Franschen te bestempelen. Want Parys, waerhenen,
niet enkel uit de provinciën, maer ook uit alle deelen der wereld alles wat laeg en
slecht, even als wat verheven en edel is, te samen vloeit, Parys is de klok die 't oproer
voor 't gansche land bomt.
Doch er zat in die hoofdstad een vorst op den troon, die den eeretitel van
Vredebewaerder uit den mond van Europa had bekomen. Hy stelde het werk van
Waterloo voort.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
353
Louis-Philippe had in der daed begrepen, dat er ook voor Frankryk eene andere
grootheid dan die van Louis XIV en van Napoleon kon bestaen, welke beide vorsten
betere titels tot de achting der beschaefde wereld bezitten, dan hunne ydele
veroveringszucht. Louis-Philippe wist, dat er in 't leven der volkeren tydstippen
voorkomen, die aen de zich opvolgende tydstippen des menschelyken levens niet
ongelyk zyn. Nu jaegt de mensch de vermaken na; dan wil hy de kunst beoefenen
en de glorie vrybuiten; later wil hy ontzag en schatten verwerven; maer eindelyk als
de mensch ryp is voor het ware, met een woord, als hy wys en grys is, wil hy rust en
vrede smaken.
De fransche monarch verstond dan zyn tydstip, dat overigens in Congressen van
Vrede luid genoeg zyne zedelyke behoeften heeft verklaerd; maer Parys, het bedorvene
kind, verstond Louis-Philippe niet, of wilde hem althans niet verstaen. Hoe menig
mael vlogen er binnen die stad kogels naer het vorstlyke hoofd; Fieschi richtte zelfs
een helsch tuig tegen hem; doch telkens dekte de Voorzienigheid met haren schilde
des franschen huisgezins vader.
Edoch, wat de dierlyke macht niet kon, dat zou de macht des geestes beproeven:
wat geen helsch werktuig kon bereiken, dat zoude de pen bereiken.
Er is geen twyfel aen, of de voorzichtige en voorzienige vorst heeft lang geweten,
hoe naby den afgronde zyn voet wankelde: hy moest des overtuigd zyn, wanneer hy
over het treurtooneel, dat zich voor Frankryk ontrolde, het oog liet weiden.
Trouwens wat zag hy? hy zag mannen, die zich door hun genie den eerbied der
Letterwereld hadden verzekerd, thans medegesleept door de zucht naer nieuwigheden
of eerezetels, schriften voortbrengen, zoo verleidend voor 't volk als gevaerlyk voor
den staet:
Hy zag priesters, wyd beroemd door hunne gulden pen,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
354
thans den staet met dezelfde opgetogenheid aenvallen, als zy eens de kerk schenen
te verdedigen, indien zy over de ‘onverschilligheid omtrent den Godsdienst’ den
Jeremias hunner eeuw hadden uitgehangen:
Hy zag een heir romanschryvers hun talent besteden, om de verachtelykste wezens
der rasp- en ontuchthuizen met eenen poëtischen glans te omkleeden, en de
eerwaerdigste stervelingen in een min gunstig daglicht te plaetsen:
Hy zag wat het boek niet spoedig genoeg kon bewerken door 't alom verspreide
feuilleton der dagbladen bliksemsnel doorgezet worden: en groote schryvers als ten
wedstryde werken, zoo op het tooneel als in den huiskring, om de clubsen krachtdadig
te ondersteunen: en min heimelyk dan dezen by het sloopen der zeden, als troon- en
outerbestormers optreden.
De ongelukkige vorst zag meer: hy zag eene talentvolle vrouw, onder eenen
mannelyken naem(1), der hoofddeugd haers geslachts, der eerbaerheid, op de kunstigste
wyze, den krans van 't hoofd nemen; ja, het overspel langs duizend kronkelwegen
eerder vrypleiten dan veroordeelen.
Alle die verderflyke leeringen, hoe zeer wellicht op bykomende punten uiteen
loopend, waren het omtrent het hoofdpunt eens: zy wilden afbreken. En wat was de
Cameleontische Communismus in den gronde anders, dan de ontkenning van wat
bestond(2)?
(1) Madame du Devant (George Sand) in haren roman Jacques, waerin een echtgenoot niet
alleen den overspeler duldt, maer, om hem de plaets ruimer te maken, zich zelfmoordt.
o Tyden, o schriften!
(2) Er zyn feiten in Frankryk gebeurd, die waerlyk niet eens in de barbaerschheid der
middeleeuwen gebeurden. Gabriël Morellet; uitgever van socialistische schriften, waerin hy
den diefstal tot recht verheft, werd door 't hof van assisen der Seine tot twee jaren gevangenis
en 2,000 frank boete verwezen op 't einde van Juny 1849.
In die woelige dagen bood er ook iemand een verzoekschrift aen de nationale vergadering,
ten einde in de universiteiten eenen leerstoel van Atheïsmus op te richten. Dit verwondere
ons niet te zeer, Parys heeft immers vroeger officiëel gedecreteerd: ‘Le peuple français
reconnaît l'existence de Dicu et l'immortalité de l'áme.’
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
355
Louis-Philippe zag dien zondvloed klimmen, aenwassen, toegolven; maer de arke,
die hem en den staet zou redden, ontdekte hy niet.
Als de gryze vorst, met de koningin Marie-Amelie, die hare kinders, als eene
andere Cornelia, zelve had opgekweekt, te midden der zynen zat, herdacht hy dikwyls
de smarten, die hy als vader doorstaen had. Hy dacht aen de kunstbegaefde princes
Marie, die hy zoo vroeg - aen den hertog van Orleans, dien hy zoo wreed verloren
had. Hy dacht aen de opofferingen, die hy den lande had toegebracht - geene
opofferingen van goud, maer van 't bloed zyner eigene kinderen in den stryd tegen
Algiers: maer, als de mensch in den boezem des vorsten zoo diep zuchtte, als de
vader in hem zoo fel leed, dan ook dacht de bewaarder der europeesche vrede niet
zelden aen zyne Louisa; zy toch mocht dat zoete genot smaken, dat hem, sedert hy
Frankryks troon aenvaerdde, ontzegd was.
Zy mocht te midden van een volk wonen, dat in elken storm, die over Europa
vloog, zich dichter aen haer koninglyk huis vastsloot; zy met haren geliefden gemale,
met haren dierbaren kinderen mocht al het zoete des huislyken geluks kennen en
zich algemeen bemind zien.
Het deed den armen koninge en zyner brave gemalinne goed, dat in Louisa de
deugden van eenige dier vorstinnen herleefden, die Frankryk tot eeuwig cieraed zyn,
al hebbe ook eene harer het hoofd onder de valbyl des beuls moeten bukken.
Als hy zyn leven naging, dat met ramp en ballingschap doorweven was, als hy de
worsteling overpeinsde, die hy nu alreeds zoo vele jaren met den paryschen
oproergeest door-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
356
kampte, dan werd het hem weder bang op het harte. Doch de Voorzienigheid stond
hem toe, van dien zwarten denkbeelden tot zachteren overtegaen. Hy trok zyne oogen
van Parys af, om zyne ziel naer Brussel te laten overvliegen.
Hy zag zyne dochter te midden harer kinderen bezig met hen te onderwyzen, zoo
als eene moeder alleen onderwyzen kan: hy zag ze door haren onschuldigen lach,
door haer liefelyk woord de zorgen, die ook de gelukkigste koning kent, van het
voorhoofd haers gemaels verjagen; terwyl deze, in dien oogenblik ten minste, al het
heil eens vergetenen burgers mocht genieten; hy zag ze in haer stil vertrek of in den
tempel voor den Vorst der vorsten gebogen, den zegen over Frankryk en over haer
tweede vaderland, over Belgie afsmeeken.
De koning der Franschen in die gepeinzen verdiept, bedankte God zelfs voor alle
doorstane rampen, omdat hy in den storm, Gods nabyheid het sprekendst had gevoeld.
En toen, toen berustte hy in het bewustzyn eener welvolbrachte taek; bevelende der
Voorzienigheid het toekomende lot Frankryks. En welk vurig gebed heeft hy niet
naer den hoogen gestuerd voor 't behoud zyner gemalin, zyner kinderen en
kleinkinderen, smeekende, dat zy voor zulke harde proeven bevryd bleven, als hy
had moeten ondergaen. ‘O kon myn lyden het lot der mynen verzachten!’
En als hy de koningin Louisa met haren geëerbiedigden gade, met hare
beminnenswaerde kinders in verbeelding naging, als hy het geluk aenschouwde, dat
hun in de volksliefde der Belgen was te beurt gevallen, o dan gevoelde de edele
gryzaerd, dat de Opperste monarch een genadig oor verleend had aen zyne vaderbede.
In zyne ziele weêrgalmden zacht de woorden des priesters Simeon, toen hy het heilig
kindeken, dat het licht der vrede aen de wereld zou brengen, op zyne armen mocht
aenvaerden: ‘Heere, zend
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
357
nu uwen dienaer in peis weg.’ Maer de Heer had er anders over beschikt.
Niet de dood, maer het oproer moest hem de kroon van het hoofd rukken, die men
hem vroeger eenigszins had opgedrongen, toen de afgevaerdigden, den 30 july 1830
in 't Palais-Bourbon vergaderd, afkondigden: ‘De hertog van Orleans is een vorst
der zaek der omwenteling opgeofferd: hy uite zich; van 't fransche volk zal hy zyne
kroon bekomen hebben.’
Wat waren de tyden veranderd! Op den 24 february 1848 was Lodewyk Philip
met de zynen weder in optocht ter ballingschap: hy had vruchteloos den troon ten
voordeele zyns kleinzoons des graven van Parys afgestaen, met den wensch, dat deze
gelukkiger mocht zyn, dan hy.
Wel had onze koningin den weêrgalm van den ingestorten troon in Belgie
vernomen, maer zy kende 't lot harer familie niet, die onzekerheid, welke de
verbloemde volkstael zoo krachtig uitdrukt met tusschen dood en leven zweven,
duerde acht volle dagen.
Men zegt, en het vindt geloof, dat onze koningin in dien angst der teederste
kinderliefde, jaren lydens in die enkele dagen geleden heeft. Vroeger had zy tranen
van dankbaerheid gestort, zoo dikwyls als haer vader den op zyne borst gerichten
kogelen ontsnapt was; dan, aen dien zoo lang levenden angst der koningin was er
schynbaer een einde gekomen: eene jarenreeks had zich opgedaen, gedurende welke
de vrees harer kinderliefde scheen ingesluimerd om eens te ontwaken. Vreeselyk
ontwaek!
Vorstelyke jammertranen waren te allen tyde een aendoenelyk schouwspel. Het
volk gevoelt, dat, als koninglyke smarten zoo blykbaer uitbreken, dezelve veel dieper
dan by den gemeenen man in 't hooggekwetste gemoed gegrepen hebben, en dat
rimpels veel diepere voren graven in een voorhoofd, waer eene kroon op drukt. En
wat eerbied
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
358
moeten dergelyke tranen ons niet inboezemen, als zy uit kinderliefde voortvloeien?
Wat deernis niet zulke rimpels op een rein vorstinnenvoorhoofd? Immers het waren
rampen, waer een kinderhart onder bezwykt; immers het waren tranen, die geene
sterflingshand kan opdroogen. De godsdienst alleen vermag hier troost te schenken,
wanneer hy ons Jobs woorden voorhoudt: ‘God gaf, God nam: de naem des Heeren
zy gezegend!’
Van de vroegste dagen af, bebben onze voorouders, de Germanen, der vrouwe
eene soort van eeredienst bewezen: deze neiging werd door meer dan eene oorzaek
jegens Louisa versterkt. Men zag ze eerwaerdig als eene huismoeder, lieftallig als
eene beschaefde vorstin, weldadig als eene christenvrouw. Men zag ze als dochter
en moeder even uitmuntend, hoofdzakelyk gelukkig, omdat zy het geluk haers
koninglyken echtgenoots bewerkte; bovenal fier, omdat zy haren tweeden vaderlande
jonge verdedigers in de prinsen en eene navolgster harer landsliefde in eene princes
geschonken had; hoogstblyde, waer zy niet door pracht uitblinken, maer hare weldaden
in de stilte zaeien zoude.
Zoo hebben wy, Belgen, ze gezien; zoo heeft God ze vooral gekend.
Terwyl de omwenteling voortging, en Parys aen de yselykste woelingen der
opgetogene partyen prysgegeven, voor geheel Europa een schouwspel van
vernederenden trots en van diep medelyden geworden was, sloot Belgie zich dagelyks
meer en meer aen den Koning en het koninglyke huis vast. De bekrompendste
verstanden konden nu gemakkelyk de vergelyking maken tusschen deze beide
naburige staten; tusschen de geweldige schokken van Parys en den stillen bloei van
Brussel, tusschen de ydele beloften van politieke schoonpraters, de verleidende
droomen van vernuftige dagbladschryvers, en de vryzinnige grondwet van Belgie,
die eene waerheid was.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
359
Indien er iets geschikt konde zyn om de rampen, die de teêrgevoelige ziele der
Koningin opvolgenlyk by het verliezen eens dierbaren broeders, eener lieve zuster,
eens eerstgeborenen lievelings, eens aengebedenen vaders schokten, te verzachten,
dan zeker was het wel de houding, die Belgie nam by de omwentelingen, die op
vurige vleugelen des verderfs van Frankryk naer Duitschland overgevlogen waren,
en die den laetsten koning van den troon in 't stof dreigden te werpen.
Louisa heeft wellicht meer toegebracht, dan wy wel beseffen, tot het behoud des
vorstendoms. Zy toch had de vyanden haers vaders door geene andere wapenen, dan
die harer deugden en harer gebeden bestreden. Zy toch mocht den troost genieten,
van zich tot de hoogte der vorstinne verheven te hebben, omdat zy de hoogte der
christenvrouw had bereikt, en op die wyze het land aen zich en aen haer huis had
verbonden. Zy kon op elken stap, dien zy buiten haer paleis deed, zich sprekend
overtuigen, dat de Belgen ten minste nog hunne vorsten en vorstinnen wisten te
waerderen. Verhevene vergoeding voor haren liefderouw, doch te zwak om haer
aen't leven te kunnen hechten!
Tweede afdeeling.
Zy kwynt: haer oog staet dof, en bleeker zyn haer wangen,
Ofschoon de gloed nog soms haer blos verhoogt.
Zy siddert, als zy gade en kroost aen 't hart wil prangen.
Terwyl ze stil haer tranen droogt.
Vrouwe COURTMANS, belgische Koningin.
Hare ziekte had langs verraderlyke wegen veld gewonnen. Het was besloten, dat zy
door hare tegenwoordigheid, door haer woord, door haren blik de ouders, die zy
aenbad, in
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
360
hun ballingschap zou gaen troosten. De lichaemspynen zyn niets voor my, sprak zy
en wilde naer Engeland; maer haer wil werd weldra door de marteling overmeesterd.
Zy werd genoodzaekt naer Ostende te keeren; die verblyfplaets werd haer door de
geneesheeren aengeraden.
Louis-Philippe had Louisas hand niet in zyne stervende hand mogen drukken, hy
had ze nauwelyks mogen zien op 't kasteel van Claremont, dat Leopold zich verhaest
had ter beschikking van zynen vader te stellen.
Werd in Belgie eens voor de doodzieke Maria-Theresia, in alle kerken het gebed
van veertig uren ingesteld, ook thans, dat men 't gevaer kende, waerin zich 't leven
harer waerdige achterkleindochter bevond, ging een algemeen gebed ten hemel: de
kinders en gryzaerds, de maegden en de huismoeders, de stedeling, die haer gekend
had en de schamele landman of de weeze, die zy ondersteund had, allen baden voor
haer.
Menigen vreesden sedert lang voor de Koninginnne. Zy alleen, die te Palermo in
ballingschap geboren, vroeg tydig den ramp gekend had, scheen nu met den dood,
als met den Engel der bevryding, bevriend: zy alleen was niet angstig.
Haer ging immers een hooger licht op in de hoop, haren vader spoedig weêr te
zien. Dit schouwspel is overheerlyk geweest: ja grooter, eindeloos grooter dan elke
andere vorstelyke plechtigheid was hare inhulding ter onsterfelykheid.
Het was te Ostende, dat Louisa zich voor de laetste mael, ten zaligen inslapen
zoude bereiden: want geheel haer leven was eene heilige stemming tot dit plechtige
vaerwel. Ballinge van der wiege af, zoude zy thans, op de grenzen haers ryks, hare
aerdsche ballingschap eindigen.
Hier past geene redenaerstael. Het bloote verhael haers doods spreekt voldoende
tot den Belgischen harte.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
361
Een stuk eenigszins van officiëel en aerd achten wy hiertoe best geschikt. De heer
Cuvillier-Fleury, oud-leermeester der fransche prinsen, vertrok van Ostende, om aen
Frankryk byzonderheden over den dood der Koningin mede te deelen: zy luidden in
dezer voegen:
‘De Koningin der Belgen is ontslapen gelyk zy geleefd had, in eene onverstoorbare
kalmte; want dit zoo warme hart, dat zoo levendig voor alle edele aendoeningen
klopte, ging met eenen vasten geest en eene verhevene rede gepaerd. De plotselinge
overkomst binnen Ostende der koningin, hare moeder, der hertoginne van Orleans
en der hertoginne van Saksen-Coburg, hare zusteren, en der prinsen, hare broederen,
moest haer de gedachte inboezemen, indien zy die niet reeds had, dat een ernstig
gevaer haer leven bedreigde. Zy vestigde een kalm oog op dat gevaer, en men zag
andermael, op min dan twee maenden tyds, in dezelfde familie, dat schouwspel
herhaeld eener stille dood, zonder klachte, met eene stoïsche eenvoudigheid en eene
christelyke onderworpenheid aenvaerd, ginds, in de ballingschap, hier op den troon;
de vader, dier laetste proeve toelachend met de rustigheid des braven mans; de dochter,
tot hare uiterste ure die zending van verhevene zelfverloochening, die den grond
harer deugden uitmaekte, vervullend, en in anderen, ook al stervend, eene hoop
zoekend te onderhouden, die zy zelve verloren had. Aldus heeft de Koningin der
Belgen hare loopbaen gesloten, zacht jegens den dood, gelyk zy 't gedurende haer
gansch leven geweest was(1), en tot den laetsten stond onledig met hare zending op
der aerde: beminnen en vertroosten.
Den 10en, stond doctor Gueneau de Mussy en de gewone geneesheeren H.M.
verslagen wegens de onverwachte verer-
(1) Een der grootste geniën Frankryks, de verhevene christenredenaer Bossuet heeft gezeid:
Elle fut avec la mort comme elle avait été avec le monde.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
362
gering der ziekteteekenen, die de overkomst der koningin Amelia en der prinsen
hadden doen verhaesten; ziekte, gedurende de eerste dagen verminderd ten gevolge
van 't zoo zeer verlangde samentreffen. De koningin moeder werd verwittigd, dat
het gevaer voor hare dochter nakend was: zy mede werd gelast haer de vermaning
der onmachtige en wanhopende wetenschap mede te deelen. Wat voorzichtigheid
ook de koningin moeder daertoe aengewend hadde, de geliefde zieke begreep die
zeer wel, en bereidde zich met eene wonderbare tegenwoordigheid van geest, om
hare plichten van moeder en christene te vervullen.
De abt Guelle hoorde hare biecht aen, en in bywezen des konings, der prinsen
harer zonen, der princesse harer dochter en der gansche familie, bediende hy der
Koninginne de HH. Sacramenten.
Hierna riep zy hare drie kinders tot zich, en zegende hen. Elk harer broederen en
elke harer zusteren, de hertogin van Orleans, de hertogin van Saksen-Coburg, de
hertog van Nemours, de prins van Joinville, de hertog van Aumale en de hertog
Alexander van Saksen-Coburg bekwamen opvolgenlyk een byzonder vaerwel, onder
vorm van samenspraek, even als of de stervende dier scheidinge hadde willen
ontnemen, wat zy smartelyks en onwederroepelyks hezat. “Ik heb willen
vertrekvaendig zyn, (sprak ze) maer ik wanhope niet. Vertroost u, ik gevoel dat er
nog leven in my is...” De avond verliep in dusdanige gesprekken; de nacht was
angstvol. Omtrent den vieren 's morgens, scheen er geene de minste hoop meer; de
Koningin lag in haer uiterste. Koning Leopold en koningin Amelia hadden hare
koetse niet verlaten. De prinsen en de princes werden geroepen. De doodstryd begon.
Hy was zacht, en liet der stervende al hare verstandelyke vermogens, al haer rein
zelfgevoel, ten einde toe wakker gehouden over de smarten
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
363
harer familie, terwyl zy hare eigene vergat. Zy las met den abt Guelle de gebeden
der stervenden, omhelsde nog eens hare kinders, en als hare stem uitgedoofd, als
hare oogen onder 't naderen des doods zich reeds oversluierden, verzocht zy de hand
des Konings, hield ze in de hare vast, en kuste ze. Eenige oogenblikken later, was
zy niet meer, en hare kamer weêrgalmde van snikken.’
De zwarte rouwvaen werd langzaem op de gemeentetorens geheeschen. Wat indruk
bracht die te wege? Wy Belgen schryven toch voor geene vreemden. O, dat onze
landgenooten zich in die rampzalige oogenblikken herplaetsen - dat zy in verbeelding
nog eens, gedurende verscheidene dagen dat sombere klokkengebom in hunne ooren
hooren weêrgalmen; want wy gevoelen het maer al te wel: onze uitdrukkingen, ons
tafereel zouden eindeloos verre beneden het gevoel blyven, dat in die oogenblikken
van niet onverwachten, doch niet min diep gevoelden rouw geheel Belgie doorrilde.
Dat zy zich mede in die plechtige stonden verplaetsen, toen de sterfelyke
overblyfsels dier moeder der armen langs de yzeren spoorbaen van Ostende langzaem
naer de hoofdstad des ryks werd overgevoerd.
Eene stem verhief zich by den plechtigen lykdienst in tegenwoordigheid der groote
staetscorpsen, onder de gewelven der kerk van SS. Michiel en Gudula; het was de
stem eens priesters, met al de majesteit van den godsdienst omkleed. Als een andere
Mozes van Sinaï dalend, op welks bergtop de Heer te midden van donderslagen had
gesproken, overheerschte de redenaer de menigte. Rondom die lykbare lag het
Belgische volk diep neêrgebogen als of des hemels donder het getroffen hadde. Geen
wereldsch woord kan der heilige welsprekendheid tegenovergesteld worden.
‘De Heere, sprak de priester, nam zulk een welgevallen in haer, dat hy haer op het
uiteinde des ryks heeft willen
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
364
zien sterven, opdat zy, als op de armen der bevolking gedragen, door onze provinciën
henen, tot aen 't door haer gekozene graf gevoerd, by dien doortocht allen harten den
indruk haers heiligen levens en doods onuitwischbaer mocht inprenten.
Vergeten wy nimmer dien langen voortslependen rouwstoet, die plechtige
doodskoets, die omsluierde rykskroon, die verlichte lykkapel, waer alle oogen
henenvlogen, en 't ontelbare volk, toegesneld om by dien doortocht te knielen, te
bidden en te weenen, traeg doortrekkend; die priesters, die kerkoversten elkander dit
kostbare pand, met de gebeden en zegeningen der kerk overleverend.
Vergeten wy nimmer dat treurige, verhevene oogenblik, waer de Koning, omringd
van zyne zonen, van de prinsen van Frankryk en Duitschland, van de
vertegenwoordigers der vreemde mogendheden, de ministers, de groote corpsen van
den Staet, de bezonderen der natie, eene tallooze, onafzienbare, diepstilzwygende
menigte, voor de achtbare lykkiste nederboog, en te voet, blootshoofds, door de
smarte diep aengedaen, achter dien zegewagen des doods stapte, welks gang men
statelyk vertraegde, als of men vreesde te spoedig den gedolven wordenden grave
en der ure des laetsten vaerwels te genaken.
En later, in der nederige kerk, aen den voet des tabernakels en des outers van
Maria, waer de Koningin rusten wilde, zagen wy die andere koningin, die moeder,
die christinne, die martelares, die Maria-Amelia, gelaten en rechtstaende: en wy
allen, als wy haer aenschouwden, dachten aen de moeder der zeven weën, en
herhaelden in den stille: Stabat Mater!’
Waer het staetkunde geldt, kan het volk zich bedriegen; de ingewikkelde belangens
der politiek laten zich niet zelden verschillend beoordeelen. Menig zelfdenker kan
daerby een verschillend standpunt kiezen, en tot eene andere slot-
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
365
som komen, dan zyn buerman. Beide kunnen ter goeder trouwe zyn, en hemelbreed
in hunne gevoelens verschillen; maer overal waer het er op aenkomt, om de deugd,
de menschenliefde, de weldadigheid eener vorstinne te beoordeelen, mist het volk
nooit: hierin wordt het immers als een goed kind, door 't innige gevoel voorgelicht.
Ook is 't op goeden gronde, dat men, met éenen adem, der ontslapene koninginne
den naem van ‘moeder der armen’ tot grafkrans heeft geschonken.
Haer vermogen ook aen 't hof was te sterker, daer zy zich aller eigenlyk gezegde
staetkunde onttrok: zy trad enkel als koningin op, om den vaderlandschen
plechtigheden, waerin zy verscheen, de bevalligheid eener uitmuntende vrouwe by
te stellen; zy poogde enkel invloed op haren vorstelyken gemael uit te oefenen, waer
zy hem wilde bewegen ten doelmatigen gebruike van het schoonste voorrecht der
kroon: het recht van genade te doen.
Wy kunnen niet uitweiden in menigen trek, die haren aerd en hare deugd kenschetst,
ook in de vroegste vaeg haers levens: dan reeds gaf zy blyken van bescheidenheid,
kloekmoedigheid, godvrucht en kinderliefde.
Geene bloote staetkunde had de twee vorstelyke echtgenooten samengebracht.
Louis-Philippe had prins Leopold vooral leeren achten, toen deze gewetensvol zyne
benoeming ten troone van Griekenland dacht te moeten weigeren(1); die zelfde achting
zetelde onbegrensd in Louisas harte.
Sedert haer verblyf in Belgie, werd het stille kasteel van
(1) Het stuk, waerby Leopold die akte neêrschreef is te merkwaerdig om hier niet gedeeltelyk
als bydracht herhaeld te worden.
De Prins had namelyk den troon van Griekenland aengenomen, maer op voorwaerde door
eene hooge wysheid ingegeven, vooral door den mensch om zyne persoonlyke waerdigheid
in verband te brengen met de belangen en de rechten des volks, dat hy beheeren wilde. By
't vervallen dier voorwaerden, deed de vorst den franschen, engelschen en russischen
gevolmachtigden eene verklaring van afstand geworden. Het slot er van luidde aldus:
‘Toen de ondergeteekende voorzag, dat hy in Griekenland konde heerschen, koesterde hy
de hoop door de grieksche natie vry en eenparig herkend en onthaeld te worden als de vriend,
die hare langdurige en heldhaftige worsteling met het veilig maken haers grondgebieds en
de herstelling harer onafhanglykheid op bestendige en eervolle grondvestingen zou beloonen.
Het is met het diepste leedwezen, dat de ondergeteekende zich in die hope te leur gesteld
ziet, en gedwongen is te verklaren, dat de schikkingen door de vereenigde mogendheden en
den griekschen aenhang der tegenkanting genomen met hem 't vermogen te ontnemen om
dit geheiligde en roemvolle doelwit te bereiken, hem eenen plicht van eenen gansch anderen
aerd zoude opleggen, in hoedanigheid van aengestelde der verbondene hoven om de Grieken
door de kracht der wapenen in dwang en onderhoorigheid te houden. Zulk een last zou
evenzeer tegenstrydig met zyne gevoelens als beleedigend voor zyn character zyn, als die
rechtstreeks inloopt tegen het doel des verdrags van 6 July, waerby de drie mogendheden
zich tot bekomen der bevrediging des Oosten vereenigd hebben.
Dien ten gevolge legt de ondergeteekende plechtig in de handen der gevolmachtigden eenen
last neder, dien hy door het toedoen der omstandigheden, niet met eere voor zich zelven,
noch met voordeel voor de Grieken en de algemeene Europische belangen dragen kan.’
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
366
Laken haer bovenal dierbaer: verhevene geesten hebben altyd de stille natuer bemind.
Daer leefde zy met den gade harer keuze en met haren kinderen, en, ja, eenigszins
met harer afwezige moeder, aen wie zy dagelyks eenige woorden schreef, en voor
wie zy zich uitstortte als voor het beeld der Voorzienigheid op aerde. Daer beoefende
zy de kunsten, en offerde Gode in de menschlievendheid.
Wat invloed hare ingevingen onder die beide betrekkingen op den Koning
verworven hebben, laet zich licht vermoeden.
Lang voor de sluiting der eindelyke vrede in Belgie (1839), had de kiem van
wetenschap en kunst zich gelukkig beginnen te ontwikkelen: een weldadige bloei
strekte zich uit van den verbeterden landbouw tot de officiëel ingerichte kampstryden
van middelbaer en hooger onderwys, van de voortgezette tentoonstellingen van
beeldende kunsten
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
367
en nyverheid tot het vaderlandsche oprichten van gedenkteekenen en standbeelden.
Sedert lang had de koningin in het ryk van België haer zedelyk ryk willen vestigen.
Zy had het lot der slachtofferen uit de veldtochten van 1831 door de blyken haers
medelydens verzacht. Byna onmiddelyk na hare aenkomst in ons midden, zag men
haer maetregels nemen ter oprichting van scholen en kostscholen, waerin de arme
meisjens te eener tyde in het uitoefenen van maetschappelyke deugden opgeleid en
tot handwerken en vlyt geoefend werden.
Er is zelfs een slach van scholen, waervan Belgie het bestaen te danken heeft aen
hare evangelische liefde. De dagbladen brachten der koningin dagelyks de tyding
van eenig onheil, veroorzaekt door gebrek aen zorg, die de buiten huis werkende
lieden hunnen kinderkens niet konden toedragen. Ter voorziening dier rampen, en
tevens ter vroege opvoeding van geest en harte der 2 tot 6-jarige kleinen opende hare
zegenryke hand de bewaerscholen.
Ook in de kinderkribben nam zy werkdagig aendeel; zoo als thans belgische
vrouwen zich, door eenen heiligen naijver aengespoord, pogen tot vorstinnen der
menschlievendheid te verheffen(1).
Wie weet niet, hoe Louisa met hare uren te woekeren wist ter bevordering van het
goede; hoe zy, buiten de plichten van vorstinne, gade en moeder, nog oogenblikken
wist te vinden voor 't kunstigste naeldenwerk? gelyk eene dichterlyke princes der
oudheid veredelde zy die bezigheid der burgermeisjens: zy deed meer, zy heiligde
die bezig-
(1) Pater Deschamps mocht dan ook in zyne lofrede op de Koningin getuigen: ‘Hebben wy niet
de scholen der Koninginne? Is er een enkel goed werk, een enkel gesticht van weldadigheid,
dat haren steeds vernieuwden weldaden vreemd is gebleven, van de kribbe en de schuilplaets
tot het gods- en gasthuis, de toevluchtplaets en de gevangenisse toe?’
Ziet hoe mevrouwe Van Ackere de Kribbe in de Avondlamp bezongen heeft.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
368
heid, doordien zy er de vrucht van bestemde voor liefdadige tentoonstellingen.
Haer edele vader verheerlykte eens zyne jeugd door het redden zyner
natuergenooten, vuer en water ten trotse; de edele dochter volgde steeds het
menschlievende voorbeeld haers vaders(2).
De Voorzienigheid heeft haer gedurende hare regering overvloedige gelegenheden
aengeboden, om den haer ingeschapenen trek ter weldadigheid te kunnen voldoen.
Veel heeft Belgie geleden door de yselyke verwoestingen der choleraziekte; veel,
door den hongersnood gedeeltelyk uit de mislukking der aerdappelen geboren: wat
zy in die noodlottige jaren der redding harer onderdanen verricht heeft, wat zy toen
te eener tyde den arme gegeven en Gode geleend heeft, is slechts voor enkelen, gelast
met het uitdeelen harer giften, geen geheim.
Men heeft gezegd: de koningen heerschen in den name des Heeren: dat is,
welbegrepen, waer en klaer. De koningen heerschen in der daed in den name van
den Vorst der vorsten, van hunnen Opperrechter zoowel als van dien des volks. Zy
zyn dus verplicht, willen zy den naem, in wien zy heerschen, waerdig zyn, hunnen
meester eenigszins te weêrspiegelen, en dus op hunnen troon de rechtvaerdigheid en
de volksliefde doen zetelen: dewyl immers (zoo als 't reeds in de aloude blyde
inkomsten dezes lands wordt aengeduid) het volk niet voor den vorst, maer de vorst
voor het volk bestaet.
In dien zin, ja, zyn de vorsten de onmiddelyke afgezanten, de vertegenwoordigers
der Godheid zelve, in dien zin
(2) Toen Louis-Philippe nog Noord-America doorzweefde, trotseerde hy eenen woedenden
brand in de stad Baltimore, om een kind aen zyne moeder weder te geven.
Toen hy op zyn zeventiende jaer te Vendôme in bezetting was, onttrok hy twee priesters aen
de woede van 't volksrot, en bracht eenen door den stroom medegesleepten zwemmer,
behouden aen wal terug.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
369
ook duert de heerschappy eens goeden vorsten niet alleen zoo lang, als zyn naem in
het hart der landgenooten voortleeft, maer hy overleeft zelfs het uitsterven des
volkstams, wiens vader hy eens, naest Gode, was.
Moeten wy hier byvoegen, dat, even als by 't verlies van voortreffelyke burgers,
de achting, de eerbied, de liefde, die eens op der ouderen hoofd rusteden, op die
hunner kinderen overgaen? De deugden eener moeder zyn ook voor hare kinders
onder die betrekking niet verloren. In de afstammelingen van vorsten is zulk recht
in der daed een goddelyk recht, dat alle eeuwen door zal erkend worden; terwyl het
monarchische recht thans niet meer als goddelyk herkend wordt.
Belgie, waer om zoo te zeggen, het volk Louisa met zyne liefde gezalfd heeft, en
haer in het graf, erkentelyk, tot onsterfelyke zielenbeheerscherin ingewyd heeft;
Belgie is diep van die waerheid doordrongen, en heeft het doen blyken in die woelige
dagen, waer gansch Europa tot op zyne grondvesten wankelde. Alle standen onzer
maetschappy hebben zich toenmaels om den koning en zyne geliefde gemalin
geschaerd, en Belgies troon is door Europas schokken zelfs vastgezet.
Toen nu ons vaderland vernam, dat de vryzinnige, godsdienstige koning haer ter
plaetse, die zy in haer leven zoo bemind had, en waer zy thans rustte, eene kerk
stichten wilde, werd de natie diep getroffen en besloot deel te nemen aen een
denkteeken, dat de liefde des konings haer oprichten wilde. Men weet op wat loffelyke
wyze de natie dien besluite getrouw bleef. Hoog en laeg heeft het zyne bygebracht
ter volvoering dier nationale onderneming. Zulk schouwspel was een zegeprael voor
de godsvrucht. Hier verbroederde elke godsdienstige gezindheid, hier gevoelde zich
ieder Belg genoopt den troon op 't grafaltaer te vestigen.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
370
Had de stem van gewyde redenaren 't geluid der rouwklokken in onze tempels
vervangen, nu was de tyd daer, waer ook de poëzie haer offer zou brengen met al de
tooverkracht, met al de schoonheid der tale. De koninglyke academie van Brussel
gelastte zich met den oproep daertoe. Beide volksbeschavingen, de Fransche en de
Nederduitsche zouden hier gezamentlyk zingen en zuchten. Hoe schitterend was de
uitslag niet van die pryskampen!
‘In trouwe, schreef een der mededingeren, het is der dichteren zending overwaerdig,
de deugd, het zy dan in een hutteken of op den troon, te huldigen: die zang doet toch
zynen harte goed, en laet den begeesterde iets van 't voortreffelyke geluk der deugd
zelve smaken; eene onsterflykheid die elke andere doofstraelt!’
Het gelukte den heere Adolphe Siret, van Gent, den eersten palmtak der fransche
poëzie weg te dragen: zyne zinspreuk luidde:
‘Aimer et consoler, voilà toute sa vie!’
De volgende uitboezeming des zangers staet diep in onzen harte geprent:
Sombres caveaux des rois, splendides ossuaires,
Où les morts couronnés duns leurs riches suaires
Conservent les lambeaux du vain faste des cours,
Des fantômes royaux solitudes peuplées,
Tombeaux de marbres d'or, orgueilleux mausolées,
Gardez, gardez vos morts, dans vos sombres séjours.
Elle ne viendra pas sous vos voûtes funèbres,
Dormir son long sommeil dans vos froides ténèbres
Jusqu'au jour radieux qui doit la réveiller.
Ce n'est pas près de vous, ombres encor royales,
Ce n'est pas sous les pieds des vastes cathédrales,
Ce n'est pas près de vous qu'elle vient sommeiller.
Je veux aller là-bas, là-bas dans le village
Près des pauvres aimés qui furent mon partage,
O Léopold, c'est là que je voudrais dormir,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
371
Dit-elle en embrassant la main qui lui fut ehère;
Dans ce dernier baiser se ferma sa paupière,
Et ce dernier baiser fut son dernier soupir.
De vlaemsche zangers hadden zich nog by geene andere gelegenheid ter hoogte, die
zy hier bereikt hebben, verheven. Teder en edel gevoel doorstroomde hunne zangen.
Niet zonder diepe aendoening, hebben de Belgen vernomen, dat ook een
Rotterdamsche dichter zich in den rouwstoet der Belgische broederen gevoegd had.
De heer Bogaers had de harp op eenen echt vaderlandschen toon gesnaerd:
Neen, Belgies fiere harpenaren,
Zoo rijk begaafd met dichtergeest,
Niet gij slechts zult de gouden snaren
Doen galmen op dit somber feest!
De vreemdling - tranen op de wàngen Komt zangen mengen in uw zangen
En in den treurtogt naast u treên:
De stof, de bronwel van uw smarte,
Hoe dierbaar ook aan 't Belgisch harte,
Behoort den Belgen niet alleen.
De vorstenstaf moog roemrijk pralen,
Voorbij de rijksgrens heerscht hij niet;
Maar laat de deugd haar luister stralen,
Dan kent de hulde geen limiet.
Waar ook zijn eerste zon mogt gloren,
Elk voelt zich haar vazal geboren,
Wiens hart in 't goede zich verheugt.
Rouwt, Belgen! om uw Koninginne;
In de eedle, minlijke vorstinne
Betreurt heel de aard een beeld der deugd.
Die zoo zong, neen, dat was geen vreemdeling, dat was een letterzoon der
Nederduitsche tale. Het onafscheidbaer lettervaderland heeft den lauwer, dien de
heer Bogaers op het graf van de eerste koningin der Belgen geplukt heeft, dankbaer
toegejuicht.
Terwyl wy deze regels schryven, brengt ons een dagblad de tyding, dat eene
vreemde vorstin eene kostelyke kroon
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
372
heeft overgezonden, om op het graf der koninginne geleid te worden.
Alle burgers, alle kunstenaers hebben der zalig ontslapene hunne hulde toegewyd.
Het doek, het marmer, het medaillebrons zal den nageslachte hare trekken overdragen.
Menig kunstschepper werd door den algemeenen rouw met verhevene gedachten
bezield.
Wy willen enkel de treffende schildery van Verheyden in 't geheugen dergenen
terugroepen, die in september laetstleden, de tentoonstelling van schoone kunsten
bezocht hebben.
Men zag van de hoogte van Haeren, die het eerste plan vormde, den rouwstoet
met het lyk der koningin de vlakte van Montplaisir doorsnyden. Op het uiterste van
den gezichteinder verhief zich het paleis van Laken. Hier op den voorgrond knielden
moeder en grootmoeder met weemoedige blikken; de vader des huisgezins, die zoo
even eenen reuzigen boom geveld had, rustte droefgeestig op zyn houweel. Allen
wendden hunnen blik naer de met floers omhangene rouwkoetsen, uitgenomen een
lief dochterken, dat zorgenloos met eenen schootvol frisch geknakte weidebloemkens
speelde. De vrouwen hadden het herfstelyke nagras gemaeid, dat zich achter de
zeissen uitbreidde. De halfontbladerde boomen, de herfstelyke grouwe lucht
verspreidden de weemoedigheid over het prachtige gewrocht, dat een heerlyk bewys
opleverde van des schilders poëtisch gevoel.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
373
Slotwoord.
Onze taek spoedt ten ende. De laetste indrukken, die men by een afgewerkt
kunstgewrocht ontfangt, moeten volgens den kunsteisch de diepste, en dus de langst
voortdurende zyn; hoe zouden wy beter den lezer (en mochten wy wenschen, der
lezeresse) die vaderlandsche gevoelens, alom in dit boek verspreid, inplanten, dan
door 't wedergeven van een eenvoudig verhael, dat de stempel der waerheid ykte van een verhael, dat ons zelven ontroerd en eenen levendigen indruk nagelaten heeft.
De afgevaerdigden eeniger Brusselsche maetschappyen, die met andere uit
verschillende oorden des lands zich der vlaemsche tael en zake wyden, begaven zich,
op 't einde van april 1850, tot onzen geëerbiedigden koning. De redenaer zeide, dat
de Vlamingen sedert achttien jaren aen hunne letterkunde eene schitterende vlucht
hadden bygezet, en dus eene ontwikkeling ter volksbeschaving hadden bewerkstelligd,
aen welke, zoo men wel wist, de vorst toejuichte; doch (voegde de spreker er
bescheiden by) onze tael geniet dezelfde bescherming niet als het fransch: in 't
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
374
bestuer, by 't leger, in 't onderwys, overal wordt zy tot den rang eener vreemde tael
vernederd, ofschoon zy voor de Vlamingen de eenige sleutel der wetenschappen, de
eenige hefboom der beschaving, het eenige middel ten vooruitgange zyn kunne. Dien
ten gevolge verzocht men den koning de vlaemsche tael onder hoogst deszelfs
bescherming te nemen.
Men wist, dat Leopold uit eenen germaenschen, en dus den Belgen alternauwst
verwanten stamme gesproten is - dat hy, die onze volksnationaliteit wist te schatten,
te beschutten en te handhaven, niet in gebreke kon blyven onze stamnationaliteit
innig te begrypen en grondwettig te beschermen. Men wist, dat hy niet alleen met
den hedendaegschen vlaemschen letteren bekend is, maer ook met onzen
middeleeuwschen schryveren, daer hy ook aen Willens zaliger het genoegen heeft
uitgedrukt, dat hy smaekte in den oirspronglyken text van Reynaert de Vos, zoo wy
zagen, een der meesterstukken van 't middeleeuwsche dietsch, wiens gladde lezing
velen onzer land- en taelgenooten nog al moeielyk zou voorkomen. Deshalven
natuerlyk had men veel vertrouwen gesteld in de zelfwaerdering des verzoeks door
Zyne Majesteit.
‘Myne Heeren, (was des konings antwoord) dat uwe zaek redelyk, rechtvaerdig
is, erken ik. Ik heb het oude, goede vlaemsch altyd bemind: 't is de tael van een groot
gedeelte des lands. Ik verlange, dat die tael zich ontwikkele, want ons land is te allen
tyden in den gronde vlaemsch geweest. Die tael is ook zeer welluidend, en ik heb
bemerkt, dat onder betrekking des zangs, de vlaemsche provinciën by de waelsche
vooruit zyn.
Hebben de waelsche provinciën groote blyken van verknochtheid aen onze nationale
instellingen gegeven; ook de vlaemsche, vooral in de laetste jaren, hebben eene sterke
verkleefdheid, aen die instellingen getoond.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
375
Ik beken het: na de omwenteling van 1830 heeft men ons goed oud vlaemsch zoo
wat vergeten: men moet het wel zeggen: 't is de waerheid.
Onze spreuk: “Eendracht maekt macht,” heeft niet bestendig toepassing gevonden.
Men twistede niet weinig, en de eendracht bestond in der daed niet. Het is maer sedert
een paer jaren, dat wy werkelyk vereenigd zyn. In Frankryk heeft men altoos gezeid,
dat de Charte eene waerheid zou worden: by ons is onze spreuk dit geworden.
Ook heeft sedert dien, de belgische natie zeer veel in de achting der volkeren
aengewonnen, zelfs by dengenen, die ons vroeger luttel genegenheid toedroegen, en
zulks niet alleen in Europa, maer ook in de andere werelddeelen, waer Belgie bekend
is. Zoo gy in den vreemde gingt, Myne Heeren, gy zoudet er voorzeker het bewys
van bekomen.
Ten slotte, Myne Heeren, doen al die redenen my besluiten, dat het Vlaemsch
moet bemind en behouden worden.’
Dat is waerheid, dat is koninglyke tael.
Uit die onvoorbereide rede straelt eene vaderlyke genegenheid, die zich even over
Walen als over Vlamingen verbreidt; die het verledene niet van het tegenwoordige
scheidt, omdat men den schakel des tyds niet wil verbreken, omdat men weet, dat
onze toekomst op dat samenverbondene Voorledene en Heden rust.
Het was een gebruik by den ouden, als zy, na eene zeereize, weder de haven
bereikten, den steven des vaertuigs met eenen bloemenkranse te smukken. Mogen
mede koning Leopolds woorden, die den ganschen belgischen huisgezinne tot eere
dienen, onzen werke by deszelfs slot tot eenen bloemen- tot eenen eerekrans
verstrekken!
Wael en Vlaming gevoele, dat uit hunne vereenigde werkzaemheid alleen de
gemeenschappelyke welvaert des lands kan ontstaen! Waelsch en Vlaemsch Belgie
gevoele,
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen
376
dat in hun beider eendracht alleen de macht des belgischen volks gelegen is.
Clesse, de waelsche dichter heeft eenen zuiveren toon aengeslagen, een Vlaming
heeft dien toon nagezongen; hy weêrgalme hier recht broederlyk ten slotte op 't
voorbeeld des Staetsbestuers, dat de volksliederen van eenigen onzer fransche en
vlaemsche dichteren gezamenlyk in zyn Volks-Museum uitgeeft.
Pour agrandir quelques vastes États,
Si contre nous l'on brûlait une amorce,
Flamands, Wallons, nous serions tous soldats
Au cri sacré: L'union fait la force!
Qui de nous craindrait les canons?
Dans les cieux la liberté brille.
Soyons unis!... Flamands, Wallons,
Ce ne sont là que vos prénoms,
Belge! c'est votre nom de famille.
Gebeurde 't ooit, dat dwang ons boeien bracht,
Wy rezen saem, het voorhoofd fier geheven.
De leuze klonk: Eendrachtigheid is macht;
Wie onzer toch, die voor 't kanon zou beven?
Is vryheid niet een hemelstrael?
Wie onzer werd geen dwangvertreder?
De ziel van Vlaming en van Wael
Is één by hun verscheiden tael,
En Belgen heeten beide weder.
En nu, den waerden lezer en landgenoot, ten laetsten woorde, een hartelyk vaerwel
toegebracht!
EINDE.
Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen