Transcript Als de start moeilijk is…

MONTE ROSA VZW
Als de start moeilijk is…
Vroegtijdige, preventieve en residentiële
begeleiding aan kinderen in een cruciale
ontwikkelingsfase (0-3 jaar)
Silke Willems
1
2015-2016
Inhoud
Voorwoord ...................................................................................................................................................... 4
Inleiding ........................................................................................................................................................... 6
1
Uitgangspunten ....................................................................................................................................... 7
1.1
1.1.1
Hechtingsontwikkeling ............................................................................................................. 9
1.1.2
Sociaal emotionele ontwikkeling ............................................................................................ 13
1.1.3
Loyaliteitsontwikkeling ........................................................................................................... 16
1.1.4
Cognitieve en spraak- taalontwikkeling.................................................................................. 16
1.1.5
Sensomotorische ontwikkeling............................................................................................... 19
1.1.6
Overzicht mijlpalen in de kindontwikkeling ........................................................................... 23
1.2
Multiproblem gezinnen .......................................................................................................... 28
1.2.2
Kindermishandeling ................................................................................................................ 29
1.2.3
Uithuisplaatsing ...................................................................................................................... 30
4
Belang van vroegtijdig en preventief ingrijpen................................................................................ 31
Opzet project ......................................................................................................................................... 33
2.1
3
Risicofactoren voor de kindontwikkeling ........................................................................................ 26
1.2.1
1.3
2
Ontwikkelingsbehoeften van het jonge kind ..................................................................................... 8
Doelstellingen en acties ................................................................................................................... 33
2.1.1
Ambitie ................................................................................................................................... 33
2.1.2
Strategische doelstellingen..................................................................................................... 33
2.1.3
Operationele doelstellingen ................................................................................................... 33
2.1.4
Acties ...................................................................................................................................... 33
2.2
Participatie van medewerkers ......................................................................................................... 34
2.3
Succesfactoren................................................................................................................................. 34
2.4
Communicatieplan........................................................................................................................... 35
2.4.1
Communicatie i.f.v. periodieke evaluatie en bijsturing .......................................................... 36
2.4.2
Communicatie i.f.v. informatievergaring en publiciteit ......................................................... 36
Verloop project...................................................................................................................................... 38
3.1
Overzicht jaarplanning..................................................................................................................... 38
3.2
Beginfase ......................................................................................................................................... 38
3.3
Middenfase ...................................................................................................................................... 40
3.4
Eindfase ........................................................................................................................................... 41
Resultaten ............................................................................................................................................. 42
4.1
Schets van de beginsituatie ............................................................................................................. 42
4.2
Nood aan aanbod in de regio .......................................................................................................... 44
2
5
6
4.3
Doelgroep en actieradius................................................................................................................. 44
4.4
Kritiek op residentiële opvang voor jonge kinderen ....................................................................... 46
4.5
Meerwaarde en finaliteit van OVBJ ................................................................................................ 46
4.6
Hoe zou aanbod OVBJ er idealiter uitzien? ..................................................................................... 48
4.6.1
Organisatie van de leefgroep ................................................................................................. 48
4.6.2
Personeel ................................................................................................................................ 50
4.6.3
Zorgaanbod en begeleiding .................................................................................................... 51
4.6.4
Contextbegeleiding................................................................................................................. 53
4.6.5
Samenwerking ........................................................................................................................ 55
4.6.6
Gezinsopnames ...................................................................................................................... 56
Visie op residentiële opname van jonge kinderen binnen Monte Rosa ............................................... 58
5.1
Waar willen we naartoe (idealiter)? ................................................................................................ 58
5.2
Krijtlijnen in de werking ................................................................................................................... 59
5.3
Samengevat ..................................................................................................................................... 65
5.4
Als ‘ideale aanbod’ niet gerealiseerd kan worden: randvoorwaarden in een verticale leefgroep . 66
Eindconclusie en aanbevelingen ........................................................................................................... 67
Dankwoord .................................................................................................................................................... 69
Bijlagen .......................................................................................................................................................... 70
Referentielijst ................................................................................................................................................ 75
3
Voorwoord
De zorg voor de heel jonge kinderen in kwetsbare situaties raakt ons allemaal. Ouders én hulpverleners
zijn terecht bezorgd; baby’s en peuters moeten de best mogelijk start krijgen in hun leven.
Bij kleine kinderen uit gekwetste gezinnen kijkt de maatschappij mee: wat is de beste zorg voor deze
kinderen? Een huiselijk en warm nest lijkt het meest aangewezen. Dat er, vanuit het beleid, dan in de
eerste plaats naar pleeggezinnen gekeken wordt, kunnen wij begrijpen. De vraag blijft, of, indien een
uithuisplaatsing zich opdringt, een pleeggezin voor alle kinderen uit gekwetste gezinnen de eerste keuze
moet zijn. Moet dit niet genuanceerd worden?
Eerder dan voor deze doelgroep, a priori of in de eerste plaats, te kiezen voor één bepaalde werkvorm (bv
pleegzorg), lijkt ons een zeer goede indicatiestelling cruciaal. Deze indicatiestelling moet zich dan niet
alleen focussen op de noden van de baby of peuter, maar ook de hele context mee in het vizier brengen.
Kinderen moeten in de eerste plaats de kans krijgen om op te groeien binnen of zo dicht mogelijk bij hun
context om daar een gezonde hechting op te bouwen.
De vele internationale onderzoeken, die een eerder negatief beeld schetsen van residentiële zorg, doen
afbreuk aan de vele evoluties binnen de huidige residentiële zorg in Vlaanderen. Naast de extra aandacht
voor stabiliteit, huiselijkheid en nestwarmte, is er in organisaties voor bijzondere jeugdzorg (OVBJ) zeer
veel aandacht voor het werken met de context.
Het lijkt ons dat er op het continuüm:


uithuisplaatsing van het kind met beperkte(re) contextwerking (bv in pleeggezinnen) enerzijds
en aan de andere kant: doorgedreven contextbegeleiding in de context zelf,
een werkvorm ontbreekt: langdurigere uithuisplaatsing van het jonge kind, met zeer sterk doorgedreven
contextwerking, op maat en flexibel.
Pleegzorg, CIG’s, CKG’s, OVBJ’s, … doen schitterend werk. Wij geloven dat elk werkvorm zijn waarde heeft.
Helaas zijn er onvoldoende plaatsen én zijn er te veel zeer kleine kinderen wiens hulpvraag, vanuit hun
noden of vanuit de noden van de context, in deze werkvormen een onaangepast of onvoldoende
antwoord krijgen.
Het doet ons dan ook plezier dat er, ook vanuit het beleid, de laatste jaren meer aandacht gaat naar deze
doelgroep.
Om ook deze kinderen en gezinnen een aangepast hulpaanbod te geven, bv binnen een OVBJ, hebben we
vanuit Monte Rosa een project ingediend bij de provincie Vlaams-Brabant. De projectleidster, Silke
Willems, is een heel jaar in gesprek gegaan met vele partners in vele sectoren. Zij is op zoek gegaan naar
de leemtes in de hulpverlening aan deze doelgroep en heeft getracht hier een gepast antwoord op te
formuleren. We willen haar uitdrukkelijk danken voor haar grote inzet en haar deskundige en
intersectorale aanpak in het meezoeken rond deze doelgroep. Zij heeft de input van de vele contacten
binnen en buiten Monte Rosa en over sectoren en diensten heen, verwerkt in een lijvig rapport, dat de
vele aspecten zo goed mogelijk belicht.
Dit rapport is niet af. Het is een ‘work in progress’.
4
In de verschillende sectoren beweegt er op dit moment erg veel rond deze doelgroep. Samen denken
maakt de discussie boeiend en zal ongetwijfeld leiden tot een nog beter aanbod. Wij nodigen alle lezers
dan ook van harte uit om ons alle feedback, aanvullende ideeën, vragen, … door te geven. We zijn erg
benieuwd naar jullie reacties.
Tot slot willen wij de Provincie Vlaams-Brabant, met name de gedeputeerde Monique Swinnen, van harte
danken dat zij ons de middelen geboden heeft om dit onderzoek vorm te geven. Zonder hun steun was dit
traject niet mogelijk geweest!
Muriel De Ryck
Directeur Monte Rosa
November 2016
5
Inleiding
Al jarenlang wordt er vanuit plaatsende instanties en het Agentschap Jongerenwelzijn de vraag gesteld
om een aanbod te voorzien voor jonge kinderen tussen 0 en 3 jaar in Bijzondere Jeugdbijstand (BJB). Sinds
het decreet Integrale Jeugdhulp van 2014 zijn de meeste residentiële organisaties binnen BJB immers
erkend vanaf 0 jaar waar zij voorheen enkel schoolgaande kinderen tussen de leeftijd van 3 en 18 jaar
opnamen. Gezien deze recente wijziging zijn er aldus in Vlaanderen slechts een beperkt aantal
organisaties die reeds wat expertise hebben opgebouwd betreffende de opname van zulke jonge
kinderen in residentiële leefgroepen.
Monte Rosa erkent deze regionale nood in de sector en acht het dan ook haar maatschappelijke taak om
de mogelijke denkpistes na te gaan en de concrete vertaling naar de praktijk te bewerkstelligen. Monte
Rosa heeft ook al ervaring met deze jonge doelgroep en aldus de nodige deskundigheid in huis om
hiermee aan de slag te gaan. Gezien de missie en wens van Monte Rosa om de residentiële opname van
kinderen tussen 0 en 3 jaar in een OVBJ intensief te onderzoeken werkten wij een project uit, met steun
van de Provincie Vlaams-Brabant: ‘Als de start moeilijk is… Vroegtijdige en preventieve, residentiële
begeleiding aan kinderen in een cruciale ontwikkelingsfase’. Monte Rosa tracht aldus een passend
antwoord te formuleren en een aanbod op maat te creëren doorheen het nagaan van de mogelijkheden
en beperkingen, het pedagogische en ontwikkelingspsychologische belang voor het kind, de praktische
haalbaarheid op organisatie- en leefgroepniveau, en de voorwaarden die verbonden zijn bij een
residentiële opname van 0-3 jarigen. Monte Rosa wil en kan op deze manier een voorloper en voorbeeld
zijn binnen de regio en de sector.
Allereerst bespreken we uitgebreid de ontwikkeling en ontwikkelingspsychologie van het jonge kind
omdat we van mening zijn dat gegronde inzichten en kennis omtrent deze materie de basis vormt waarop
een kwalitatief aanbod voor deze doelgroep gestoeld wordt. We vertrekken aldus vanuit de
ontwikkelingsbehoeften van het jonge kind en lichten volgende ontwikkelingsdomeinen breder toe:
hechtingsontwikkeling, sociaal-emotionele ontwikkeling, loyaliteitsontwikkeling, cognitieve en spraak-taal
ontwikkeling alsook de sensomotorische ontwikkeling. We ronden af met een beknopt overzicht van
belangrijke mijlpalen in de kindontwikkeling waarna we dieper ingaan op de risicofactoren die een
optimale ontwikkeling en ontplooiing van het jonge kind kunnen hinderen. Tot slot bespreken we het
belang van vroegtijdig en preventief ingrijpen wanneer deze prille ontwikkeling onder druk komt te staan.
Vervolgens bespreken we opzet, planning en verloop van het project waarna we de concrete resultaten
en inzichten, die we met dit projectopzet bereikten, uitvoerig voorstellen en kritisch onder de loep
nemen. We sluiten af met de huidige visie rond de opvang van 0-3 jarigen binnen Monte Rosa en geven
tot slot nog enkele aanbevelingen voor beleid en praktijk.
6
1
Uitgangspunten
Gedurende de eerste levensjaren ontwikkelt een kind in sneltempo en dit op uiteenlopende domeinen.
De ontwikkeling van een kind is individueel verschillend en elk kind heeft zijn eigen tempo. De aanleg van
het kind zelf speelt een rol maar zeker ook de aanmoediging en de kansen die het kind krijgt in en van zijn
omgeving (Kind & Gezin, n.d.). De vroege ontwikkelingsperiode is daarom ook één van de meest cruciale
fases in het leven van het kind aangezien hier de basis wordt gelegd voor de verdere ontwikkeling richting
volwassenheid. De ontwikkelingsbehoeften van het jonge kind vormen het uitgangspunt in de zorg en de
opvoeding door volwassenen. Kennis van de kindontwikkeling en de ontwikkelingspsychologie staat
hierbij centraal. In wat volgt bespreken we kort de belangrijkste aandachtspunten per leeftijdsfase (babypeuter-kleuter) waarna we de verschillende ontwikkelingsdomeinen breder toelichten (Moonen &
Pansaerts, 2008).
Baby (0 tot 18 maand)
In de eerste maanden van zijn/haar leven is een kind voornamelijk bezig zich fysiek aan het leven buiten
de baarmoeder aan te passen. Contact met de wereld wordt in deze eerste fase voornamelijk gelegd via
de zintuigen. Ook het hechtingsproces begint reeds vanaf de geboorte en hechtingsgedrag is vanaf
ongeveer 3 maanden zichtbaar. Tussen 6 en 18 maanden is het hechtingsproces van groot belang. Door
goede zorg en bevrediging van basale behoeften, worden een eerste vertrouwensbasis en een gevoel van
emotionele veiligheid opgebouwd. Motorisch zien we grote stappen optreden. Het kind leert zitten,
kruipen, lopen en bouwt eveneens de fijne motoriek uit. Spel bevordert deze ontwikkeling. Vanaf de
leeftijd van één jaar gaat ook de taalontwikkeling met reuzenschreden vooruit. Tijdens deze eerste fase
wordt als het ware een basis gelegd naar de rest van het leven toe.
Prioritaire aandachtspunten:
In de zorg aan deze jonge kinderen dienen zorgfiguren aandacht te hebben voor de interpersoonlijke
relaties met het kind i.f.v. een veilige hechtingsontwikkeling. Zij dienen daarom sensitief-responsief te
reageren op het hechtingsgedrag van het kind en zich voldoende kunnen inleven in zijn/haar basale
behoeften (mentaliserend vermogen). Het hechtingsgedrag van een baby is het meest duidelijk als hij/zij
bang, moe of ziek is en nood heeft aan troost, zorg en geruststelling. Fysiek contact met het kind is hierbij
erg belangrijk. Het creëert voor het kind een gevoel van veiligheid en geborgenheid en vormt mee de
basis voor een veilige hechtingsrelatie. De zorgfiguur dient het kind regelmatig vast te pakken, te
knuffelen, te zoenen, … Het kind ronddragen in een draagzak zou alvast een mooie optie kunnen zijn.
Daarnaast dient er aandacht te zijn voor het fysieke en materieel welbevinden van de baby aangezien
deze de wereld verkent met zijn zintuigen. Een baby houdt ervan omringd te worden door knusse
dekentjes, zachte knuffelberen, een warm mutsje op zijn/haar hoofd,… Zo voelt hij/zij zich veilig en
geborgen. Ook in het aangeboden spelmateriaal dient voldoende variatie te zitten, hard en zacht
speelgoed, licht en geluid, beweging,... Ook speelgoed dat zowel de grove als de fijne motoriek bevordert,
is aangewezen.
Tot slot houden baby’s ervan als zijn zorgfiguren met hem spreken, grappige geluidjes maken, lachen naar
hem, kiekeboe spelletjes spelen. Op die manier wordt de taalontwikkeling bij de baby gestimuleerd.
Verhaaltjes voorlezen is voor jonge kinderen dan ook erg belangrijk.
Peuter (18 maand tot 3 jaar)
Een peuter ontwikkelt in de eerste plaats zichtbaar op cognitief, taalkundig en sociaal-emotioneel vlak.
Het kind beseft in deze fase steeds meer dat het een eigen persoon is, los van de vertrouwde
7
volwassene(n). Autonomie en individuatie staan hier centraal: het kind wil zelf doen en zelf ontdekken,
ook dingen die het (nog) niet zelf kan. Deze fase wordt dan ook vaak de koppigheidsfase of 1e puberteit
genoemd.
Prioritaire aandachtspunten:
Op taalkundig vlak gaat de peuter met grote sprongen vooruit. De peuter heeft immers geleerd dat taal
het middel is om te communiceren met anderen en zo ook zijn behoeften te verduidelijken. De zorgfiguur
heeft ook hier de belangrijke taak om deze ontwikkeling te stimuleren doorheen het samen lezen van
prentenboeken, benoemen van zaken, materialen en acties, verwoorden van gevoelens bij het kind,
samen richten van de aandacht, voorlezen van verhaaltjes,…
De peuter verkent met zijn verbeterde motoriek meer en meer zijn omgeving. Het installeren van
voldoende veiligheid is dan ook noodzakelijk. Toch blijft die onbekende wereld voor de peuter
beangstigend en heeft het zijn/haar bekende zorgfiguren in de buurt nodig zodat de peuter even weer
wat stress van zich kan afzetten.
Tot slot dienen zorgfiguren voldoende en gepaste mogelijkheden te creëren voor het kind om zijn
autonomie te stimuleren, het kind wil op deze leeftijd namelijk zelf alles doen en bepalen. Het is echter
van belang dat de zorgfiguur de nodige grenzen stelt aangezien de peuter zich niet bewust is van gevaar,
sociaal gepaste omgangsregels, e.d.
Kleuter (3 jaar tot 6 jaar)
Tijdens de kleuterjaren neemt spel een centrale plaats in de ontwikkeling van het kind in. Fantasie vormt
een belangrijk kenmerk van de kleuter. Het kind neemt meer en meer initiatief en leert regels aan, ook
grammaticaal. Volwassenen zijn hierbij het voornaamste rolmodel. De emoties van het kind differentiëren
zich steeds meer: spijt, schaamte en faalangst duiken voor het eerst op. Tijdens deze fase heeft het kind
nood aan inbreng van buitenaf om optimaal te ontwikkelen. Kinderen starten dan ook met de school.
Prioritaire aandachtspunten:
De kleuter leert steeds meer gepaste sociale en gedragsregels aan en spiegelt zich voornamelijk aan zijn
zorgfiguren. Het uitdrukkelijk benoemen, vragen of voorzeggen van deze regels is daarom van belang:
“wat zeg je dan?”, “dankjewel, zeggen wij dan”, “wat moeten we zeggen als we iets vragen? –
Alsjeblief?”…. Daarnaast is het ook van belang, voor de taal- en sociaal-emotionele ontwikkeling, dat de
zorgfiguur nog steeds acties, zaken en gevoelens blijft benoemen.
Voor de cognitieve en motorische ontwikkeling is aangepast en uitdagend spelmateriaal onmisbaar. De
kleuter vindt het fijn om samen te spelen met andere kinderen of met zijn zorgfiguren en hen mee te
nemen in hun fantasiewereld.
1.1 Ontwikkelingsbehoeften van het jonge kind
In wat volgt bespreken we aldus uitvoerig de ontwikkeling en ontwikkelingsnoden van het jonge kind op
verschillende domeinen. We sluiten elke paragraaf af met een concrete vertaling op vlak van
begeleidingshouding. Achtereenvolgens gaan we dieper in op de hechtingsontwikkeling, sociaalemotionele ontwikkeling, loyaliteitsontwikkeling, cognitieve- en spraak-taal ontwikkeling en de
sensomotorische ontwikkeling.
8
1.1.1
Hechtingsontwikkeling
John Bowlby (1962/1982) definieert gehechtheid als “de relatief duurzame affectieve relatie tussen een
kind en zijn zorgfiguren”. Een veilige gehechtheidsrelatie komt tot stand wanneer het zorgoproepende
gedrag van het kind sensitief en adequaat beantwoord wordt door het zorggevende gedrag van de
hechtingsfiguur. Op die manier weet het kind zich geborgen, gesteund en veilig. Vanuit deze ‘veilige
haven’ kan het kind de wereld rondom hem ontdekken. Een veilige gehechtheidsrelatie vormt de basis
voor latere zelfstandigheid en het vermogen om wederkerige affectieve relaties aan te gaan.
Normatieve ontwikkeling gedurende de eerste 3 levensjaren
De gehechtheidsrelatie kan gedurende de drie eerste levensjaren onderverdeeld worden in duidelijke
fasen:
In de eerste fase is er slechts één centrale gehechtheidsfiguur. Dit is in de meeste gevallen (maar niet
altijd) moeder. Geleidelijk aan breidt dit gehechtheidsnetwerk uit en beginnen meer gehechtheidsfiguren
een prominente rol te spelen in het leven van het kind.
Op de leeftijd van twee weken verkiezen jonge kinderen een menselijke stem boven elk ander geluid en
op vier weken geven ze de voorkeur aan de stem van moeder boven de stem van iemand anders. Vanaf
de leeftijd van twee maanden zijn kinderen in staat oogcontact te maken en kan er gesproken worden van
primitief gehechtheidsgedrag, wat zich uit in lachjes en geluidjes maken (Marvin & Britner, 1999). In een
volgende fase, tussen de leeftijd van drie en zes maanden, beginnen kinderen duidelijk plezier te vertonen
in interactie met anderen door middel van de sociale lach. Als het kind tussen zes en negen maanden oud
is, kan het de zorgfiguur onderscheiden van anderen, wat zich uit in vreemdenangst en scheidingsangst.
Tussen de leeftijd van één en twee jaar leren kinderen kruipen en/of stappen en zijn ze in staat om de
omgeving te exploreren. De zorgfiguur wordt gebruikt als veilige basis waaruit het kind zijn/haar
ontdekkingstocht aanvat (Ainsworth, 1967). Deze exploratie wordt afgewisseld met het zoeken naar de
nabijheid van de gehechtheidsfiguur voor troost, veiligheid en geborgenheid. De zorgfiguur fungeert dus
tevens als veilige haven waar het kind ‘emotioneel kan bijtanken’ (Greenberg, Cicchetti, & Cummings,
1990). Rond de leeftijd van drie jaar breidt het doel van gehechtheid uit en wordt ze meer wederkerig
(Wenar & Kerig, 2011). Door de verdere ontwikkeling van spraak en representatiecapaciteiten zijn
kinderen meer en meer in staat te onderhandelen en te communiceren met de gehechtheidsfiguur. Men
spreekt van een doel-gecorrigeerd partnerschap tussen het kind en de zorgfiguur, waarin er rekening
wordt gehouden met noden en gevoelens van beide partners (Zeanah, Boris, & Larrieu, 1997). Doordat
kinderen doorheen hun ontwikkeling leren praten en in staat zijn tot objectconstantie, leren ze hun
emoties en gedrag te reguleren, ook als moeder niet fysiek aanwezig is. Op deze manier wordt uitstel van
zorg mogelijk.
Individuele ontwikkeling: classificatie van gehechtheidsstijl
Het kind stelt steeds gehechtheidsgedrag t.a.v. een bepaalde zorgfiguur. Een zorgfiguur is uitgerust met
een aantal biologisch bepaalde responssystemen waardoor het signaal- of gehechtheidsgedrag van het
kind moeilijk genegeerd kan worden aangezien het zorg appelleert. De kwaliteit van de zorgrelatie wordt
bepaald door de mate van sensitiviteit en responsiviteit van de zorgfiguur op het gehechtheidsgedrag van
het kind. De mate van sensitiviteit van een gehechtheidsfiguur bepaalt in welke mate deze signalen van
het kind opvangt. Responsiviteit bepaalt in welke mate de gehechtheidsfiguur het gehechtheidsgedrag
van het kind juist interpreteert en er adequaat op reageert. In dit gedrag zijn 2 grote pijlers te
onderscheiden: het nabijheid-zoekend gedrag en het exploreergedrag. Wanneer het kind in tijden van
stress en angst nabijheid opzoekt bij de zorgfiguur fungeert deze als veilige haven die troost en
geborgenheid biedt. Als het kind zich gerust voelt zal de zorgfiguur gebruikt worden als veilige uitvalsbasis
9
van waaruit hij/zij kan vertrekken en waar het kind tijdens de omgevingsexploratie emotioneel kan
bijtanken. Wanneer deze beide polen in evenwicht zijn en de zorgfiguur aldus sensitief responsief
reageert op het gehechtheidsgedrag van het kind, kan een veilige gehechtheid bij het kind tot stand
komen. Wanneer deze balans echter in onevenwicht is, spreekt men van een onveilige gehechtheid. Er
worden 3 types onderscheiden: vermijdende, ambivalente en gedesorganiseerde gehechtheid (Ainsworth,
Blehar, Waters & Wall, 1978).
Een vermijdend gehecht kind zal al zijn aandacht richten op zijn/haar omgeving en de exploratie ervan. Bij
scheiding van de zorgfiguur vertoont het kind geen uiterlijke tekenen van stress en bij hereniging gaat het
kind contact met de zorgfiguur uit de weg en zoekt geen troost of geborgenheid bij de zorgfiguur. In dit
geval wordt de zorgfiguur dus niet gebruikt als veilige haven. Het kind doet eigenlijk alsof hij behoefte
heeft aan exploratie of afstand.
Een ambivalent gehecht kind stelt zich zeer aanklampend op t.a.v. de zorgfiguur en gaat exploratie van de
omgeving uit te weg. Wanneer hij/zij van de zorgfiguur gescheiden wordt, is het kind ontroostbaar en als
het kind opnieuw herenigd wordt met de zorgfiguur kan deze hem/haar niet op het gemak stellen. Het
kind is in interactie met de zorgfiguur erg tegengesteld in zijn/haar gedrag. Wanneer het nabijheid zoekt
van de zorgfiguur kan dit gepaard gaan met ernstige woedebuien of een grote passiviteit. Het kind blijft
overstuur en is niet in staat de bredere omgeving te exploreren. Het kind ‘misleidt’ de zorgfiguur door te
doen alsof hij/zij behoefte heeft aan troost en/of bescherming.
Een kind met een gedesorganiseerde gehechtheid gebruikt geen eenduidige strategie naar de zorgfiguur
toe. De balans tussen nabijheid zoeken en exploratie is ernstig verstoord en het kind heeft geen duidelijke
voorkeur voor één van de twee polen. Het kind uit zich in zijn/haar gedrag t.a.v. de zorgfiguur erg
verward. Deze gedragingen zouden getuigen van angst waardoor het kind noch bij zijn zorgfiguur noch in
de omgeving een oplossing vindt. Het kind heeft de zorgfiguur wel nodig maar deze wordt ervaren als
beangstigend of angstig waardoor het kind niet weet wat te doen.
Onderzoek toonde reeds aan dat een onveilige gehechtheid de verdere ontwikkeling van deze kinderen
kan hypothekeren zowel op emotioneel, cognitief, relationeel en/of psychologisch vlak en een risico
vormt voor het ontwikkelen van psychopathologie in het latere leven. Het is echter niet zo dat een
onveilige gehechtheid causaal gerelateerd is met deze verstoring op uiteenlopende
ontwikkelingsdomeinen. Maar een onveilige gehechtheid wordt beschouwd als een significante
risicofactor die de ontplooiingskansen van een kind aanzienlijk kan aantasten
Recente visies rond gehechtheid
Bowlby ging aanvankelijk uit van de moeder-kind dyade en stelde de moeder voorop als primaire en
centrale zorgfiguur in de gehechtheidsontwikkeling van het kind. De kwaliteit van de gehechtheidsrelatie
met de moeder vormde tevens de basis voor de relaties die het kind later zou realiseren met zijn vader,
grootouders, siblings,… Daarnaast ging men er vanuit dat gehechtheid ontwikkelt tot de leeftijd van drie
jaar en dat er hierna geen verandering meer mogelijk was. Men ging uit van een longitudinale stabiliteit
van gehechtheid, maar dit had als implicatie dat er een heel pessimistische kijk op gehechtheid ontstond
in de klinische praktijk. Gehechtheid was onveranderbaar na de leeftijd van drie jaar, dus kon een
behandeling na deze leeftijd een onveilige gehechtheid ook niet meer remediëren.
Dit idee is echter voorbijgestreefd en de moderne gehechtheidstheorie gaat er vanuit dat gehechtheid
verder ontwikkelt gedurende de levensloop, aangezien de verdere cognitieve rijping een invloed heeft op
de gehechtheidsontwikkeling (Benoit & Parker, 1994; Van IJzendoorn, 1995). Daarnaast weten we dat
10
positieve hechtingservaringen bijdragen tot een herstel van de kwetsbare hechtingsontwikkeling (Geenen
& Corveleyn, 2015). Zo is er de laatste jaren veel onderzoek gevoerd naar verworven veiligheid of ‘secure
earned attachment’. Het gaat dan om veilige gehechtheid die een volwassene verwerft ondanks zeer
negatieve ervaringen met zorgfiguren in het verleden. Omwille van verrijkende contacten met belangrijke
anderen zoals vrienden, leraren, partners, therapeuten,… kan hij/zij in de loop van het verder leven veilig
gehecht raken. De gehechtheidstheorie is aldus geen deterministische theorie. Men spreekt in dit opzicht
meer over kansen. Wanneer een kind een onveilige start maakt in het leven is de kans groter op een
verdere onveilige ontwikkeling in vergelijking met een kind dat wel een veilige start kent in het leven.
Omgevings- en levensomstandigheden spelen hierin echter een rol. Op dit vlak is een belangrijke taak
weggelegd voor de hulpverlening (Geenen & Corveleyn, 2013).
Emotionele beschikbaarheid
Sensitiviteit van de zorgfiguur t.a.v. het kind is niet de enige factor die bijdraagt tot het ontstaan van een
veilige ouder-kind relatie. Zeynep Biringen (2000) geeft een bredere invulling aan het begrip ‘sensitiviteit’.
Emotionele beschikbaarheid verwijst ook naar de manier waarop de zorgfiguur vanuit een positieve
ingesteldheid en op een ondersteunende manier voor het kind aanwezig is zonder de autonomie van het
kind te schenden. Het houdt tevens in dat de zorgfiguur voldoende structuur biedt zonder teveel in te
grijpen. Tot slot komt de emotioneel beschikbare zorgfiguur het kind tegemoet in een open, niet-vijandige
atmosfeer. Wederkerigheid is hierbij centraal. Er kan pas van emotionele beschikbaarheid gesproken
worden als de zorgfiguur van het kind ook een respons krijgt. Dit reflecteert zich in de bereidheid van het
kind om in te gaan op het aanbod/suggestie van de zorgfiguur en de uitingen van duidelijk plezier bij het
kind in interactie met de zorgfiguur. Daarnaast moet het kind tevens het vermogen hebben om de
zorgfiguur te engageren en hem in zijn spel te betrekken.
Emotionele beschikbaarheid in de vroege kindertijd vormt het uitgangspunt voor een gezonde sociale en
emotionele ontwikkeling van het kind. Daarnaast zorgt positieve emotionele betrokkenheid vanwege de
zorgfiguren voor een betere emotieregulatie, meer ontvankelijkheid en empathisch vermogen bij het
kind.
Mentaliseren
Mentaliseren verwijst naar het vermogen om jezelf en anderen te zien en te begrijpen m.n. gedachten,
gevoelens, meningen, bedoelingen, behoeften en wensen. Bij het mentaliseren schenkt men aandacht
aan mentale toestanden bij zichzelf en bij de ander. Daarnaast kan men expliciet of impliciet mentaliseren
zowel over het verleden, het heden en de toekomst. Tot slot bevat mentaliseren zowel een cognitief als
een affectief aspect. Target (2003) spreekt over ‘het vermogen om na te denken over gevoelens en om
gedachten te voelen’.
Een kind ontwikkelt het vermogen tot mentaliseren binnen een relatie met de zorgfiguur die ten eerste op
een adequate manier de affecten van het kind spiegelt. Dit wil zeggen dat de zorgfiguur het affect van het
kind correct herkent en een zekere connotatie verleent aan dit affect waardoor het voor het jonge kind
verteerbaar wordt. Ten tweede dient de zorgfiguur in interactie met het kind op een speelse wijze om te
gaan met de realiteit. Een jong kind heeft 2 manieren om zich tegenover de realiteit te verhouden:
 Psychische-equivalentie modus = het kind schakelt zijn interne wereld gelijk aan de externe
realiteit (als het kind bv. denkt dat er een monster in de kast zit dan is dat monster ook echt
aanwezig)
 Alsof-modus = er bestaat voor het kind een strikte scheiding tussen de externe wereld en zijn
innerlijke realiteit (bv. tijdens fantasiespel doet het kind alsof hij een politieagent is die een
gevaarlijke schurk tegen houdt. Doordat het kind beseft dat hij maar doet alsof, heeft hij
helemaal geen schrik)
11
Het jonge kind kan deze 2 modi niet integreren. De interne en externe realiteit zijn ofwel identiek
hetzelfde (psychische-equivalentie modus) ofwel volledig verschillend van elkaar (alof-modus). Pas vanaf
de leeftijd van 4 jaar kan het kind deze 2 modi integreren en spreekt men over de reflecterende of
mentaliserende modus waarbij de interne en externe realiteit gezien worden als verbonden maar toch
wezenlijk verschillend van elkaar. Deze fase komt maar tot stand wanneer het kind ervaring heeft dat er
over zijn mentale toestanden wordt gereflecteerd. Dat gebeurt bij voorkeur in veilig spel met een
vertrouwde zorgfiguur.
Het vermogen om te mentaliseren ligt in de context van de vroege ouder-kind relatie aan de basis van
ouderlijke sensitiviteit. Daarnaast vormt de aanwezigheid van mentaliserend vermogen een buffer tegen
de overdracht of de generationele transmissie van onveilige gehechtheidspatronen. De capaciteit om te
mentaliseren is tevens erg belangrijk bij mensen met een voorgeschiedenis van verwaarlozing en
ongunstige ervaringen. Bij moeders met een verleden van sociale deprivatie vormt een hoog
mentaliserend vermogen een buffer tegen de ontwikkeling van een onveilige gehechtheid bij hun kind.
Het vermogen tot mentaliseren kan aldus beschouwd worden als een beschermende factor en bevordert
de ontwikkeling van een veilige gehechtheid bij het kind.
Concrete vertaling naar begeleidingshouding
De zorgfiguren van het kind dienen open te staan voor de relatie met het kind en mogen de
hechtingsrelatie met het kind niet uit de weg gaan. De zorgfiguur blijft steeds beschikbaar voor het kind
en wijst hem/haar niet af. Het is tevens belangrijk voldoende structuur en voorspelbaarheid voor het kind
te installeren. Het voorzien in vaste momenten om te eten, te slapen en te spelen binnen een geborgen
en huiselijke sfeer, bieden het kind een vast dagpatroon wat zijn/haar leventje veilig, continu en
voorspelbaar maakt. Daarnaast ben je als zorgfiguur consequent naar het kind, je zegt wat je doet en je
doet wat je zegt. Op die manier kan de vertrouwensband groeien. Daarbij is het ook van belang de
hechtingssignalen bij het kind op te vangen en hier op een gepaste manier op te reageren. Het kind
troosten als het huilt, mee lachen en spelen wanneer het kind je hiertoe uitnodigt,... Het sensitief
reageren op deze signalen is een belangrijke voorwaarde in de opbouw van een veilige hechtingsrelatie.
Het mentaliserend vermogen van de zorgfiguur is daarbij dus ook een voorwaarde. In de zorg aan het
jonge kind is het erg belangrijk aanwezig te zijn en als uitvalsbasis te fungeren van waaruit het kind zijn
omgeving kan ontdekken. Een kruipende baby die er op uit trekt, ervaart nogal wat stress en zal daarom
regelmatig de veiligheid opzoeken van de vertrouwde zorgfiguur. Het kind geruststellen, een lieve knuffel
geven of even vertroetelen, geeft het kind weer voldoende ‘brandstof’ om zijn ontdekkingstocht verder te
zetten. De zorgfiguur dient deze prille autonomie te ondersteunen en te stimuleren maar waakt tijdens
deze ontdekkingstocht steeds over de veiligheid en de grenzen bij het kind.
Daarnaast is het tevens belangrijk voldoende ruimte te geven aan de hechtingsrelatie van het kind met de
ouders. De relatie die het kind heeft met zijn leefgroepbegeleiders kan immers de hechtingsrelatie tussen
kind en ouder niet vervangen.
In het Bouwstenenmodel van Truus Bakker (1986) wordt beknopt de verschuiving weergegeven in de
hechting-ontwikkelingsbehoeften van het kind en het veranderende accent van de rol van de zorgfiguur
(figuur 1). Dit model geeft dus kort weer wat de hechtingsbehoeften zijn gedurende de ontwikkeling van
het kind en wat steeds de aandachtspunten zijn in de houding van de zorgfiguur naar het kind toe. Wij zijn
van mening dat dit model als houvast kan dienen voor leefgroepbegeleiders in het werken met erg jonge
kinderen.
12
Figuur 1. Bouwstenenmodel (Truus Bakker, 1986)
1.1.2
Sociaal emotionele ontwikkeling
De sociaal-emotionele ontwikkeling houdt in dat het kind een eigen persoonlijkheid ontwikkelt die
overeenkomt met verwachtingen en gedragingen in de sociale omgeving. In de grote wereld waarin het
kind terechtkomt leert hij/zij de sociale regels, waarden en normen van de volwassen zorgfiguren. In de
sociaal-emotionele ontwikkeling zijn er een aantal mijlpalen te onderscheiden (Kijk op ontwikkeling,
2014). In grote lijnen ontwikkelt een kind op 4 jaar tijd van een egocentrische baby naar een zelfbewuste
en sociale kleuter. Tijdens dit proces van de sociaal-emotionele ontwikkeling exploreren jonge kinderen
hun omgeving en leefwereld en gaan op zoek naar grenzen. Het kind zal op die manier rond het vierde
levensjaar een evenwicht vinden tussen het doorzetten van zijn eigen wil en het aanpassen aan die sociale
wensen. (K&P opleidingen, n.d.). We bespreken vervolgens dit proces op baby-, peuter- en kleuterleeftijd
waarna we kort stilstaan bij de ontwikkelingstheorie van Margaret Mahler die in kader van de sociaalemotionele ontwikkeling het separatie-individuatie proces beschrijft, het ontwikkelingsproces dat het
kind doormaakt van emotionele afhankelijkheid naar emotionele onafhankelijkheid.
Baby
Een pasgeboren baby is nog erg passief in zijn contacten met de omgeving. De uiterlijke schattige
kenmerken van de baby en het gedrag dat hij stelt (huilen, brabbelen, lachen) zijn er echter op gericht
zorg en liefde bij zijn opvoeders uit te lokken. Zo is het kind verzekerd dat het zal overleven. Praten,
knuffelen en het maken van oogcontact zijn in deze fase essentieel. Zo weet het kind dat het bestaat en
ergens bijhoort en kan een stabiele basis ontwikkelen. De baby zal echter vrij snel actief contact zoeken
met de omgeving. Rond zes weken zal een baby beginnen glimlachen, één van de eerste tekenen van
sociaal gedrag. Wanneer de baby 3 maanden oud is, zal het ook steeds meer in interactie gaan met de
omgeving en kan er sprake zijn van een soort wisselwerking waarbij de baby de gelaatsuitdrukking of
gedrag van de zorgfiguren gaat imiteren. Het zoeken naar contact zal meer en meer uitbreiden en
intensifiëren. Rond de zevende en achtste levensmaand leert de baby betekenis verlenen aan de mimiek
en stemintonatie van zijn zorgfiguren. Een oudere baby beseft meer en meer dat hij/zij geen deel is van
13
anderen, rond 9 maanden ontstaat bij de baby het zelfbewustzijn. Dit kan voor het kind beangstigend zijn
waardoor er in deze fase vaak ook sprake is van scheidingsangst bij het jonge kind. Tegen het einde van
het eerste levensjaar treedt er rivaliteit op ten aanzien van leeftijdsgenootjes.
Gedurende dit eerste levensjaar leren kinderen de initiële regels omtrent sociale omgang met zichzelf en
met anderen, hechting vormt hierbij de basis (K&P opleidingen: sociaal-emotionele ontwikkeling, n.d.).
Peuter
In deze fase is het kind nog steeds vrij egocentrisch en de eigen behoeftes staan centraal. Door grenzen
op te zoeken en uit te dagen, leert het kind wat anderen wel en niet leuk vinden. Hij/zij probeert telkens
hoe ver het kan gaan. De (vaak negatieve) reacties die uitgelokt worden bij de omgeving hebben hierop
steeds meer invloed. In het tweede levensjaar experimenteren kinderen ook met behulpzaamheid en
genegenheid naar anderen toe. Door de positieve reacties uit de omgeving, leren ze het plezier dat hierbij
gepaard gaat. Deze fase van de sociaal-emotionele ontwikkeling loopt tevens in verhouding met de
taalontwikkeling bij het jonge kind. Rond de leeftijd van anderhalf jaar neemt de woordenschat van het
kind explosief toe. Ze kunnen nu steeds beter hun wensen en noden kenbaar maken. Ze ontwikkelen
geleidelijk aan meer belangstelling voor andere kinderen en leren samen spelen en speelgoed delen. Op
het einde van het tweede levensjaar krijgt het kind een sterk eigen willetje en een eigen identiteit. Ze
groeien steeds meer richting zelfstandigheid en willen alles ‘zelf doen’. Wanneer hen een duidelijke grens
wordt opgelegd, kunnen ze weleens driftig reageren. Deze fase staat ook wel bekend als het begin van de
peuterpuberteit (Kind & Gezin, Baby 12 tot 18 maanden, n.d.).
Kleuter
Gedurende het derde levensjaar ontwikkelt het zelfbewustzijn van het kind verder. Ze ervaren dat ze
onderdeel zijn van een groter geheel zoals het gezin of de kinderopvang. Er worden steeds meer eisen aan
het kind gesteld waardoor het zal experimenteren met afhankelijkheid en zelfstandigheid. Dit kan soms
tot een machtsstrijd leiden. Daarnaast neemt de fantasie van het kind toe en kan het kind dit aanwenden
in spel met anderen. Oudere peuters kunnen sociale rollen verwerken in hun fantasiespel. Het rolmodel
van de opvoedingsverantwoordelijke is in deze fase erg belangrijk aangezien ze zich hierbij identificeren
en hun gedrag imiteren. Omdat het redeneervermogen toeneemt zijn kleuters meer in staat hun
omgeving te manipuleren in het verkrijgen wat ze willen. Als het kind zijn zin niet krijgt kan het erg lastig
doen en driftbuien krijgen. De egocentrische behoeften van het kind komen niet overeen met de
gewenste sociale rol. Tegen het einde van het tweede levensjaar ontwikkelen de eerste morele gevoelens.
Het kind beseft meer en meer de verwachtingen vanuit de omgeving maar experimenteert met de keuze
om hier al dan niet in mee te gaan. Zo kunnen ze zich gaan verzetten tegen zaken die eerst normaal waren
zoals tanden poetsen of aankleden. Hierbij staat de strijd tussen ‘ik’ en ‘jij’ centraal. Omdat het kind zijn
gevoelens nog niet op een gepaste manier kan uiten, zal hij/zij vaak agressie toepassen om zichzelf te
verduidelijken. Rond het vierde levensjaar kan het kind beter omgaan met de verwachtingen uit de
omgeving en kan het hier op een sociaal aanvaardbare manier mee omgaan.
Separatie – individuatie van Mahler
In de ontwikkelingstheorie van Margaret Mahler wordt de ontwikkeling besproken van het jonge kind dat
aanvankelijk helemaal afhankelijk is van zijn zorgfiguren naar de emotioneel onafhankelijke volwassenen.
Vanaf de geboorte is de baby totaal afhankelijk van zijn zorgfiguren. Naarmate hij/zij ouder wordt,
ontwikkelt het kind naar emotionele onafhankelijkheid en volwassen relatievormen. Vanaf de leeftijd van
5 maanden tot het kind ongeveer 2 jaar oud is, vindt de separatie-individuatie fase plaats zoals Margaret
Mahler (1963) het beschreef. Op de leeftijd van 2 jaar is er bij het kind sprake van objectconstantie, het
inzicht dat personen niet verdwijnen als ze visueel niet in het zicht zijn. Het kind kan met andere woorden
14
een mentaal beeld vormen en dit beeld vasthouden als de ander afwezig is. In de loop van het 1ste
levensjaar ervaart het kind grote onrust wanneer de primaire zorgfiguur niet fysiek nabij is. Het jonge kind
is nog niet in staat een herinnering van deze persoon vast te houden bij diens afwezigheid. In het eerste
deel van het tweede levensjaar kan het kind wel al naar behoren functioneren wanneer de zorgfiguur niet
direct aanwezig is. Op deze leeftijd gaan kinderen de omgeving grondig exploreren. Ze hebben echter wel
veel nood aan fysiek contact met volwassen anderen omdat ze tijdens deze exploratie emotioneel
moeten bijtanken. Kinderen kunnen op deze leeftijd al enigszins de separatie van de primaire zorgfiguur
verdragen, het kind heeft al een hechter innerlijk beeld van de ander kunnen opbouwen. In de tweede
helft van het tweede levensjaar worden kinderen zich meer en meer bewust van het feit dat zijn/haar
zorgfiguren eigen individuen zijn met eigen wensen, behoeften en gedragingen. Kinderen voelen zich
machteloos en niet in staat alle wensen vervuld te krijgen. Dit uit zich in boosheid, driftbuien, verdriet en
heftige reacties bij vertrek van de zorgfiguur. Het is van belang dat de zorgfiguur hier enerzijds begrip voor
toont maar anderzijds ook een stevige houding aanneemt en het kind laat zien dat er geen rampen
gebeuren als hij/zij afwezig is of de aandacht elders op richten. In het derde levensjaar kunnen kinderen
de afwezigheid van de zorgfiguur al veel beter verdragen. De zorgfiguur wordt gezien als losstaand van
het kind terwijl het innerlijke beeld van de zorgfiguur wel mentaal gerepresenteerd kan worden. Er is
sprake van objectconstantie, kinderen kunnen het beeld van de zorgfiguur en de daaraan gerelateerde
gevoelens, bij zichzelf oproepen en de zorgzame en richtinggevende aanwezigheid van de primaire
zorgfiguren voelen. De fase van separatie-individuatie is nu voltooid (Verhulst, 2005).
Concrete vertaling naar begeleidingshouding
Bij de zorg aan de baby is het van belang dat de zorgfiguur in interactie treedt met het jonge kind. De
baby probeert immers doorheen zijn gedrag zorg en liefde bij de zorgfiguur uit te lokken. Praten met het
kind, knuffelen en oogcontact maken zijn in deze prille fase al erg belangrijk. De baby zal steeds actiever
deze interacties proberen uit te lokken en al op de leeftijd van 6 weken kan de baby glimlachen naar
mensen, het eerste teken van sociaal gedrag. Doorheen deze interacties zal de baby meer en meer deze
zorgfiguur gaan imiteren. Initieel kan de baby de zorgfiguur niet van zichzelf onderscheiden waardoor er
bij het kind grote onrust kan optreden als de zorgfiguur niet fysiek aanwezig is. Nauwe, fysieke
aanwezigheid en contact met de zorgfiguur geeft de baby een veilig gevoel.
Wanneer het kind de peuterleeftijd bereikt, is het nog steeds vrij egocentrisch ingesteld en erkent enkel
de eigen behoeftes. Het kind wordt steeds zelfstandiger en wil alles “zelf doen”. De zorgfiguur dient
voldoende kansen tot autonomie te installeren maar tegelijk de grenzen en de veiligheid te bewaken. Het
botsen op grenzen kan bij de peuter leiden tot driftbuien en boosheid. De zorgfiguur dient hier echter
consequent te zijn en mag zich niet laten verleiden in extreme toegevingen. In de loop van het 2de
levensjaar leren kinderen meer en meer de behoeften van anderen, wat zich uit in behulpzaam en
genegen gedrag. De positieve reacties van de zorgfiguur op dit gedrag maakt dat de peuter deze
gedragingen meer zal stellen. Het besef dat anderen, en voornamelijk de zorgfiguur, los staan van het
kind, maakt dat het kind wel heftig kan reageren bij vertrek van de zorgfiguur. Daarbij is het van belang
begrip op te brengen voor de gevoelens van het kind maar toch een stevige houding aan te nemen. Tot
slot is het kind geleidelijk aan in staat samen te spelen met volwassenen of andere kinderen.
Wanneer het kind de kleuterleeftijd bereikt, is het in staat fantasie in zijn/haar spel te steken. Het kind
houdt ervan dat de zorgfiguur dit fantasiespel meespeelt. De kleuter zal zich meer en meer identificeren
met de zorgfiguur en zijn gedrag gaan imiteren. De zorgfiguur is dus een belangrijk rolmodel voor het kind
waarbij het steeds beter de sociale omgangsregels leert: “alsjeblief”, “dankjewel”, “hallo”, “tot ziens”,…
Het kind leert steeds beter welke regels in welke sociale situaties toegepast worden. Op de leeftijd van 4
jaar kan het kind op een sociaal aanvaardbare manier omgaan met verwachtingen uit de omgeving. Het
kind gaat tevens naar school, in de kleuterklas zullen de eerste vriendschappen ontstaan.
15
1.1.3
Loyaliteitsontwikkeling
Door de geboorte ontstaat een onverbreekbare band tussen ouder en kind. Nagy spreekt van
existentiële- of zijnsloyaliteit die ouders en kind verbinden door wederzijdse, onuitgesproken rechten en
plichten (Onderwaater, 2003). Het kind heeft van de ouders immers het leven gekregen en de ouders
dragen de verantwoordelijkheid voor het kind. Het kind ontleent zijn existentie aan de ouders en dient
deze trouw te blijven of de relatie nu positief of negatief ervaren wordt. Nagy spreekt in dit opzicht ook
wel van onzichtbare loyaliteit. Daarnaast onderscheidt Nagy tevens de verworven loyaliteit. Deze bestaat
niet zomaar maar is een kwestie van geven en nemen. Het kind heeft het recht op zorg en liefde.
Wanneer ouders dit adequaat beantwoorden, verdienen zij nog meer loyaliteit van het kind, deze wordt
als het ware versterkt. Deze loyaliteit wordt verkregen en heet daarom verworven loyaliteit (Michielsen,
Steenackers & Van Mulligen, 1998). Een kind kan ook een verworven loyaliteit opbouwen t.o.v. andere,
niet-ouderlijke zorgfiguren. De voorwaarde daarbij is echter dat het kind ruimte krijgt voor de existentiële
loyaliteit aan zijn/haar ouders en dat deze door de andere ook gerespecteerd wordt. Door de
zijnsloyaliteit te respecteren, werk je aan de verworven loyaliteit (van Duinen, n.d.).
Een kind kan loyaal zijn aan meerdere belangrijke (zorg)figuren in zijn/haar leven. Wanneer het kind het
gevoel heeft te moeten kiezen tussen personen waaraan hij/zij loyaal is, kan dit leiden tot
loyaliteitsconflicten en gespleten loyaliteit. Deze conflicterende loyaliteiten kunnen leiden tot meer stress
en spanning bij het kind. Wanneer deze lange tijd onopgelost blijven, kan dit negatieve gevolgen hebben
voor het emotionele welzijn van het kind en resulteren in (een verhoging van) gedragsproblemen
(Leathers, 2003; Van den Bergh, Weterings & Schoenmakers, 2011).
De existentiële en verworven loyaliteit vormen samen een voedingsbron voor een veilige hechting.
Wanneer een kind van de ouders wordt gescheiden en geplaatst wordt in een pleeg- of adoptiegezin of
residentiële organisatie, is het belangrijk open te staan voor de oorsprong van het kind en deze te
accepteren. De loyaliteit van het kind naar de ouders moet voldoende ruimte en erkenning krijgen binnen
de nieuwe leef- en/of gezinssituatie van het kind. Het feit dat een kind loyaal kan zijn aan zijn/haar ouders
is een voorwaarde voor hechting aan anderen (van Duinen, n.d.).
Concrete vertaling naar begeleidingshouding
Wanneer het kind wordt opgevangen en opgevoed door andere zorgfiguren dan de ouders en deze
tegemoet komen aan de ontwikkelingsnoden bij het kind, zal het kind ook met deze personen een
loyaliteitsband opbouwen. Desalniettemin zal het kind ook altijd een loyaliteitsgevoel hebben naar
zijn/haar ouders toe. De zorgfiguur dient daarom deze loyaliteit naar de ouders toe te respecteren en
ruimte te geven. De begeleiders of zorgfiguren moeten de oorsprong van het kind accepteren en deze
loyaliteit voldoende erkennen binnen de leefsituatie in de residentiële organisatie. Deze houding moet in
de eerste plaats blijken wanneer er geen rechtstreeks contact is met de ouders door hen aanwezig te
stellen in het leven van het kind. Dit kan door foto’s op te hangen in de slaapkamer, over mama/papa te
laten vertellen of zelf over de ouders te spreken tegen het kind. Ook wanneer de begeleider in
rechtstreeks contact staat met de ouders in aanwezigheid van het kind, dient deze houding van acceptatie
en erkenning voor de relatie tussen het kind en de ouders zichtbaar en duidelijk te zijn. Deze houding van
begeleiders dient als voorwaarde voor de opbouw van een hechtingsrelatie tussen hem/haar en het kind.
1.1.4
Cognitieve en spraak- taalontwikkeling
De cognitieve of verstandelijke ontwikkeling bestaat uit het denken, verwerken van kennis, waarnemen,
bewustzijn, concentratie, fantasie, taalverwerking en –productie en het geheugen. De cognitieve
ontwikkeling gebeurt dus in de hersenen.
16
Jean Piaget, ontwikkelingspsycholoog, heeft de cognitieve ontwikkeling onderverdeeld in 4 grote fases
(Verheij & van Doorn, 2008):

Het sensori-motorische stadium (0 tot 2 jaar): het kind reageert en handelt voornamelijk
op sensorische/zintuiglijke indrukken met zijn/haar motoriek. Voor het kind bestaan enkel
de dingen die het kan zien. Doorheen interacties met de omgeving leert het kind meer en
meer onderscheid maken tussen zichzelf en de omgeving.

Het pre-operationele stadium (2 – 7 jaar): het denken van het kind wordt minder
egocentrisch en hij/zij kan zaken vanuit verschillende opzichten bekijken. Aanvankelijk is
het denken onlogisch en onsystematisch. Naarmate het kind ouder wordt, is het wel meer
en meer in staat logisch en systematisch te denken en te redeneren. Tijdens deze fase staan
volgende fenomenen centraal:
o Egocentrisme: het kind is gecentreerd rond zijn eigen persoon en is nog niet in
staat zich in het perspectief van anderen te verplaatsen
o Animisme: het kind heeft de neiging niet-levende dingen als levend te beschouwen
o Realisme: het kind heeft de neiging dromen en gedachten als werkelijkheid te
beschouwen
o Artificialisme: het kind heeft de veronderstelling dat alles door de mens gemaakt is
(vb. bergen, de zee,…)

Het concreet-operationele stadium (7 tot 11 jaar): het kind verlaat meer en meer zijn
egocentrisch standpunt en is in staat logische verbanden te zien maar heeft nog steeds
nood aan concreet materiaal

Het formeel-operationele stadium (vanaf 12 jaar): het kind is in staat tot abstract
redeneren en hypothetisch denken
De cognitieve ontwikkeling verloopt niet bij alle kinderen mooi evenredig of gelijk. Het komt voor dat een
kind op een bepaald domein sneller ontwikkelt dan op een ander domein of dat een zeker
ontwikkelingsdomein bij kind A sneller evolueert dan bij kind B. Deze kleine afwijkingen in acht genomen,
volgt de cognitieve ontwikkeling over het algemeen een vast patroon. Deze normatieve ontwikkeling van
de verstandelijke vermogens wordt in wat volgt besproken voor de baby- peuter en kleuter leeftijd.
Baby
In de eerste twee levensmaanden reageert de baby voornamelijk vanuit zijn/haar behoeften. Het jonge
kind kan wel reageren op situaties d.m.v. reflexen. Deze acties zijn dus nog niet bewust of doelgericht. Het
is door de regelmatige herhaling van deze reflexen dat de baby rond het derde levensjaar leert uit zichzelf
te bewegen. Het levert hem namelijk iets op als hij zijn hoofd optilt: het kind kan meer zien wat er
rondom hem/haar gebeurt. De baby leert, in interactie met de omgeving en zorgfiguren, al snel dat taal
hem/haar ook iets oplevert en dat er iets te gebeuren staat (voeding, bad, propere luier,…). Rond deze
leeftijd is de baby reeds in staat bewust in de richting te kijken van diegene die tegen hem/haar praat.
Wanneer de baby tussen 4 en 6 maanden oud is, leert hij/zij meer en meer de ‘oorzaak-gevolg’ cyclus. Het
kind leert o.a. dat er iemand komt als het huilt, dat er geluid komt als het met zijn rammelaar schudt of
dat er muziek komt als het met zijn speelgoed speelt. Het is in deze fase van belang dat het kind
speelgoed aangereikt krijgt dat geluid maakt of beweegt wanneer hij/zij hier iets mee doet.
17
Ook de taalontwikkeling komt stilaan op gang, het kind begint geluidjes te produceren en te brabbelen.
De herhaling van dit gebrabbel wordt gestimuleerd door reacties van de zorgfiguren waardoor deze prille
taalproductie bij de baby verder uitgedaagd wordt en kan ontwikkelen.
Op de leeftijd van 7 maanden kan de baby acties ondernemen waar hij tevoren over heeft nagedacht,
zijn/haar acties worden dus doelgericht. Het kind weet immers dat zijn/haar actie een gevolg kent. Rond 8
maanden ontstaat bij de baby het ‘abstracte denken’. Het kind realiseert zich dat iets wat het niet kan
zien, er toch kan zijn. Piaget benoemt dit met ‘objectpermanentie’. Ook de taal ontwikkelt verder.
Wanneer de zorgfiguur spreekt luistert de baby en probeert deze gesproken taal te verwerken. Wanneer
de zorgfiguur stopt met praten, brabbelt de baby terug. De eerste ‘gesprekken’ zijn al snel een feit en
vormen de basis voor de latere communicatievaardigheden.
Wanneer de baby tussen 10 en 12 maanden oud is, kan het kind onderscheid maken tussen de vaste
zorgfiguren en een vreemde, hij/zij kan hierbij duidelijk de voorkeur voor zijn/haar verzorgers laten
blijken. Tezelfdertijd krijgt het brabbelen steeds meer vorm en zijn de eerste woordjes een feit. Deze
worden door de zorgfiguren enthousiast beloond waardoor het kind meer en vaker geneigd zal zijn deze
klankcombinaties opnieuw te produceren. Doordat de verzorgers voorlezen aan het kind en blijven
communiceren, leert de baby snel nieuwe woordenschat bij en begint ook met het produceren van tweewoordzinnen.
Peuter
De peuter kan kruipen of lopen waardoor het de leefwereld kan exploreren. Tussen de leeftijd van 1 en 2
jaar maakt de peuter een serieuze groeisprong door wat de cognitieve ontwikkeling betreft. Het geheugen
en de hersenen van het kind groeien maximaal en er wordt dagelijks nieuwe informatie aan toegevoegd.
Ook het verwerkingsproces gaat steeds sneller. Het kind is op deze leeftijd ook in staat het mentale beeld
van zijn voornaamste zorgfiguren vast te houden wanneer deze niet in de directe omgeving aanwezig zijn.
De peuter leert zijn zorgfiguren te herkennen wanneer hij terug met hen verenigd wordt. Het kind is op
deze leeftijd tevens in staat te fantaseren waardoor realiteit en fictie vaak worden verward.
De peuter leert dat elk voorwerp of persoon een naam heeft, zijn taalbegrip komt stilaan tot ontwikkeling.
Het kind is op deze leeftijd ook in staat korte zinnen te verstaan en tracht meer en meer woorden na te
zeggen. Rond het tweede levensjaar kan het kind zich uitdrukken a.d.h.v. twee- tot driewoordzinnen.
Vanaf 2 jaar neemt het taalbegrip en de woordenschat enorm toe. In deze periode leren peuters praten
met drie- tot vijfwoordzinnen. Het is erg belangrijk dat deze ontwikkeling verder gestimuleerd wordt op
een speelse manier. Daarnaast leren peuters ook liegen, ze ontdekken de macht die ze kunnen uitoefenen
over taal. Door te liegen kan het kind zich ontdoen van een bepaalde situatie of gebeurtenis. Ze weten
immers al goed dat stout gedrag een negatief gevolg kent. Door het kind te belonen wanneer het een
eerlijk antwoord geeft, leert hij/zij later wel eerlijk zijn. Het is ook in deze periode dat het kind begint zijn
fantasie te gebruiken, een plastiek koffietasje wordt een hoedje, een blokje uit de blokkendoos wordt een
vliegtuig… De ontwikkeling van fantasie bij het jonge kind is erg belangrijk. Het geeft het kind namelijk de
gelegenheid zich in te leven in een bepaalde situatie.
Kleuter
Vanaf de kleuterleeftijd, het kind is nu 3 à 4 jaar, maakt de cognitieve ontwikkeling opnieuw een serieuze
sprong. Ze leren de taal beheersen, ontwikkelen inzicht en probleem-oplossingsvaardigheden. Ook hun
geheugencapaciteit en hun kennis nemen meer en meer toe. Het kind neemt allerlei zaken in de
omgeving waar en kan hierover nadenken. Kleuters begrijpen heel goed dat ze iemand pijn kunnen doen
of verdrietig kunnen maken. Hun fantasie en inlevingsvermogen nemen ook toe. Kleuters vinden het
18
bijvoorbeeld erg fijn om rollenspellen te spelen. Daarnaast wordt hun concentratie ook steeds beter maar
is nog niet voldoende ontwikkeld om lang met éénzelfde activiteit bezig te zijn. Op de leeftijd van 5 jaar
wordt de concentratie wel steeds beter alsook het waarneming- en verwerkingsvermogen. De fantasie
wordt tevens versterkt en kleuters kunnen vaak een denkbeeldig huisdier of auto bezitten. Het kind leert
op deze manier zich in te beelden hoe het is om iets te bezitten.
Het is ook rond de leeftijd van 5 jaar dat het kind spreekt in vijf- tot zevenwoordzinnen waarbij
voorzetsels en lidwoorden correct gebruikt worden. De taalontwikkeling loopt nog verder totdat het kind
een jaar of 7 is, de basis voor zijn communicatieve vaardigheden en taalbegrip zijn hierbij gelegd. Vanaf de
leeftijd van 6 à 7 jaar wordt ook sociaal contact steeds belangrijker voor het kind, de eerste
vriendschappen worden gebouwd en het kind leert samenwerken. Dit stimuleert als het ware het ganse
denkproces. Het is dan ook logisch dat de cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling nauw
samenhangen.
Concrete vertaling naar begeleidingshouding
Voor de taalontwikkeling is het erg belangrijk dat de zorgfiguur in interactie treedt met het kind en op het
gedrag reageert, bijvoorbeeld ook op het gebrabbel van een baby. De reacties die de baby op deze
geluidjes krijgt, zal hem/haar stimuleren om dit gedrag meer te stellen. Ook voorlezen en het verwoorden
van de eigen acties en het eigen gedrag zal de taalontwikkeling bij jonge kinderen een enorme boost
geven. Om de cognitieve ontwikkeling bij jonge kinderen te stimuleren is aanvankelijk actie-reactie
speelgoed een goede keuze. Later zijn ook puzzels, vormsorteerders, memory-spelletjes,… ideaal om
samen met het kind te spelen. Zowel de cognitieve als de taalontwikkeling worden best gestimuleerd
doorheen spel. Het meegaan in en aanmoedigen van fantasie- en rollenspellen met het kind is dan ook
erg belangrijk. De zorgfiguur dient er natuurlijk wel rekening mee te houden dat jonge kinderen zich maar
beperkte tijd op éénzelfde activiteit kunnen concentreren of met een spelletje kunnen bezig zijn.
1.1.5
Sensomotorische ontwikkeling
De sensomotorische ontwikkeling is het samenspel van de zintuiglijke- en motorische ontwikkeling. Deze
twee kunnen eigenlijk niet los van elkaar gezien worden want elke sensorische prikkel lokt een motorische
reactie uit. Om deze ontwikkeling zo volledig mogelijk te beschrijven, bespreken we de zintuiglijke- en
motorische ontwikkeling hier wel apart (K&P opleidingen: motorische ontwikkeling, n.d; K&P opleidingen:
zintuiglijke ontwikkeling, n.d.).
Motorische ontwikkeling
Reflexen
Vanaf de geboorte is de baby voorzien van een aantal primitieve reflexen. Zo kan de baby vlak na de
geboorte in buiklig al zelf zijn hoofd omdraaien, dit noemen we de overlevingsreflex. Daarnaast kennen
we ook de zuigreflex bij het kind waardoor de pasgeborene in staat is voeding op te nemen. De grijpreflex
bij de baby maakt dat het dingen kan grijpen en kan blijven vasthouden. Deze reflexen verdwijnen
mettertijd, enkel de oogreflex blijft bewaard. Dit is de reflex die maakt dat we met de ogen knipperen
wanneer het oog wordt aangeraakt.
Automatische bewegingen
Automatische bewegingen zijn bewegingen die het kind moet beheersen om later bewegingspatronen te
kunnen leren. Deze bewegingen zijn dan wel automatisch, toch moeten ze gestimuleerd en geoefend
worden, door het kind van jongs af aan in allerlei houdingen te laten bewegen. We onderscheiden
volgende automatische bewegingen:
19




De oprichtreactie: het hoofd zal steeds zorgen dat het weer recht boven de romp komt, ongeacht
in welke houding het lichaam is. Hoofdbalans is hierbij een belangrijke vaardigheid die het kind
moet leren beheersen.
De evenwichtsreactie: deze reactie treedt automatisch op wanneer de baby het evenwicht
verliest. Dit reactievermogen is een belangrijke voorwaarde voor het kind om steeds moeilijkere
vaardigheden te proberen en hieromtrent vertrouwen op te bouwen.
De steunreactie: de jonge baby zal zijn benen uitstrekken wanneer de voetzool wordt aangeraakt.
Hetzelfde gebeurt bij de armen en aanraking van de handpalmen. Deze steunreactie is dé
voorwaarde om te leren kruipen.
De opvangreactie: wanneer men valt zullen de armen automatisch gericht worden zodat het
lichaam opgevangen wordt. Bij kleine kinderen is deze reactie nog onvoldoende ontwikkeld. Het
beheersen van de steunreactie is de voornaamste voorwaarde voor de ontwikkeling van de
opvangreactie.
Bewuste bewegingspatronen
Vanaf de vierde levensmaand kan een baby zich bewust beginnen te bewegen. Hiervoor moet uiteraard
de juiste basis gelegd worden (automatische bewegingen). Zowel de houding als de beweging staan onder
constante controle van de zintuigen. Zo voeren de spieren de opdrachten uit die hen door het
zenuwstelsel bereiken.
Mijlpalen
Rond 6 maanden is de baby in staat zijn hoofd te stabiliseren. Het beheersen van de oprichtreactie is
hierbij een voorwaarde. Deze mijlpaal is van belang omdat dit de basis vormt voor de verdere
ontwikkeling van het lichaam.
Bij 7 maanden kan de baby de ledematen strekken wanneer het op de buik ligt. Naar het einde van de
zwangerschap toe heeft de baby in de baarmoeder nog maar een beperkte ruimte waardoor het een
gebogen houding gaat aannemen. Op deze manier oefent de baby zijn buigspieren en dit is belangrijk als
het kind, eenmaal geboren, te maken krijgt met de zwaartekracht. Het oefenen van een gestrekte
houding gebeurt in buiklig omdat het kindje dan tegen de zwaartekracht in ligt. Wanneer de buig- en de
strekspieren voldoende geoefend worden, ontstaat er een balans tussen de twee wat dan weer een
voorwaarde is voor de ontwikkeling van evenwicht en coördinatie tussen meerdere spiergroepen. Als
baby’s het strekken van de romp tegen de zwaartekracht in goed onder de knie hebben, kan het kind
leren rollen.
Vanaf de geboorte ontwikkelt ook de oog-handcoördinatie bij de baby. Aanvankelijk zwaait de baby met
zijn handjes in de lucht tot het een voorwerp tegenkomt. Doorheen de grijpreflex kan hij/zij dit voorwerp
vasthouden en naar de mond brengen om het voorwerp af te tasten. Later, wanneer het kind de
oprichtreactie en de hoofdbalans beheerst, kan het zijn ogen fixeren en zich op zaken concentreren
waardoor het beter in staat zal zijn met beide handen de mond – de eerste tastervaring van de baby- te
kunnen vinden. Dit is een belangrijke voorwaarde voor een goede ontwikkeling van de ooghandcoördinatie. De oog-handcoördinatie stimuleert het samenwerken van de ogen waardoor het kind
diepte-inzicht ontwikkelt en leert afstand in te schatten.
Vanaf ongeveer 8 à 9 maanden leren baby’s kruipen. Door middel van de steunreactie duwen ze zich met
handen en knieën omhoog tot ze in kruiphouding komen. Om dit mogelijk te maken moet het kind dus in
staat zijn tot een volledige strekking te komen en tegen de zwaartekracht in te bewegen. Kruipen is
belangrijk voor de verdere ontwikkeling van het evenwicht en stabiliteit, de coördinatie, spierversterking,
20
oriëntatie, oog-handcoördinatie en het is goed voor de conditie van de baby. Daarnaast stimuleert het
tevens de cognitieve- en de emotionele ontwikkeling.
Rond de 9de à 10de levensmaand kan het kind van in kruiphouding op zijn billen gaan zitten. Hij moet dan
wel reeds ervaren hebben wat ‘zitten’ inhoudt. Het kind moet hiervoor al een goed evenwichtsgevoel
ontwikkeld hebben.
Tussen de 10 maanden en het eerste levensjaar gaat het kind stilaan rechtstaan. Het doet dit door op zijn
knieën te staan en 1 been voor zich te zetten. Het kind trekt zich dan met de armen omhoog. Vanuit deze
standhouding krijgt het kind een heel nieuw beeld over de wereld en zet het de prille exploratie verder.
Ook voor de emotionele- en cognitieve ontwikkeling opent dit nieuwe deuren.
Vanaf ongeveer 15 maanden zal het kind in staat zijn de eerste pasjes te nemen. Het kind heeft hierbij een
dynamische balans nodig waardoor het tijdens het lopen in evenwicht blijft alsook een zeker ritmegevoel.
Gedurende de peuterleeftijd zijn kinderen voornamelijk gericht op grof-motorische activiteiten. Voor
bezigheden die meer aanspraak doen op de fijne motoriek, kunnen peuters vaak het geduld nog niet
opbrengen. Vanaf de leeftijd van 2 jaar gaan ze wel met grote sprongen vooruit op dit gebied en rond de
leeftijd van 3 jaar kunnen kinderen vaak knippen, plakken, vouwen, tekenen, verven,…
Op de kleuterleeftijd zijn kinderen in staat de pengreep aan te leren omdat ze meer en meer
handbewegingen kunnen maken vanuit de pols en de vingers i.p.v. met hun hele hand. Ze krijgen meer
handcontrole en kunnen zaken leren zoals veters knopen en de knoopjes van de jas dichtdoen. Ook de
grove motoriek wordt steeds meer op punt gesteld en ook de oog-handcoördinatie en het evenwicht
verbeteren aanzienlijk. Het is tevens rond deze leeftijd dat kinderen een voorkeurskant ontwikkelen en
rechts- of linkshandig worden.
Sensorische ontwikkeling
De ontwikkeling van de zintuigen vindt grotendeels plaats gedurende het eerste levensjaar van het kind.
In wat volgt bespreken we de verschillende zintuigen en de voornaamste ontwikkeling ervan gedurende
de babyleeftijd (Kind & Gezin, n.d).
Voelen
Het kind maakt het meest contact met de omgeving via de huid. De baby voelt warmte, koude, en of iets
zacht of hard is. Hij/zij vertoont duidelijk voorkeur voor het warme en het zachte. De baby is erg gevoelig
voor aanrakingen en geniet ervan wanneer het wordt opgepakt, vastgehouden, geknuffeld en gezoend.
Het kind kan ook beweging ervaren, vandaar dat het enorm tot rust komt wanneer het zachtjes heen en
weer gewiegd wordt. Aanrakingen van anderen stimuleren de tastzin van de baby enorm, er kan dus nooit
teveel lichamelijk contact zijn.
In de babyperiode zal het kind vooral ook zijn mond gebruiken om voorwerpen te ontdekken. De lippen
en de tong zijn dan ook erg tastgevoelig. Later leren kinderen deze gewoonte af.
Horen
Al van in de baarmoeder kan het kind geluiden horen zoals de stem van de moeder, luide muziek en zang.
De geluiden die het in baarmoeder hoort, zal hij/zij herkennen na de geboorte.
De eerste uren hoort een baby niets omdat er nog vruchtwater achter het trommelvlies zit. Op dag 2
hoort de baby al wat beter: hij schrikt van luide en plotse geluiden en wordt rustig bij kalme, ritmische
tonen. Vanaf dag 3 reageert de baby op de stem van mama. Het kind reageert beter op geluid dan op
dingen die het ziet want het gehoor is vlak na de geboorte beter ontwikkeld dan het zicht.
21
Tussen 0 en 3 maanden leert het kind bepaalde geluiden beter te herkennen. Hoge geluiden hoort hij/zij
beter dan lage geluiden waardoor het beter zal reageren op hoge tonen of stemmen. Tussen 0 en 6
maanden leert het kind louter op het gehoor de bron van het geluid te vinden en vanaf 6 maanden
kunnen de meeste kinderen zonder zoeken of aarzelen weten waar een geluid vandaan komt.
Het kind krijgt vanaf nu meer en meer belangstelling voor verschillende soorten geluiden. Daarnaast
beseft het kind dat het met speelgoed, bestek, boeken, e.d. zelf geluid kan maken wanneer hij/zij deze
materialen op de grond gooit. Het kind beseft meer en meer de oorzaak-gevolg cyclus. Speelgoed dat
geluid maakt wanneer hij/zij ermee rammelt of er op drukt, is dus voor de baby erg fascinerend.
Het gehoor van kinderen is veel gevoeliger dan dat van volwassenen. Het is dus noodzakelijk het gehoor
van jonge kinderen te beschermen wanneer ze in een lawaaierige omgeving vertoeven.
Zien
Een pasgeboren baby merkt het verschil tussen licht en donker maar ziet wel nog wazig. Als het licht niet
te fel is, draait een baby zich in de richting van het licht. Een pasgeborene ziet alles beter van dichtbij. Na
een week ziet de baby zaken die ongeveer op 20 centimeter van zijn gezicht zijn het best. Wanneer het
kind wakker is, zoekt het naar iets interessant om de blik naar te richten. Bij een groot verschil in contrast
richt hij/zij zich afwisselend naar de donkere en lichtere plekken. De baby vindt het ook boeiend zijn
aandacht te richten op grote, opvallende voorwerpen die traag bewegen. Hij/zij kan nog geen
onderscheid maken in kleuren. Het menselijk gezicht is wel erg boeiend om naar te kijken, er is namelijk
een groot contrast tussen het donkere gedeelte van de ogen en de huid die een duidelijk lichtere kleur
heeft. Dit helpt de baby ook om oogcontact te leren maken.
Na ongeveer een maand kan de baby de kleur rood zien. Een week later kan het ook blauw, groen en geel
onderscheiden. De baby toont de meeste belangstelling voor de zuivere basiskleuren en minder voor
mengvormen of pasteltinten. Deze brengen de baby echter wel meer tot rust dan een felle basiskleur
zoals rood of geel.
Aangezien er nog geen samenwerking is tussen beide ogen kan een baby soms behoorlijk scheel kijken.
Dit verdwijnt meestal rond de 4 à 6 maanden. Wanneer de baby ongeveer 3 maanden oud is kan het
voorwerpen zien zowel dichtbij als veraf, details kan het echter nog niet waarnemen. Het kind kan ook
blijven kijken naar mensen die door de kamer wandelen en volgt deze met de ogen. Bij 3 à 4 maanden kan
het zijn hoofd draaien om de persoon of voorwerp beter te kunnen zien. Rond 5 à 6 maanden is het kind
in staat snel bewegende voorwerpen met de ogen te volgen. Naarmate hij/zij ouder wordt, ontwikkelt het
scherptezicht geleidelijk aan verder en op de leeftijd van 6 maanden is het zicht volledig ontwikkeld.
Proeven
Een pasgeboren baby heeft een uitgesproken voorkeur voor zoete smaken. Bittere, zure en zoute smaken
kunnen hem minder bekoren. Een baby zal echter de meeste voeding die het krijgt zonder problemen
opeten. Een echte voorkeur voor bepaalde smaken ontwikkelt zich pas vanaf de leeftijd van 18 maanden.
Wanneer een kind iets niet wil eten is het belangrijk dit later opnieuw aan te bieden en er niet te snel van
uit te gaan dat het kind het niet lust. Om werkelijk te kunnen uitmaken of een kind een bepaalde soort
voeding niet lust, zou hij/zij het zo’n 10 keer geproefd moeten hebben.
Tussen de 3 en de 6 jaar worden de voorkeuren van het kind wat betreft smaken steeds meer
standvastiger.
Ruiken
Na de geboorte kan de baby al verschillende geuren onderscheiden. Zo herkent een baby van een week
oud de geur van de moeder en kan het verschil ruiken tussen de moeder en een andere vrouw. Het kind
gebruikt tevens het reukvermogen om de borst van moeder te zoeken.
22
Net zoals de baby een voorkeur heeft voor zoete smaken, gaat de voorkeur ook duidelijk uit naar zoete
geuren. Deze twee hangen dan ook samen. Geuren blijven invloedrijk gedurende de eerste levensjaren
van een kind.
Concrete vertaling naar begeleidingshouding
Om de sensomotoriek bij het kind te stimuleren wordt best gebruik gemaakt van verschillende soorten
spelmateriaal. Erg belangrijk zijn spelletjes met muziek, beweging en kleuren. Ook speelgoed dat
vervaardigd is uit verschillende materialen, is voor het kind erg leerrijk (houten blokken, pluchen
teddybeer, plastieken rammelaar,…). Via knutsel- en crea momentjes (kleuren, parels rijgen, knippen,
scheuren, verven,…) wordt de sensomotorische ontwikkeling ook enorm gestimuleerd. Kinderen vinden
het daarnaast erg leuk om bewegingsspelletjes te spelen zoals dansen, springen, met de bal spelen,…
Op vlak van eten speelt de sensoriek ook een grote rol. Aanvankelijk heeft het jonge kind nog geen
uitgesproken voorkeuren voor bepaalde smaken. Wanneer het kind iets niet wil eten, is het belangrijk dat
de zorgfiguur dit toch nog een aantal keren aanbiedt en er niet te snel van uitgaat dat het kind iets niet
lust. Zoals ze ook wel zeggen: een kind moet LEREN eten.
1.1.6
Overzicht mijlpalen in de kindontwikkeling
We sluiten dit hoofdstuk af met een overzichtelijk schema waarbij de belangrijkste mijlpalen in de
ontwikkeling van het jonge kind worden voorgesteld in Tabel 1.
Tabel 1. Developmental Milestone Chart (University of Washington, n.d.).
23
24
25
1.2 Risicofactoren voor de kindontwikkeling
De ontwikkeling van kinderen verloopt gefaseerd en dynamisch. Zo wordt het kind in bepaalde
leeftijdsperioden geconfronteerd met specifieke ontwikkelingsopgaven. Wanneer een bepaalde
ontwikkelingsopgave adequaat wordt doorlopen, versterkt dit het ontwikkelingsverloop van de volgende
opgaven. De basis voor de vaardigheden die kinderen nodig hebben om deze ontwikkelingsopgaven te
volbrengen, wordt al vroeg in de ontwikkeling gelegd. Daarbij vormen een ondersteunende omgeving en
de kwaliteit van de sociale interacties met de primaire zorgfiguur een belangrijk fundament (Meij, 2011).
Wanneer een kind er niet in slaagt adequaat een bepaalde ontwikkelingsopgave te doorlopen, wordt de
kans op problemen in het ontwikkelingsverloop groter. Het is echter niet zo dat een opgelopen
achterstand in de ontwikkeling niet meer kan worden hersteld. Wanneer het kind terecht komt in een
meer (pedagogische) aangepaste omgeving kunnen de benodigde vaardigheden ook op latere leeftijd nog
aangeleerd worden. Het is echter wel zo dat hoe ouder het kind wordt, hoe moeilijker dit proces zal
verlopen (Daamen, 2014).
Zowel factoren uit de omgeving als factoren bij het jonge kind zelf kunnen het ontwikkelingsverloop
beïnvloeden, dit kan zowel in positieve als in negatieve zin zijn. Onder kindfactoren verstaan we o.a. het
temperament, de intelligentie, fysieke mogelijkheden,… Onder omgevingsfactoren vallen o.a. de
gezinssituatie, het opvoedingsgedrag van de ouders, sociaal-economische status, de woonbuurt,… (Meij,
2011).
Het risico op ontwikkelingsproblemen wordt groter naarmate er meer risicofactoren in het spel zijn. Men
toonde aan dat het hierbij dus vooral gaat om het aantal risicofactoren en niet zozeer over de combinatie
van (bepaalde) risicofactoren (Hermans, 2001; Van den Broek et. al., 2012). In onderstaande tabel (Tabel
2) wordt een overzicht gegeven, per leeftijdsperiode, van de ontwikkelingsopgaven bij het kind en de
bijhorende opvoedingsopgaven bij de primaire zorgfiguren. Er wordt tevens een opsomming gemaakt van
mogelijke ontwikkelingsproblemen bij een inadequate afstemming tussen de behoeften van het kind en
het antwoord vanuit de omgeving.
26
Tabel 2. Overzicht van ontwikkelingsopgaven, opvoedingsopgaven en veel voorkomende ‘normale’ en ernstige problemen (Van Yperen, 2009)
27
1.2.1
Multiproblem gezinnen
We zien dat kinderen die in aanraking komen met Bijzondere Jeugdzorg zich vaak in situaties bevinden
waarbij het gezin te maken heeft met kansarmoede, partnergeweld, psychiatrische en/of
verslavingsproblematiek bij de ouders of zwakbegaafdheid, beperkte pedagogische vaardigheden van de
zorgfiguren,…
Wanneer een gezin langdurig kampt met een combinatie van sociaaleconomische en psychosociale
problemen spreekt met van multiproblem gezinnen. Deze gezinnen kampen met een verscheidenheid
aan problematieken op uiteenlopende domeinen die complex en verweven zijn. Hierdoor kan ook de
opvoeding van de kinderen in het gedrang komen of niet meer vanzelfsprekend verlopen waardoor de
opvoedingssituatie als perspectiefloos ervaren wordt. We kunnen dan spreken van een problematische
en/of verontrustende opvoedingssituatie (van der Steege, 2010).
Kinderen uit een multiproblemgezin die blootgesteld zijn aan meerdere risicofactoren, hebben aldus een
grotere kans op het ontwikkelen van problemen. Uit onderzoek weten we dat volgende risicofactoren
(omgeving- en kindfactoren) een negatieve invloed uitoefenen op de ontwikkeling van kinderen (Van den
Broek, et al., 2012):
 Sociaal economische status
o Laag opleidingsniveau van de ouders
o (Kans)armoede
o Werkloosheid van de ouders
o Ongunstige buurt
 Gezinssamenstelling en opvoeding
o Alleenstaande ouders
o Tienermoeders
o Behoren tot een etnische minderheid
o Ongunstig opvoedingsgedrag, beperkt pedagogisch inzicht en vaardigheden
o Huiselijk geweld
 Gezondheid en verslaving van de ouders
o Langdurige aandoening of handicap
o Emotionele problemen
o Verslavingsproblematiek (alcohol-, drugs-, of gokverslaving-)
 Gezondheid en temperament van de kinderen
o Langdurige aandoening of handicap
o Zwakbegaafdheid
o Laag geboortegewicht
o Moeilijk temperament
Van den Broek et al. (2012) toonden aan dat een laag inkomen bij de ouders of werkloosheid het risico
verhoogt op opvoedings-, emotionele- en leerproblemen bij kinderen. Ook alleenstaande ouders
vergroten het risico op opvoedingsproblemen bij kinderen. Doordat ouders de zorg en opvoeding niet
kunnen delen met een partner en/of daardoor ook in financiële problemen verkeren, vergroot de druk en
stress bij de alleenstaande ouders waardoor de kwaliteit van het opvoedingsgedrag onder vuur komt te
liggen. De Roos en Bucx (2011) geven aan dat ouders die in zulke kwetsbare omstandigheden verkeren
minder effectieve opvoedingsstrategieën hanteren dan andere ouders. Kinderen met ouder(s) die
langdurig fysiek of psychiatrische ziek zijn, vechten met een verslaving of een handicap hebben vaak taken
binnen het gezin die niet adequaat zijn voor hun ontwikkelingsfase. Doordat de zorgsituatie vaak
28
overbelast wordt, kunnen er problemen ontstaan op fysiek, psychosociaal of emotioneel gebied (Van den
Broek et al., 2012).
1.2.2
Kindermishandeling
Een substantieel deel van kinderen die in een residentiële organisatie terecht komen, hebben een of
andere vorm van kindermishandeling gekend. We verstaan hieronder fysieke of emotionele
verwaarlozing of mishandeling en seksueel grensoverschrijdend gedrag of misbruik ten aanzien van het
kind. Onder deze omstandigheden komt de ontwikkeling van het kind zwaar onder druk te staan. Niet elk
kind ondervindt evenveel schade van de mishandeling, de ernst van de gevolgen is afhankelijk van
(Wolzak & ten Berge, 2008; Vertrouwenscentrum Kindermishandeling, n.d.):
 De ernst van het geweld, verwaarlozing of misbruik op zich
 De leeftijd waarop het begint
 De duur van de feiten
 De emotionele band die het kind heeft met de pleger (hechting)
 Het wel/niet aanwezig zijn van steun uit de omgeving
 Persoonlijkheid van het kind
De gevolgen van kindermishandeling kunnen zicht uiten in fysieke letsels en/of emotionele schade. De
gevolgen kunnen direct merkbaar zijn maar regelmatig blijkt de schade pas later, wanneer het kind de
puberteit of volwassenheid bereikt (Wolzak & ten Berge, 2008).
De mogelijke fysieke schade kan zich uiten in blauwe plekken, in- of uitwendige verwondingen,
botbreuken, hoofdletsels, hersenbeschadiging,… Kinderen die seksueel misbruik hebben geleden, kunnen
letsels oplopen aan de geslachtsorganen of de anus en lopen risico op seksueel overdraagbare ziekten
(Vertrouwenscentrum Kindermishandeling, n.d.). Bij emotioneel verwaarloosde kinderen komen vaak
groeiachterstanden voor wegens een tekort aan ‘emotionele voeding’, ook wel psychogene
groeiachterstand genoemd. Bij verwaarloosde kinderen is ook het risico op problemen in de motorische
ontwikkeling groter.
Elke vorm van kindermishandeling heeft een impact op de psychische belevingswereld van kinderen. De
emotionele schade kenmerkt zich voornamelijk in het verstoorde basisvertrouwen bij het kind. De
buitenwereld kan ervaren worden als vijandig en dit kan de sociale omgang hypothekeren. De emotionele
gevolgen uiten zich voornamelijk in een negatief zelfbeeld en een gevoel van weinig eigenwaarde. De
problemen die kinderen hierdoor krijgen, zijn niet steeds dezelfde. Sommigen vertonen agressief en
antisociaal gedrag terwijl anderen zich net terugtrekken, contact vermijden en angstig kunnen zijn
(Wolzak & ten Berge, 2008).
Kindermishandeling kan aldus ernstige gevolgen hebben voor de ontwikkeling van het kind, en dit zowel
op emotioneel vlak maar ook op vlak van groei, spraak en taal, cognitie en motoriek. Kinderen die reeds
op jonge leeftijd, regelmatig of langdurig, te maken krijgen met mishandeling hebben meer kans om er
ernstige problemen aan over te houden (Wolzak & ten Berge, 2008).
Uit cijfers van Kind & Gezin (kindermishandeling, n.d.)-omtrent de aanmeldingen bij het
Vertrouwenscentrum Kindermishandeling- blijkt dat in 2014 ongeveer 15% van de aanmeldingen kinderen
betrof die jonger waren dan 3 jaar. In het algemeen, en bij benadering, gaat het binnen deze
leeftijdscategorie voornamelijk om meldingen van een risicosituatie (27.5%). Daarnaast wordt in ongeveer
25% van de gevallen melding gemaakt van emotionele verwaarlozing of mishandeling. 20.6% gaat over
meldingen betreffende fysieke verwaarlozing en 16.6% over fysieke mishandeling (Tabel 3).
In vergelijking met de andere leeftijdscategorieën wordt er bij de jongste kinderen opvallend meer
melding gemaakt van lichamelijke verwaarlozing.
29
Tabel 3. Gemelde problematieken naar leeftijd kind (K&G, 2014)
1.2.3
Uithuisplaatsing
Wanneer de ontwikkeling en integriteit van een kind geschaad wordt, dringt een uithuisplaatsing zich
vaak op. Het kind wordt weggehaald uit zijn/haar omgeving om de veiligheid te kunnen waarborgen.
Naast de omstandigheden en gebeurtenissen waarmee een kind voorafgaand aan de plaatsing mee te
kampen heeft gehad, speelt ook de leeftijd waarop het kind uit huis geplaatst wordt, alsook de stabiliteit
van de plaatsing een rol in de mate waarin ontwikkelingsachterstanden en psychische problemen zich
voordoen (Bartelink, 2013). Onderzoek betreffende de effecten van uithuisplaatsing zijn tegenstrijdig.
Sommigen rapporteren positieve resultaten, anderen geen of negatieve resultaten. Berger, Bruch,
Johnson, James & Rubin (2009) tonen in hun onderzoek aan dat het effect van de uithuisplaatsing geen
positief effect heeft op het welzijn van kinderen maar ook geen schadelijke effecten. Wat echter wel
duidelijk is, is dat uithuisgeplaatste kinderen vaak kampen met gedrags- en/of emotionele problemen die
door de uithuisplaatsing op zich niet zomaar verdwijnen (Bartelink, 2013). We weten reeds dat Pleegzorg,
zeker bij jonge kinderen, een eerste te overwegen optie moet zijn. Alle kinderen hebben immers recht om
op te groeien in gezinsverband. Uit onderzoek is tevens bekend dat dit de ontwikkeling van kinderen meer
ten goede komt. Een plaatsing in een pleeggezin is echter niet steeds mogelijk waardoor ook jonge
kinderen meer en meer terecht komen in een residentiële organisatie. Uit een overzichtstudie van
Johnson, Browne & Hamilton-Giachritsis (2006) wordt aangetoond dat vooral jonge kinderen een groter
risico lopen op problemen in hun ontwikkeling wanneer zij verblijven in een residentiële organisatie.
Om positieve effecten na te streven binnen residentiële hulp is het aldus belangrijk dat (Bartelink, 2013):
 Hulpverleners aandacht hebben voor de normale ontwikkeling en deze gericht stimuleren. Ze zijn
adequaat uitgerust om met probleemgedrag om te gaan zonder het alledaags leefklimaat tot
behandeling te verheffen.
 Hulpverleners een veilige omgeving en ondersteunend leefklimaat creëren opdat het kind kan
groeien. Eventueel aanvullende behandeling/hulp wordt (extern) georganiseerd.
 Hulpverleners aandacht hebben voor het kind als individu en niet enkel als deel van de groep.
30

Hulpverleners het gezin van het kind en andere belangrijke netwerk- en contextfiguren betrekken
in de opvoeding en hulpverlening. Ouders blijven mede verantwoordelijk.
Daarnaast is het van belang dat het perspectief en de doelstellingen van de hulpverlening duidelijk en
concreet zijn en zowel de plaats van het kind als de passende aanpak bepalen (Konijn & Van der Steege,
2013).
1.3 Belang van vroegtijdig en preventief ingrijpen
Heckman(2008) stelt dat het belangrijk is zo vroegtijdig mogelijk in te grijpen bij kwetsbare gezinnen door
ouder en kind zo snel mogelijk de nodige ondersteuning te bieden. De risico’s op een achterstand of
stagnatie in de ontwikkeling zijn niet te onderschatten. Heckman toont aan dat investeringen in de vroege
kindertijd op verschillende niveaus renderen. De kinderen ontwikkelen zich beter op cognitief en sociaalemotioneel vlak, behalen betere schoolresultaten en een hogere scholingsgraad, participeren meer op de
arbeidsmarkt en minder in de criminaliteit. Bij de ouders is er een betere kwaliteit van ouderschap,
minder verwaarlozing en misbruik t.a.v. de kinderen en meer participatie aan het maatschappelijke leven.
Heckman stelt dat deze vroege investeringen ook opbrengsten opleveren voor de ganse maatschappij.
Meer werkkrachten met een hogere scholingsgraad in kwalitatieve banen zorgen voor meer
belastinginkomsten en minder uitgaven voor steun, leefloon en werkloosheid. In onderstaande figuur
toont Heckman het terugverdieneffect aan voor investeringen in menselijk kapitaal op verschillende
leeftijden.
Figuur 2. Terugverdieneffect (ROI) voor investeringen in menselijk kapitaal op verschillende leeftijden: opbrengst van één
dollar op diverse leeftijden (Heckman, 2008)
Heel jonge kinderen vormen een specifieke doelgroep binnen het hulpverleningslandschap en brengen
aldus zeer specifieke ontwikkelingsbehoeften met zich mee. Tijdens de vroege kinderjaren gaat hun
ontwikkeling met grote schreden vooruit en dit op vele cruciale domeinen. (Van den Bruel & Stroobants,
2016). Wanneer hun kansen op een optimale ontwikkeling van bij de vroege start worden
gehypothekeerd, vergroot de kans op negatieve en levenslange gevolgen. De prille ontwikkeling is echter
nog erg plastisch waardoor er mits ondersteuning en bijsturing nog heel wat veranderingen mogelijk zijn.
Zo is het van belang reeds in te grijpen wanneer er nog maar sprake is van een zeker risico op een
31
ongunstige ontwikkeling zonder dat er al sprake is van bepaalde problemen of pathologieën. Vroegtijdig
ingrijpen biedt aldus ook vanuit ontwikkelingspsychologisch perspectief voordelen op zowel korte als
lange termijn (Geenen & Corveleyn, 2013).
Dit vroegtijdig ingrijpen dient eerst in de gezin- en thuissituatie zelf te gebeuren a.d.h.v. een
gezinsgerichte, vraaggerichte, empowerende, integrale en geïntegreerde hulpaanpak die gezinnen in hun
thuissituatie sterkt in hun krachten ((Van den Bruel & Stroobants, 2016)). Het is immers een basisrecht
voor ouder en kind om samen te leven. Wanneer het verblijf van het kind in zijn/haar gezin niet langer in
het belang van dit kind dient, kan als laatste redmiddel een uithuisplaatsing overwogen worden. Er moet
hierbij steeds de moeilijke afweging gemaakt worden tussen enerzijds alle kansen om in de thuissituatie
op te groeien te vrijwaren en langs de andere kant niet te laat interveniëren opdat de veiligheid en
ontwikkeling van het jonge kind niet in het gedrag komt (Van den Bruel & Stroobants, 2016).
32
2
Opzet project
2.1 Doelstellingen en acties
2.1.1
Ambitie
Monte Rosa ambieert een passend aanbod en een kwalitatieve residentiële- en gerichte contextwerking
te realiseren voor de doelgroep 0 tot 3 jarigen
2.1.2
Strategische doelstellingen
S1: Monte Rosa wil met dit project de mogelijkheden en beperkingen, het pedagogische en
ontwikkelingspsychologische belang voor het kind, de praktische haalbaarheid op organisatie- en
leefgroepniveau, en de voorwaarden die verbonden zijn bij een residentiële opname van 0-3 jarigen
intensief onderzoeken.
S2: Monte Rosa wil in het kader van dit project relevante praktijkervaring vergaren en zich verdiepen in de
werking met 0 tot 3 jarigen.
2.1.3
Operationele doelstellingen
O1: Op het einde van het projectjaar hebben we kennis van de mogelijkheden, beperkingen,
randvoorwaarden en aandachtspunten die verbonden zijn aan een residentiële opname van 0-3 jarigen
binnen BJB
O2: Op het einde van het projectjaar hebben we een beeld van hoe het ‘meest passende’ aanbod voor 0-3
jarigen er dient uit te zien binnen BJB
O3: Op het einde van het projectjaar is het duidelijk of en hoe Monte Rosa een residentieel, kwaliteitsvol
aanbod kan voorzien voor 0-3 jarigen
O4: Op het einde van het projectjaar heeft Monte Rosa praktijkervaring rond de doelgroep 0-3 verworven
2.1.4
Acties
A1: Pré-project: Telefonische bevraging organisaties
A2: Pré-project: Bezoek aan MMZ Kiosk en Jongerenzorg Zuid-West Vlaanderen
A3: Literatuurstudie
A4: Individuele overlegmomenten met praktijkmedewerkers en experten
A5: Denkdag rond hechting
A6: Bijeenkomst adviesgroep
A7: Interne bevraging bij personeel
A8: Opvolging en bijsturing door stuurgroep
A9: Bezoeken aan organisaties
33
A10: Casus in de praktijk
2.2 Participatie van medewerkers
We streven binnen Monte Rosa een gedragen missie van het project na. We vinden het daarom belangrijk
dat alle medewerkers van Monte Rosa betrokken zijn in de planning en de uitwerking. Bij de officiële start
van het project gaan we na wat de ideeën, meningen en bezorgdheden zijn rond de opname van een jong
kind binnen de organisatie zodat we in de verdere uitvoering rekening kunnen houden met deze
bedenkingen en een gegronde, gezamenlijk gedragen werking hieromtrent kunnen realiseren. De
projectverantwoordelijke gaat tijdens een teamvergadering van elke leefgroep alsook van het logistiek
personeel luisteren naar de ideeën, bezorgdheden en bedenkingen van medewerkers.
Bij de organisatie van de denkdag en de adviesgroep worden de personeelsleden van Monte Rosa ook
intensief uitgenodigd om deel te nemen aan deze overlegmomenten. Zo kunnen we samen met externe
partners ervaringen en ideeën uitwisselen en brainstormen over mogelijkheden en oplossingen.
In februari organiseren we bezoekmomenten waarbij we langsgaan bij organisaties die reeds ervaring en
expertise hebben opgebouwd rond de betreffende doelgroep. Teamcoördinatoren en
leefgroepbegeleiders worden uitgenodigd om hier mede aan deel te nemen. Op die manier willen we
tevens een platform voor hen creëren waar ze ook met hun vragen terecht kunnen.
Daarnaast wordt er tijdens de halfjaarlijkse Algemene Personeelsvergadering ook steeds tijd voorzien om
met alle collega’s te brainstormen rond het project. Er wordt telkens een stand van zaken weergegeven
en een vrij feedbackmoment gepland. Ook aan de hand van casusbesprekingen willen we medewerkers
betrekken en creatief laten nadenken rond de verdere uitwerking van het project.
De betrokkenheid van het beleid op het project is altijd duidelijk aanwezig. De uitwerking van het project
wordt steeds geagendeerd op de vergaderingen van Raad van Bestuur, de commissie kwaliteit van de
Raad van Bestuur en op het Directiecomité van Monte Rosa. De stand van zaken wordt steeds toegelicht
en een feedbackmoment wordt voorzien. Op die manier wordt ook de deskundige inbreng van deze leden
ter harte genomen en verder opgenomen in de uitwerking van het project.
We vinden het belangrijk dat al deze informatie ter harte wordt genomen. We willen deze dan ook goed
in kaart brengen zodat we hier in de uitvoering van het project rekening mee kunnen houden en een
gedragen project kunnen realiseren.
2.3 Succesfactoren
In wat volgt geven we een overzicht van indicaties die noodzakelijk aanwezig dienen te zijn om te slagen
in de opzet van dit project.
Neuzen in dezelfde richting
Om een gedragen project te realiseren dienen de neuzen van alle medewerkers in dezelfde richting te
wijzen. Het is hierbij cruciaal dat het nut en de relevantie zowel op maatschappelijk, organisatie- en
individueel niveau erkend wordt. Onderlinge, heldere communicatie vormt hierbij het uitgangspunt.
Medewerkers dienen voldoende gehoord en ondersteund te worden opdat ze gemotiveerd en betrokken
zijn op de uitvoering van dit project.
Resultaat: Om dit te realiseren werden aanvankelijk alle medewerkers binnen Monte Rosa bevraagd. Er
werd hierbij gepolst naar bedenkingen en zorgen maar ook naar eigen oplossingen en visies. Zowel het
34
begeleidend personeel en de coördinatoren van alle leefgroepen, als de contextbegeleiders en het logistiek
personeel werden betrokken. Doorheen regelmatige feedback rond de stand van zaken van het project
werd iedereen op de hoogte gehouden. Daarnaast werden tevens interne overlegmomenten voorzien
waarbij medewerkers uitgenodigd werden de voortgang van het project van feedback en inzichten te
voorzien. In het algemeen werd de relevantie van het project wel onderkend maar de meningen omtrent
de realisatie in de praktijk liepen soms wel uiteen. Deze visies, meningen en bedenkingen werden
meegenomen in de verdere uitvoering van dit project.
Bereidheid tot delen van ervaring, expertise en good-practice
Om het onderzoeksopzet binnen het project te realiseren zijn we voor een stuk afhankelijk van de
bereidheid van andere organisaties en instanties om hun ervaringen met ons te delen. Op die manier
kunnen we leren van anderen en uitgebreide kennis vergaren rond good-practice en werk- en/of
aandachtspunten. Al deze informatie kan vervolgens de denkpistes rond het meest ideale aanbod voor
jonge kinderen binnen BJB mee vorm geven en bewerkstelligen.
Resultaat: Organisaties en instanties, zowel sectoraal en intersectoraal, toonden vanaf het begin een grote
interesse in het project en waren zeer bereid mee na te denken en te brainstormen over de realisatie
ervan. Ook konden we een bezoekronde organiseren waar we de kans kregen om bij verschillende
residentiële organisaties te gaan luisteren naar hun ervaringen, expertise en good-practice in het werken
met jonge kinderen.
Planmatige en doelgerichte werkwijze
Met steun van de Provincie Vlaams-Brabant kreeg Monte Rosa een projectsubsidie toegekend waarmee
ze gedurende 1 jaar intensief het project ‘Als de start moeilijk is’ kan uitwerken. Gezien de korte
tijdspanne is het belangrijk een goede planning op te stellen en realistische, haalbare doelstellingen te
formuleren (SMART-doelen). Op die manier kan er gericht onderzoek gevoerd worden en kan het project
planmatig uitgevoerd worden.
Resultaat: Er werden initieel concrete doelstellingen geformuleerd van waaruit een concrete, haalbare en
werkbare planning kon voortvloeien. Deze planning werd opgebouwd uit een aantal acties, die we
gedurende dit projectjaar konden ondernemen. Doordat we aanvankelijk het algemene traject voor ogen
hadden, konden we deze acties ook goed op voorhand plannen en uitwerken.
Periodieke evaluatie en bijsturing
De vooropgestelde doelstellingen en planning dienen op regelmatige basis geëvalueerd en bijgestuurd te
worden. Er dient een stuurgroep actief te zijn die deze taak tot zich neemt. Daarnaast dient ook de input
van medewerkers mee vorm te geven aan de projectuitvoering. Hun ideeën en meningen moeten aldus
ook een plaats kennen in de evaluatie en bijsturing van het project.
Resultaat: Bij de start van dit project werd een stuurgroep samengesteld bestaande uit de directeur,
pedagogisch stafmedewerker en projectverantwoordelijke. Zij zaten om de twee weken samen om het
verloop van het project op te volgen en bij te sturen. De input van medewerkers werd vergaard doorheen
alledaagse contacten, team- en personeelsvergaderingen.
2.4 Communicatieplan
Een goede en heldere communicatie is cruciaal voor de soepele voortgang van het project. Daarom
installeren we verschillende communicatiemomenten die enerzijds tot doel hebben periodieke evaluatie
35
en bijsturing te realiseren en anderzijds tot doel hebben een verscheidenheid aan informatie te vergaren
en de publiciteit van het project te bewerkstelligen.
2.4.1
Communicatie i.f.v. periodieke evaluatie en bijsturing
Interne stuurgroep
De interne stuurgroep -bestaande uit de directie, pedagogisch stafmedewerker en
projectverantwoordelijke- komen om de 14 dagen samen om de vordering van het project te bespreken,
de korte- en langetermijnplanning te evalueren en bij te sturen alsook concrete afspraken te maken
betreffende de verdere uitvoering van het project.
Teamvergaderingen
De projectverantwoordelijke woont aanvankelijk de teamvergadering van de verschillende groepen bij om
het startproces van het project te bespreken alsook de ideeën, meningen en bedenkingen van
medewerkers in kaart te brengen.
Algemene Personeelsvergadering
Tijdens de halfjaarlijkse APV geeft de projectverantwoordelijke een stand van zaken van het project en
organiseert zij een feedback- en brainstorm moment met alle medewerkers binnen Monte Rosa om op
die manier de uitvoering van het project verder vorm te geven.
Beleidsorganen
Het project wordt op elk beleidsorgaan geagendeerd en de feedback en de aanvullingen vanuit de Raad
van Bestuur en het Directiecomité worden meegenomen in de uitwerking van het project.
Adviesgroep
Bij de start van het project wordt er een adviesgroep georganiseerd waarbij verschillende organisaties en
instanties, die betrokken zijn op de doelgroep 0-3 jarigen, uitgenodigd worden om te brainstormen over
de inhoud en verloop van het project. Indien nodig en wenselijk wordt deze adviesgroep ook op een later
tijdstip nog georganiseerd.
2.4.2
Communicatie i.f.v. informatievergaring en publiciteit
Individuele overlegmomenten
Doorheen het projectjaar worden overlegmomenten georganiseerd bij verschillende organisaties en
instanties die betrokken zijn op de doelgroep 0-3 jarigen. Hierbij verzamelt de projectverantwoordelijke
uiteenlopende en relevante informatie en ervaringen die nuttig en bruikbaar zijn voor de uitvoering van
het project. Daarnaast willen we doorheen deze overlegmomenten de bekendheid van het project
verspreiden zowel binnen als buiten de eigen sector.
Denkdag rond hechting
Al van bij de aanvang van het project werd de grote bezorgdheid betreffende de hechtingsontwikkeling bij
zulke jonge kinderen in residentiële jeugdhulp duidelijk. We organiseren daarom een denkdag rond dit
thema waarbij zowel theoretische- als praktijkexperten uitgenodigd worden om hieromtrent verder na te
denken en relevante kennis en ervaringen te delen.
36
Bezoekronde
In februari plannen we een bezoekronde aan organisaties binnen Bijzondere Jeugdzorg die al (beperkte)
ervaring hebben rond de opname van 0-3 jarigen in residentiële leefgroepen. Op die manier willen we
onze vragen en bedenkingen toetsen aan de praktijkervaring en kennis die deze organisaties al hebben
opgebouwd om zo de voortgang en de richting van het project te verduidelijken.
Voorafgaand aan de officiële start van het project werden al bezoekmomenten georganiseerd bij collegaorganisaties. Bij de uitwerking van het project wordt ook deze informatie maximaal geïntegreerd.
Infovoormiddag projectvoorstelling
Op het einde van het projectjaar plannen we een infovoormiddag waarbij alle medewerkers,
geïnteresseerden en partners uitgenodigd worden. We presenteren hier het traject dat het project het
afgelopen jaar gevolgd heeft en bespreken de resultaten, bedenkingen en aandachtspunten.
37
3
Verloop project
Het project kende zijn officiële start op 1 september 2015 en loopt ten einde op 31 augustus 2016. In wat
volgt beschrijven we het parcours dat we afgelegd hebben gedurende dit projectjaar. We geven eerst een
kort overzicht van de jaarplanning waarna we de uitwerking van dit project beschrijven a.d.h.v. een begin,
midden en eindfase waarin we de belangrijkste topics wat nader toelichten.
3.1 Overzicht jaarplanning
September t.e.m. december (2015)
 Omgevingsanalyse en literatuurstudie
 Doelgroep in kaart brengen
 Overlegmomenten i.f.v. informatievergaring
 Adviesgroep (16/10/2015)
 APV (22/10/2015)
 Denkdag hechting (13/11/2015)
 Schriftelijke verwerking van contacten en overlegmomenten
Januari t.e.m. april (2016)
 Literatuurstudie
 Start schriftelijke uitwerking projectstudie
 Planning en voorbereiding bezoekronde
 Bezoeken aan organisaties die 0-3 jarigen begeleiden in hun residentiële werking (februari 2016)
 Schriftelijke verwerking van bezoeken
 APV (8/3/2016)
Mei t.e.m. augustus (2016)
 Praktijkwerk in leefgroep en contextbegeleiding
 Projectrapport verder uitschrijven
 Opstellen en uitwerken van visietekst
 Opstellen van praktisch draaiboek
 Projectvoorstelling
Permanent
 Schriftelijke verwerking van contacten en overlegmomenten
 Schriftelijke verwerking visie en draaiboek
 Schriftelijke verwerking projectrapport
 Informatievergaring
 Verslaggeving aan directie en collega’s
 Overlegmomenten
 Evaluatie en bijsturing
3.2 Beginfase
We gaan van start met de verheldering van de doelgroep (1) die we met dit project trachten te bereiken.
We achten het noodzakelijk deze groep van jonge kinderen scherp te stellen opdat deze inzichten tevens
38
het projectverloop mee vorm zal geven. We gaan daarom na welke kinderen niet terecht kunnen in
Pleegzorg, een CKG of een CIG en waarom Bijzondere Jeugdzorg een alternatief zou kunnen zijn. We
voeren daarom een intensieve literatuurstudie uit en bevragen tevens partnerorganisaties alsook de
diensten voor Pleegzorg in Kessel-Lo, CKG de Schommel en CIG de Shelter.
Doorheen deze contacten en informatie trachten we een restgroep te definiëren; jonge kinderen die niet
in Pleegzorg, een CKG of CIG terecht kunnen en waar Bijzondere Jeugdzorg een mogelijk antwoord kan
zijn.
Daarnaast trachten we ook de nood aan aanbod (2) voor jonge kinderen in de regio in kaart te brengen.
In Vlaams-Brabant en met name de regio groot Leuven merken we een grote vraag naar gepast aanbod
voor deze specifieke doelgroep. De eerste te overwegen optie moet in dit geval steeds Pleegzorg zijn.
Maar ook deze hulpverleningsvorm blijkt niet steeds mogelijk en/of (nog niet) de meest gunstige. Er rijst
meer en meer de vraag om ook in Bijzondere Jeugdzorg een aanbod op maat te voorzien voor deze
doelgroep. Sinds het decreet Integrale Jeugdhulp van 2014 zijn immers de meeste residentiële
organisaties binnen BJB erkend vanaf 0 jaar waar zij voorheen enkel schoolgaande kinderen tussen de
leeftijd van 3 en 18 jaar opnamen. Gezien deze recente wijziging zijn er aldus in Vlaanderen slechts een
beperkt aantal organisaties die al wat expertise hebben opgebouwd betreffende de opname van zulke
jonge kinderen in residentiële leefgroepen. We onderzochten daarom de mogelijkheden en beperkingen
die verbonden zijn aan de opvang van jonge kinderen binnen Bijzondere Jeugdzorg en hoe het ‘ideale’
aanbod er voor deze kinderen dient uit te zien.
In deze eerste fase van het project verdiepen we ons tevens verder in de hechtingsontwikkeling (3) bij
jonge kinderen aangezien er hieromtrent toch wat bezorgdheden en vragen blijken te zijn. Aan de hand
van een literatuurstudie, contacten met theoretische- en praktijkexperten en de organisatie van een
denkdag rond hechting willen we rond dit thema meer input en informatie verwerven. De voornaamste
conclusies die we hieruit kunnen trekken blijken de volgende te zijn:
 Een kind hecht altijd en kan zijn hechting niet uitstellen
 De belangrijkste voorwaarden voor een veilige hechting zijn stabiliteit, continuïteit, veiligheid,
structuur en de sensitieve responsiviteit van de zorgfiguur
 Mentaliserend vermogen van de zorgfiguur blijkt ook een voorwaarde te zijn
 Een bloedband is geen noodzakelijke voorwaarde voor de opbouw van een hechtingsrelatie
 De hechtingsontwikkeling is niet deterministisch, kan bijgestuurd worden doorheen correctieve
hechtingservaringen
 De hechtingsrelatie tussen kind en begeleider kan nooit de hechtingsrelatie die het kind met zijn
ouders heeft, vervangen
 Het gaat niet zozeer over exclusieve 1-1 relaties maar kinderen kunnen zich hechten binnen een
hechtingsnetwerk: in de huidige realiteit hechten kinderen zich (noodgedwongen?) aan
verschillende volwassenen waaronder moeder, vader, stiefmoeder/-vader, maternele en
paternele grootouders, kinderverzorgsters in de crèche,… Bij een residentiële plaatsing komt het
kind in contact met verschillende begeleiders waaraan het zich kan/zal hechten. Blijkt dit nefaster
voor de hechtingsontwikkeling dan kinderen die thuis opgroeien en ook een groot
hechtingsnetwerk hebben?
 Bij erg jonge kinderen mag dit netwerk nog niet té groot zijn (cfr. stabiliteit en veiligheid)
 Breuken in de hulpverlening zijn onvermijdelijk. Het is belangrijk transities zorgvuldig en
geleidelijk voor te bereiden in kader van de hechtingsontwikkeling bij het kind
 De ontwikkeling van een veilige hechtingsrelatie heeft de meeste kans wanneer het kind verblijft
in een kleine, horizontale leefgroep waarbij de basisvoorwaarden voldoende vervuld zijn
39
3.3 Middenfase
Na de opstart en onderzoeksfase, starten we in 2016 met een bezoekronde aan verschillende organisaties
die al ervaring en expertise opbouwden rond de residentiële opvang van jonge kinderen. Op die manier
kunnen we onze theoretische inzichten, ideeën en bedenkingen toetsen aan de praktijkervaring van deze
organisaties. We konden een bezoek brengen aan Vereniging Ons Tehuis in Ieper, Arcade vzw in Gistel,
Binnenstad in Brugge, Emmaüs in Antwerpen, Minor Ndako in Brussel en OOOC ’t Pasrel in Halle.
Voorafgaand aan de officiële start van het project werd er al een bezoek gebracht aan MMZ Kiosk en
Jongerenzorg Zuid-West Vlaanderen.
Tijdens deze bezoeken bevragen we de organisaties aan de hand van enkele relevante thema’s waaronder
de vorm van opvang, hun visie op opvang van jonge kinderen, de keuze voor een crèche of
dagpermanentie, contextbegeleiding, slapende of wakende nachten,… We trachten op die manier meer
informatie te verzamelen en te verduidelijken op welke manier het aanbod aan jonge kinderen binnen
Bijzondere Jeugdzorg en specifiek binnen Monte Rosa er dient uit te zien. Ook willen we kennis vergaren
rond de mogelijke uitdagingen, mogelijkheden en beperkingen die met een opname van jonge kinderen
gepaard kunnen gaan. Een overzicht van deze bezoeken is terug te vinden in bijlage.
Deze bezoekmomenten waren voor ons erg leerrijk en we kregen veel praktische informatie en input. Zo
konden we ons ook een beter beeld vormen van een residentiële werking met jonge kinderen. We
ontvingen veel tips en aandachtspunten van de bezochte organisaties over allerhande thema’s gaande
van infrastructurele veiligheid naar o.a. de aanpak van eet- en slaapmomenten. We zijn de betrokken
organisaties dan ook erg dankbaar voor hun gastvrijheid en bereidwilligheid tot het delen van goodpractices.
Daaropvolgend kreeg Monte Rosa de kans om de verworven inzichten om te zetten in de praktijk met de
opname van X., een jongen van 3 jaar. Ook in de Vlieger, een afdeling van Monte Rosa in Deurne, werden
2 jonge kinderen opgenomen van respectievelijk 3 en 4 jaar. Monte Rosa heeft al ervaring in het werken
met jonge kinderen tussen 2,5 en 6 jaar. Deze kinderen waren in dit geval dan ook geen uitzondering.
Toch vonden we deze casussen erg relevant voor het lopende project. In wat volgt bespreken we graag
kort de casus van X. We menen dat de intensieve focus op X. en zijn ouders en het parcours dat we met
hen afgelegd hebben -vanuit de kennis die we doorheen het project vergaren-, zeker een meerwaarde
heeft betekend.
We zijn van mening dat de ontwikkeling van het jonge kind het uitgangspunt dient te zijn in het
residentiële aanbod aan deze doelgroep. Het werken met deze kinderen dient gestoeld te zijn op het
actief- en ervaringsgericht leren binnen een veilige, gestructureerde en uitdagende leeromgeving. Zo
hebben we ons onder andere kunnen verdiepen in de TANDEMlijst. Dit is een instrument waarbij de
ontwikkeling van jonge kinderen ingeschaald wordt op verschillende domeinen zoals verstandelijke
ontwikkeling, motoriek, zelfredzaamheid, taal- en sociale ontwikkeling. Achterstanden of vertragingen in
de ontwikkeling kunnen op die manier in kaart gebracht worden. Vervolgens worden deze inzichten
vertaald naar de begeleiding aan het jonge kind waardoor de ontwikkeling gericht(er) gestimuleerd wordt.
In het geval van X. krijgen de resultaten van de TANDEMlijst hun vertaling naar zijn handelingsplan.
Ook op vlak van contextbegeleiding wordt erg veel geïnvesteerd. Zo trachten we de moeder maximaal te
betrekken in de zorg en opvoeding van X. Bezoekmomenten worden gestructureerd ingebouwd waarbij
de moeder wekelijks kan komen koken voor X., ze kunnen dan samen eten waarna ze X. in bad stopt en te
slapen legt. Andere bezoekmomenten worden dan weer ingevuld door activiteiten en speelmomenten,
kortom kwaliteitsvolle contacten tussen moeder en zoon. Door middel van modeling, het aanspreken en
stimuleren van de pedagogische mogelijkheden en het samen doen, trachten we ook moeder
(opvoedings)ondersteuning op maat te bieden. Op die manier creëren we een gedeelde zorg en
40
verantwoordelijkheid. Deze momenten worden door de moeder als zeer waardevol beschouwd. Doordat
ook het breder familiaal netwerk werd aangesproken en betrokken in de hulp aan X. en zijn ouders, kan er
ook wekelijks een dagbezoek van X. in de thuissituatie plaatsvinden. Daarnaast werd tevens de
mogelijkheid gecreëerd voor X. om regelmatige contacten te hebben met zijn vader die momenteel elders
in begeleiding is.
Samenwerking met andere diensten, organisaties en instanties bleek dan ook een must te zijn. Zo konden
we beroep doen op de ervaring en expertise van CIG de Shelter die doorheen haar werking met jonge
kinderen en ouders al heel wat relevante kennis verworven heeft. Daarnaast onderhouden we tevens de
samenwerking met de thuisbegeleidingsdienst die het gezin van X. begeleidde voorafgaand aan de
opname van X. Er was voor het gezin tevens gezinsondersteuning aangevraagd die kon opstarten enkele
weken nadat X. opgenomen was in Monte Rosa. Hoewel X. verblijft in de leefgroep, kozen we er -in
overleg met alle betrokkenen- toch voor deze hulpvorm ook op te starten. Zodoende komt er een
hulpverlener vanuit deze dienst mee tijdens een bezoekmoment van moeder aan X. om moeder mede te
ondersteunen in het opvoedingsproces. Tot slot werken we ook samen met de dienst die de vader van X.
begeleidt om de contacten tussen beiden optimaal te organiseren. We streven ernaar deze verschillende
hulpverleningsinstanties rond het gezin optimaal op elkaar af te stemmen.
3.4 Eindfase
In de eindfase van het projectjaar wordt intensief gewerkt aan de schriftelijke verwerking van alle
informatie waarbij kennis en inzichten op een rij worden gezet, kritisch bekeken worden en vertaald
worden naar aanbevelingen voor de sector en specifiek naar de mogelijkheden binnen Monte Rosa. Dit
wordt gerealiseerd aan de hand van dit projectrapport. Daarnaast stellen we op basis van het project een
visietekst op waarmee we de toekomstvisie rond het werken met jonge kinderen beschrijven alsook op
welke manier we deze idealiter willen realiseren. Tot slot schrijven we ook een draaiboek uit met
praktische handvatten en aandachtspunten rond de opname van jonge kinderen binnen de organisatie.
Deze zijn gebaseerd op de inzichten die we doorheen het project hebben opgedaan en op de informatie
en tips die we doorheen alle contacten verworven hebben.
41
4
Resultaten
De uitwerking van het project is gebaseerd op een intensieve en gerichte literatuur- en praktijkstudie. Zo
werd heel wat literatuur gelezen en bestudeerd, onder andere beleid- en visieteksten, jaarverslagen,
gericht wetenschappelijk onderzoek, thematische boeken en tijdschriften. Daarnaast voerden we ook heel
wat praktijkonderzoek uit doorheen sectorale en intersectorale overleg- en uitwisselingsmomenten. Tot
slot werd ook het personeel van Monte Rosa betrokken in de uitvoering van dit project en werden hun
bezorgdheden, bedenkingen en ideeën ter harte genomen. Al deze informatie heeft de richting van het
project en de finale uitwerking mede bepaald en vorm gegeven. In wat volgt geven we u een overzicht
van de voornaamste conclusies die hieruit resulteerden. We focussen hier vooral op de manier waarop
residentiële opvang voor jonge kinderen idealiter georganiseerd dient te worden en wat hierbij
randvoorwaarden en aandachtspunten zijn. Vervolgens bespreken we welke mogelijkheden Monte Rosa
biedt betreffende het residentiële aanbod en opvang van jonge kinderen.
4.1 Schets van de beginsituatie
Het aantal kinderen en jongeren dat een beroep doet op jeugdzorg of ermee te maken krijgt, neemt
jaarlijks toe. In 2000 waren dat 14.798 kinderen en jongeren. In 2013 kwamen in totaal 27.572 kinderen
en jongeren tussen 0 en 21 jaar in aanraking met jeugdhulp. Dat is op 13 jaar tijd een verdubbeling! Deze
kinderen verblijven in een organisatie, krijgen thuisbegeleiding of wonen bij een pleeggezin (Parys, 2014).
Bijna 8% daarvan betrof kinderen tussen 0 en 3 jaar, wat neerkomt op een totaal van 2.058 zeer jonge
kinderen die in 2013 enige vorm van begeleiding kregen vanuit jeugdhulp. Ten opzichte van 10 jaar
geleden is dat een stijging van ruim 1,8% (Jongerenwelzijn in cijfers, n.d.).
Bij deze jonge doelgroep gaat het vaak om een problematische of verontrustende opvoeding- en/of
leefsituatie (POS/VOS) waarbij de ouders, omwille van verscheidene redenen, er op dat moment niet in
slagen de veiligheid van hun kind voldoende te waarborgen. Deze ouders ervaren problemen en/of
uitdagingen op verschillende levensdomeinen waardoor hun draagkracht afneemt en de opvoeding, maar
ook de fysieke en emotionele integriteit van de kinderen, in het gedrang kan komen. Wegens de
complexiteit en verwevenheid aan problemen, spreken we ook wel van multi-problem gezinnen.
Het aantal POS-situaties neemt de laatste jaren ook steeds meer toe. De Federale Overheidsdienst Justitie
(2016) meldt een stijging van 4% in het aantal POS-zaken tussen 2010 en 2013. Deze toename blijkt zich
voornamelijk te situeren in de jongere leeftijdsgroepen. Zo zijn de POS-zaken met betrekking tot
minderjarigen jonger dan 6 jaar met 16% toegenomen. In 2013 was er bij één vierde van alle POS-zaken
een kind jonger dan 6 jaar betrokken.
Wanneer een uithuisplaatsing voor een jong kind zich opdringt wordt er voor hen een aanbod gezocht
binnen Pleegzorg, een Centrum voor Kinderzorg en Gezinsondersteuning (CKG) of een Centrum voor
Integrale Gezinszorg (CIG). Maar op basis van de huidige regelgeving lijkt het aanbod in de regio Leuven
erg schaars en soms ontoereikend te zijn.
Pleegzorg is de eerste te overwegen optie bij een uithuisplaatsing van een minderjarige. Plaatsende
instanties dienen kinderen bij voorkeur te plaatsen in een vervangende gezinssituatie omdat dit kinderen
meer kans biedt om stabiele en veilige relaties op te bouwen met vertrouwde personen (Bartelink & de
Baat, 2013). Volgens Tanghe C. van Pleegzorg Vlaams-Brabant en Brussel (persoonlijke mededeling, 16
september 2015) is er veel vraag naar de opname van 0-3 jarigen binnen Pleegzorg. Er is in de regio echter
een tekort aan kandidaat-pleegouders. Er wordt tussen ouders en pleegouders een minimale
42
samenwerking verwacht. Ouders kunnen het, gezien hun vaak moeilijke voorgeschiedenis, erg moeilijk
hebben met een plaatsing van een kind in een ander gezin waardoor deze samenwerking niet altijd even
makkelijk verloopt. Ook sommige kinderen kunnen een voorgeschiedenis hebben waardoor hechting
binnen een gezin moeilijk loopt. Zowel bij moeilijke samenwerking met ouders, als voor kinderen die
zware trauma’s hebben meegemaakt, bestaan er binnen pleegzorg behandelprogramma’s die kunnen
worden ingezet. Niettemin blijft het een feit dat voor sommige kinderen en ouders pleegzorg minder
aangewezen blijft of dat er voor bepaalde ouders en/of kinderen geen match gevonden wordt binnen
pleegzorg.”
Jonge kinderen komen vaak ook terecht in een Centrum voor Kinderzorg en Gezinsondersteuning. Een
CKG vangt kinderen op tussen 0 en 12 jaar, vaak met bijzondere aandacht voor 0 tot 6 jarigen. CKG de
Schommel in Averbode geeft aan dat de leeftijd in residentiële vragen de laatste jaren aan het verjongen
is. Binnen de CKG’s zien ze tevens meer en meer BJB-problematieken, het gaat steeds vaker om multiproblem gezinnen waar er veel complexe en nefaste factoren aanwezig zijn die niet op korte termijn op te
lossen zijn. CKG de Schommel is één van de weinige CKG’s in Vlaams-Brabant. De meerwaarde van een
CKG is dat er intensief met de ouders aan de slag wordt gegaan met het oog op een terugkeer naar huis
van het kind. Zo wordt er sterk ingezet op het verbeteren van de opvoedingscapaciteiten bij de ouders en
de ouder-kind relatie. Maar ook binnen de CKG’s zijn de residentiële plaatsen beperkt in verhouding met
het aantal residentiële vragen voor de doelgroep 0-3 jarigen. Daarnaast kan een langdurige stabiliteit en
continuïteit moeilijk verzekerd worden gezien de maximum termijn die gekoppeld is aan de
verblijfsmodule en kinderen op 12 jarige leeftijd vaak genoodzaakt zijn door te stromen naar andere
residentiële hulpverleningsvormen.
Een CIG, Centrum voor Integrale Gezinszorg, richt zich naar kwetsbare jonge gezinnen met hun kinderen,
aanstaande ouders en tienerouders. In deze hulpverleningsvorm komen dus jonge kinderen terecht
samen met hun ouder(s). Er is in Vlaams-Brabant slechts één CIG werkzaam, CIG De Shelter. CIG De
Shelter begeleidt gezinnen waarvan de ouders jonger zijn dan 25 jaar. De Shelter kan deze gezinnen
begeleiden tot de kinderen 2,5 jaar zijn. Zij bieden begeleiding met gezinsverblijf (residentieel) aan 4
gezinnen. Binnen deze verblijfsmodule kunnen gezinnen maximum voor 6 maanden in één van de studio’s
verblijven, dit verblijf kan met 3 maanden verlengd worden. Daarnaast biedt De Shelter mobiele
begeleiding aan 10 gezinnen. Voor de mobiele gezinnen kunnen zij kortdurende crisisopvang
bieden. Het aanbod van De Shelter bevindt zich vóór de toegangspoort voor alle gezinnen die beroep
willen doen op de mobiele werking, de kortdurende crisisopvang én het gezinsverblijf
van meerderjarige ouders tijdens de zwangerschap. Voor alle minderjarigen in verblijf moet er een
aanvraag gebeuren bij de toegangspoort.
Nelen K. van CIG De Shelter (persoonlijke mededeling, 25 september 2015) geeft aan dat er een grote
regionale nood is aan opvang en aanbod voor jonge kinderen tussen 0 en 3 jaar. Zeker voor tienerouders
is het aanbod verre van toereikend. K. Nelen geeft aan dat er regelmatig vragen komen waarop De Shelter
geen passend antwoord kan bieden. “Het aantal plaatsen voor gezinsverblijf binnen CIG De Shelter is
beperkt. Een ontbrekende opvangvorm is de mogelijkheid om de jonge ouder(s) mét hun kindje te laten
begeleiden in een verticale leefgroep . Ook merken we in sommige situaties de nood om een kind een
beperkte moeilijke periode te laten overbruggen in een leefgroep (vb. bij een ziekenhuisopname). Verder
kan een opname met intense training van vaardigheden en ouderbegeleiding, in voorbereiding op het zelf
(terug) opnemen van alle verantwoordelijkheid, zinvol zijn.” Een dergelijk regionaal residentieel
aanbod dat de ouders zoveel mogelijk zelf de verantwoordelijkheid laat, kan aanvullend zijn op het
aanbod van De Shelter en is zeer wenselijk, zo meldt K. Nelen.
43
4.2 Nood aan aanbod in de regio
Binnen de regio Leuven meldt Pleegzorg een tekort aan kandidaat-pleegouders, vooral binnen
crisispleegzorg. Ook CKG de Schommel en CIG de Shelter kaarten de nood aan aanbod voor jonge
kinderen aan. Er wordt tevens al jarenlang vanuit plaatsende instanties en het Agentschap
Jongerenwelzijn de vraag gesteld om een aanbod te voorzien voor jonge kinderen tussen 0 en 3 jaar in
Bijzondere Jeugdbijstand (BJB). Ook de Provincie Vlaams-Brabant kaartte deze nood al in 2009 al aan:
“Het lijkt dat er verjonging optreedt m.b.t. de indicatie problematische opvoedingssituatie. Zowel
mobiel, ambulant als residentieel is er behoefte aan aanbod voor jonge kinderen, algemeen (-12
jarigen), maar ook specifiek voor kinderen die nog geen lagere school lopen. Zo maakt de groep tussen
0 en 5 jaar 13% uit van de totale caseload van de verwijzende instanties. Residentiële capaciteit voor
kinderen tussen 0 en 3 jaar is een aparte behoefte. Momenteel zijn zij genoodzaakt beroep te doen op
andere sectoren voor de opvang van deze kinderen.” (Provincie Vlaams-Brabant, 2009)
Ook volgens mevrouw Stroobants C. van het Team Indicatiestelling binnen de Intersectorale
Toegangspoort Vlaams-Brabant en Brussel (persoonlijke mededeling, 23 september 2015) is het aanbod
voor deze jonge doelgroep zeer beperkt, en al zeker in de regio Leuven. Ze voegde er nog aan toe:
“Ook botsen we vaak op het gegeven dat deze jonge doelgroep nergens terecht kan wegens het
beperkt aantal plaatsen in bestaande organisaties. Af en toe is het zelfs zo dat ze weken op de afdeling
pediatrie dienen te verblijven, wat uiteraard geen setting is voor een pasgeboren baby en waarbij BJB
opnieuw een goede oplossing zou zijn.”
Vanuit het Crisismeldpunt Vlaams-Brabant vermeldt ook mevrouw Rooseleer K. (persoonlijke mededeling,
10 juni 2016) het volgende:
“Rond de doelgroep 0-3 jarigen krijgen we wel regelmatig een vraag binnen. We merken de grootste
nood aan aanbod voornamelijk bij de heel erg jonge kinderen en bij de tiener- en puber doelgroep.”
Vlaams minister van Welzijn Jo Vandeurzen duidde tevens op de nood aan extra opvangplaatsen voor
jonge kinderen binnen Bijzondere Jeugdzorg:
"Op basis van zowel het cijfermateriaal als vanuit kwalitatieve bevraging van de regio's is het duidelijk
dat,…, er ook grote noden blijven voor opvangvormen voor jonge kinderen en adolescenten, in het
bijzonder meisjes, met zeer complexe problematieken."(Vandeurzen, 2014)
Sinds het decreet Integrale Jeugdhulp van 2014 zijn de meeste residentiële organisaties binnen BJB
erkend vanaf 0 jaar waar zij voorheen enkel schoolgaande kinderen tussen de leeftijd van 3 en 18 jaar
opnamen. Gezien deze recente wijziging zijn er aldus in Vlaanderen slechts een beperkt aantal
organisaties die al wat expertise hebben opgebouwd betreffende de opname van zulke jonge kinderen in
residentiële leefgroepen.
4.3 Doelgroep en actieradius
Het bestaande aanbod in de regio blijkt dus ontoereikend en te beperkt waardoor er een grote nood is
binnen Leuven en omstreken aan aanbod voor jonge kinderen. Daarenboven zijn er ook in het bestaande
aanbod lacunes (zie hoger). Op basis van de huidige regelgeving kunnen we stellen dat er een ‘restgroep’
ontstaat van kleine kinderen die niet terecht kunnen in het bestaande aanbod. Monte Rosa erkent deze
regionale nood in de sector en acht het haar maatschappelijke taak om op deze hiaten een antwoord te
44
formuleren en wil zoeken of zij zich (in de toekomst?) ook kan richten op kinderen tussen 0 en 3 jaar (tot 6
jaar).
Bij deze jonge doelgroep gaat het vaak om een problematische en/of verontrustende opvoeding- en/of
leefsituatie (POS/VOS) waarbij de ouders er, omwille van verscheidene redenen, op dat moment niet in
slagen de veiligheid van hun kind voldoende te waarborgen. Er kan sprake zijn van psychische of
psychiatrische problemen, (partner)geweld, kansarmoede, verstandelijke beperking, pedagogische
onmacht, middelenmisbruik, gevangenisstraffen,… Deze ouders kunnen dus problemen en/of uitdagingen
ervaren op verschillende levensdomeinen waardoor hun draagkracht afneemt en de opvoeding, maar ook
de fysieke en emotionele integriteit van de kinderen, in het gedrang kan komen. Wegens de complexiteit
en verwevenheid aan problemen, spreken we ook wel van multi-problem gezinnen. We vinden het
belangrijk ons hulpaanbod aan deze gezinnen in partnerschap met hen te organiseren, gebaseerd op
gemeenschappelijk afgesproken doelen en aanpak. Door het achterhalen van uitzonderingen in de
probleemsituaties willen we mensen zelf handvatten geven voor gewenste verandering.
Het hulpaanbod moet bij uitstek voor de kinderen sterk verbonden blijven met de ouders en de ruimere
(gezins)context. De ontwikkeling van kinderen kan immers niet los gezien worden van de omgeving.
Monte Rosa wil zich daarom voornamelijk richten op gezinnen uit de regio groot Leuven. Op die manier
krijgen ouders de kans actief mee te participeren in de opvoeding van hun kinderen. Zo is de organisatie
vlot bereikbaar en worden zulke praktische drempels (cfr. vervoer, afstand) mede ondervangen. We
willen anderen niet uitsluiten maar het actief betrekken van ouders in de dagelijkse opvoeding en zorg
aan hun kind wordt moeilijker als de afstand tussen de woonst van de ouders en Monte Rosa te groot is.
We zijn aldus tot een definieerbaar geheel gekomen. Er zijn jonge kinderen die tussen de mazen van het
net glippen en geen gepaste hulpverlening vinden. Een OVBJ kan op deze hiaten een antwoord bieden. Ze
dienen zich te richten naar kinderen tussen 0 en 3 jaar en hun ouders, die vaak beiden met zware
problematieken kampen en zich als het ware in een problematische opvoedingsituatie bevinden. Doordat
het vaak om een verwevenheid van complexe problemen gaat op verschillende levensdomeinen, spreken
we van multiproblem gezinnen. Deze gezinnen hebben veel en intensieve ondersteuning nodig waardoor
zij vaak geen plek vinden in traditionele hulpverleningsettings. In functie van een optimale
kindontwikkeling dient het hulpaanbod verbonden te blijven met de ouders en de ruimere
(gezins)context.
Vanuit een OVBJ kan een hulpaanbod worden opgezet dat zich expliciet richt op 3 belangrijke pijlers: het
kind, het gezin en de onderlinge relatie tussen het kind en zijn/haar ouders. Kinderen en gezinnen waarbij
de hulpvraag of de mogelijke toekomst nog niet duidelijk is en waar vooral moet worden gefocused op
deze drie parameters, zijn misschien meer geholpen met een –al dan niet tijdelijk- verblijf in een OVBJ.
Binnen een residentiële organisatie kan immers een intensieve en erg flexibele contextbegeleiding op
maat worden georganiseerd. Er is tevens meer en vaker de mogelijkheid om broers en zussen mee op te
nemen. Daarnaast wordt er vanuit de organisatie kortdurende- of crisisopvang voorzien waardoor de
organisatie een draaisschijffunctie kan opnemen en zo doordachte, voorbereide en begeleide
doorverwijzingen kan realiseren. De organisatie kan hierbij –indien nodig- tevens een modererende rol
opnemen tussen ouders/gezinnen en de doorverwezen dienst. Naast de mogelijkheid tot deze
kortdurende opvang kan er vanuit een OVBJ ook langdurige en intensieve hulp georganiseerd worden
wanneer bijvoorbeeld het perspectief (nog) niet voldoende duidelijk is. Met deze hulpverleningsvorm
kunnen ook breuken in het hulpverleningstraject en de zogenaamde kindercarrousels vermeden worden
(Van den Bruel & Stroobants, 2016). Deze kinderen hebben immers nood aan stabiliteit, continuïteit en
veiligheid i.f.v. een veilige hechtingsontwikkeling.
45
4.4 Kritiek op residentiële opvang voor jonge kinderen
Uit wetenschappelijk onderzoek (o.a. McCall, 2013) blijken voornamelijk negatieve en langdurige effecten
voor kinderen die opgroeien in de residentiële jeugdzorg. Deze uitkomsten hebben betrekking op zowel
fysiek vlak en de cognitieve ontwikkeling (van IJzendoorn, Bakersman-Kranenburg, & Juffer, 2007) maar
ook op sociaal-emotioneel, schools- en gedragsmatig vlak (Juffer, Palacios, LeMare, Sonuga-Barke,
Tieman, Bakermans-Kranenburg, et al., 2011). Daarnaast vertonen vele kinderen die opgroeien in een
residentiële organisatie een verstoorde hechtingsontwikkeling. Deze negatieve effecten lijken het gevolg
te zijn van depersonalisatie, rigiditeit in routine, groepsgelijke behandeling, sociale afstand en isolatie van
het leven buiten de muren van de organisatie (Van den Bruel & Stroobants, 2016). Uit onderzoek blijkt
tevens het verband tussen de duur van verblijf en de mate van ontwikkelingsproblemen bij het kind
waarbij een langer verblijf in een residentiële organisatie zou resulteren in meer en grotere
ontwikkelingsproblemen bij het kind. Verklaringen van deze schadelijke uitkomsten zouden onder meer te
maken kunnen hebben met de hechtingsontwikkeling bij het kind en beperkte hechtingsmogelijkheden
alsook de verhoogde en chronische stress van kinderen die verblijven in residentiële organisaties (McCall,
2013; Van den Bruel & Stroobants, 2016).
Opvang in gezinsverband of in een pleeggezin lijkt, op basis van uitgebreide literatuur, dan ook de meest
aangewezen oplossing bij een uithuisplaatsing van een kind. Toch lijkt onderzoek te suggereren dat ook
de kwaliteit van de geboden zorg en opvang een rol speelt in de verdere ontwikkeling van het kind,
misschien zelfs meer dan de soort hulpverlening (cfr. gezinsverband v.s. residentiële opvang) waarin het
kind terechtkomt (McCall, 2013).
4.5 Meerwaarde en finaliteit van OVBJ 1
In een overzichtsstudie tonen Harder, Knorth & Zandberg (2006) aan dat verblijf in een residentiële
organisatie positieve effecten heeft op probleemgedrag bij kinderen en jongeren. Het effect lijkt het
grootst te zijn bij externaliserend probleemgedrag, in vergelijking met internaliserende gedragsproblemen
waar het effect kleiner is. Daarnaast blijkt dat het gebruik van gedragstherapeutische programma’s
binnen de residentiële jeugdzorg het grootste effect heeft op gedragsproblemen en –stoornissen. Ook het
hanteren van een puntensysteem waarbij kinderen en jongeren beloond worden voor gewenst gedrag
blijkt een effect te hebben. Tot slot wordt in onderzoek het belang benadrukt van een goede nazorg
wanneer het kind of de jongere na verblijf in de organisatie weer naar huis keert. Een goede nazorg is
essentieel wil men de behaalde effecten bij het kind en de ouders behouden wanneer het kind weer in de
thuissituatie functioneert (Hair, 2005). In succesvolle programma’s werken hulpverleners daarom
intensief samen met ouders en wordt de transitie naar huis zorgvuldig en geleidelijk voorbereid (Hair,
2005; Bartelink, 2013).
Uit ons projectonderzoek lijken er binnen een OVBJ toch ook bijzondere mogelijkheden te liggen voor de
opvang van jonge kinderen en begeleiding aan ouders waarbij een residentiële organisatie ook voor deze
doelgroep een meerwaarde zou kunnen betekenen en misschien zelfs een eerste keuze. Voor de realisatie
van deze mogelijkheden dienen echter voldoende middelen te worden voorzien.
(1). Residentiële organisaties hebben wegens het modulaire systeem veel mogelijkheden om te schakelen
tussen modules en aldus het aanbod aan te passen aan wat het kind en zijn gezin op dat moment nodig
hebben. Daarnaast is er binnen een OVBJ meer mogelijkheid om broers en zussen bij elkaar te houden.
Wegens de flexibiliteit van een OVBJ kan er meer continuïteit betreffende hulpverlening, setting en
1
OVBJ: organisatie voor bijzondere jeugdzorg
46
hulpverleners gerealiseerd worden en kan er voor het kind meer stabiliteit gecreëerd worden. Uit
onderzoek blijkt immers dat er, zeker voor jonge kinderen, zo snel mogelijk een stabiele plaats
gerealiseerd moet worden i.f.v. een gezonde hechtingsontwikkeling (Juffer, 2010). Overplaatsingen en
transities dienen zoveel mogelijk vermeden te worden bij een uithuisplaatsing van een kind. Een
residentiële organisatie kan aldus doorheen de realisatie van een langdurig en stabiel verblijf -indien
noodzakelijk- een essentiële rol spelen in het tegengaan van deze zogenoemde ‘kindercarrousels’. Door
het installeren van voldoende rust, veiligheid, continuïteit en structuur kan ook een gunstig
ontwikkelingsbeloop van het jonge kind weer op gang getrokken worden. Daarnaast kan er vanuit de
organisatie intensief, op maat en erg flexibel gewerkt worden met de ouders en de context van het kind
waarbij er gestreefd wordt naar maximale betrokkenheid en participatie van de ouders. Vanuit de
residentiële organisatie kan er tevens, vertrekkend vanuit de ontwikkelingsbehoeften van het jonge kind,
samengewerkt worden met gast- en/of pleeggezinnen vanuit Pleegzorg. Zo kan het kind bijvoorbeeld
tijdens de week in de organisatie verblijven en in het weekend bij een pleeggezin. Of het kind kan
bijvoorbeeld doorheen de week bij een pleeggezin verblijven maar de bezoeken/contacten met de
biologische ouders kunnen plaatsvinden in de residentie. Ook samenwerking met andere diensten kan
vanuit het OVBJ worden gerealiseerd. Bij een langdurig verblijf in een residentiële organisatie krijgt het
kind ook de kans om positieve hechtingsrelaties aan te gaan met het begeleidend personeel en op die
manier correctieve hechtingservaringen op te doen. Daarnaast kan een OVBJ ook –waar mogelijkkortdurende en crisisopnames realiseren. Zo kan er vanuit de organisatie bekeken worden welke
hulpverlening voor het kind en het gezin het meest aangewezen is wanneer het perspectief (nog) niet
duidelijk is. Bij een crisisopname van een jong kind binnen de residentiële organisatie kunnen eventueel
de mogelijkheden bekeken worden om het aantal zorgfiguren tijdelijk te beperken of misschien zelfs een
één-op-één opvang te realiseren. Daarnaast kan de residentiële organisaties tevens een draaischijffunctie
opnemen. Zo kan er vanuit de organisatie intensief gewerkt worden aan een terugkeer naar huis of aan
een doorverwijzing naar bijvoorbeeld Pleegzorg. Een OVBJ kan een belangrijke, modererende rol spelen
tussen ouders en pleegouders waarbij ze vanuit hun vertrouwensrelatie ouders voldoende kunnen
ondersteunen en voorbereiden op deze transitie.
(2). Binnen een OVBJ kunnen kleine, horizontale leefgroepen georganiseerd worden waar jonge kinderen
kunnen opgroeien en ontwikkelen binnen een kindvriendelijke, huiselijke, rustige en tegelijk uitdagende
leefgroep waar voldoende veiligheid en structuur gewaarborgd is. Uit onderzoek van Van den Bruel &
Stroobants (2016) wordt een groepsgrootte van 6 kinderen als meest ideaal aangewezen. Kinderen van
zulke jonge leeftijd worden erkend als aparte entiteit met aparte en specifieke behoeften. De
medewerkers die instaan voor de zorg en opvoeding dragen een hart voor deze jonge kinderen en kunnen
vanuit hun professionaliteit en relevante kennis zowel het ‘gewone leven’ nastreven alsook specifiek en
gericht (cfr. methodisch onderbouwd) werken aan de ontwikkeling en het welzijn van elk individueel kind.
Een passend orthopedagogisch basisaanbod (care) en zorg op maat (cure) worden gerealiseerd (Huizinga,
2012). Idealiter kan het aantal medewerkers beperkt blijven doorheen het aanwerven van voltijds
personeel voorzien van voldoende professionele en pedagogische omkadering. Het jonge kind heeft
namelijk veel belang aan continue hechtingsfiguren want zoals al aangetoond, kan een kind zijn
hechtingsontwikkeling niet pauzeren of stop zetten (Juffer, 2010; Van Ijzendoorn, 2008). Begeleiders in de
leefgroep fungeren daarom voor het kind als belangrijke hechtingsfiguren. Hoewel deze relaties nooit de
hechtingrelatie met de ouders kan vervangen, kunnen de positieve hechtingservaringen voor het kind
wel correctief zijn voor een onveilige hechtingsontwikkeling en complementair bestaan naast de
hechtingsrelatie met de ouders. Op die manier kan het jonge kind een positief hechtingsnetwerk
opbouwen (Geenen & Corveleyn, 2013; Juffer, 2010).
47
(3). Vanuit een OVBJ kan er tevens intensief aan de slag worden gegaan met ouders. Doorheen de functie
contextbegeleiding worden ouders ondersteund op maat en dit op verschillende levensdomeinen. Door
het koppelen van contextbegeleiders aan dossiers kan er ook meer continuïteit gerealiseerd worden
doorheen het zorgtraject. Daarnaast worden ouders maximaal betrokken in de opvoeding en zorg van hun
jonge kind. Binnen een residentiële organisatie kan ook hier de nodige flexibiliteit en creativiteit aan de
dag worden gelegd. De klemtoon in deze begeleiding is telkens individueel verschillend en kan
bijvoorbeeld liggen op het versterken van ouderlijke competenties en attitudes, sensitief-responsief
ouderschap, opvoedingsvaardigheden, erkennen van de ontwikkelingsbehoeften, het opbouwen van een
veilige hechtingsrelatie met hun kind… Ouders worden uitgenodigd en gestimuleerd om maximaal te
participeren aan de opvoeding waarbij een gedeelde verantwoordelijkheid wordt nagestreefd. De
leefgroep fungeert hierbij als uitvalsbasis en ontmoetingsplek waar ouders in dialoog en het ‘samen-doen’
met begeleiders (cfr. modeling) kunnen oefenen in hun ouderschap. Zo worden de krachten van ouders
duidelijk maar evengoed hun beperkingen die vertaald worden naar werkpunten. Vertrekkende vanuit
deze krachten en werkpunten wordt er met ouders aan de slag gegaan. Ouders worden te allen tijde
aangesproken op hun verantwoordelijkheid, competenties en krachten. Er wordt steeds empowerend
gewerkt, afgestemd op ieders individuele niveau. Dit kan bijvoorbeeld gaan van modeling tijdens het
leefgroepgebeuren naar het bieden van opvoedingsondersteuning of het versterken van pedagogische
vaardigheden tot het aanbieden van thematische vormingsmomenten of specifieke oudertraining.
(4). Naast een intensieve en aanklampende begeleiding van ouders kan vanuit de residentiële organisatie
ook het ruimer sociaal netwerk geactiveerd en betrokken worden. Het sociale netwerk (familie, vrienden,
kennissen, buren, hulpverleners…) van het gezin wordt in kaart gebracht en er wordt gezocht welke
mogelijkheden en krachten er binnen dit netwerk aanwezig zijn. Zo kunnen belangrijke netwerkfiguren en
steunpunten gestimuleerd worden om mede de ondersteuning en hulpverlening aan het gezin op te
nemen en samen gedeelde zorg mogelijk te maken. Zo kan vanuit de hulpverlening van het OVBJ het
formele en informele netwerk van de cliënt maximaal uitgebouwd en verstevigd worden om op die
manier vermaatschappelijking van de zorg te realiseren en een terugkeer naar huis van het kind te
bewerkstelligen. Methodieken die gehanteerd kunnen worden zijn bijvoorbeeld: Netwerkcirkels, EKC,
Rondetafel-gesprek,…
4.6 Hoe zou aanbod OVBJ er idealiter uitzien?
4.6.1
Organisatie van de leefgroep
Een eerste groot topic dat op de voorgrond treedt, is de samenstelling van de leefgroep waarin jonge
kinderen terecht kunnen komen. Daarbij dus ook de keuze voor een verticale of horizontale leefgroep. We
merken echter dat de invulling ervan verschilt tussen organisaties. Zo wordt een leefgroep voor kinderen
tussen 0 en 12 jaar in het ene geval bestempelt als horizontale groep terwijl anderen spreken van een
verticale leefgroep. Beide opties blijken echter zowel voor- als nadelen te hebben.
Zo kunnen kinderen die op jonge leeftijd geplaatst worden in een residentiële organisatie binnen een
verticale leefgroep rekenen op een stabiele plaats wanneer blijkt dat zij langdurig of permanent in een
organisatie zullen opgroeien. Overplaatsingen naar een andere groep worden op die manier vermeden
waardoor continuïteit van plaats en personen verzekerd is. Ook voor de hechtingsontwikkeling lijkt een
verticale leefgroep dus voordeliger te zijn. Er is een veilige uitvalsbasis van waaruit zij verder kunnen
opgroeien en de nodige nestwarmte kunnen ervaren. Daarnaast is er binnen een verticale leefgroep een
betere mogelijkheid om broers en zussen samen te houden waardoor de sibling-relatie voldoende ruimte
en tijd krijgt om te groeien en bewaakt kan worden. Wanneer jonge kinderen verblijven in een leefgroep
48
samen met oudere kinderen kunnen zij ook van hen leren. Op die manier kunnen oudere kinderen dus
ook model staan voor deze jonge kinderen. Oudere kinderen kunnen eventueel ook een deel van de
verantwoordelijkheid mee opnemen, waar dit aangewezen kan zijn.
Langs de andere kant blijkt deze jonge doelgroep toch een aparte entiteit te zijn met zeer specifieke
ontwikkelingsnoden. Het zorgaspect neemt – veel meer dan het begeleidingsaspect- de bovenhand in de
dagdagelijkse werking met deze kinderen. Er is aldus een groot verschil in het handelen en omgang van
begeleiders t.o.v. de allerkleinsten, de kinderen met basisschoolleeftijd en de tieners. Dit maakt de
constante afstemming op de noden van de kinderen en jongeren uiteraard een enorme uitdaging
waardoor het gevoel van onmacht of ‘het niet goed genoeg kunnen doen’ bij de begeleiding versterkt kan
worden. Een kwalitatieve werking ten aanzien van zeer jonge kinderen kan op die manier moeilijker
verzekerd worden. Deze kinderen hebben een aangepast aanbod nodig zowel op vlak van activiteiten
maar ook op vlak van omgeving en infrastructuur. Zo dient een pedagogisch basisklimaat met voldoende
rust, veiligheid en structuur gewaarborgd te worden als basis voor een optimale groei en ontwikkeling. De
omgeving moet kindvriendelijk en veilig zijn en voldoende kansen bieden ter exploratie maar ook de
mogelijkheid bieden tot rust en geborgenheid. Daarnaast bestaat het risico dat jonge kinderen
geconfronteerd worden met agressie of probleemgedrag van oudere kinderen of jongeren waardoor hun
veiligheid misschien niet maximaal gegarandeerd kan worden.
Daarnaast streven we tevens naar een zo groot mogelijke gedeelde zorg en gedeelde
verantwoordelijkheid met ouders. Om de betrokkenheid en participatie van ouders in de opvoeding van
hun kind te maximaliseren, moet de leefgroep voldoende toegankelijk zijn en genoeg mogelijkheden
hebben om ouders te ontvangen en mede te betrekken in het leefgroepgebeuren, de zorg en de
opvoeding.
Daarnaast dient het activiteitenaanbod ontwikkelingsgericht- en stimulerend te zijn, gebaseerd op het
ervarings- en actiefgericht werken. Met spel als uitgangspunt dient een positief leef- en leerklimaat
gerealiseerd te worden.
Tot slot moet er rekening gehouden worden met de persoon van de begeleider die elk vanuit zijn/haar
eigen voorkeuren en persoonlijkheid de weloverwogen keuze moet kunnen maken om met deze
doelgroep aan de slag te gaan.
Bij een horizontale leefgroep worden de kinderen ingedeeld naar ontwikkelingsleeftijd. Zo kan er
bijvoorbeeld een leefgroep zijn voor de jonge kinderen (0-6 jaar), een leefgroep voor lagereschoolkinderen (6 tot 12 jaar) en een tienergroep (12 tot 18 jaar). Een werking met horizontale
leefgroepen heeft ook voor- en nadelen.
Gezien de opdeling per entiteit kan er binnen een horizontale leefgroep voldoende tegemoet gekomen
worden aan de ontwikkelingsnoden van deze jonge kinderen, de nodige rust, veiligheid en structuur
alsook kan een kindvriendelijke en uitdagende leef- en leeromgeving kan voor hen gecreëerd worden. Het
aanbod (vb. uitstapjes, activiteiten, rustmomenten…) kan beter afgestemd worden op de noden en kan
beter aansluiten op de leefwereld van deze doelgroep. Daarnaast dienen deze jonge kinderen de nodige
individuele aandacht en stimulans te krijgen. Doordat de leefgroepbegeleiding zich in deze groep enkel
richt op jonge kinderen kunnen zij een éénduidige begeleidingsstijl hanteren. In vergelijking met een
verticale leefgroep dienen zij hun handelen niet constant te wisselen en af te stemmen op kinderen met
uiteenlopende leeftijden en dus uiteenlopende behoeften. Bij deze jonge leeftijdsgroep neemt het
zorgaspect nog een aanzienlijk deel op van hun takenpakket. Wanneer een begeleider kiest om met deze
doelgroep te werken, weet hij dus wat te verwachten. Zo kan er meer aansluiting zijn op de voorkeuren
49
en persoonlijkheid van het begeleidend personeel waardoor er een team kan samengesteld worden dat
een hart draagt voor deze doelgroep.
Wanneer een kind binnen een horizontale groep wordt opgenomen, dient hij/zij op een bepaalde leeftijd
over te gaan naar een andere leefgroep. Er kan aldus moeilijk continuïteit van plaats en personen
gegarandeerd worden want wanneer het kind in een andere leefgroep terechtkomt verliest hij zijn
vertrouwde plek en de personen die hij goed kent. Er wordt gesuggereerd dat deze onstabiliteit eerder
van nefaste invloed zou zijn op de hechtingsontwikkeling bij het kind. Toch blijkt uit recente literatuur dat
het in de hechtingsontwikkeling niet zozeer gaat over 1-1 relaties maar eerder over een netwerk van
positieve hechtingservaringen waarop het kind zijn basisvertrouwen in de wereld en anderen rondom
hem stoelt. Transities of ‘breuken’ hebben dus niet uit zichzelf een negatieve invloed op de ontwikkeling
van het kind en hoeven aldus niet wezenlijk vermeden te worden, wel dienen ze beperkt te blijven.
Daarnaast lukt het binnen een horizontale leefgroep soms niet om broers en zussen samen te houden. Als
het leeftijdsverschil te groot is kan het gebeuren dat broers en zussen in een aparte leefgroep vertoeven
of zelfs in een andere organisatie.
Korte conclusie: In het algemeen lijkt de keuze om jonge kinderen op te vangen in horizontale leefgroepen
de voorkeur te betreffen. In dit geval worden jonge kinderen dus beschouwd als aparte entiteit. Gezien de
specifieke ontwikkelingsbehoeften van deze doelgroep lijken kleine leefgroepen met jonge kinderen (0 – 6
jaar) het meest ideale aanbod te zijn. Gebaseerd op de projectstudie, menen we een maximum
groepsgrootte van 6 à 8 kinderen hanteerbaar. De basisvoorwaarde voor een optimale
(hechting)ontwikkeling van deze kinderen is de garantie van rust, veiligheid en structuur binnen een
warme, familiale sfeer (Van den Bruel & Stroobants, 2016). Deze garantie lijkt onder bovenstaande
conditie het meest gewaarborgd. Daarnaast wordt het aanbod maar ook de leefomgeving beter
afgestemd en kan het meer op maat van het jonge kind gerealiseerd worden.
Een ideale residentiële opvangvorm voor jonge kinderen lijkt ons een kleine, “horizontale” leefgroep met
een zeer flexibele in- en uitstroom te zijn. Zo denken we vanuit Monte Rosa dat een “horizontale”
leefgroep inderdaad de meest optimale ontwikkelingskansen biedt maar vinden we dat kinderen ook
langer in deze groep moeten kunnen verblijven wanneer ze dit wensen of wanneer dit nodig zou zijn. De
leeftijd op zich mag geen reden zijn tot overplaatsing naar een andere groep. We willen ook een flexibele
instroom hanteren waarbij we wel focussen op de instroom van jonge kinderen maar ook aan oudere
siblings de kans willen bieden om samen met hun jongere broer of zus in de leefgroep te verblijven.
Daarnaast willen we inzetten op een intensieve, doorgedreven en gerichte contextbegeleiding.
Op die manier menen we de voordelen van zowel een horizontale als een verticale leefgroep te integreren.
Zo kunnen we stabiele en langdurige plaatsingen mogelijk maken waarin aldus continuïteit maximaal
verzekerd wordt. Broers en zussen kunnen dan ook samen blijven i.f.v. een veilige hechtingsrelatie tussen
siblings. Deze jonge kinderen worden beschouwd als aparte entiteit zodat er erg ontwikkelingsgericht en –
stimulerend met hen gewerkt kan worden vanuit de dagdagelijkse, rustige, warme en veilige leefomgeving
die tevens voldoende kindvriendelijk en uitdagend kan worden georganiseerd. Hierdoor kunnen
begeleiders ook een eenduidige begeleidingsstijl hanteren terwijl er tevens voldoende individuele aandacht
aan de kinderen kan geschonken worden.
4.6.2
Personeel
Uit de projectstudie blijkt dat residentiële organisaties heel wat parttime medewerkers in dienst hebben
waardoor het aantal begeleiders in de leefgroep soms nogal aan de hoge kant kan zijn. Meestal blijken het
50
ook deze vaste medewerkers te zijn die instaan voor de nachtbewaking in de leefgroep. Over het
algemeen wordt in de meeste organisaties gewerkt met een inslapende begeleider. Toch blijkt dit in de
werking met zeer jonge kinderen niet evident te zijn waardoor er vaak veel actieve nachturen
geregistreerd worden. Uit onderzoek blijkt dat regelmaat van vertrouwde nachtbegeleiders best wel
wordt gerealiseerd. Van Ijzendoorn (2008) toonde immers aan dat een wisselende –onbekendenachtbegeleiding een nefaste invloed heeft op de hechtingsontwikkeling bij het jonge kind wanneer het
kind ook ’s nachts wordt opgevangen (Juffer, 2010). Tijdens onze bezoekronde merkten we een groot
verschil betreffende personeelsbezetting tussen organisaties. Opvallend was dat doorgaans elke
organisatie deze bezetting als onvoldoende achtte. De realisatie van een kwalitatieve opvang, zorg en
werking aan/met jonge kinderen vergt namelijk een intensieve inzet aan personeel en middelen.
Daarnaast zijn organisaties zich erg bewust van het feit dat deze doelgroep erg specifiek is en niet
iedereen zich geroepen voelt om met zulke jonge kinderen te werken. Medewerkers dienen daarnaast de
nodige en relevante kennis te bezitten en voldoende professioneel opgeleid te zijn. Tot slot blijken er ook
verschillen tussen organisaties i.v.m. de keuze voor een crèche of voor dagpermanentie op het terrein. De
keuze voor dagpermanentie wordt gestaafd vanuit het principe dat er dan meer continuïteit gerealiseerd
wordt betreffende begeleiders en verblijfplaats wat een basisvoorwaarde is voor een veilige
hechtingsontwikkeling. De keuze voor een crèche ligt voornamelijk in het feit dat men daar veel expertise
heeft met jonge kinderen, gericht aan de ontwikkeling werkt en het jonge kind in contact komt met
leeftijdsgenoten wat de sociale ontwikkeling bevordert.
Korte conclusie: Continuïteit en stabiliteit dienen ook betreffende (begeleidend) personeel te worden
nagestreefd. Uit de projectstudie blijkt dat een kleine groep van vaste begeleiders best instaat voor de
zorg en opvoeding aan deze jonge kinderen. Er wordt best ook gewerkt met vaste nachtbegeleiders
waarbij een wakende nachtbegeleider (tijdelijk) kan worden ingezet indien nodig. Dit valt te realiseren
door het aanwerven van voltijdse begeleiders die de dagdagelijkse werking verzorgen. Daarnaast is tevens
de nodige omkadering betreffende personeel gewenst: logistieke medewerkers, kinderverzorgers,
teamcoördinatoren, pedagogen/psychologen,… Er is in het werken met jonge kinderen aldus zeker nood
aan een ruimer personeelskader en de middelen om dit te realiseren. Daarbij is het ook van belang dat het
personeel de nodige voeling alsook professionaliteit en kennis heeft voor deze specifieke doelgroep en
zoals eerder al aangekaart, een hart draagt voor (het werken met) zeer jonge kinderen binnen een
residentiële setting. Medewerkers moeten daarom zelf een overwogen beslissing kunnen maken voor het
al dan niet werken met deze specifieke doelgroep. Het personeel dient ook zelf de nodige begeleiding en
ondersteuning te ervaren. Relevante opleiding en vorming alsook dagdagelijkse ondersteuning op het
werkterrein is ten zeerste een noodzaak. De keuze voor een crèche of dagpermanentie is beiden te
verdedigen. Idealiter lijkt het jonge kind overdag te worden opgevangen in de leefgroep door één of twee
vaste medewerkers (kinderbegeleiders, ergotherapeuten, …) die tevens ontwikkelingsgericht en –
stimulerend met deze kinderen aan de slag gaat en aldus de werking binnen de crèche installeren op het
eigen terrein. Op die manier wordt langs de ene kant voldoende continuïteit in begeleiding (vaste
structuren, dagritme,..) geïnstalleerd en wordt er langs de andere kant een uitdagend, actief- en
ervaringsgericht, kwalitatief ontwikkelingsgericht dagaanbod gerealiseerd waar ook de nodige rust en
veiligheid aanwezig blijft.
4.6.3
Zorgaanbod en begeleiding
Vanuit de literatuurstudie van Huizinga (2012) weten we dat betreffende kwaliteit van residentiële zorg
een onderscheid gemaakt wordt tussen een orthopedagogisch basisaanbod (care), behandeling (cure) en
51
organisatiespecifieke elementen (randvoorwaarden) (Knorth, 2005; Boendermaker, van Rooijen, Berg &
Bartelink, 2013; Van den Bruel & Stroobants, 2016). Het care-aspect heeft betrekking op het leefklimaat,
de ontwikkeling en het welzijn van de kinderen. Het belang van het ‘gewone leven’ wordt benadrukt
waarbij men vertrekt vanuit de specifieke behoeften van de individuele kinderen en waar voldoende rust,
structuur en veiligheid geïnstalleerd wordt voor het kind vanuit een warme en familiale sfeer (Kok, 1991;
Kendrick, 2013). In dit geval wordt ook de stabiliteit benadrukt die gecreëerd moet worden betreffende
plaats/omgeving, en personen (opvoeders en leefgroepgenoten) in residentiële settings, zeker bij de zorg
aan jonge kinderen. De begeleider fungeert namelijk als belangrijke hechtingsfiguur. Het nastreven van
een positieve hechtingsrelatie bij het kind in functie van een veilige hechtingsontwikkeling is erg van
belang. Zoals eerder ook aangegeven vervangt deze relatie nooit de hechtingsrelatie die het kind met zijn
ouders heeft (Juffer, 2010). Maar een kind kan zijn hechting echter niet uit- of afstellen of zich enkel ‘een
beetje’ hechten. Zo zal een kind altijd voluit hechten aan diegenen die hem/haar verzorgt (Zeanah, 2009;
Juffer, 2010). De veilige en responsieve relatie die het kind met vertrouwde begeleiders opbouwt kan
daarom aanvullend en correctief zijn. De latere hechtingsrepresentatie bij het kind is immers gebaseerd
op ervaringen met verschillende zorgfiguren uit het hechtingsnetwerk. Betrokkenheid en participatie van
het gezin, de ruimere familiale context van het kind en het sociale netwerk spelen dus ook een rol in het
care-aspect. Het cure-aspect omvat dan weer de specifieke interventies die gehanteerd worden om
bepaalde problemen bij het kind te verhelpen. Tot slot spelen ook zaken zoals de professionaliteit van het
personeel, de organisatiespecifieke visie, de werkomstandigheden en dergelijke een voorwaardelijke rol
(Van den Bruel & Stroobants, 2016).
Uit de projectstudie is gebleken dat de praktijk nog erg zoekende is naar de manier waarop de opvang van
jonge kinderen in residentiële organisaties het best georganiseerd kan worden. Het ontbreekt de sector
aan concrete richtlijnen en velen baseren zich op het aanbod en de werking van CKG’s en
kinderopvanginitiatieven die al veel meer ervaring en expertise konden opbouwen. Het aanbod voor
jonge kinderen binnen Bijzondere Jeugdzorg wordt momenteel dan ook verschillend ingevuld. Het
voorzien in rust, veiligheid en voldoende regelmaat is echter in de meeste organisaties het uitgangspunt
als basis voor een optimale ontwikkeling. Zo wordt er bijvoorbeeld getracht een vast dagritme te
installeren, eventueel ondersteund met visualisaties. Ook infrastructureel tracht men de veiligheid te
garanderen door o.a. het installeren van deurklemmen, stopcontactbeveiliging, traphekjes,… Het
meubilair en andere organisaties (wc, bad, stoelen, eetgerei,…) wordt geprobeerd op kindermaat te
installeren. Organisaties geven echter ook hier het gemis van richtlijnen of standaarden aan. Men tracht
in de leefgroepen tevens een warme, kindvriendelijke en familiale sfeer te creëren en het ‘gewone leven’
zoveel mogelijk na te streven. De keuze om gericht ontwikkelingsstimulerend met deze doelgroep aan de
slag te gaan, verschilt tussen de verschillende organisaties. Dit kan onder andere samenhangen met het
algehele perspectief van de kinderen op een terugkeer naar huis en of de organisatie aldus voorziet in
crisis-, kort of langdurend verblijf. Daarnaast lijkt ook de keuze voor een crèche of dagpermanentie op het
terrein een invloed te hebben. Sommigen opteren voor een crèche omdat deze intensief werkt rond de
prille ontwikkeling en de kinderen contacten leggen met leeftijdsgenoten wat dan weer de sociale
ontwikkeling mee vorm geeft. Andere organisaties voorzien zelf begeleiding en permanentie vanuit de
mening dat de zorg voor jonge kinderen best niet gedeeld wordt door teveel verschillende zorgfiguren.
Tijdens deze dagpermanentie kan een ergotherapeut gericht en individueel met deze jonge kinderen rond
de ontwikkeling aan de slag gaan. Sommigen baseren hun werking ook op resultaten van
meetinstrumenten die de ontwikkeling van kinderen op verschillende domeinen kan inschalen zoals
bijvoorbeeld de TANDEMlijst.
Korte conclusie: Wegens een gebrek aan zorgstandaarden voor OVBJ’s betreffende het residentiële
zorgaanbod aan jonge kinderen, vinden we in de praktijk een verscheidenheid aan werkingen en aanbod.
52
In de praktijk wordt hier wel de vraag naar gesteld maar tevens gepleit voor een flexibele invulling van
deze zorgstandaarden. Gebaseerd op literatuur, onderzoek en input vanuit de praktijk lijkt de opvang van
jonge kinderen in een residentiële setting tijdelijk en zo kort mogelijk te duren (maximum 1 jaar) en moet
er binnen de werking toegewerkt worden naar een terugkeer naar huis of een opvanginitiatief binnen een
gezinsklimaat. Een intensieve contextbegeleiding moet opgezet worden om deze doelstelling te realiseren.
Wanneer (langdurige) residentiële opvang van jonge kinderen –wegens afwezigheid van alternatieve
opvangmogelijkheden- zich opdringt lijkt de keuze voor een kleine leefgroep binnen een warme, huiselijke
en kindvriendelijke omgeving de voorkeur te betreffen. Voldoende rust en veiligheid dienen geïnstalleerd
te worden. Stabiliteit en continuïteit worden best nagestreefd doorheen de inzet van een beperkt aantal
vaste (voltijdse) begeleiders die instaan voor de dagdagelijkse activiteiten en zorg aan de jonge kinderen,
uitgaande van de individuele ontwikkelingsnoden. Binnen het aanbod wordt getracht de ontwikkeling van
deze jonge kinderen intensief te stimuleren doorheen het actief- en ervaringsgericht werken. Dit aanbod
kan methodisch en planmatig onderbouwd worden doorheen het gebruik van ontwikkelingsschalen die
een individueel en specifiek beeld geven van de kindontwikkeling en waarvan de resultaten als
uitgangspunt gebruikt worden in de werking. De keuze voor dagpermanentie of crèche dient voldoende te
worden afgewogen gezien beiden voor- en nadelen kennen. Langs de ene kant dient er beperktheid
betreffende zorgfiguren te worden nagestreefd, langs de andere kant wordt de ontwikkeling van jonge
kinderen best gericht gestimuleerd. Idealiter zou een vaste professional instaan voor de dagpermanentie
waarbij hij/zij in de vertrouwde en veilige omgeving van de jonge kinderen, actief met hen aan de slag kan
gaan doorheen de uitwerking van een ontwikkelingsgericht, -stimulerend, uitdagend, ervaringsgericht en
kindvriendelijk (activiteiten)aanbod. Waar mogelijk en wenselijk dienen ouders of andere belangrijke
contextfiguren hierbij betrokken te worden. De realisatie van dit orthopedagogisch basisaanbod wordt
mogelijks, en waar nodig, aangevuld met meer behandelingsgerichte (therapeutische) elementen (cureaspect). Tot slot worden door de organisatie de nodige randvoorwaarden gerealiseerd. Zo wordt er onder
andere best geopteerd voor begeleidend personeel dat de nodige expertise en voeling met deze doelgroep
bezit en wordt er voldoende professionele omkadering voorzien. Er wordt gestreefd een stabiel team van
vaste medewerkers tewerk te stellen. Daarnaast voorziet de organisatie in een visie en werking op maat
waar alle medewerkers achter staan en tracht ze optimale werkomstandigheden te creëren waarbij ook de
autonomie, ontplooiing en empowerment van medewerkers als belangrijke opdracht beschouwd wordt.
4.6.4
Contextbegeleiding
Contextbegeleiding is één van de grote kerntaken binnen de werking van een OVBJ. Deze begeleiding kent
veel verschillende invullingen en kan ruim ingezet worden binnen het aanbod van organisaties. Het kan
gaan om hoog- of laagintensieve (kortdurende) contextbegeleiding, contextbegeleiding gekoppeld aan
verblijf, contextbegeleiding i.f.v. autonoom wonen,… We focussen hier op de contextbegeleiding
gekoppeld aan verblijf van (jonge) kinderen binnen een organisatie voor Bijzondere Jeugdzorg. De
verblijfsvormen op zich kunnen ook erg variëren en kunnen gaan van dagbegeleiding in groep tot
langdurige opvang van kinderen en ouders binnen de organisatie. Door de vele tussenvormen die bestaan
betreffende modulering, is er veel differentiatie mogelijk binnen het aanbod waardoor een traject op
maat veel meer en beter gerealiseerd kan worden. Wat contextbegeleiding in combinatie met verblijf
betreft, lijkt deze verschillend georganiseerd te zijn tussen organisaties. Zo kiezen sommige organisaties
voor een contextbegeleider die verbonden is aan een bepaalde leefgroep. Wanneer siblings wel in
dezelfde organisatie verblijven maar niet in dezelfde leefgroep, kan het zijn dat het gezin verschillende
contextbegeleiders kent. Organisaties trachten hieromtrent echter vaak wel intern naar flexibele
53
oplossingen te zoeken. Een voordeel lijkt wel te zijn dat de betreffende contextbegeleider beter op de
hoogte is van het leefgroepgebeuren aangezien deze kan deelnemen aan teamvergaderingen. Andere
organisaties opteren echter voor contextbegeleiders die verbonden zijn aan dossiers waardoor de
contextbegeleiding aan één gezin opgenomen wordt door één en dezelfde contextbegeleider. Dit maakt
natuurlijk dat er aan éénzelfde leefgroep verschillende contextbegeleiders verbonden zijn en het
organisatorisch erg moeilijk is om wekelijkse teamvergaderingen bij te wonen. Anderzijds wordt in dit
geval meer continuïteit geïnstalleerd omdat deze contextbegeleiders stabiel blijven doorheen het traject
van het kind en zijn/haar gezin binnen de organisatie. Overgangen tussen modules lijken hierdoor als
minder ingrijpend te worden ervaren. De transitie naar een andere hulpverleningsvorm of organisatie
maakt natuurlijk dat deze continuïteit komt te vervallen. Daarnaast komt het ook voor dat de individuele
begeleider van het kind in de organisatie ook fungeert als contextbegeleider. Op die manier is er één
persoon die het hulpverleningstraject coördineert zowel op vlak van het individuele kind als op vlak van
zijn/haar context. Langs de andere kant is het wel zo dat deze persoon op twee stoelen komt te zitten en
aldus over meerdere domeinen de verantwoordelijkheid draagt.
Uit de projectstudie blijkt dat organisaties in het algemeen van mening zijn dat wanneer een jong kind
verblijft in een organisatie er intensief moet ingezet worden op contextbegeleiding en ouders maximaal
en actief betrokken moeten worden. De veiligheid van het kind vormt hierbij steeds het uitgangspunt.
Hoe deze participatie vorm krijgt en welke intensiteit ze aanneemt, is telkens individueel verschillend en
afhankelijk van veel factoren waaronder de status van ouders t.o.v. kind (vb. contactverbod), motivatie en
mogelijkheden van ouders, sociaal netwerk, leefgroepwerking,… De ouders blijven zoals eerder
aangegeven belangrijke hechtingsfiguren voor het kind en worden gestimuleerd om actief te participeren
in de opvoeding en zorg aan hun kind. Een gedeelde verantwoordelijkheid wordt nagestreefd. Het is
daarbij van belang een vertrouwensband op te bouwen met ouders en hen een ‘welkomgevoel’ te geven
zodat de leefgroep voor ouders fungeert als ontmoetingsplek waar ze in dialoog met begeleiders kunnen
oefenen in hun ouderschap (cfr. Modeling). De klemtoon in de begeleiding van ouders ligt op ouderlijke
competenties en attitudes, sensitief-responsief ouderschap, opvoedingsvaardigheden, erkennen van de
ontwikkelingsbehoeften en het opbouwen van een veilige hechtingsrelatie. Zo worden de krachten van
ouders duidelijk maar evengoed hun beperkingen die vertaald worden naar werkpunten. Vertrekkend
vanuit deze krachten en werkpunten gaan we met ouders aan de slag. Ouders worden te allen tijde
aangesproken op hun verantwoordelijkheid en competenties, afgestemd op ieders individuele niveau. Het
betrekken van ouders in de zorg en opvoeding blijkt soms ook een uitdaging te zijn op infrastructureel
vlak. Zo is er heel wat ruimte nodig om deze doelstelling te realiseren. Er zijn tevens verschillen tussen
organisaties betreffende de manier waarop dit georganiseerd wordt. Zo hebben sommige organisaties
een bezoekersruimte (eventueel met eigen kitchenette en/of badkamer) waar ouders en kind samen
kunnen zijn. Andere organisaties kiezen ervoor ouders te betrekken in de leefgroep en door middel van
modeling de opvoedingsvaardigheden bij ouders bij te sturen en overzicht te bewaken.
Tot slot dienen ook de mogelijkheden in de ruimere familiale context afgetoetst te worden en waar
mogelijks kan er ingezet worden op verruiming van het sociaal netwerk van het gezin of het kind.
Korte conclusie: De organisatie van een intensieve contextbegeleiding en participatie van ouders in de zorg
en opvoeding van hun jong kind dat in de organisatie verblijft, lijkt in het algeheel een belangrijk
uitgangspunt te zijn in de werking van organisaties. Ouders fungeren immers als belangrijke
hechtingsfiguur in het leven van het kind. De klemtoon in de begeleiding van ouders ligt op ouderlijke
competenties en attitudes, sensitief-responsief ouderschap, opvoedingsvaardigheden, erkennen van de
ontwikkelingsbehoeften en het opbouwen van een veilige hechtingsrelatie. Daarnaast ondersteunt de
contextbegeleider ouders in de opbouw van gezondere en stabielere omstandigheden zowel op persoonlijk
54
en relationeel vlak als betreffende tewerkstelling, leefomstandigheden,... Dit als basis van waaruit we de
opvoedingsvaardigheden en -inzichten bij ouders intensief kunnen stimuleren en versterken. De opvoeding
en zorg aan het jonge kind wordt een gedeelde verantwoordelijkheid van ouders en organisatie. De
veiligheid van het kind dient te allen tijde voldoende bewaakt te worden. De mogelijkheden voor ouders
om actief deel te nemen aan het opvoedingsproces en zorg aan hun kind dienen gemaximaliseerd te
worden waarbij de nodige flexibiliteit aan de dag gelegd wordt. Ideaal lijkt de mogelijkheid voor ouders
om in een aparte ruimte met hun kind te vertoeven in combinatie met zorgmomenten in en tijdens het
leefgroepgebeuren de voorkeur te hebben. Op die manier kan de leefgroepbegeleider ouders
ondersteunen waar nodig wanneer ouders in de leefgroep komen koken, hun kind een badje geven, te
slapen leggen,… Langs de andere kant is er voor ouders ook de mogelijkheid om tussen deze momenten
door, kwaliteitsvolle tijd met hun kind door te brengen in een aparte, aangename en uitgeruste
bezoekersruimte. Betreffende privacy van de andere kinderen zouden er binnen de leefgroep ruimtes
moeten zijn waar ouders niet mogen komen. Hieromtrent dient er ook met ouders afspraken gemaakt te
worden. Om een intensieve participatie van ouders te realiseren moet ook de afstand tussen de woonst
van de ouders en de organisatie beperkt te zijn. Ook kan de mogelijkheid bekeken worden om ouder(s) en
kind samen op te nemen. Tot slot moet ook voldoende aandacht gaan naar het (her)activeren van de
familiale context of het bredere sociale netwerk van het gezin. Deze contacten kunnen een belangrijke
ondersteunende rol opnemen in de hulp aan het gezin of aan het kind. Kortom dient de contextbegeleiding
aan deze jonge kinderen en hun gezinnen/families/netwerk zeer flexibel en op maat gerealiseerd te
worden.
De contextbegeleider die instaat voor de ondersteuning aan het gezin lijkt idealiter verbonden te zijn aan
dossiers. Op die manier kan er meer continuïteit gerealiseerd worden doorheen het traject van het gezin
en het kind. Toch moeten de mogelijkheden bekeken worden om ook de contextbegeleider te betrekken of
voldoende op de hoogte te houden van het leefgroepgebeuren aangezien dit voorziet in belangrijke en
relevante informatie. Afstemming tussen de residentiële werking en de contextwerking is immers ook
essentieel. Eén van de mogelijkheden is het werken met meer of voltijdse contextbegeleiders of aantal
contextbegeleiders per leefgroep beperken. Organisatorisch zouden contextbegeleiders al makkelijker
kunnen deelnemen aan relevante teamvergaderingen of informatie-uitwisselingsmomenten. Dit brengt
natuurlijk beperkingen mee op vlak van instroom, zeker wanneer het siblings betreft van uiteenlopende
leeftijden die wegens omstandigheden verdeeld moeten worden over verscheidene leefgroepen. De nodige
vindingrijkheid en flexibiliteit zullen ook hier aan de orde zijn.
4.6.5
Samenwerking
Om de hulp aan jonge kinderen en gezinnen zo optimaal en kwaliteitsvol mogelijk te organiseren zijn
samenwerkingsverbanden noodzakelijk, zowel op sectoraal als intersectoraal vlak. Organisaties in de
Bijzondere Jeugdzorg kunnen doorheen regelmatige intervisiemomenten of werkgroepen leren van
elkaar, brainstormen rond creatieve oplossingen en good-practices delen. Daarbij kunnen ook
organisaties met meer ervaring en expertise hun kennis delen met de sector Bijzondere Jeugdzorg. Het
consistent organiseren van een regionaal overlegplatform betreffende de residentiële opvang van jonge
kinderen met praktijkdeskundigen en theoretici vanuit uiteenlopende sectoren en organisaties zou een
mogelijkheid kunnen zijn. Een intersectorale samenwerking kan tevens een enorme bijdrage leveren aan
de realisatie van een kwaliteitsvol aanbod aan jonge kinderen. Zo kunnen heroriëntaties en
doorverwijzingen beter voorbereid, begeleid en opgevolgd worden. Gedeelde intersectorale
hulpverleningstrajecten kunnen tevens mogelijk gemaakt worden. Organisaties en organisaties kunnen
55
ook elkaars werking ondersteunen en mede-begeleiden, gericht op en uitgaande van de cliënt in kwestie.
Deze hulpverlening dient zich te richten naar de ouders (vb. huisvesting, budgetbeheer, werkzekerheid,
psychiatrische hulp,...), het kind (ontwikkeling- en medische behoeften) en de onderlinge relatie
(opvoeding, hechting,…). Tot slot is het van belang aan te sluiten op het bestaande aanbod in de regio en
complementair samen te werken aan de zorg en hulp aan het jonge kind en zijn/haar gezin.
Korte conclusie: Uit de projectstudie blijkt dat de gezinnen en hun jonge kinderen die in een residentiële
setting verblijven, vaak intensieve begeleiding en hulpverlening nodig hebben. Daarom zijn
samenwerkingsverbanden met zowel sectorale partners en intersectorale partners een noodzaak. OVBJ’s
kunnen veel leren uit de werkervaring van CKG’s en CIG’s die al veel meer expertise opbouwden rond de
(residentiële) werking met kwetsbare jonge kinderen en hun ouders. Daarnaast kunnen residentiële
organisaties onderling idealiter good-practices delen om de zorg en begeleiding aan deze doelgroep te
optimaliseren. Gezien de nodige hulpverlening vanuit één instantie meestal ontoereikend blijkt, dienen
partnerschappen gesloten te worden met thuisbegeleidingsdiensten, Pleegzorg, kinderopvanginitiatieven,
CIG, CKG, GGZ, Kind en Gezin, pediaters, paramedici,… Gedeelde hulpverleningstrajecten moeten
gerealiseerd worden zodat zowel het kind als de ouders in kwestie de meest gepaste hulp ontvangen.
Naadloze overgangen kunnen dan ook beter gerealiseerd worden.
We menen onder andere dat een aanbod binnen Bijzondere Jeugdzorg complementair en aanvullend kan
zijn op dat van Pleegzorg. Zo kan het jonge kind bijvoorbeeld doorheen de week verblijven in een
pleeggezin en in het weekend in de organisatie of het kind kan voltijds in een pleeggezin verblijven maar
de contacten met de ouders kunnen georganiseerd worden binnen de organisatie… We denken dat het
zeker belangrijk is om Pleegzorg, vooral voor deze jonge kinderen, blijvend in het vizier te houden.
Ook de intensieve samenwerking met het CIG De Shelter blijft een meerwaarde en kan waarschijnlijk in de
toekomst nog meer uitgewerkt worden aangezien de doelgroep, de visie en werking in dit concept zeer
dicht bij elkaar staan.
Er kan daarnaast ook gedacht worden aan samenwerking met vrijwilligers of een vrijwilligerswerking die
mede de zorg aan het kind en het gezin mee opneemt. Regelmatige intervisiemomenten tussen betrokken
hulpverleningsinstanties en/of partners in het sociale netwerk dienen gerealiseerd te worden (vb.
Netwerktafels). Overgangen of wissels in het hulpverleningstraject van het kind en het gezin kunnen zo
ook optimaal voorbereid, begeleid en ondersteund worden. Het jonge kind dient daarnaast ook de nodige
opvolging en begeleiding te krijgen, o.a. op medisch vlak en op vlak van zijn/haar ontwikkeling. Tot slot
dient ook de onderlinge relatie tussen het kind en zijn ouders voldoende opgevolgd, ondersteund en
gestimuleerd te worden met het oog op het opbouwen van een veilige hechtingsrelatie en goede
opvoedingsvaardigheden.
4.6.6
Gezinsopnames
Het bieden van residentiële opvang voor zowel ouders en kind is binnen Bijzondere Jeugdzorg ook nog vrij
nieuw. Organisaties lijken wel van mening dat deze vorm van hulpverlening toch zijn opportuniteit kan
hebben. Weinig organisaties hebben hieromtrent echter praktijkervaring kunnen verwezenlijken. Het
voornaamste uitgangspunt lijkt toch het feit te zijn dat ouders en kind niet van elkaar gescheiden worden
en deze traumatische gebeurtenis aldus vermeden wordt. Dat ouders en kind samen blijven zou voor de
hechtingsontwikkeling bij het jonge kind evenzeer gunstiger zijn. Deze relatie moet zeker goed bewaakt
worden in het kader van een gunstig ontwikkelingsbeloop en veiligheid bij het kind. Er lijken tevens een
56
aantal randvoorwaarden van kracht opdat de slaagkansen van deze werking gemaximaliseerd kunnen
worden.
Korte conclusie: Ouder-kindopnames lijken een mooi alternatief te zijn voor de uithuisplaatsing van het
kind. Op die manier kunnen ouders en kind in gezinsverband samenblijven, opgroeien en ontwikkelen. De
prille ontwikkeling van de hechtingsrelatie tussen ouder en kind wordt tevens niet abrupt afgebroken. De
ouders blijven permanent verantwoordelijke voor de opvoeding en zorg aan hun kind. De veiligheid en de
belangen van het kind dienen hierbij wel permanent bewaakt te worden. Daarnaast dient er een kader
vooropgesteld te zijn waarbinnen deze opname gerealiseerd kan worden en waarbij duidelijke afspraken
gemaakt worden met het gezin in kwestie. Dit kan bijvoorbeeld gaan over verplichte huisvesting van het
gezin opdat de residentiële hulpverlening niet vervalt in een vorm van goedkope huisvesting en
leefsituatie.. Ook moet er bekeken worden hoe veilig het is om het kind overdag of ’s nachts alleen bij de
ouders te laten, wat de afspraken of regels zijn van alcohol- en druggebruik,… Een intensieve en passende
begeleiding is tevens aan de orde en de nodige samenwerkingsverbanden dienen ook te worden opgezet.
Ook hier is een samenwerking met de CIG’s van cruciaal belang, gezien hun grote expertise rond
gezinsopnames.
57
5
Visie op residentiële opname van jonge kinderen binnen Monte Rosa
5.1 Waar willen we naartoe (idealiter)?
Monte Rosa wil een kwalitatieve en gespecialiseerde werking voor de doelgroep 0-3 jaar realiseren. Bij
een plaatsing van een jong kind binnen Monte Rosa, menen we dat een aparte, kleine, “horizontale”
leefgroep (0-6 jaar) voor deze jonge kinderen het meest passende aanbod is dat er binnen een OVBJ
gerealiseerd kan worden. We willen hierbij echter een grote flexibiliteit rond de in- en uitstroom
realiseren. Bij de instroom willen we focussen op de jonge kinderen maar het ook mogelijk maken voor
oudere siblings om met hun jongere broer of zus in dezelfde leefgroep te verblijven. Daarnaast vinden we
het ook belangrijk dat kinderen, indien ze dit wensen, langer in dezelfde leefgroep mogen verblijven, dan
de voorziene eindleeftijd. Door de mogelijkheid te creëren om siblings samen te houden, kan ook de
hechtingsrelatie tussen broers en zussen voldoende tijd en ruimte krijgen om te gunstig te ontwikkelen.
Doordat het kind mede kan beslissen om op een bepaalde leeftijd al dan niet over te gaan naar een
andere leefgroep, vergroten we ook de inspraak en medezeggenschap van het kind. We trachten op die
manier maximaal aan te sluiten met wat het kind op dat moment zelf wilt en wat het nodig heeft.
Daarnaast willen we tevens de mogelijkheden bekijken om ouders maximaal te betrekken doorheen de
realisatie van tijdelijke of flexibele residentiële ouder-kind opnames in de studiowerking of de opstart van
een dagcentrum waar ouders in dagbegeleiding, samen met hun kind worden begeleid. Ouders kunnen
dan op maat en flexibel maximaal aanwezig zijn bij hun kind. Binnen deze werking willen we het hele
gezin ondersteunen en begeleiden en richten we ons op de ouders, het/de kind(eren) en de relatie tussen
beiden. Aangezien deze gezinnen vaak te maken hebben met een verscheidenheid aan problemen op
diverse levensdomeinen, kunnen we doorheen deze werking de ondersteuningsnoden permanent
evalueren en onze begeleiding hier nauw op afstemmen. Hierbij wordt aldus het ganse gezin begeleid op
de weg naar standvastigheid, zelfstandigheid, weerbaarheid en empowerment. Doordat ouders en kind
niet van elkaar gescheiden worden, is de kans op een veilige hechtingsontwikkeling aldus ook groter.
Daarnaast wordt een maximale participatie van de ouders aan de zorg en opvoeding van hun kind
mogelijk gemaakt.
We willen ook een plek creëren voor kinderen met een –al dan niet tijdelijk- zeer beperkt betrokken
context. Daar zal de hechting waarschijnlijk –al dan niet tijdelijk- met de begeleiders moeten plaatsvinden.
Ook in deze situaties willen we ouders of andere contextfiguren betrekken in de werking en zullen zij ook
steeds welkom zijn in de groep, zij het dan in beperktere mate of binnen een duidelijk afgesproken kader.
Monte Rosa wil flexibele trajecten en een vraaggestuurde werking realiseren zodat ieder kind en elk
gezin een aanbod op maat krijgt dat aansluit op de individuele noden en op de mogelijkheden en krachten
van het gezin als geheel.
We streven hierbij naar een vorm van begeleiding/hulpverlening die zich lijkt te situeren tussen het
hulpaanbod vanuit een CIG (gezinsopname en -begeleiding), het hulpaanbod van een CKG (residentiële
begeleiding beperkt in tijd en leeftijd, naast een intensieve contextbegeleiding) en het huidige
hulpaanbod van een OVBJ. Het realiseren van zeer flexibele trajecten op maat, op vlak van context- én
residentiële begeleiding, en mogelijkheden tot het naadloos schakelen tussen verschillende
hulpverleningsvormen lijkt ons de meerwaarde. Op deze manier creëren we een continuüm waarbinnen
alle kinderen en gezinnen een plek op maat kunnen krijgen op het moment dat ze dit nodig hebben. We
geven dan ook in de eerste plaats de relatie ouders-kinderen (bredere context-kinderen) een maximale
kans.
58
Een intensieve samenwerking met het CIG De Shelter, waarbinnen Monte Rosa ook actief is, lijkt ons
hierin evident, aangezien de doelgroep en de werkvorm elkaar raken. Ons aanbod wil een aanvulling zijn
op het aanbod van De Shelter, daar waar bv een gezinsopname (nog) niet aangewezen is. Misschien kan
er in de toekomst zelfs een gezamenlijk project ingediend.
5.2 Krijtlijnen in de werking
Om een kwalitatieve en gespecialiseerde werking met jonge kinderen te realiseren stoelen we op
volgende fundamenten:
1. Intensieve, flexibele en vraaggestuurde contextbegeleiding
Vanuit de functie verblijf wordt steeds contextbegeleiding aangeboden. In de begeleiding aan ouders
hebben we aandacht voor en zetten we in op de ontwikkeling van een veilige hechtingsrelatie tussen
ouder en kind doorheen het versterken van ouderlijke competenties en opvoedingsvaardigheden, het
leren stellen van gepaste grenzen, stimuleren van autonomie, voeling met de ontwikkelingsnoden van
hun kind en het sensitief-responsief handelen. We stimuleren ouders actief te participeren in de
opvoeding en zorg aan hun kind en streven naar een gedeelde verantwoordelijkheid. We gaan met ouders
op een empowerende manier aan de slag, afgestemd op ieders individuele niveau.
De contextbegeleiding dient intensief, vraaggestuurd, op maat en zeer flexibel te zijn. We trachten ouders
maximaal te betrekken bij en in de werking. Het werken met de context gebeurt zowel in de thuissituatie
als in de leefgroep zelf. De leefgroep fungeert voor ouders dan als ontmoetingsplek en uitvalsbasis
waarbij we de ouders de nodige ondersteuning bieden door in te zetten op de positieve elementen en
hun ouderlijke- en opvoedingsvaardigheden versterken. De contextbegeleiding wordt gerealiseerd door
o.a. regelmatig op huisbezoek te gaan, oudertraining, ouders te laten meedraaien in de leefgroep
(modeling), 1 op 1 zorg- en speelmomenten te voorzien,... We bekijken steeds wat er binnen de huidige
situatie mogelijk is en trachten positieve contactmomenten tussen ouder en kind te maximaliseren, te
begeleiden en te ondersteunen. Wanneer ouders om bepaalde redenen niet in staat zijn de zorg,
opvoeding en mede- verantwoordelijkheid van hun kind te dragen, trachten we belangrijke
netwerkfiguren (grootouders, tantes/nonkels, siblings,...) intensief te betrekken in de werking. We
trachten voor het kind zoveel mogelijk stabiliteit betreffende belangrijke zorgfiguren te realiseren i.f.v.
een veilige gehechtheid en een gezonde ontwikkeling.
We willen echter ook zeer creatief denken en de uiteenlopende mogelijkheden verkennen om een flexibel
aanbod te realiseren, op maat van ouders zodat we zo goed mogelijk kunnen aansluiten op de
mogelijkheden van de ouders en kunnen inzetten op hun krachten. We denken o.a. aan:





Het opstarten van een dagcentrum waar ouders overdag met hun jonge kind aan de slag kunnen
Regelmatige overnachtingen van ouders in de leefgroep van hun kind mogelijk maken.
Organiseren van workshops of infomomenten rond specifieke en relevante opvoeding- en
ontwikkelingsthema’s
Organiseren van ontmoeting en uitwisselingsmomenten voor ouders en/of het installeren van
een ouderraad
Het organiseren van een kribbe, ook voor gezinnen die in de context begeleidt worden, waardoor
de nazorg of de contextbegeleiding intensiever en binnen een duidelijke structuur kan gebeuren.
59
We menen dat ook de noden van ouders erg uiteenlopend zijn en willen doorheen de uitbouw van een
flexibele en vraaggestuurde contextbegeleiding op maat aan deze verschillende noden tegemoet komen
zodat het aanbod vanuit Monte Rosa beter afgestemd kan worden.
Uitgangspunten en handvatten







Oudertraining
Modeling
Opvoedingsondersteuning
Pedagogische vaardigheden versterken (cfr. Opvoedingspiramide)
Vormingsmomenten voor ouders (in samenwerking met K&G, WigWam?)
Transfer leefgroep-thuis
Triple P, Video home training, Sherbourne
2. Gegronde kennis van de kindontwikkeling als basis voor een gepast zorgaanbod en begeleiding aan
het jonge kind
Gedurende de eerste levensjaren ontwikkelt een kind in sneltempo en dit op uiteenlopende domeinen.
De ontwikkeling van een kind is individueel verschillend en elk kind heeft zijn eigen tempo. De aanleg van
het kind zelf speelt een rol maar zeker ook de aanmoediging en de kansen die het kind krijgt in en van zijn
omgeving (Kind & Gezin, n.d.). De vroege ontwikkelingsperiode is daarom ook één van de meest cruciale
fases in het leven van het kind aangezien hier de basis wordt gelegd voor de verdere ontwikkeling richting
volwassenheid. De ontwikkelingsbehoeften van het jonge kind vormen het uitgangspunt in de zorg en de
opvoeding door volwassenen. Kennis van de kindontwikkeling en de ontwikkelingspsychologie staat
hierbij centraal. We bespreken hier kort de belangrijkste ontwikkelingsmijlpalen bij de baby, peuter en
kleuter waarna we kort enkele prioritaire aandachtspunten aanhalen in de begeleiding aan het jonge kind
(Moonen & Pansaerts, 2008).
Baby (0 tot 18 maand)
In de eerste maanden van zijn/haar leven is een kind voornamelijk bezig zich fysiek aan het leven buiten
de baarmoeder aan te passen. Contact met de wereld wordt in deze eerste fase voornamelijk gelegd via
de zintuigen. Ook het hechtingsproces begint al vanaf de geboorte en hechtingsgedrag is vanaf ongeveer
3 maanden zichtbaar. Tussen 6 en 18 maanden is het hechtingsproces van groot belang. Door goede zorg
en bevrediging van basale behoeften, worden een eerste vertrouwensbasis en een gevoel van emotionele
veiligheid opgebouwd. Motorisch zien we grote stappen optreden. Het kind leert zitten, kruipen, lopen en
bouwt eveneens de fijne motoriek uit. Spel bevordert deze ontwikkeling. Vanaf de leeftijd van één jaar
gaat ook de taalontwikkeling met reuzenschreden vooruit. Tijdens deze eerste fase wordt als het ware
een basis gelegd naar de rest van het leven toe.
Prioritaire aandachtspunten:
In de zorg aan deze jonge kinderen dienen zorgfiguren aandacht te hebben voor de interpersoonlijke
relaties met het kind i.f.v. een veilige hechtingsontwikkeling. Zij dienen daarom sensitief-responsief te
reageren op het hechtingsgedrag van het kind en zich voldoende kunnen inleven in zijn/haar basale
behoeften (mentaliserend vermogen). Het hechtingsgedrag van een baby is het meest duidelijk als hij
bang, moe of ziek is en nood heeft aan troost, zorg en geruststelling. Fysiek contact met het kind is hierbij
erg belangrijk. Het creëert voor het kind een gevoel van veiligheid en geborgenheid en vormt mee de
basis voor een veilige hechtingsrelatie. De zorgfiguur dient het kind regelmatig vast te pakken, te
knuffelen, te zoenen,… Het kind ronddragen in een draagzak zou alvast een mooie optie kunnen zijn.
60
Daarnaast dient er aandacht te zijn voor het fysieke en materieel welbevinden van de baby aangezien
deze de wereld verkent met zijn zintuigen. Een baby houdt ervan omringd te worden door knusse
dekentjes, zachte knuffelberen, een warm mutsje op zijn hoofd,… Zo voelt hij zich veilig en geborgen. Ook
in het aangeboden spelmateriaal dient voldoende variatie te zitten, hard en zacht speelgoed, licht en
geluid, beweging,... Ook speelgoed dat zowel de grove als de fijne motoriek bevordert, is aangewezen.
Tot slot houden baby’s ervan als zijn zorgfiguren met hem spreken, grappige geluidjes maken, lachen naar
hem, kiekeboe spelletjes spelen. Op die manier wordt de taalontwikkeling bij de baby gestimuleerd.
Verhaaltjes voorlezen is voor jonge kinderen dan ook erg belangrijk.
Peuter (18 maand tot 3 jaar)
Een peuter ontwikkelt in de eerste plaats zichtbaar op cognitief, taalkundig en sociaal-emotioneel vlak.
Het kind beseft in deze fase steeds meer dat het een eigen persoon is, los van de vertrouwde
volwassene(n). Autonomie en individuatie staan hier centraal: het kind wil zelf doen en zelf ontdekken,
ook dingen die het (nog) niet zelf kan. Deze fase wordt dan ook vaak de koppigheidsfase of 1e puberteit
genoemd.
Prioritaire aandachtspunten:
Op taalkundig vlak gaat de peuter met grote sprongen vooruit. De peuter heeft immers geleerd dat taal
het middel is om te communiceren met anderen en zo ook zijn behoeften te verduidelijken. De zorgfiguur
heeft ook hier de belangrijke taak om deze ontwikkeling te stimuleren doorheen het samen lezen van
prentenboeken, benoemen van zaken, materialen en acties, verwoorden van gevoelens bij het kind,
samen richten van de aandacht, voorlezen van verhaaltjes,…
De peuter verkent met zijn verbeterde motoriek meer en meer zijn omgeving. Het installeren van
voldoende veiligheid is dan ook noodzakelijk. Toch blijft die onbekende wereld voor de peuter toch
beangstigend en heeft hij zijn bekende zorgfiguren in zijn buurt nodig zodat hij even weer wat stress van
zich kan afzetten.
Tot slot dienen zorgfiguren voldoende en gepaste mogelijkheden te creëren voor het kind om zijn
autonomie te stimuleren. Het kind wil op deze leeftijd namelijk zelf alles doen en bepalen. Het is echter
van belang dat de zorgfiguur de nodige grenzen stelt aangezien de peuter zich niet bewust is van gevaar,
sociaal gepaste omgangsregels, e.d.
Kleuter (3 jaar tot 6 jaar)
Tijdens de kleuterjaren neemt spel een centrale plaats in de ontwikkeling in. Fantasie vormt een
belangrijk kenmerk van de kleuter. Het kind neemt meer en meer initiatief en leert regels aan, ook
grammaticaal. Volwassenen zijn hierbij het voornaamste rolmodel. De emoties van het kind differentiëren
zich steeds meer: spijt, schaamte en faalangst duiken voor het eerst op. Tijdens deze fase heeft het kind
nood aan inbreng van buitenaf om optimaal te ontwikkelen. Kinderen starten op de leeftijd van 2,5 jaar
meestal ook met school.
Prioritaire aandachtspunten:
De kleuter leert steeds meer gepaste sociale en gedragsregels aan en spiegelt zich voornamelijk aan zijn
zorgfiguren. Het uitdrukkelijk benoemen, vragen of voorzeggen van deze regels is daarom van belang:
“wat zeg je dan?”, “dankjewel, zeggen wij dan”, “wat moeten we zeggen als we iets vragen? –
Alsjeblief?”…. Daarnaast is het ook van belang, voor de taal- en sociaal-emotionele ontwikkeling, dat de
zorgfiguur nog steeds acties, zaken en gevoelens blijft benoemen.
61
Voor de cognitieve en motorische ontwikkeling is aangepast en uitdagend spelmateriaal onmisbaar. De
kleuter vindt het fijn om samen te spelen met andere kinderen of met zijn zorgfiguren en hen mee te
nemen in zijn fantasiewereld.
Kennis van de ontwikkeling van het jonge kind vormt het uitgangspunt in de zorg en begeleiding en staat
dus ook centraal in het zorgaanbod dat er vanuit de organisatie wordt gerealiseerd. We hebben daarom
aandacht voor de globale en individuele ontwikkelingsbehoeften vertrekkende van de realisatie van een
geborgen, veilige, en gestructureerde leefomgeving, voorzien van de nodige rust- en zorgmomenten. Het
begeleiding- en ondersteuningsaanbod krijgt vorm vanuit de dagelijkse werking waarin de ontwikkeling
van deze kinderen gericht en intensief wordt gestimuleerd, diagnostisch onderbouwd met valide
instrumenten en methodieken, eventueel en waar mogelijk in samenwerking met gespecialiseerde
diensten.
Uitgangspunten en handvatten:
Orthopedagogisch basisaanbod creëren (Huizinga, 2012).
 Creëren van een rustige, geborgen, gestructureerde, kindvriendelijke leef- en leeromgeving met
een huiselijke sfeer
 Ontwikkelingsgericht en –stimulerende activiteiten, vertrekkende vanuit de dagelijkse werking en
gebaseerd op het actief en ervaringsgericht werken
 TANDEMlijst: inschaling ontwikkeling (verstandelijke ontwikkeling, taalontwikkeling, motoriek,
sociale ontwikkeling, zelfredzaamheid)
 Bayley-III-NL: instrument dat de vroegkinderlijke ontwikkeling van kinderen vanaf 16 dagen tot en
met 42 maanden en 15 dagen in kaart brengt aan de hand van vijf schalen: Cognitie, Taal,
Motoriek, Sociaal-emotionele ontwikkeling en Adaptief gedrag
 Ontwikkeling- en zorgplan gebaseerd op uitkomsten TANDEMLIJST of andere diagnostische
instrumenten (ontwikkelingsgericht en –stimulerend werken)
 Aangepast spelmateriaal (actie-reactie, licht en geluid, kleuren, verschillende materialen,…)
 Aandacht voor leeftijdsspecifieke thema’s: zindelijkheid, autonomie , voeding, grenzen…
 ZIKO: meet welbevinden en betrokkenheid van kind in de leefgroep
 Samenwerking met crèche/school: afstemming
3. Uitbouwen van kwaliteitsvolle samenwerkingsverbanden
Om een kwalitatief aanbod te realiseren, willen we samenwerken met externe partners. We willen onder
andere een intensievere samenwerking met het CIG De Shelter realiseren waarbij we de mogelijkheden
bekijken om een naadloos aansluitend en coherent aanbod uit te werken op maat van jonge kinderen en
hun gezin. Concreet kan dit bijvoorbeeld betekenen
 dat een gezin verblijft in één van de studio’s van De Shelter op het domein waarbij het/de
kind(eren) overdag worden (wordt) opgevangen in een leefgroep van Monte Rosa.
 dat kinderen van gezinnen die tijdelijk in crisis zijn, opgevangen kunnen worden in de leefgroep.
 dat er een naadloze overgang is van De Shelter naar Monte Rosa en omgekeerd
Dit moet uiteraard ook nog verder met De Shelter uitgewerkt worden.
We willen daarnaast ook permanent informatie en expertise uitwisselen om de werking blijvend te
optimaliseren en af te stemmen op de noden van de doelgroep. Zo streven we ook doorverwijzingen en
heroriëntaties naadloos en vlot te laten verlopen d.m.v. een geleidelijke overgang en het opnemen van
62
een draaischijffunctie. We willen tevens aansluiten bij het bestaande aanbod zodat we onze cliënten hier
naar kunnen toe leiden. We willen daarom langs de ene kant een interne en overkoepelende
samenwerking installeren zodat het aanbod uit de verschillende deelwerkingen binnen Monte Rosa kan
gecombineerd worden en een individueel traject voor ieder kind en elk gezin kan mogelijk gemaakt
worden. Daarnaast willen we ook samenwerken met externe partners om zoveel mogelijk af te stemmen
op de noden van de cliënten. Op die manier kunnen we ook expertise en ervaring vanuit verschillende
hoeken integraal samenbrengen en het begeleidingtraject maximaal afstemmen. We geven hierbij kort
enkele voorbeelden:
 Een logistiek medewerker van Monte Rosa helpt de begeleiders van een verticale leefgroep bij
het badmoment van de jonge kinderen
 Een zestienjarig meisje dat op het punt staat te bevallen, wordt opgenomen in een verticale
leefgroep. Het meisje wordt mede begeleidt door de adolescentgroep.
 De Shelter vangt een gezin op met 2 jonge kinderen in de studio op Monte Rosa. Het gezin kan de
voltijdse opvoeding van de 2 kinderen niet realiseren. Daarom kunnen de 2 kinderen deeltijds
verblijven in een verticale leefgroep zodat de ouders wat ontlast worden
 Een 15-jarig zwanger meisje wordt opgenomen in het TCK, na de bevalling wordt er
samengewerkt met een verticale leefgroep die het jonge meisje en haar baby mee ondersteunt
en begeleidt in het jonge moederschap
 Er wordt een jongetje in crisis opgenomen op Monte Rosa net op het moment dat er ambulante
opvoedingsondersteuning van start kon gaan. Gezien het nut en de expertise van deze mensen,
wordt er afgesproken dat deze begeleiding kan doorgaan op momenten dat de moeder op
bezoek is in de leefgroep van Monte Rosa
Het opbouwen en onderhouden van permanente interne, sectorale en intersectorale
samenwerkingsverbanden is een belangrijke opdracht binnen het huidige hulpverleningslandschap.
Regelmatige en gestructureerde overleg- en intervisiemomenten tussen betrokken en geïnteresseerde
instanties is dan ook zeker een noodzaak. We zijn tevens van mening dat een intensieve samenwerking
met Pleegzorg voorop moet staan. Zo kan het aanbod vanuit Bijzondere Jeugdzorg complementair en
aanvullend zijn op dat van Pleegzorg. Een kind kan bijvoorbeeld door de week in een pleeggezin verblijven
en in het weekend in de organisatie of het kind kan voltijds verblijven in een pleeggezin maar de
contacten met ouders kunnen doorgaan in de organisatie… We denken dat het zeker belangrijk is, voor
deze jonge doelgroep, om Pleegzorg permanent in het vizier te houden.
Mogelijke samenwerkingsverbanden
 Pleegzorg
 CIG De Shelter
 CKG De Schommel
 Wigwam
 Kind & Gezin
 Amber vzw
 Huis van het Kind Leuven
 Kleine K
 CGG-VBO
63
4. Uitbreiden, versterken en betrekken van sociaal netwerk
Naast een intensieve en aanklampende begeleiding van ouders kan vanuit de residentiële organisatie ook
het ruimer sociaal netwerk geactiveerd en betrokken worden. Het sociale netwerk (familie, vrienden,
kennissen, buren, hulpverleners…) van het gezin wordt in kaart gebracht en er wordt gezocht welke
mogelijkheden en krachten er binnen dit netwerk aanwezig zijn. Zo kunnen belangrijke netwerkfiguren en
steunpunten gestimuleerd worden om mede de ondersteuning en hulpverlening aan het gezin op te
nemen en samen gedeelde zorg mogelijk te maken. Zo kan vanuit de hulpverlening van het OVBJ het
formele en informele netwerk van de cliënt maximaal uitgebouwd en verstevigd worden om op die
manier vermaatschappelijking van de zorg te realiseren en een terugkeer naar huis van het kind mogelijk
te maken.
Ook wanneer de ouders omwille van bepaalde redenen niet in staat zijn de zorg en opvoeding van hun
kind op te nemen, streven we ernaar andere belangrijke contextfiguren te betrekken. We vinden het
namelijk belangrijk stabiele zorgfiguren en steunpunten te installeren in het leven van het jonge kind.
Uitgangspunten en handvatten:
 Netwerkcirkels (netwerk in kaart brengen)
 Ronde tafel gesprekken
 Eigen kracht conferenties
 LUS vzw
5. Inzet, vorming, training en opleiding voor het personeel
We willen het team dat instaat voor de opvang en begeleiding aan deze jonge kinderen permanent
voorzien in de nodige kennis en inzichten rond de zorg en begeleiding aan deze doelgroep door hen toe te
leiden naar passende vorming- en coachingmogelijkheden. We maken daarbij een onderscheid tussen
enerzijds de dagbegeleiders en anderzijds het personeel dat instaat voor de avond- , nacht- en
weekendbegeleiding. Het personeel dat overdag met deze jonge kinderen aan de slag gaat, dient zich
vooral toe te spitsen op het ontwikkelingsgericht en -stimulerend werken met deze jonge kinderen. Het
begeleidend personeel dat instaat voor de avond-, nacht- en weekendbegeleiding dient voornamelijk
voldoende kennis te hebben over de specifieke zorgbehoeften bij het kind. We achten permanente
vorming immers essentieel in het realiseren van een kwaliteitsvolle dienstverlening en aanbod. We
trachten daarom op de hoogte te blijven van nieuwe ontwikkelingen en recente inzichten omtrent dit
thema en deze doelgroep. We willen daarnaast ook samenwerken met partners om een regionaal
vormingsaanbod uit te bouwen waar alle medewerkers die instaan voor de zorg en opvoeding van jonge
kinderen maximaal kunnen op intekenen. We trachten tevens aan te sluiten bij het vormingsaanbod dat
onder andere vanuit Kind & Gezin, de Wigwam, Huis van het Kind Leuven e.d. wordt georganiseerd. We
vinden het hierbij belangrijk dat deze vormingen, trainingen en opleidingen gericht zijn op zowel het
theoretische luik maar ook praktische handvatten biedt aan de leefgroepbegeleiders en andere
medewerkers om de zorg, opvoeding en begeleiding aan deze jonge kinderen te optimaliseren. Daarnaast
hechten we ook groot belang aan interessante en gepaste vormingen i.v.m. contextbegeleiding. We
vinden het belangrijk dat medewerkers de juiste tools krijgen om ouders te begeleiden en te trainen in
het ouderschap en het omgaan met hun jonge kind. Medewerkers hebben vaak ook een voorbeeldfunctie
tegenover ouders, vormingen die gericht zijn op modeling, achten we dan ook essentieel. Ook het
krachtgericht werken met ouders vinden we een belangrijk uitgangspunt in onze contextwerking. Tot slot
willen we medewerkers ook op meta-niveau ondersteunen en inzetten op trainingen die specifiek gericht
64
zijn op het versterken en ontplooien van de persoonlijke attitudes en vaardigheden van elk individueel
personeelslid.
Mogelijke thema’s
 Ontwikkelingspsychologie
 Ontwikkelingsspecifieke thema’s: slapen – voeding – zindelijkheid…
 Veiligheid in de leefgroep
 Peuterpuberteit
 Modeling
 Ouderparticipatie
 EHBO bij jonge kinderen
 …
5.3 Samengevat
Door een aanbod te voorzien voor de doelgroep 0-3 jarigen binnen Monte Rosa willen we een antwoord
bieden op de vraag en nood aan aanbod voor deze jonge kinderen in de regio. Door het vroegtijdig
ingrijpen en een ondersteunend residentieel aanbod te voorzien aan kwetsbare kinderen en/of gezinnen
willen we hechting- en andere ontwikkelingsproblemen bij het kind voorkomen en het gezin mogelijks
een ellenlang hulpverleningsparcours besparen.
We verkenden de verschillende hulpverleningsvormen die voor deze doelgroep mogelijk en haalbaar zijn
binnen Monte Rosa en wogen deze tegenover elkaar af. We opteren momenteel –als meest ideale
situatie- voor een opname van een jong kind binnen flexibele, horizontale leefgroepen die zich in de
eerste plaats richten op 0-6 jarigen maar waar oudere kinderen ook een plek kunnen hebben doorheen
een ouder-kind opname of in functie van flexibele uitstroom op maat van elk kind.
We willen voor deze kinderen een kwalitatief residentieel aanbod voorzien dat vertrekt vanuit hun
ontwikkelingsnoden op een plek waar rust, veiligheid en geborgenheid gegarandeerd wordt. Gezien de
uiteenlopende gezinssituaties en hulpverleningsnoden dienen flexibele, vraaggestuurde trajecten
gerealiseerd te worden. We willen hieromtrent zeer creatief denken en de mogelijkheden verkennen om
op die manier een aanbod op maat voor het kind en zijn/haar gezin te realiseren.
We stoelen deze residentiële werking met jonge kinderen dan ook op volgende fundamenten:
1. Intensieve, flexibele en vraaggestuurde contextbegeleiding
2. Gegronde kennis van de kindontwikkeling als basis voor een kwaliteitsvol zorgaanbod en
begeleiding aan het jonge kind
3. De uitbouw van kwaliteitsvolle samenwerkingsverbanden
4. Uitbreiden, versterken en betrekken van sociaal netwerk
5. Vorming, training en opleiding van personeel
We menen dat Monte Rosa de nodige expertise en ervaring in huis heeft om een kwalitatief, huiselijk en
gepast aanbod voor jonge kinderen uit te bouwen waarin ook ouders actief en maximaal betrokken
kunnen worden in de zorg en opvoeding van hun jonge kind.
65
5.4 Als ‘ideale aanbod’ niet gerealiseerd kan worden: randvoorwaarden in een
verticale leefgroep
Wanneer bovenstaande ‘ideale aanbod’ niet of moeilijk gerealiseerd kan worden en het jonge kind in een
verticale leefgroep zou moeten opgenomen worden, zijn er natuurlijk een aantal randvoorwaarden en
aandachtspunten waaraan voldaan moet worden.
Allereerst moet een veilige en aangepaste infrastructuur gerealiseerd worden voor deze jonge kinderen.
De nodige maatregelen moeten hieromtrent getroffen worden. We denken onder andere aan traphekjes,
stopcontactbeveiligers, hoekbeschermers,… Tevens dient een voldoende huiselijke, rustige en warme
sfeer geïnstalleerd te worden in de leefgroep opdat deze jonge kinderen zich geborgen en veilig kunnen
voelen. Deze leef- en leeromgeving moet idealiter erg kindvriendelijk ingericht zijn alsook voldoende
uitdagend zijn. Binnen een verticale leefgroep moet best de mogelijkheid gecreëerd worden om met
subgroepen te werken. Op die manier kan er voor de jonge kinderen een ontwikkelingsgericht en –
stimulerend aanbod gerealiseerd worden, gebaseerd op het ervaringsgericht en actief leren. Hiervoor
moet het begeleidend personeel een fundamentele kennis van de ontwikkeling(psychologie) hebben
zodat zij deze kennis ook kunnen vertalen naar vaardigheden en attitudes naar deze jonge kinderen toe.
Kennis van de hechtingsontwikkeling en recente inzichten hieromtrent lijken ons ook noodzakelijk. Ook
wordt in een verticale leefgroep best gewerkt met een beperkt aantal vaste begeleiders die voornamelijk
instaan voor deze jonge kinderen alsook een hart dragen voor deze doelgroep. Dit om een veilige
hechtingsontwikkeling van deze kinderen aan begeleiders na te streven. Daarom moet bekeken worden of
er eventueel extra personeel moet worden aangeworven. Daarnaast lijkt het ons ook noodzakelijk dat
deze medewerkers voldoende omkadering en ondersteuning kennen door bijvoorbeeld logistiek
personeel, pedagogen/psychologen, teamcoördinatoren,… Tot slot dienen de nodige
samenwerkingsverbanden te worden opgezet zodat de zorg en begeleiding aan deze jonge kinderen zo
optimaal mogelijk georganiseerd kan worden. Partnerschappen met bijvoorbeeld Kind & Gezin, een
pediater, Pleegzorg, een CKG, kinderopvanginitiatieven… Deze samenwerkingen kunnen rechtstreeks
gericht zijn op de zorg aan het kind maar kunnen ook opgezet worden i.k.v. expertise en informatieuitwisseling of om naadloze overgangen in het hulpverleningstraject van het kind en zijn gezin mogelijk te
maken.
Bij de opname van jonge kinderen in verticale leefgroepen lijken bovenstaande randvoorwaarden
georganiseerd te worden om zowel de veiligheid van het kind te garanderen als om een optimale
ontwikkeling te bevorderen. Maar zoals we tevens aangaven, lijkt een residentiële opname van jonge
kinderen binnen Bijzondere Jeugdzorg best te gebeuren in horizontale leefgroepen (met flexibele in- en
uitstroom).
66
6
Eindconclusie en aanbevelingen
We hebben begrip en respect voor de beleidskeuzes van de overheid waarbij Pleegzorg de eerste te
overwegen optie moet zijn bij een uithuisplaatsing van een (jong) kind. Uit onderzoek blijkt dat een
stabiele plaatsing in een pleeggezin de meest optimale ontwikkelingskansen biedt aan het kind. Toch
merken we in de realiteit dat dit aanbod voor kinderen en gezinnen soms onvoldoende is en (nog) niet
volledig op maat van hun noden. Er is namelijk een restgroep van jonge kinderen die hierbij door de
mazen van het net glippen … Er blijkt in de praktijk een duidelijke nood aan een aanvullend, kwalitatief en
gepast residentieel aanbod voor jonge kinderen tussen 0 en 3 jaar in de regio.
Naast Pleegzorg worden ook binnen het CKG, CIG en, hier en daar, OVBJ’s jonge kinderen opgevangen en
wordt er intensief met de ouders aan de slag gegaan. Maar het aantal beschikbare plaatsen is vaak te
beperkt of het aanbod binnen bestaande diensten lijkt niet altijd volledig tegemoet te kunnen komen aan
de hulpverleningsvraag.
Het lijkt ons dat het eerste keuze die moet gemaakt worden binnen de hulpverlening aan deze jonge
kinderen, is: is er een stabiel aanbod op maat voor kinderen én ouders, bv binnen een CIG of binnen een
OVBJ/CKG met zeer intensieve ouderparticipatie? Een goede hechting van het jonge kind met zijn ouders
moet de eerste ambitie zijn.
Moet daar, vanuit het beleid, niet eerst extra op ingezet worden, naast een mogelijke uitbreiding van het
aanbod binnen pleegzorg?
Een organisatie van Bijzondere Jeugdzorg zou bestaande hiaten (cfr. beperkte plaatsen, continuïteit,
contextbegeleiding,…) binnen de bestaande hulpverlening aan jonge kinderen en gezinnen kunnen
ondervangen. Jonge kinderen kunnen bv opgevangen worden in kleine, “horizontale” leefgroepen met
een zeer flexibele in- en uitstroom waarbij voldoende rust, structuur, veiligheid en geborgenheid
gerealiseerd wordt binnen een huiselijke en kindvriendelijke sfeer. Hierbij zou leeftijd alleen nooit een
criterium zijn voor opname of doorstroming. Gezinnen moeten samen kunnen begeleid worden. Indien
aangewezen moeten kinderen langer in de groep kunnen blijven dan de vooropgestelde leeftijd. In deze
groep moet dan een stabiel personeelskader ingezet worden, voorzien van de nodige kennis en expertise
betreffende de kindontwikkeling en het werken met jonge kinderen én rond doorgedreven
ouderparticipatie.
Doordat organisaties voor BJB vlot kunnen schakelen tussen modules, kunnen aangepaste
hulpverleningstrajecten worden opgezet. Zo kunnen er kortdurende trajecten worden ingezet waarbij er
intensief kan gewerkt worden met de context i.f.v. een terugkeer naar huis. Wanneer blijkt dat langdurige
en intensieve hulp nodig is, kunnen er ook langere hulpverleningstrajecten gerealiseerd worden. Op die
manier wordt er meer continuïteit en stabiliteit verzekerd. Wanneer het kind verblijft in een residentiële
organisatie, kunnen ouders maximaal en intensief betrokken worden in de zorg en opvoeding van het
kind. Binnen een OVBJ kan ook hier de nodige flexibiliteit en creativiteit aan de dag worden gelegd.
Daarnaast kan een OVBJ een belangrijke draaischijffunctie vervullen en cliënten of instanties de nodige
ondersteuning en begeleiding bieden bij transities in het hulpverleningstraject. Er kan voldoende tijd
genomen worden voor een correcte en onderbouwde indicatiestelling. Het kind krijgt ondertussen de
nodige stabiliteit en continuïteit. Ouders en andere contextfiguren krijgen tijd om te groeien als ouders of
opvoedingsverantwoordelijken.
Een intensieve samenwerking met andere organisaties en diensten over sectoren heen lijkt ons hierin
cruciaal. In de eerste plaats denken wij dan aan het CIG De Shelter, aangezien de doelgroep elkaar raakt
67
en er op die manier nog naadlozer kan geschakeld worden. Maar ook pleeggezinnendiensten, kribbes,
CKGs, … kunnen hierin erg belangrijk zijn.
Monte Rosa wil met dit project een ideaal model voorstellen, als voorbeeld voor de sector: een
kwalitatieve, residentiële werking rond de doelgroep 0-3 jarigen, met zeer intensieve ouderparticipatie.
We willen met de uitwerking van dit aanbod bestaande hiaten in het hulpverleningslandschap en de regio
opvangen. Om dit te realiseren dienen de nodige middelen ter beschikking gesteld te worden zodat er ook
voldoende aandacht gaat naar aangepaste opvangmogelijkheden voor de allerkleinste kinderen.
Met plezier lezen we in de beleidsverklaringen van Minister Vandeurzen dat hij wil inzetten op het
versterken en innoveren van de residentiële begeleiding van jonge kinderen. Wij hopen dat er naast de
noodzakelijke uitbreiding van kandidaat pleeggezinnen, ook gedacht wordt aan de ‘restgroep’ van kleine
kinderen die niet elders terecht kunnen dan in de BJB. We vinden het voor deze jonge doelgroep zeker
belangrijk om Pleegzorg permanent in het vizier te houden. We menen echter dat een aanbod binnen
Bijzondere Jeugdzorg en binnen de CIG’s aanvullend en complementair kan zijn hierop. Flexibele en
creatieve hulpverleningstrajecten, op maat van kind én context, binnen een gezamenlijk project, over
sectoren heen, of binnen explicietere samenwerkingsverbanden, achten we zeker een meerwaarde. Dit is
een piste die we in de nabije toekomst verder willen verkennen. Hopelijk krijgen we daarvoor de nodige
ruimte, tijd … en middelen?
68
Dankwoord
Tot slot spreken wij graag nog enkele oprechte woorden van dank uit.
Wij bedanken ten zeerste de Provincie Vlaams-Brabant die met haar steun de uitwerking van dit project
heeft mogelijk gemaakt.
Daarnaast bedanken wij alle medewerkers en leden van Raad van Bestuur van Monte Rosa voor hun
interesse, inzet, aanbevelingen en feedback.
Ook aan alle personen, instanties en organisaties die mee nadachten en meewerkten aan de uitwerking
van dit project een woord van dank. Hun geïnspireerde input en feedback heeft de koers van dit project
mede vorm gegeven.
Tot slot willen wij ook alle partnerorganisaties bedanken voor hun gastvrijheid en het delen van hun
expertise, ervaringen en good-practices.
69
Bijlagen
Thematisch overzicht van bezoeken aan organisaties BJB
70
Leefgroep
Keuze
Organisatie
#1
Organisatie
#2
0-6 jaar, kunnen blijven
tot 12 jaar
0-18 jaar, 2 jonge
kinderen per LG
0-6 jaar
0-12
jaar,
kortdurend (max. 2
à 3 jaar)
0-12 jaar
0-12
jaar,
kortdurend (max.
4 maanden)
10 plaatsen
11 plaatsen
8 plaatsen
12 plaatsen
9 plaatsen
Elke leeftijdsgroep =
aparte
entiteit
met
aparte behoeften
Altijd erkenning
geweest vanaf 0
jaar
Druk uit de regio
Apart
aanbod/omgeving
nodig
10 plaatsen + 1 of 2
crisisplaatsen
Siblings blijven samen
Siblings blijven samen
Siblings
samen
Veiligheid,
structuur
rust
Aangepaste
activiteiten/uitstappen
blijven
en
Organisatie
#3
Grote nood aan
opvang
jonge
kinderen
Meer continuïteit
Apart
aanbod/omgeving
nodig
Blijven
vragen
komen in de
toekomst?
Veiligheid en rust
Vaste
hechtingsfiguren
Voorwaarden
tot opname
Crèche of dagpermanentie?
/
Dagpermanentie
/
Dagpermanentie
(niet
op
woensdag)
> 1 jaar (opstart)
Dagpermanentie
71
Organisatie
#4
Alle groepen zijn
HG
Organisatie
#5
Geen
kinderverzorgsters in
team
Organisatie
#6
Vraag
van
plaatsende
instanties
om
aanbod
te
voorzien in regio
Veiligheid (geen
pubers in LG)
Kortdurend omdat
ervaring leert dat
CB afhaakt
bij
langdurige
trajecten
met
intensieve CB
Perspectief
> 1 jaar
Voldoende sociaal
netwerk
Crisisplaatsing: geen
bijkomende zorgen
Dagpermanentie
Crèche
-Ontwikkeling
-Contact met peers
/
Dagpermanentie
Bezetting
uurrooster
en
8.5 FTE
7u – 13u: BGL
verzorgende
13u: Huishoudster
BGL
15u/16u: 2 BGL
20u: nacht
+
+
6.3 FTE
6.2 FTE
7.5 FTE
6.5 FTE
10 FTE
14u – 20u: 2 BGL
Nacht:
19u
–
9u/10u
7u-10u: 2 BGL
10u-14u30: 1 BGL
14u30-20u: 2 BGL
Nacht: 21u30-8u
7u-13u: 1 BGL
13u-22u + 14u3020u
+ stagiaires
DagBGL
7u-15u
2 BGL/dag
Nacht: 2 BGL
9u-17u
15u-21u
Nacht: 17u-9u
WE: alleen
WE: alleen
Wakende nachten
3 vaste nachtBGL
Slapende nachten
Slapende nachten,
veel
actieve
nachturen
Veiligheid
en
structuur als basis
Psycholoog
inbreng
Voltijdse
begeleiders
Ouders
zoveel
mogelijk betrekken
Dagbegeleider
continuïteit
Contact stimuleren
vanuit veilige basis
BGL die voorkeur
hebben voor werken
met jonge knd = IB
WE: 2 begeleiders
WE + woensdag: 2
begeleiders
Nachten
Slapende nachten
Slapende nachten
Slapende nachten
Vaste nachtBGL
Hechting
Zo
vroeg
ingrijpen
mogelijk
Geen explicitiete,
eenzijdige visie
Continuïteit
gezichten
Hechting aan ouders
maar
ook
aan
begeleiders
Ouders maximaal
betrekken
Geen crèche
geeft
=
Visualiseren
VG = continuïteit
1u/week IB contact
Geen
vaste
hechtingsfiguren maar
netwerk van positieve
hechtingscontacten
in
Duidelijkheid
creëren
Zoveel
mogelijk
continuïteit
in
wisselende BGL
Ook aandacht voor
hechting aan BGL
Contacten met ouders
intensifiëren
zolang
contacten positief zijn
Visueel verduidelijken
wie wanneer komt
72
Geen crèche
Ouders
mogelijk
betrekken
zoveel
Duidelijke
afspraken
met
oudere kinderen
(vb. niet constant
vastpakken)
Context
begeleiding
CB = gekoppeld aan
dossier
CB = verbonden
aan dossiers
CB = verbonden
aan dossiers
CB = verbonden
aan dossiers
CB = verbonden aan
dossiers
Ouders in
modeling
Ouders in LG =>
modeling
Ouders in LG =>
modeling
Ouders in LG =>
modeling
Ouders in
modeling
Aparte
bezoekersruimte
Geen
bezoekersruimte
Aparte
bezoekersruimte
Geen
bezoekersruimte
Geen
bezoekersruimte
Duidelijke afspraken
Duidelijke
afspraken
Duidelijke
afspraken
Duidelijke
afspraken
Duidelijke afspraken
Geen
bezoekersruimte
Bezoeken invullen
met activiteiten
Uitgangspunt
gedeelde zorg
Op maat, afgestemd
per dossier
Duidelijke
afspraken
Haalbaarheid voor LG
Info bezoeken LG+
info huisbezoeken
CB
Ouders
nemen
taken/verantwoor
delijkheid op die ze
kunnen
Met
kind
op
bezoek gaan thuis
als ouders niet op
’t Pasrel geraken
LG
=>
Intensieve
samenwerking
en
communicatie met LG
begeleiding
Ouders betrekken
bij
overlegmomenten,
doktersbezoek,…
=
Tijdens bezoeken =
kind centraal
Thuisbegeleidings
dienst Amarylis
Regelmatige
intervisie IB en CB
LG
Geen aparte CB =>
leefgroepBGL
volgen dossiers op
=>
Ouders in LG =>
modeling
+
observatie
Netwerktafels
CB komt in LG
Ruimer
netwerk
betrekken
Instrumenten/
Methodieken
Tandemlijst:
ontwikkeling kind
/
/
Kid Skills
Instrument
om
pedagogische
vaardigheden ouders in
te schalen
73
/
Vorming
Ontwikkeling van
kinderen
(Tine
Mayens)
Nieuwe Autoriteit
ZIKO
Institutionele
Pedagogiek
Creatief
Communiceren
Let op de kleintjes
Ontwikkelingspsychologie
Villa Ouki
Krachtgericht
werken
Vraag naar vorming
omtrent hechting
en rond ouders met
psychiatrische
problemen
Aandachtspunten
Begeleiders
hiervoor kiezen!
die
Voorlezen aan jonge
kinderen!
Meer en meer beroep
doen op vrijwilligers
Aantal
jonge
kinderen in LG
beperken
=>
evenwicht bewaken
qua leeftijden
Begeleiders
die
hiervoor kiezen!
Infrastructuur
Ruimte nodig om
ouders
te
betrekken in LG
SenSoa:
seksuele
ontwikkeling
Stage bij crèches
en
onthaalmoeders
3-daagse vorming
Hechting (Jurgen
Peeters
v/d
Onderstroom)
EHBO bij
kinderen
jonge
EHBO jonge kinderen
Opleiding:
pedagogiek van jonge
kind => stagiaires!
Evenwicht
bewaken
qua
leeftijden in LG
Infrastructuur:
veiligheid!
Communicatie
Ondersteuning
medewerkers
74
Referentielijst
Ainsworth, M. D. (1967). Infancy in Uganda: Infant care and the growth of love. Baltimore: Johns Hopkins
University Press.
Ainsworth, M. D., Blehar, M. C., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of attachment: A psychological
study of the strange situation. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Bakker – van Zeil, T. (1986). Hechten en loslaten in therapie. Bodegraven.
Bartelink, C. & Baat, M. de, (2013). Ook in de jeugdzorg kan een kind zich veilig hechten.. Nederlands
Jeugdinstituut.
Bartelink, C. & de Baat, M. (2013). Ook in jeugdzorg kan een kind veilig hechten. Uithuisplaatsing: liefst in
pleeggezin of gezinshuis. Jeugdkennis: jaargang 7.
Bartelink, C.(2013). Uithuisplaatsing: wat werkt? Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
Benoit, D., & Parker, K. C. (1994). Stability and transmission of attachment across three generations. Child
Development, 65, 1444-1456.
Berger, L.M., Bruch, S.K., Johnson, E.I., James, S. , & Rubin, D. (2009). Estimating the impact of out-ofhome placement on child well-being: Approaching the problem of selection bias. Child Development,
80(6), 1856-1876.
Bergh, P. van den, Weterings, T., & Schoenmakers, M. (2011). Gehechtheid en loyaliteit bij pleegkinderen.
Een analyse vanuit de theorie en de praktijk. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, Kinderpsychiatrie en
Klinische Kinderpsychologie, 36, 128-143.
Biringen, Z. (2000). Emotional Availability: Conceptualisation and Research Findings. Americam Journal of
Orthopsychiatry, 70, 104-114.
Boendermaker, J., van Rooijen, K., Berg, T., & Bartelink, C. (2013). Residentiële jeugdzorg: wat werkt?
Nederlands Jeugdinstituut.
Bowlby, J. (1962/1982). Attachment and loss: Vol. 1. Attachment. new York: Basis Books.
brain plasticity, sensitive periods, and biobehavioral recovery from early trauma. Leiden:
Daamen, W. (2014). Ontwikkeling van het pleegkind. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
De Roos, S., & Bucx, F. (2011). Merendeel ouders voelt zich competent als opvoeder: SCP-onderzoek naar
opvoeding, sociaal netwerk, buurt en ontwikkeling van kinderen. Jeugd en Co Kennis, 5(3), 8-16.
Federale Overheidsdienst
http://justitie.belgium.be/
Justitie
[Website].(2016).
Geraadpleegd
op
27
januari
2016
via
Geenen, G., & Corveleyn, J. (2013). Helpende handen. Gehechtheid bij kwetsbare ouders en kinderen.
Tielt: Lannoo Campus.
Greenberg, M. T., Cicchetti, D., & Cummings, E. M. (1990). Attachment in the preschool years: Theory,
research and intervention. The University of Chicago Press: Chicago.
Hair, H.J. (2005). Outcomes for children and adolescents after residential treatment: A review of
Harder, A.T., Knorth, E.J. & Tj. Zandberg (2006). Residentiële jeugdzorg in beeld: Een
Heckman, J. J. (2008). Schools, Skills and Synapses. Economic Inquiry, 3, 289-324
Hermanns, J. (2001). Kijken naar opvoeding. Opstellen over jeugd, jeugdbeleid en jeugdzorg. Amsterdam:
Uitgeverij SWP.
Huizinga, L. (2012). Werkzame factoren en methodieken in de residentiële werkvormen in de bijzondere
jeugdbijstand: een review van bestaand onderzoek en een behoefteonderzoek bij residentiële
werkvormen. Brussel: Steunpunt Jeugdhulp.
Johnson, R., Browne, K., & Hamilton-Giachritsis, C. (2006). Young children in institutional care at risk of
harm. Trauma, Violence & Abuse, 7, 36-60.
Jongerenwelzijn in cijfers [website]. (n.d.). Geraadpleegd
http://wvg.vlaanderen.be/jongerenwelzijn/over-ons/in-cijfers/
op
27
januari
2016
via
Juffer, F. (2010). Beslissingen over kinderen in problematische opvoedingssituaties. Inzichten uit
gehechtheidsonderzoek. Colofon: Den Haag.
Juffer, F., Palacios, J., LeMare, L., Sonuga-Barke, EJS., Tieman, W., Bakermans-Kranenburg, MJ., et al.
(2011). Development of adopted children with histories of early adversity. In McCall, RB.; van IJzendoorn,
MH.; Juffer, F.; Groark, CJ.; Groza, VK., editors. Children without permanent parents: Research, practice,
and policy. Vol. 76. 2011. p. 31-61.
K&P opleidingen (n.d.). De ontwikkeling van het jonge kind. Motorische ontwikkeling. Colofon
K&P opleidingen (n.d.). De ontwikkeling van het jonge kind. Sociaal-emotionele ontwikkeling. Colofon
K&P opleidingen (n.d.). De ontwikkeling van het jonge kind. Zintuiglijke ontwikkeling. Colofon
Kendrick, A. (2013). Relations, relationships and relatedness: residential child care and the family
metaphor. Child & Family Social Work, 18(1), 77–86.
Kijk
op
ontwikkeling
[website].
(2014).
Geraadpleegd
http://www.kijkopontwikkeling.nl/mijlpalen/mijlpalen-sociaal-emotionele-ontwikkeling-kinderen/
via
Kind & Gezin (2014). Het Kind in Vlaanderen. Geraadpleegd via http://www.kindengezin.be/img/kind-invlaanderen-2014.pdf
Kind & Gezin [website]. (n.d.). Baby. 12 tot 18 maanden.
http://www.kindengezin.be/baby/12-tot-18-maanden/#Peuterpuberteit-
Geraadpleegd
via
Kind & Gezin [website]. (n.d.). Geraadpleegd via http://www.kindengezin.be/ontwikkeling/
Kind & Gezin [website]. (n.d.). Kindermishandeling. Geraadpleegd via http://www.kindengezin.be/cijfersen-rapporten/cijfers/kindermishandeling/
Knorth, E.J., (2005). Wat maakt het verschil? Over intensieve orthopedagogische zorg voor jeugdigen met
probleemgedrag. Inaugurele rede. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.
Kok, J. F. W. (1991). Specifiek opvoeden. Amersfoort: Academische uitgeverij.
Konijn, C., & Van der Steege, M. (2013). Een beter aanbod voor langdurig uithuisgeplaatste kinderen. De
residentiële hulp van Spirit Jeugd en Opvoedhulp herzien. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
Leathers, S. J. (2003). Parental visiting, conflicting allegiances, and emotional and behavioral problems
among foster children. Family Relations, 52, 53-63.
Mahler, M. S. (1963). Thoughts about development and individuation. The Psychoanalytic Study of the
Child, 18, 307-324.
Marvin, R. S. & Britner, P. A. (1999). Normative development: The ontogeny of attachment. In J. Cassidy &
P. R. Shaver (Eds.), Handbook of attachment: Theory, research, and clinical applications (pp. 44-67). New
York: Guilford
McCall, R. B. (2013). Review: The consequences of early institutionalization: can institutions be improved?
- Should they? Child and Adolescent Mental Health, 18(4), 193–201.
Meij, H. (2011). De basis van opvoeding en ontwikkeling. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
Michielsen, M., Steenackers, M. & Van Mulligen, W. (1998). Contextuele hulpverlening in de praktijk. In
Michielsen, M., Van Mulligen, W. & Hermkens, L.: Leren over leven in loyaliteit. Over contextuele
hulpverlening (pp. 19-34). Leuven: Acco.
Moonen, L. & Pansaerts, S. (2008). Quality of life bij kinderen: pilootversie van een meetinstrument
ontwikkeld via focusgroepen met ouders in Vlaanderen en Nederland [Masterproef]. Gent: Universiteit
Gent Master in de Psychologie en Pedagogische Wetenschappen.
Onderwaater, A. (2003). De theorie van Nagy. De onverbrekelijke band tussen ouders en kinderen. 6de
druk. Lisse: Swets & Zeitlinger.
Overzichtsstudie naar de doelgroep, werkwijzen en uitkomsten. Amsterdam: SWP.
Parys, L., (2014). De vergeetput. Opgroeien in bijzondere jeugdzorg: getuigenissen, feiten,cijfers. Manteau:
Antwerpen.
Project. Lezing op het Leiden Orphanage Symposium The power of early experiences. On
Provincie Vlaams-Brabant., (2009). Investeren in Welzijn. Een analyse van het welzijnsaanbod. Pp.30.
Research from 1993 to 2003. Journal of Child and Family Studies, 14 (4), 551-575.
Universiteit Leiden.
University of Washington Leadership Education in Neurodevelopment and Related Disabilities.
Developmental
Milestone
Chart.
Retrieved
from
https://depts.washington.edu/lend/seminars/core/archive/fall/Developmental_Milestones_1-16mo.pdf
Van den Broek, A., Kleijnen, E., & Bot, S. (2012). Kwetsbare gezinnen in Nederland. In Raad voor
Maatschappelijke Ontwikkeling (2012), Ontzorgen en normaliseren: Naar een sterke eerstelijns- en
gezinszorg. Den Haag: Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling.
Van den Bruel, B. & Stroobants, T. (2016). Uitgangspunten en krachtlijnen bij uithuisplaatsing van jonge
kinderen i.f.v. vlaamse beleidskeuzes.
Van der Steege, M (2010). Opgroeien in een multiprobleemgezin. Retrieved from
http://tm.thiememeulenhoff.nl/assets/documentenservice_zen/hjk/archief/2010/10_juni_2010/jrg37_nr
10_juni2010_M.van_der_Steege_Opgroeien_in_een_multiprobleemgezin_pag_61_64.pdf
Van
Duinen,
J.
(n.d.)
Adoptie,
hechting
http://www.orthoconsult.nl/artikelen/artikeloud33.html
en
loyaliteit.
Retrieved
from:
Van IJzendoorn MH, Bakermans-Kranenburg MJ, Juffer F. (2007). Plasticity of growth in height, weight and
head circumference: Meta-analytic evidence for massive catch-up after international adoption. Journal of
Developmental and Behavioral Pediatrics. 28(4):334–343.
Van Ijzendoorn, M.H. (2008). Opvoeding over de grens. Gehechtheid, trauma en veerkracht. Amsterdam:
Boom Academic.
Vandeurzen, J.(2014, 21 januari). Vlaamse jeugdhulp maakt grootste transitie door in 20 jaar. Het Laatste
Nieuws.
Geraadpleegd
op
27
januari
2016
via
http://www.hln.be/hln/nl/957/Binnenland/article/detail/1778458/2014/01/21/Vlaamse-jeugdhulpmaakt-grootste-transitie-door-in-20-jaar.dhtml
Verheij, F. & van Doorn, E.C. (2008). Ontwikkeling en leren. Psychiatrie op school. Van Gorcum.
Verhulst, F.C. (2005). De ontwikkeling van het kind. Koninklijke van Gorcum BV: Assen.
Vertrouwenscentrum
Kindermishandeling
http://www.kindermishandeling.be
[website].
(n.d.).
Geraadpleegd
via
Wenar, C., & Kerig, P. (2011). Developmental psychopathology: From infancy through adolescence (fifth
ed.). Berkshire: McGraw-Hill Education.
Wolzak, A & ten Berge, I. (2008). Gevolgen van kindermishandeling. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.
Yperen, T. van (2009). Betere ketens. In D. Graas, T. Liefaard, C. Schuengel, W. Slot & H. Stegge (red.), De
Wet op de jeugdzorg in de dagelijkse praktijk (pp. 91-110). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Zeanah, C. H., Boris, N. W., & Larrieu, J. A. (1997). Infant development and developmental risk: A review of
the past 10 years. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 36 (2), 165-178.
Zeanah, C.H. (2009). Recovery from severe deprivation: The Bucharest Early Intervention
Monte Rosa vzw
Heidebergstraat 249
3010 KESSEL-LO
016/25 23 62
www.monterosa.be
2015-2016