Malo o Samoa - Ministry of Natural Resources and Environment

Download Report

Transcript Malo o Samoa - Ministry of Natural Resources and Environment

Malo o Samoa
Lipoti
Faaletausaga
2012 - 2013
Matagaluega o Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga
1
Lisi o Upu ua Faapupuuina
AIREP – Aleipata Island Restoration Program
AVA- Australian Volunteer Association
BECA – BECA International Consultants Ltd
COT - Crown of Thorns Starfish
CBDAMPIC- Capacity Building in the Development of Adaptation Measures in Pacific Island Countries;
CGPS – Continuous Global Position System Base Station
CRAM – Coral Reefs Assessment and Monitoring
DAC-Disaster Advisory Committee
EU – European Union
FESA - Fire Emergency Services Authority
GCI - Global Communications Institute
IAMP2 – Institutional Asset Management Project 2;
ICCRAHS - Integrated Climate Change Risks in Adaptation for the Health Sector
IFAW - International Fund for Animal Welfare
IRIS-Integrated Research Institute in Seismology
IWC - International Water Centre
JICA-Japan International Cooperation Agency
KIGAM – Korean Institute of Geology and Mines;
METAR – Meteorology Aerodrome Report
MNRE- Ministry of Natural Resources and Environment
MOH – Ministry of Health
NAPA – National Adaptation Plan of Action
NAP-National Action Plan
NCCT- National Climate Change Country Team
NCSA – National Capacity Self-Assessment
NDC - National data Cantre
NDMP – National Disaster Management Plan
NIWA - National Institute of WAater & Atmospheric Research
NESP - National Environemnt Sector Plan
NEX – National Execution of Projects
NUS – National University of Samoa
NWRIMS - National Water Resources Information Management System
PEF - Pacific Environemnt Forum
PCCSP - Pacific Climate Change Science Project
PICPP-Pacific Island Climate Prediction Project
PILN – Pacific Invasive Learning Network
PEA – Preliminary Environment Assessment
ROFOR – Route Forecast
SIAM – Second Infrastructure Asset Management Program
SLISE- Samoa Lithospheric Integrated Seismic Experiment
SNITT- Samoa National Invasive Task Team
SOE - State of the Environment
SOPAC – Secretariat of the Pacific Applied Geo-science Commission
SPREP-Secretariat of the Pacific Environment Programme
UNCCD- United Nations Combating Climate Desertification
UNFCCC - United Nation Convention on Climate Change
WHOI – Woodhole Oceanographic Institute
WMO-World Meteorological Organization
WWW- World Weather Watch program
2
MINISITA
Hon. Faamoetauloa Lealaiauloto Taito Dr. Faale Tumaalii
PULE SILI
Tuifuisaa Taulealeausumai Laavasa Malua
KOMITI FAUFAUTUA MO FANUA
• Minisita Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga
• Pule Sili,
Matagaluega Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga
• Loia Sili
• Pule Sili, Matagaluega o Tupe
• Pule Sili, Matagaluega o Faatoaga ma Faigafaiva
• Pule Sili, Matagaluega o Galuega Tetele ma Felauaiga
• Fepuleai Tuitea
• Leleimalefaga Mau
• Sufia Sekone
• Oloialii Sea Ailua
• Poloa Sio
KOMITI FAUFAUTUA A LE PUMA
• Minisita Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga
• Pule Sili,
Matagaluega Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga
• Pule Sili, Matagaluega o Tupe
• Komesina Leoleo, Matagaluega o Leolo
• Pule Sili,Matagaluega o Tina ma Tamaitai, Aganuu ma Agafesootai
• Pule Sili, Matagaluega o Galuega Tetele ma Felauaiga
• Tupai Sepulona Moananu ( Minisita Lagolago)
• Lauaki Rita Keil
• Leiataua Isikuki Punivalu
• Luamanuvae Ene
• Sauvao Amiatu Sio
Taitaifono
Sui Taitaifono
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Taitaifono
Sui Taitaifono
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
3
KOMITI FAUFAUTUA MO SUAVAI
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Minisita Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga
Taitaifono
Pule Sili Lagolago- Pulega Suavai,
Matagaluega Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga
Failautusi mo le Komiti
Pule Sili, Matagaluega o Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga
Sui Auai
Pule Sili, Matagaluega o Faatoaga ma Faigafaiva
Sui Auai
Pule Sili, Matagaluega o Tupe
Sui Auai
Pule Sili, Matagaluega o Tina ma Tamaitai, Aganuu ma Agafesootai
Sui Auai
Pule Sili, Pulega o Suavai mo Samoa
Sui Auai
Pule Sili, Pulega Faamalosiaga Faaeletise
Sui Auai
4 Sui o le Afioaga
Sui Auai
1 Sui o Faalapotopotoga Tumaoti
Sui Auai
KOMITI MO MO LE FAAIGOAINA O FAAFANUA MA ELEELE
• Minisita Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga
• Pule Sili,
Matagaluega Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga
• Galuvao Viliamu
• Pule Sili, Matagaluega Aoga
• Pule Sili, Pulega o Felauaiga ma Auala Tetele
• Pule Sili, Matagaluega o Tina ma Tamaitai, Aganuu ma Agafesootai
• Pule Sili, Pulega o Tagata Tafafao mai Fafo
• Komesina Leoleo, Matagaluega o Leolo
• Komesina Tineimu, FESA
• Su'a Mulitalo Suapi
• Atoa Tafunai
• Patu Ativalu
Taitaifono
Sui Taitaifono
Fuafanua Resitala
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
KOMITI FAUFAUTUA MO VAOMATUA
•
•
•
•
•
•
•
Pule Sili, Matagaluega o Tupe
Pule Sili,
Matagaluega Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga
Leota Ioane
Faamoetauloa Lagisoifua Etene
Liumauga Malologa
Namulauulu Lino
Lemana Aukusitino Ono
Taitaifaono
Sui Taitaifono
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
Sui Auai
4
Faasinoupu
Lisi o upu ua faapupuuina
Minisita
Pule Sili
Komiti Faafoe o Fanua
Komiti Faufatutua o le PUMA
Komiti Faufautua mo Suavai
Komiti mo le Faaigoaina o Faafanua ma Eleele
Komiti Faufautua mo Vaomatua
Itulau
Otootoga o Galuega Ausia
Faafitauli ma Luitau
Vaega tau atinae mo le aufaigaluega
Aotelega o le aufaigaluega
2
3
3
3
3
4
4
4
3
6
20
21
22
Aotelega o Galuega:
Galuega Faatino 1: Fautua i le Minisita – Ofisa o le Pule Sili
Galuega Faatino 1: Vaega Malosiaga Faafouina (Ofisa o le Pule Sili)
Galuega Faatino 1: Faalapotopotoga Siosiomaga o le Lalolagi
Galuega Faatino 2: Lagolago i le Minisita
Galuega Faatino 3: Vaega Pulega o Eleele ma Fanua
Galuega Faatino 4: Vaega Tomai Faapitoa
Galuega Faatino 5: Vaega o Siosiomaga ma Faasao
Galuega Faatino 6: Vaega o Pulega o Vaomatua
Galuega Faatino 7: Vaega o Vaai Tau
Galuega Faatino 8: Vaega PUMA
Galuega Faatino 9: Vaega o Punaoa o Suavai
Galuega Faatino 10: Vaega o Faalavelave Matuia
Galuega Faatino 11: Vaega o Tulafono
Galuega Faatino 12 Vaega o Pulega
23
24
28
31
32
45
49
69
77
80
86
95
102
103
Pepa Faaopopo: A – Siata o le Matagaluega
110
5
Aotelega mo le Tausaga
Otootoga o galuega na ausia i le tausaga 2012 - 2013
Faalauiloaina io le Tulaga o le Siosiomaga o Samoa 2012
Na faalauiloa e le Matagaluega le Pepa Faailoa mo le
Siosiomaga o Samoa 2012 ua mafai ona otooto ai le tulaga o
loo iai le siosiomaga ma ona punaoa. O le Pule Sili,
Taule’ale’ausumai Laavasa Malua na ia faamatalaina le taua o
nei faamaumauga aua le pulea lelei o le siosiomaga. O se
Pepa Faailoa muamua lenei i le Pasefika ua mafai ona
faaaogaina tomai faasaienisi ma tusi ata e faailoa ai tulaga
lelei ma le leaga ua o'o iai le siosiomaga.
O loo iai le naunautaiga a le Matagaluega o le a faaaoga e
tamaiti aoga lenei Pepa Faailoa mo a latou suesuega aua foi
so latou sao i le puipuia o le siosiomaga. O lenei taumafaiga
na fesoasoani mai ai le Faalapotopotoga o le SPREP, faapea
sui mai le Univesite o Amerika ( University of Maryland
Centre for Environmental Science ) i le tuufaatasiga o
faamaumauga mo Samoa.
O avanoa taua foi nei e faailo ai ma faiga faavae mo le
pulea leleia o le aufaigaluega faapea faamanuiaga. O
polokalame faaluiloa masani ia e faatino e le Matagaluega i
le tausaga aua e fesoasoani tele lea e faamasani ai le
aufaigaluega fou.
Faapaaga le Matagaluega ma FESA e faatino le First Aid
Training
E taua se aoaoga na faapaga a le Matagaluega ma FESA e
ala atu i le Susuga ia Mr Steve Williams, ( sui o FESA ) aua
le faataua o le malamalamaaga ma le iloa e faatino le
fesoasoani First Aid. O lenei aoaoga na faamautu e le
Vaega Tau Faalavelave Faafusei ( Disaster Management
Office). Ole sini autu o le faamoemoe ia iai le iloa ma le
tomai i sui o le Matagaluega e faatino ai le Fesoasoani lea
mo sui lavevea i taimi o faalavelave faafuasei, ae faapea ai
ma i totonu o le Ofisa .
Galulue le Matagaluega ma le PSC e faamautu
faamaumauga mo le aufaigaluega ( MNRE Workforce
Plan 2013 - 16 ).
Aoaoga mo Tagata Faigaluega Fou i le Matagaluega
Na faatinoina ni aoaoga faalauiloa mo sui fou uma na amata i
le Matagaluega ia Iuni, Aukuso ( 2012 ), Ianuari ma Me 2013.
O le sini autu o nei aoaoga ina ia mafai ona malamalama le
aufaigaluega fou i Vaega eseese o le Matagluega ma galuega
faatino, Fuafuaga Alualu Mamao 2012 - 14, Tulafono ma
Faiga Faavae taua o loo lima taitaiina ai galueaga a le
Matagaluega.
Sa auai sui o le Matagaluega i se aoaoga faapitoa na fuafua
e le PSC aua le faatalanoaina o faamaumauga moomia e
fausia ai ni Fuafuaga talafeagai mo le aufaigaluega. O le
sini autu o le galulue soosoo tauau lea o le PSC ma
Matagaluega e soalaupule fuafuaga mo le lumanai aua le
aufaigaluega o loo tautua i le Malo. O loo faataua ai le lava
o le aufaigaluega faapea le iai o le tomai ma agavaa e
mafai ai ona faaauau auaunaga a Matagaluega i le lumanai.
O le Fuafuga a le Matagaluega 2013 -16 o loo faailoa ai
faamaumauga e faatino i le aofai o le aufaigaluega,
tausaga o tagata, kenera, tomai ma faailoga ausia, faapea
aafiaga i galuega a le Matagluega e mafua i suiga o lenei
vaitaimi. E tele ni luitau taua o loo mafai ona faailoa mai i
nei faamaumauga ma e fesoasoani foi lea i le faatalanoaina
oni fofo e faalelei ai le auaunaga.
6
Lipoti mo Samoa. O le lipoti mulimuli mo le Siosiomaga o
Samoa o loo faamauina i le 2006 ma e tele ni suiga fou ua
vaaia i le siosiomaga talu mai lea lipoti.
O le iloiloga mo le siosiomaga o Samoa o loo faaaogaina ai
ni metotia fou faasaienisi aua le mautu ma le moni o
faamaumauga. O nei metotia o loo faataua ai vaega nei ao
faagasolo ai suesuega.
Faalauiloa le Lipoti i le Tulaga o le Siosiomaga ( SOE
Report Card 2012 ) i aoga.
E ova ma le 400 tamaiti aoga mai aoga eseese e 9 na auai i le
faatalanoaga o le Lipoti Faailoa mo le siosiomaga. O lenei
polokalame e taua tele mo tamaiti aoga ao agai atu i latou
mo suesuega e faatatau i le siosiomaga ma aafiaga o suiga o
loo ua iai Samoa.
Na faasoa mai foi faiaoga i le taua ma le aoga o
faamaumauga o loo faailoa i lenei lipoti, aemaise ai vaega o
lapisi, vaomatua, suiga o le tau ma ona aafiaga i faatoaga etc.
O se luitau foi lea mo aoga ina ia taumafai e faatino so latou
sao aua le puipuia ma le ola lelei o le siosiomaga ma ona
punaoa faalenatura.
1.
2.
3.
4.
5.
Oa mea o tutupu i le siosiomaga ma aisea foi?
Oa ni aafiaga o nei suiga i le siosiomaga ma le
lautele o le lalolagi?
Oa gaioiga o loo faagasolo mo nei suiga ae poo
talafeagai foi ?
Ofea o loo agai ai tatou ma le siosiomaga?
Oa ni gaioiga talafeagai mo le faamautuina o le
ola faaauaau o le siosiomaga?
Ao faagasolo le iloiloga o le tulaga o loo iai le siosiomaga o
Samoa, na mafai ona faatalanoaina ma ua malilie foi sui o
le Matagaluega mo le faaaogaina oni faailoilo
faaalesiosiomaga e fai ma alafua e fua agai iai suiga ma
aafiaga o loo vaaia i le siosiomaga. O le a mafai foi ona
faaaoga faailoilo nei e faasoa ai faamaumauga ma isi
Matagaluega o loo faatino foi latou polokalame e aafia ai le
siosiomaga ma ona punaoa.
Faamanatu le 50 Tausaga o le Sisiga Fua o Samoa
Galulue Vaega Tomai Faapitoa a le Matagaluega mo
suesuega o le siosiomaga - Lipoti mo le tulaga o loo iai le
siosiomaga o Samoa
E tele ni fonotaga ni auai ai sui o le Matagaluega mo le
faamautuina ma le iloiloina o faamaumauga e faatatau i le
tulaga o loo iai le siosiomaga o Samoa. O le konesale ia
Tuaifaiva Samuelu Sesega o loo galulue ma le Matagaluega i
le iloiloina o lipoti ma isi faamaumauga aua le tuufaatasia o le
Suesuega mo tafola o loo maua i Samoa
O le tamaitai o Juney Ward ma Titimanu Simi mai le Vaega
o Siosiomaga ma Faasao sa mafai ona auai atu ise
polokalame faaaoaoaga mo le suesueina o tafola o loo
maua i Samoa. O le faiaoga Professor Scott Baker ma sis
sui mai Niu Sila sa galulue mo le suesueina o tafola i Savaii
ma Upolu.
7
O le Professor ia Scott Baker o loo galue foi ma isi saienisi mo
le aoina o faamaumauga mo tafola i le Vasa Pasefika. E taua
tele nei faamaumauga aua le faamautuina o le iloa ma le
silafia o le lautele o le aufaigaluega i ituaiga o tafola ma o
latou faamaumauga faalenatura. E 6 ni tafola na mafai ona
faamauina i le suesuega. Ae e 5 ituaiga eseese e tupuga mai
ai nei tafola ( spinner dolphins, bottlenose dolphins, roughtoothed dolphins and short-finned pilot whales ).
O faamaumauga mai nei suesuega o le fesoasoani tele lea i le
atinaeina o le tomai ma agavaa o le Matagaluega i le
fausiaina oni fuafuaga talafeagai mo le faasaoina o nofoaga o
loo maua ai nei meaola taua.
mataituina lea o le tulaga i le feoai o nei laumei. Sa faia foi
ni suesuega i se tasi o laumei na lipoti mai ua pe i Matautu
Falealili. O lenei suesuega sa fai e faamautinoa pe ua pe
lenei meaola ona o le iai o lapisi plastic i totonu o ona
totoga.
Iloilo le Faatinoga o Auaunaga a le Matagaluega
Na auai le Afioga a le Minisita i le Mafutaga a le
Matagaluega lea na iloilo ai ma faatalanoa tulaga o loo iai
le auaunaga faapea le faatinoga o galuega a Vaega eseese.
O se mafutaga e faatino i tausaga uma ma e faataua ai le
auai o le Pule Sili ma le Afioga a le Minisista. O le mafutaga
nei sa toe iloilo ai le Fuafuaaga Alualu Mamao 2012 - 14 a le
Matagaluega aua le mataituina o suiga ua iai nisi o galuega
faatino a le Malo.
E 3 vaiaso o faagasolo faatalanoaga ma iloiloga i Vaega
taitasi o le Matagaluega aua le faamautuina o le tulaga ua
iai le faatinoga o auaunaga eseese, faapea foi le iloiloina o
amioga a le aufaigaluega e tusa ai ma amioga pulea o loo
taitaina ai galuega a le Malo.
Suesuega mo le Mataituina o Tafola ma Mamua/Whales
and Dolphins:
E lua ni suesuega na faatino i le tausaga mo tafola ma . O le
suesuega muamua na suesue ai le ituaiga ma faamaumauga
e patino i le ola faanatura o nei meaola. O le tasi o nei
suesuega na agai lea i le tulaga o le feoai o nei meaola i
Samoa. E ono le aofai o ituaiga ia, o le 4 e mai le auaiga lava o
le ia o le Dolphin ae o le isi 2 e mai le auaiga o o tafola. O le
suesuega lona lua na agai lea i uiga o nei meaola i Samoa ma
le feoai. E sefulutolu ni tafola na pueina ata ma faamaumau.
Ma e lei faamauina muamua nei tafola mai tausaga ua tea.
Ma e tasi se ituaiga tafola e tau o le dwarf sperm whale ma le
melon-headed whales na mafia ona faamauina mo le taimi
muamua.
•
E tasi se tafola na lipoti main a pe i gatai o Faleula.
Na ave ni vaega o lona tino mo ni suesuega faapitoa.
Polokalame o le faailogaina o laumei:
E lua ni laumei na faailoga ma toe. Na faia faailoga i apaapa
pito i tua o nei laumei. Ma o nei faailoga na mafia ona maua
mai le SPREP i se faiga faapaaga ma le Matagaluega i le
O le Afioga Minisita Hon.Faamoetauloa Lealaiauloto Taito
Dr. Faale Tumaalii na faaalia lona agaga faafetai i le Pule
Sili ia Taule’ale’ausumai Laavasa Malua ma le Matagaluega
i le tulaga ua iai foi le auaunaga a le Matagaluega ma
galuega o faagasolo. Na fiafia foi e faailoa vaega taua ua
ausia i le tausaga, faapea ia ma le faatuina o le Vaega mo
Faalavelave Faafuasei e pei ona talosagaaina i le PSC.
O se luitau i le Matagaluega ina ia faaauau tulaga lelei ma
le faamaoni i le faatinoga o ana auaunaga i le atunuu. O se
talosaga taua foi le galulue faapaaga ma isi Matagaluega
faapea Faalapotopotoga ma au Faipisinisi.
Faataua le Atinaeina o Tomai ma Agavaa o le
Aufaigaluega.
E toatolu sui o le Matagaluega na faamanuiaina ( Suluimalo
Amataga Penaia, Tuuamalii Sam Semisi, ma
Fiasosoitamalii Siaosi ) ina ua faau'u ma le manuia i se
polokalame faaaoaoga na auai ai i mataupu tau suavai (
Post Graduate Certificate in Integrated Water
Management ) i le Iunivesite i Ausetalia ( Griffith
University, Queensland, Australia ). Sa faagasolo lenei
polokalame faaaoaoga e faaaoga ai metotia faaonoponei (
via on-line ). E 2 tausaga o le polokalame ma sa
8
faamuamua ai sui mai nuu o le Pasefika o loo galulue patino i
vaega tau suafai ma le puipuia o nei punaoa. O se
taumafataga faapitoa mo nei sui e toatolu na faaaloalo ai le
Pule Sili ia Taulealeausumai Laavasa Malua. O se faatasiga
fiafia aua ua ausia foi ma le manuia taumafaiga a le
aufaigaluega.
O loo tumau pea le faataua ma le faamuamua a le
Matagaluega i le faaleleia ma le apoapoina o le tomai ma
agavaa o le aufaigaluega. Ose faataitaiga taua tele mo isi
tagata o le Matagaluega.
Mataituina le Faatinoga o Laisene mo le Faaaogaina o le
Suavai
O lea ua maea ona tapena le Matagaluega mo le
faaaogaina o Laisene faatulafono e aveeseina ia ma
faaaoga le suavai mai le manava o le eleele. Ose tasi lenei o
galuega taua a le Vaega o le Suavai mo le mataituina o le
faaaogaina o le suavai maua. O se gaioiga taua tele ina ia
mautinoa ai le ola faaauau ma le saogalemu o le suavai
maua mo nei ma le lumanai. Sa faagasolo foi ni suesuega a
le Vaega Tau Suavai a asia ai kamupani na faaoo mai a
latou talosaga mo ni laisene tau suavai.
Faataua le Puipuia o le Osone
O se aso taua ma le aoga mo tamaiti laiti na agai ai ai le
Matagaluega aua le faamanatuina o le 25 tausaga o le
Fegaiga Faava o Malo o le Montreal Protocol ia Setema 2012.
E ova ma le 100 tamaiti aoga eseese ma matua na auai i lea
so i luma o le Fale o Le Malo mo se tauvaga tusiga ata faapea
ma isi polokalame faalauiloa. O le manulauti o le aso na
faataua ai le Galulue faatasi aua le puipuia o le osone mo le
lumanai.
O le tele o suesuega faasaienisi o loo faapea mai e mafai ona
toe faalelei le tulaga o le osone i le tausaga 2050 pea
taumafai atunuu uma o le lalolagi e faatino gaioiga talafeagai
mo le faaitiitia o kasa oona. Ole tauvaga tusi ata na malo ai le
Ms Sala-Marie Manu mai le Samoa Primary School. O le
tulaga lua na maua e Wilbert mai Leififi College. O se
polokalame na vaaia ai le fiafia tele o tamaiti e faatino tusi
ata ma suesue foi i mataupu e faatatu i le osone.
O atinae tetele o loo faatalanoaina ma le Matagaleuga mo
ni laisene o le Samoa Beverages Company ma le Ah Liki
Construction Limited. O loo faatino foi suesuega a le
Matagaluega e faamautinoa ai galuega e tatau ona
faatinoina i lalo o aiaiga o le Laisene ma le Tulafono o loo
faavae ai le faaaogaina o suavai .
Polokalame Faalauiloa mo le Siosiomaga
Sa faatino se polokalame faalauiloa a le Matagaluega ma le
aoga a le Robert Louis Stevenson primary school e asiasi
atu ai i le Vailima Botanical Garden ia Setema 2012 ( Levels
Vasega 5 – 7 ). Ose polokalame na matuai fiafia tele ai
tamaiti aua ua mafai ona suesue foi i laau taua o Samoa o
loo totoina ma faaolaola i le Nofoa Faasao i Vailima. E
maua le 178 o tamaiti aoga ma faiaoga e 12 teachers
faaapea isi faiaoga fesoasoani na auai i le polokalame.
9
Amata Galuega mo le Fausiaina o le Auala Sima mo le
Fuaina o Lapisi i Tafaigata Landfill
Sa auai sui o le Malo ma tagata valaaulia i Tafaigata aua le
molimauina o le galuega tele e fausia ai le auala sima e mafai
ona fuaina ai le mamafa o lapisi o loo lauina atu i Tafaigata. O
le Aso 11 Setema 2012 na faatino ai e le Matagaluega ma sui
o le Malo o Iapani, Mr Shiro Amano, le amataina aloaia o le
galuega. O lenei galuega o loo faatupeina i lalo o le poloketi
o le J-PRISM.
O le Pule Sili, Taule’ale’ausumai L. Malua na faafetaia le
mamalu o le auvalaaulia ma le Malo o Iapani i le fesoasoani
tele ua mafai ai ona ausia e Samoa ituaiga metotia faapenei
aua le pulea lelei o lapisi. Sa saunoa foi le Pule Sili
Taule’ale’ausumai i le taua o le faamaumauga e mafai ona
maua mai nei faiga fou ma e fesoasoani foi nei faamaumauga
mo le fausiaina oni Fuafuaga lelei mo lapisis. O le kamupani o
le Bluebird Construction lea na faamanuiaina i le konekarate
mo lea galuega.
Vaega tetele e 2 o le galuega;
1. Fausia le Auala Sima.
2. Fausia le Ofisa mo Faamaumauga.
O le Polokalame Tau-Atia'e o le Samoa-Australia
Partnership o loo faasoa mai ai le fesoasoani mo Samoa
aua taumafaiga e mafai ai ona faatino gaioiga e tali atu ai i
suiga o le tau. O le loli siligi o le a faaaogaina mo le
felauaina o masini tetele maole eliina ma le faatutuina o
vaega e mafai ai ona fua le suavai i lalo o le manava o le
elelele. O le a mafai ai foi ona suesue pe o talafeagai ma
saogalemu le suavai mo tagata.
Faasoa le Matagaluega i le Fonotaga Tele a SPREP i
Noumea.
O le fonotaga lona 23 a SPREP i Noumea na faatalanoa ai
vaega nei: ( i ) Pacific Environment Forum; ( ii ) Fonotaga i
Mataupu a SPREP; ( iii ) Fonotaga a Minisita o le Pasefika.
( i ) Pacific Environment Forum ( PEF )
O le vaega muamua o le fono na fefaasoaa'i ai sui mai
atunuu o le Pasefika i mataupu taua o loo aafia ai latou. O
le sisni autu o folasaga mai atunuu sa faamamafa ai le
vaega tau lipoti ma le mataituina o suiga ua iai le tulaga o
le siosiomaga o atunuu. O le folasaga a Samoa na faailoa
ai vaega taua na maua mai i le iloiloga o loo faatino mo le
tulaga o loo iai le siosiomaga ma ona punaoa. O Samoa o
le atunuu muamua lea ile Pasefika ua mafai ona faatino le
iloiloga, ma ose avanoa taua lenei e faasoa ai
faamaumauga na maua.
Foai AusAID le Loli Siligi ( Crane Truck ) mo le eliina o le
suavai.
Ua faamanuiaina le Matagaluega ise foai mai le Malo o
Ausetalia e ala mai i le poloketi o le NAPA 4 mo le eliina o le
suavai. O le Australian High Commissioner, Dr. Stephen
Henningham na ia faalia lona agaga fiafia i le faapaga a
Samoa ma Ausetalia ua mafai ai ona fefaasoaa'i tomai ma
agavaa i le faaaogaina o nei masini fou. O loo iai foi le
faamoemoe ina ia faamautu le galulue faatasi o Samoa,
Ausetalia ma isi atunuu o le Pasefika e faatino galuega e
mafai ona tali atu ai i suiga o le tau ma ona aafiaga. O aafiaga
i le suavai ma fesuiaiga o le tau ose popolega tele lea ia
Samoa ma atunuu o le Pasefika ona o le punaoa lea o loo ola
uma ai tagata ma meaola, faapea aafiaga mai le siitia o le
suasami ma vaega o loo maua ai le suavai.
Faamanatu le Vaisao o le Siosiomaga 2012 - 'Sustainable
Development - Riding the Waves of Change'
O le manulauti o le Vaisao o le Siosiomaga na faataua ai
Faasao mo Vaomatua, Nofoaga Faasao, Puipuiga mai
Faalavelave Faafuasei, Faailoa le Tausaga 2012 mo
Ogasami faapea ai ma Totoga Laau. O nei vaega uma na
10
mafai ona faailoa e ala atu i se tauvaga taavale teuteu,
tauvaga solo faasamoa o loo faataua ai le Faasao o
Vaomatua, siva ma pese Samoa, ma le tele o isi ituaiga
aitema na faatino.
Na amata aloaia le Vaiaso i Poutasi ( Aso Gafua 29 Oketopa )
i le tauvaga lauga faasamoa ma siva. O le tauvaga taavale
teuteu na faaailoa ai meaola eseese o le sami e pei ona iai le
Tausaga Faavaomalo 2012 ua faapitoa mo Ogasami. O le
polokalame i Savaii i le Aso Lulu 31 Oketopa na faatino i Taga
ma sa faataua ai foi le galulue faapaaga o afioaga ma le
Matagaluega e faasao vaomatua ma laufanua maualuluga e
fai ma nofoaga faasao. O se mafutaga fefaasoaa'i na faatino i
le Aso Tofi e le Vaega o Faalavelave Faafuase'i ma sui o
afioaga e faailoa ai manatu i mataupu tau faalavelave
faafuasei. Na tapuni aloaia le polokalame i se totogalaau i
Vaitele Uta ma faailoa ai ma faailoa taualoa mo i latou ua
maoa'e lo latou sao i galuega mo le puipuia o le siosiomaga
ma ona punaoa
Tatala Aloaia le Auala Sima e Fua ai Otaota i Tafaigata
O le tatala aloiaina o le auala sima mo le fuaina o otaota i
Tafaigata sa faatinoina ia Ianuari 2013 e le Amapasap o
Iapani Mr Yasuaki Nogawa ma le Afioga i le Palemia Hon.
Tuilaepa Sailele Malielegaoi ma le tele o le auvalaaulia sa
molimauina le faamoemoe.
11
O le fanua i Tafaiagata mo lapisi ua lauiloa i le Pasefika le
metotia ma auala o loo faatino ai galuega tau lapisi. O se
metotia ua tele tausaga o loo fesoasoanai mai ai le Malo o
Iapani mo le faasoaina mai o le tomai ma agavaa. O lenei
metotia e pei ona faaaigoaina o le Fukuoka Method ua tele
ina faasoa atu ai foi Samoa i atunuu o le Pasefika i le tulaga
ua mafai ona ausia e le Matagaluega talu ona amata mai.
O le taua foi o lenei taumafaiga ina ia faailoa atili le taua o
le osone e pei ona iai le Feagaiga Faavaomalo o loo auai ai
Samoa, faapea le faailoa o le sao a le Faalapotopotoga o le
Aufaipusa Aisa ma Ea Malulu. O le tele o pusa aisa ma ea
malulu na aoina sa mafai ona galulue ai le Faalapotopotoga
e tuu eseina vaega ia e tatau ona ave esea ma tuu atu i
nofoaga talafeagai e teu ai .
Na saunoa le Amapasa o Iapani i le tulaga o loo iai lapisi ma
otaota i isi atunuu laiti ma ose popolega tele mo le Pasefika.
O le poloketi fesoasoani ia Iapani o le JPRISM lea e iai le
vaega o loo galulue faatasi ai ma le Matagaluega mo le fausia
ma le faamautuina o faiga faavae mo le pulea lelei o le otaota
ma fanua ua faatulagaina mo lapisi.
Faailoga mo Tamaiti Aoga ( Young Environmentalist
Star Award 2012 )
Polokalame mo le Aoina o Meafale ua le toe aoga aua le
faasaoina o le Osone
O le Afa o Eveni ia Fepuari 2012 na vaaia ai le tele o pusa aisa
ma ea malulu na faaleagaina i le afa, aemaise i le vaega i le
taulaga o Apia. E iai ni elemeni i totonu o nei pusa aisa ma ea
malulu e ogaoga aafiaga e maua ai pea le ave esea faalelei
ma ona aafia ai le soifua maloloina o tagata pea sao atu i le
osone o le vanimonimo.
O le Aso Toonai 23 Fepuari na faapea ona tapena ai sui mai le
Matagaluega ma le Faalapotopotoga o le Aufaipusa aisa Ea
Malulu e aoina meafale tau pusa aisa na ea mo le aveesea
lelei o elemeni oona o loo iai i totonu. Na vaevaeina le au
galulue ina ia mafai ona asiasia uma le taulaga ma fale
faipisinisi.
O tausaga uma lava e faailoa ai e le Matagaluega tamaiti
aoga ua maoae le latou auai mai i polokalame faailoa a le
Matagaluega i mataupu tau i le siosiomaga. Ole tausaga
2012 na faamanuiaina ai i latou nei:
1.
Alden Jr Godinet (TOP Student )
2.
Lenora Rasmussen
3.
Chrizzannalyn Solaese
4.
Faletoese Letaulau
5.
Fotufaleiupolu Letaulau
6.
Angela Laiman
7.
Miranda Tausisi
8.
Alatina Hereme
9.
Josephine Warren
10.
Vaaiva Kolone Vaai
11.
Lareena Alama
12.
Ulrich Ah Ben
13.
Edithmaria Faolotoi
14.
Lanu Palepoi
15.
Iliganoa Brown
16.
Lilly Latu
17.
Adelina Joni Leapai
18.
Ming File Pasese
19.
Mikayla Meredith
20.
Christoinette Laalaai
O le laugatogi sa auai ai tamaiti ma matua, faapea sui mai
Kamupani sa fesoasoani mai i faailoga. O le Sui Pule Sili ia
Ms.Anne Rasmussen na saunoa i le autu o le aso ma faailoa
lona agaga fiafia i le toatele o tamaiti ua auai i le
polokalame. E avea foi nei polokalame ma auala e apoapo
ai tamaiti e suesue i mataupu tau le siosiomaga ma
aafiaga. O loo faagasolo pea le faailoa i totonu o nusipepa
o le Observer ma le Newsline i vaisao taitasi.
12
E fiafia foi le Matagaluega e faailoa fesoasoani mai kamupani
nei: Samoa Land Corporation, McDonalds Restaurant,
Samoa Stationeries & Bookshop faapea ai ma le fesoasoani
mai Vega eseese o le Matagaluega e ala mai i poloketi tau
atia'e.
fale o aiga, lapisi e mafai ona faapala mo ni auala e maua ai
isi ituaiga malosiaga faafouina i Vaitele.
O le metotia o loo masani ai tagata mo lapisi vai lafoai o le
tane poo septic tank system. Peitai e iai ni suesuega na
faatino i Samoa ma maua ni faamaumauga o leo lelei ona
faatino le itu lea o le vai lafoai, ma ua avea foi ma popolega
ona o le soifua maloloina o tagata, faapea aafiaga i le
suavai o loo faalagolago ai tagata.
E 2 ni poloketi o loo faagasolo galuega mo le faataitaiina
oni metotia fou e mafai ona faaaoga i Samoa i Vaitele Fou.
1. O le EFKS Vaitele Fou ua iai foi ni aiga e toalima ua mafai
ona faataitai metotia fou
2. Aiga i Vaitele Fou.
Faagasolo Faatalanoaga i Matagaluega ma nuu mo le
faailoaina o le Lipoti mo le Siosiomaga o Samoa ma
Fuafuaga Fou mo le 2013 - 16
Asiasiga i le Togatogo
E toatele ni tamaiti aoga mai le aoga o le ( Year 3 students )
Vaiala Beach School na auai i le asiasiga i le togatogo ma
faatino ai foi a latou suesuega e epi ona aoina i totonu o
aoga. O se polokalame taua tele lea i totonu o le aoga a
Vaiala aua o le faamamafa ai le taua o togatogo, o mea e
mafai ona fausia mai le laau, o meaola o loo ola faalagolago i
nofoaga nei, faapea ai ma le puipuiga o le gataifale pea
tutupu afa ma matagi malolosi.
O le asiasiga na faatino ile Aso 3 Aperila 2013 ma ose
polokalame na fiafia le Matagaluega e galulue ai ma le aoga
aua e taua nei suesuega ao tuputupu ae le fanau ma maua le
loto naunau e fesoasoani e puipui ma faasao le siosiomaga
ma nofoaga taua faalenatura.
Sa faagasolo polokalame a le Matagluega i Upolu ma
Savaii mo le faalauiloaina o le Lipoti i le Tualaga o le
Siosiomaga o Samoa 2013, faapea ai ma le Fuafuaga
Alualu Mamao mo le 2013 - 16.
Sa mafai ona faatino nei polokalame ma sui o
Matagaluega, Faalapotopotoga Tumaoti, Pulega a Matai,
Sui o nuu ma isi vaega uma o le atunuu aua le faailoaga o
faamaumauga mai suesuega na faatino. E lei faigofie le
faatalanoaga aua o le tele o faamaumauga na maua i le
Iloiloga mo le Siosiomaga o loo faailoa mai ai o suiga ma
aafiaga o loo mafua mai lava i gaioiga a tagata. O le tele foi
o nofoaga ua faaleagaina o loo manino mai ai lava galuega
fai a tagata, ae e leo faataua ai aafiaga o nei gaioiga i
punaoa a pei o le suavai, vaomatua ma vaega o nofoaga
faasao ma meaola o loo nonofo ai.
Faatino Suesuega Faasaienisi mo le Faaaogaina o le
Biogas
Na maua se fesoasoani mai le Uni o Europa ( European Union
Water and Sanitation Sector Support Programme, WSSSP) e
galulue ai e fai se suesuega e fausia ni metotia talafeagai mo
le faaaogaina o le biogas e faaaoga ai lapisi o vai lafoai mai
13
fesoasoani. O le auai ai o nei sui o le a fesoasoani foi lea e
maua ai se malamalamaaga fou i le taua o nei nofoaga
faasao.
E tusa ma le 2.18 hectares ( 7 plots established ) na mafai
ona totoina i laau Samoa e pei o le: tava, malili, tamanu ma
le asitoa. O fatu laau uma na faasoa mai i le Vaega o le
Vaomatua i Vailima o loo faamili ai fatu laau. O loo iai foi le
faamoemoe e faatino isi galuega toe faaleleia o le
vaomatua ma nofoaga faasao i lalo o le Poloketi aua lava
le faailoa atili o laau Samoa. O isi nuu e lavea ai Laulii e tau
i Falevao o le a amata latou galuega faalelei ia Iuni ma
faasolo atu ai i Mauga o Salafai.
Aoaoga e Mataituina ai le Faamalosia o Tulafono ma
Faiga Faave
Galuega mo le toe Teuina o le `Lake Lanoto'o National
Park
O le poloketi o loo faatino i lalo o le Vaega o le Vaomatua (
ICCRIFS) o loo faagasolo a latou galuega mole toe faaleleia o
le tulaga o loo iai le Nofoaga Fasao i Lanoto’o. O le nofoaga
faasao lona 2 lenei o lee faatino ai galuega a le Poloketi o le
ICCRIFS i le toe faaleleia o vaomatua e ala lea i le toe totoina
o laau Samoa i nofoaga maualuluga, toe faaolaola nofoaga o
amata ona faaleagaina ma ua leai ni vaomatua ma faaauau
le totoina o laau Samoa ma galuega faasao.
O galuega na mafai ona faatino muamua i lalo o le
polokalame: toe totoina o laau i vaega ua amata ona gaogao
pe ua leai ni laau, faamamaina o vaega o loo tele le laau
faalafua ma le toe faaleleia o le auala savali i le Lanotoo. Sa
mafai ona fausia ni auala faasitepu e faaaoga ai laau faalafua
sa tatu'u i lalo, faapea ai ma le fesoasoani mai sui o aiga o loo
alala lata ane i le nofoaga faasao. E avea ai foi le galulue
faatasi o le Matagaluega ma le sui nuu poo aiga o loo nonofo
lata ane e mautu ai foi lo latou sao ma le loto naunau e
O se aoaoga taua na faatino e le Vaega o Tulafono ia Me
2013 mo le Matagaluega aua le faaleleia o le silafia ma le
tomai i Tulafono ma Faiga Faavae o loo faasino tonu i le
pulea lelei o le siosiomaga ma punaoa. O se aoaoga ua leva
ona tapena aua le naunautaiga e fausia se Tusi Taiala mo le
Faatinoina o Tiute e Suesue ai ma Mataituina Tulafono. O
le aoaoga na auai uma ai sui o le Matagaluega o loo iai le
malosiaga i lalo o Tulafono e mafai ai ona faatino se
suesuega ma isi matafaioi o loo faamaunina i le tulafono.
O le Tusi Taiala mo le Mataituina o Tulafono na saunia ma
tuufaatasia e le Vaega o Tulafono ma sa faailoa aloaia foi i
le faaiuga o le 2012. O le mafutaga muamua mo le
faalauiloaina o le Tusi Taiala na faatino ia Tesema 2012. O
le naunautaiga o lea faamoemoe ina ia faaaupegaina le
aufaigaluega i le tomai ma le silafia i auala e tatau ona uia
ma le faagasologa o suesuega i lalo o le Tulafono.
O loo manino i lalo o le tulafono malosiaga ma auala e
faatino ai e pei o vaega nei: malosiaga e faatino ai se
suesuega e aunoa ma se tusi aloaia, faatino sailiiliga i
totonu o fale ma aveesea atu ni vaega e taua i le
faamaoniaina o suesuega, ma le aoina o isi lava
faamaumauga.
O lea e taua ai le manimo ma le maioio o le ioa ma le silafia
o le aufaigaluega i le lautele ma vaega e gapa ai foi le
14
malosiaga i lalo o le tulafono, faapea ma aiaiga uma e tatau
ona faamalieina ao lei o'o i le tulaga e faaaoga ai le malosiaga
lenei. E maua le toa 30 o sui sinia o le Matagaluega ua
faamaonia lo latou matafaioi i vaega eseese o le tulafono, ma
ua maea foi ona faatino aoaoga ma ua uma foi ona tauaao
latou Pepa Faamaonia ( ID ) mole faatinoina o tiute i lalo o le
tulafono..
nofoaga o loo tapue ai le suavai ma aafiaga pe a le lelei ona
vaai.
Ua maea ona faatino e le Vaega o Suavai ni mafutaga
faaleaoaoga i nuu ma afioaga mo le faatalanoaina o
Tulafono Laiti i le faaitu o loo taua o Gasegase ( Vaimoso,
Sinamoga, Alafua ma Moamoa ) faapea ai le faatalanoaina
o le Fuafuaga o Nofoaga Tau Suavai mo Gasegase. E taua
le faatalanoaina o nei Fuafuaga ma Tulafono Laiti ina ia
manino ai foi sui o nuu i aafiaga ua o'o iai tulaga o le suavai
talu ai le faalapisi ma amioga o tagata o loo alala i tafatafa
o le Vaitafe i Gasegase. O le Fuafaua o Nofoaga Tau Suavai
mo Gasegase o loo o gatasi ma vaega o le Tulafono ( Vaega
VIII ) o le Tulafono Tau Suavai 2008.
O le faamoemoe autu lava o Tulafono Laiti ina ia mafai ona
fesoasoani i nuu ma afioaga i le mataituina ma le
faamalosia lea o le Tulafono e ala atu i le Pule a Matai
faapea le aganuu o loo malu ai tagata. O lea faaauau pea
galuega a le Matagaluega e faufautua ma faatino foi ana
asiasiga i vaega o loo faalapisi ai tagata i autafa o vaitafe
faapea le saogalemu o le suavai i nofoaga o loo tapue ai le
suavai.
Mafutaga ma le Aufaipisinisi e faailoa fesaosoani mai le
GEF.
Fuafuaga mo le Pulea Gafataulimaina o Nofoaga o Tapu'e
ai le Suvai ma Tulafono Laiti i Nuu ma Afioaga ( Village By
Laws )
O loo tumau pea le faamamafa i le Matagaluega i le
faamautuina lea o le galulue faapaaga ma nuu ma afioaga
mo le puleaina gafataulimaina o nofoaga o loo tapue ai le
suavai. E tele le sao o nuu ma afioaga i nei galuega aua o loo
mautu pulega a nuu ma matai i le mataituina lea o galuega
ma suiga i totonu o nuu. O lea o loo faaauau ai foi taumafaiga
a le Matagaluega e apoapo le faiga paaga lenei aua le
faamautuina le maua o le suavai ma le saogalemu o nei
nofoaga mai le faaleagaina e tagata. O lea o loo uunaia ai e le
Matagaluega le faatinoina o aoaoga talafeagai e mafai ai ona
siitia le tomai ma le malamalamaaga o nuu i le taua o
nofoaga o loo tapue ai le faapea ai fuafuaga a le Matagaluega
e faamautu galuega faatino mo lea faamoemoe. E fiafia foi
nuu ma afioaga e faamaopopo ma galulue faatasi ma le
Matagaluega pe a mautu foi lo latou silafia i le taua o nei
O se mafutaga na talisapaia ma le fiafia e le Vaega o le
Aufaipisinisi ina ua mafai ona auai faatasi le Matagaluega
ma sui i se faatalanoaga o le GEF Fund. O tele vaega o le
GEF na faailoa i sui aemaise le itu o loo mafai ona maua e
Samoa fesoasoani mai le Ofisa Tutotonu Faavaomalo o le
GEF. O le GEF o loo galue ma le tele o atunuu o le lalolagi
aua atinaeina o le tamaoaiga i vaega tau le siosiomaga ma
punaoa faanatura. Talu ona auai Samoa i fonotaga
faavaomalo, e maoae se vaega tupe na fesoasoani mai ai
GEF mo Samoa i poloketi o loo faagasolo i le siosiomaga,
vaega tau turisi, faifaatoaga, ma isi.
Poloketi o loo faatupe i lalo o le GEF:
NAPA 1: Integrating Climate Change Risks in the
Agriculture & Health Sector of Samoa ( ICCRAHS )
NAPA 2: Pacific Adaptation to Climate Change ( PACC )
15
NAPA 3: Integration of Climate Change Risks and Resilience
into the Forestry Management Sector of Samoa ( ICCRIFS )
NAPA 4: Australia - Samoa Partnership
NAPA 5: Integration of Climate Change Risks and Resilience
into Tourism Sector ( ICCRITS )
National Biodiversity Strategy and Action Plan ( NBSAP )
GEF PAS Invasive Species
Land
Degradation:
Strengthening
Multi
Sectoral
Management of Critical Landscapes ( SMSMCL )
National Action Plan ( NAP )
Ozone Project:
Capacity Building - State of the Environment ( SOE ) Report
& Environment Sector Plan )
Faatino Ata 3Dimensional Model i Samoa mo le faasaoina
o vaomatua ma nofoaga faasao.
E maoa'e le tulaga ua o'o iai suesuega a le Vega o le
Vaomatua i lalo o le fesosoani o le Poloketi o le ICCRIFS i nuu
ma afioaga. O se mafutaga faaleaoaoga na faatino mo sui o
nuu e faailoa ai ni metotia taua e mafai ai ona faaleleia
tulaga tau vaomatua i nofoaga maualalalo faapea nofoaga
maualuluga. O nei aoaoga o loo faaaogaina ai se ata
3DModel ua fausiaina e faatusa ai le eseesega o vaega o
laufanua, le maualuga o lea nofoaga faatusa i le tulaga o le
sami, faapea vaega eseese o loo iai vaitafe, auala, faatoaga
ma isi uma nofoaga.
Ose aoaoga muamua lenei o le 3DModel ua faatino i Samoa
ma na feasoasoani mai ai sui mai Papua Niu Kini ( Mr. Kenn
Mondiai ma Mr. Patrick Vauet ). E 14 nuu ma afioaga na auai
mai Laulii i Falevao i le aoaoga ma ose mafutaga na filogia
ma lesona aoaoga faapea le taua o le galulue faatasi mo le
faatunuuina o le ata 3DModel i le Faletalimalo o le Galusina
Village Resort.
O le P3D Model o se metotia e manaomia ai lava le auai o nuu
ma afioaga i le fausiaina lea o faafanua ua tuufaatasia uma ai
tomai ma agavaa faaleaganuu, faasaienisi faapea ai ma
metotia faaonoponei. O se faafanua taua tele aua o loo mafai
ona faailoa ai vaega eseese o le laufanua mai le faaaogaina o
faamaumauga vaaia o le siosiomaga faapea faafanua i le
maualuga ma le maualalo o le tulaga o loo iai. O lea
fesoasoani tele nei metotia mo fuafuaga a nuu ma afioaga i le
vaaia gafataulima oa latou fanua tau faatoaga ma punaoa e
taumafai e tali atu ai i suiga o le tau ma ona aafiaga.
Na faailoa mai e sui mai nuu ma afioaga le taua o lenei
mafutaga faaleaoaoga ia i latou uma. O se aoaoga ua
mafai ai ona sui ai foi le latou tilotilo i vaega o le
siosiomaga ma le laufanua pea mafaufau i suiga ma
aafiaga ua iai le siosiomaga e mafua mai i faalavelave
faafuasei ma isi fesuiaiga o le tau. O le taua la o lenei ata
3DModel o le a fesoasoani lea i fuafuaga alualu i luma mo
le faatinoina o galuega tau faasao mo nofoaga
maualuluga, faatauaina le faalauiloaina o faatoaga
suifefiloi i nofoaga maualalalo, faapea le faamautuina o
nofoaga faasao ma le toe faaolaina o nofoaga tau
vaomatua ua faaleagaina i galuega fai a tagata.
Suesuega ma le Mataituina o Punaoa Faalenatura
Na mafai ona faatino se suesuega mo togatogo i le
nofoaga i Asaga ( Asaga Bay ) i lalo o le Polokalame
TauAtia’e mo Togatogo ua faaigoaina po le MESCAL
project. O lenei polokalame ua mafai ai ona tuufaatasia ni
faafanua ma fua vaega o lea nofoaga o loo mautu ai
togatogo. O loo iai foi faamaumauga e mafai ai ona faailoa
ituaiga togatogo ma laau e maua i le talafatai o loo ola
faatasi ma togotogo.
O loo faagasolo foi isi suesuega tau togatogo i Safata,
Vaiusu, Vailoa ma Sogi. O ia suesuega o loo faatino i aiga
mai nuu e 9 o loo fili mai faaitu nei o Safata District,
Vaiusu, Vailoa ma Sogi. O faamaumauga mai nei suesuega
o le a faailoa mai ai le taua o togatogo, o vaega o le laau o
loo mafai ona faaaoga e tagata, vaega taua mo le ola lelei o
togatogo, faapea foi taumafaiga poo galuega o loo faatino
e nuu ma afioaga mo le faasaoina o togatogo.
16
Suesuega Faatinoina mo Amu
O se tamaitai mai le Iunivesite o Otago o loo faatino lana
suesuega mo se faailoga tau PhD i le Palolo Deep Marine
Reserve mo le suesueina o vaega eseese faalenatura o amu
ma nofoaga o loo ola ai le amu. E fesoasoani tele nei
faamaumauga i suesuega faasaienisi o loo faagasolo i le
lalolagi ma le Pasefika aua aafiaga o loo ua vaaia ma ua
faaletonu ai foi le ola faalenatura o amu.
E lavea ai i nei galuega faatino le taumafai o Matagaluega e
faalauiloa i aoga ma nuu measina falenatura faapea
measina faaleaganuu ini mafutaga faaleaoaoga sa
faatalanoaina ai mataupu eseese. O ea sa faagasolo ai i
Upolu ma Savaii polokalame faalauiloa mo le autu e siitia ai
le silafia ma le iloa e nuu o galuega o loo fatino e Samoa e
faamalieina ai foi aiaiga o nei Feagaiga tau le Puipuia o
Measina ua saini ai Samoa.
Faatino Suesuega mai lalo o le sami e ona iai ni aoga mo
faamaumauga faafomai.
Ua maea ona faatino se suesuega na maulu ai i lalo o le sami i
Manono-tai ni saienisi mai Niu Sila ma sui o le SROS aua foi
faamaumauga e suesue ai pe iai ni elemeni i lalo o le sami e
ona faaaoga mo suesuega tau fomai. E iai ituaiga vao e ola
faapitoa i le sami ( seagrass ) na faatino ai suesuega ma ua
aveeseina foi ni vaega mo sueseuga.
Suesuega mo Alamea
E 11 ni nofoaga i le talafatai i sauté o Upolu na faatino ai
galuega tau suesuega e mafai ai ona faamautu lipoti o loo
faao’o mai i le Matagaluega ua alualu i luga le fuainumera o
alamea o loo maua i nei faaitu o Upolu. O loo faaalia mai e sui
o nuu mai Vaovai, Tafitoala ma Samusu ua maoae le
faatupulaia o alamea o loo vaaia i le sami. O Palolo Deep
Marine Reserve, Amaile, Vailoa, Lalomanu, Saleilua ma
Poutasi o loo faailoa mai ai e laitiiti lava alamea o loo maua i
lea vaega. E lei iai ni alamea na maua i Satitoa ma Ulutogia i
le taimi na faatino ai le sueusega.
Mataituina tulaga o Vaosami
O se suesuega na faatino i Vaiala ma Tafitoala mo le
faamoemoe auatu ina ia faamautu se faafanua o nofoaga o
loo ola ai vaosami faapea faamaumauga i ituaiaga o samivao
o loo ola i vaega eseese o Samoa.
Galuega Faapaaga i Nuu ma Afioaga - Polokalame mo le
Puipuia o Measina Samoa.
O loo faagasolo pea galuega faapaaga a le Matagaluega ma
le Matagaluega o Aoga, Taaloga ma Aganuu i le faalauiloaina
o galuega o loo faatino e nei Matagaluega mo le puipuia o
measina a Samoa. E tele vaega eseese ma ituaiga measina o
Samoa o loo galulue soosootauau ai ma isi Matagaluega aua
foi le faamautuina mai o faamaumauga ma galuega fai. E iai
Feagaiga Faavaomalo o loo auai Samoa i mataupu tau
measina a atunuu ma e taua ai le galulue faatasi ma sui o nuu
ma afioaga i aiaiga ma vaega eseese moomia.
Faamautu galuega fesoasoani a le Malo o Saina ma
Samoa ( mo le mataituina o mafui’e ma sunami )
E tele se vaega tau fesoasoani o loo galulue faapaga ai le
Matagaluega ma le malo o saina e ala mai i le faatupeina
ma le fausiaina o fale apitaga e faamautu ma aoina ai
faamaumauga tau mafuie ma sunami. O nei fale ua tapena
uma ai masini ma isi ituaiga totoga faasaienisi aua le
faamautuina o le taimi na nofoaga e ona tutupu ai ni
faalavelave faalenatura. Ua fausia nei fale i – Afulilo,
Togitogiga, Vaiaata ma Asau ia Iulai 2012.
Siitia Tulaga mo le mataituina o faamaumauga
Faasaienisi e patino i Geo-magnetic System
Ua mafai ona siitia le tulaga ua iai masini ma fale apitaga
ua faamautu ai faamaumauga mo le suesueina o elemeni o
le laueleele ma suiga faasaienisi. Ua mafai ona faatupeina i
fesoasoani mai le Malo o Amerika, faalapotopotoga o
atunuu o Swiss, ma le faalapotopotoga o le International
Associations of Geomagnetism and Aeronomy (IAGA). Sa
mafai ona faatino ai ma aoaoga moomia mo le faaaogaina
o masini faapea le faamatalaina o faamaumauga e maua
mai nei suesuega.
Fesoasoani le Faalapotopotoga o Vaaitau o le Lalolagi
( WMO )
O loo faagasolo talanoaga a le Matagaluega ( Vaega o le
Vaaitau ) ma le WMO e mafai ai ona talimalo Samoa i le
fonotaga e talanoa ai mataupu e patino i le tuuina atu o
faamaumauga i taimi ua tauleaga ai le tau ma faalavelave
faafuasei ( Severe Weather Forecasting and Disaster Risk
Reduction Project ). O se fonotaga o loo manatu le
Matagaluega o lea maualuga se faasoa i tomai ma agavaa
aua le faaleleia ma le faamoemoeina o lapataiga e faailoa
mai i taimi o faalavelave faafuasei.
17
Fesoasoani Malo o Iapani e siitia le tomai ma agavaa i le
Faaleleia o masini faamaumauga o loo tuuina atu ai i tua
faamatalaga e faatatau i le tau ma lapataiga i taimi o
faafitauli ma faalavelave faafuasei. O lea o loo faagasolo
galuega mo le faaleleia o masini o loo maua ai faamaumauga
o le tau ma sa faatino ai foi ni suesuega i le lava tapena o nei
masini i taimi o faalavelave i vaega nei:
Vaega Tau Vaalele – toe faaleleia tulaga o le tower o
loo faatino ai faamaumauga mo femalagaiga i le ea
ma le toe fausiaina o le potu fono o loo faatino ai
faatlanoaga ma pailate o vaalele;
Fale o loo faamautu ai Faamaumauga ai Vaaitau –
Toe fausia atoa le fale i Mulinuu atoa ai ma meafale
ma masini uma e moomia mo le faatinoina o
galuega mo le mautu o faamaumauga mo le atunuu
atoa aua lapataiga ma faailoa i taimi i taimi o
faalavelave.
Faamautu masini computers i le Vaega o le Tau (
Climate section ) mo le fesootaiga o faamaumauga
feaveai e faatatau i le tau ma le teuina o nei
faamaumauga i le CliDE database;
Mautu le Stand-by Generator (SG) i totonu o se fale
ua maea ona fausia faapitoa e le leaga gofie mo lea
faamoemoe ma e saogalemu ai;
Fausia 24 faamalamalama tetele faaonoponei e sefe
ai le faaaogaina o le eletise poo malosiaga faafouina
i luga o fogafale o le Fale Faasalalau mo Lapataiga
ma le fale o loo teu ai le Generator ( 24 solar panel );
Fausia ma faataitai le faaaogaina o masini o loo
faaaogaina ai malisoaga o le savili ( Wind-Profiler
Radar ).
Faalauiloa aloaia Tusi Taiala mo le Tau o Samoa
O le Vaiaso o le Siosiomaga 2012 na faailoa aloaia ai Tusi
Taiala O le Tau o Samoa e pei ona faatupeina e le Malo o
Ausetalia i lalo o le Polokalame Tau Atia’e a Ausetalia mo
Fesoasoani Tau Fesuiaiga O le Tau ( Australian
International Climate Change Adaptation Initiative )
faapea le Polokalame Faasaienisi a le Pasefika i Fesuiaiga o
le Tau ( Pacific Climate Change Science Project ). O le a
fesaosoani tele tusi taiala nei i fuafuaga ma galuega faatino
i mataupu tau fesuiaiga o le tau. O le Afioga i le Minisita sa
fofogaina le lauga autu mo le faamoemoe. O le Ofisa o le
High Commissioner sa fai ma sui o le Malo o Ausetalia e
faaleo foi le agaga fiafia o le Malo i le faigapaaga a Samoa
ma Ausetalia.
Faalapotopotoga o Vaaiatau o le Lalolagi ( WMO )
Na talimalo Samoa e ala i le Vaega o le Vaaitau i se
Fonotaga lona V a le Asosi mo le Itulagi o le Pasefika
( Regional Association V – South-west Pacific and East
Indian Ocean ). O se fonotaga taua tele lenei i le Pasefika
mo atunuu laiti e pei o Samoa e faailoa ma faasoa ai
galuega fai a atunuu o loo fatino i le itu atu fesuiaiga o le
tau ma ona aafiaga
Faaauau Talanoaga a Samoa ma Faalapotopotoga tetele o
le UNESCO, SOPAC faapea le Faalapotopotoga o Vaaitau
o le Lalolagi ( WMO ) i le Pasefika.
O loo faaauau ma faamalosia talanoaga ma fetuunaiga a
Samoa ma Faalapotopotoga tetele ia mo le faamautuina o
le faagasologa o ni fonotaga i le Pasefika.
Faamaumauga Taua o le CLiDE ma CLIDesc Database:
Ua mautu foi le tuufaatasiina o faamaumauga o loo mafai ai
ona fesoasoani i le atunuu i le fesootaiga o le tau ma vaitaimi
e aafia ai faatoaga ma vaega eseese o le atunuu i vaitaimi
timuga ma le mugala. O loo fesoasoani tele le Malo o
Ausetalia ma Iapani i le faaleleia o lea auaunaga ma le
faamautuina o faamaumauga.
Feagaiga Faavaomalo mo Mataupu Tau le Fesuiaiga o le
Tau ( UNFCCC )
O lea a talimalo Samoa ini fonotaga tetele i le Pasefika mo
le faatalanoaina o le Feagaiga Faavaomalo mo Mataupu
Tau Fesuiaiga o le Tau. O le faagasologa o nei fonotaga o le
a mafai ona vaevae i Vaega eseese o le Feagaiaga e pei o le
Cartagena Dialogue ma le Adaptation Fund. E taua tele nei
18
fonotaga aua o loo mafai ona faamanino ai aiaiga ma vaega o
le Feagaiga ua ave iai le faamuamua a atunuu laiti.
Galega mo le Toe faaleleia o le mauga o Vaea.
E tusa m le 1079 laau Samoa na mafai ona toe totoina i le
Mauga o Vaea i lalo o galuega faasao o loo faatino e le
polokalame Pacific Invasive Initiative ( PII ) faapea ai ma le
faaleleia o le tulaga o loo iai auala savali i luga o le mauga.
O le faamoemoe e fesoasoani tele lenei polokalame i
taumafaiga e faaitiitia le aofai o laau faalafua ua sosolo i
vaega o le mauga. E 1079 laau Samoa na amata ai le
polokalame ia Iulai 2012, Setema ma faaauau ai ia Fepuari
ma Mati 2013. E maua le 836 laau Samoa na aoina mai i le
Ole Pupu Pue Faasao (Togitogiga) ia Oketopa 12, 2012.
Faagasolo galuega mo le Faamamaina ole taulaga ile
maea ai o le Afa o Eveni.
Ua maea galuega mo le toe teuteuina ma le faamamaina o
le taulaga i Apia i le maea ai o le afa ia Eveni. O nei galuega
sa faatinoina i le lauina ese o laau poo pulu na faaleagaina i
le taimi o le afa ia Tesema 13 2012.
Feagaiga Faavaomalo mo Mataupu Tau le Fesuiaiga o le
Tau ( UNFCCC ) – COP18
Sa auai Samoa i le fonotaga tele o le Feagaiga Faavaomalo
mo Mataupu Tau le Fesuiaiga o le Tau ( UNFCCC ) poo le
COP18 i in Doha, Dubai. O le Afioga i le Minisita o Punaoa
Faalenatura ma le Siosiomaga na ia taitai le au usufono a
Samoa ma le Pule Sili. Na maoae tapenaga a Samoa i lea
fonotaga aua na faasoa ma faailoa ai galuega fai o loo faatino
i lalo o vaega eseese o le Feagaiga e ala i Poloketi Tauatia’e o
loo faagasolo. Sa faailoa ia foi Fuafuga ma Taiala aua maea
tapena e tali atu a ii aafiaga mai kasa oona o loo aafia ai le
siosiomaga ma le ozone, fesuiaiga o le tau ma isi galuega
talafeagai i lalo o aiaiga o le Kyoto Protocol. Na mataituina
foi tapenapenaga a Samoa i talanoaga na patino i vaega o le
fesuiaiga o le tau i vaega e mafai ona tali ai atunuu i nei suiga
ma gaioiga e faaitiitia ai aafiaga.
O se vaega o le Mauga o Vaea na faaleagaina ona o sologa
tele i taimi o le afa ua maea foi ona tapena le lipoti i lea
vaega ( Mt. Vaea Land Slide assessment ) ma suesuega o
loo faamaumau aim ea na faaleagaina i le Nofoaga Faasao
Vailima National Reserve. O galuega faaleleia mo ia vaega
o loo faaauau ai le toe totoina o laau Samoa, toe teuteu
laufanua faasao e pei o vaega ia: Fuluasou, Vailima,
Ao’olemalo, Lotosamasoni lea na aafia tele i le afa.
Ua maea foi ona tuuina atu se Lipoti Autu i le DAC
(Disaster Advisory Council) i le aso 20 Tesema 2012
faamaumauga o nofoaga ma aafiaga uma mai le afa o
Eveni, e aofia ai ma vaega o le vaomatua, nofoaga faasao o
le laueleele e pei ona faatino e le Technical team mai
SPREP, UNDP, ma le Matagaluega o Punaoa Faalenatura
ma le Siosiomaga.
19
FAAFITAULI MA LUITAU
O le tele lava o faafitauli sa feagai ma le Matagaluega o mea
masani foi sa faailoa i isi lipoti muamua, pau lava se suiga ua
amata lava ona faaitiitia le aafiaga tele i le faatinoga o
auaunaga. O nai vaega ua faailoa atu i lalo ua tau aofai uma
ai faafitauli o loo tupu foi i le tele o Vaega o le Matagaluega
ma ose luitau o loo taumafai le Matagaluega e faaleleia ai le
auaunaga, aemaise le faatinoga o tiute mo le atunuu. O le
aano lava o faafitauli o loo patino i le faasoasoaina o vaega
tupe e faatino ai galuega fai faapea le aufaigaluega. O vaega
nei ua vaevaeina ai faafitauli, ae o loo mafai foi ona faailoa
mai i lipoti a vaega taitasi isi faafitauli.
i. Aufaigaluega
Ua maitauina le siitia o le aofai o le aufaigaluega i lenei
tausaga, peitai o loo faailoa mai pea le utiuti ma le manaomia
tele e Vaega o tagata faigaluega ua mautu le tomai ma le
agavaa i le itu o tomai faapitoa ( technical field ) i vaega nei:
faatinoina o fua fanua, mataituina o vailaau oona ma lapisi
lafoai, faamaumauga faaonaponei ma metotia fou ( ICT ),
suesuega o faamaumauga ma le faasaienisi o le vaaitau (
vaiga o le tau ma le faailoa mamao o fesuiaga o le tau )
faapea galuega faasao mo laau ma meaola.
O le Fuafuaga mo le Aufaigaluega 2013 – 16 ( Workplan ) ua
mafai ona iloilo ma faailoa ai vaega o tomai ma agavaa o loo
ua ave ai le faamamafa ma le faamuamua a le Matagaluega
faapea ni metotia mo le faaleleia o le auaunaga ma le tautua
a le aufaigaluega.
ii. Vaega tau tupe
Tau faasoasoaina lea o vaega tupe e faatino ai galuega uma a
vaega. O le faafitauli o le le lava o le tupe e faatino uma ai
vaega mo le tausaga faaletupe. O isi vaega tau faigata ona
totogi isi galuega ona o tupe ua faaalu mo le faamautuina o
masini ina ia mafai ona faaauau auaunaga moomia ( Vaega
Vaaitau ma isi ).
uma o loo iai Tulafono autu o le siosiomaga ma punaoa. Ua
iai foi i latou e fai ma Sui o le Matagaluega e mafai ona
faatinoina malosiaga faaletulafono latou te faatinoina lenei
matafaioi. O le faafitauli o le lava tapena lea o le
aufaigaluega i faatino le tiute lea o le mataituina ma le
faamalosia o aiaiga o Tulafono.
Sa faatinoina ni aoaoga i Tulafono eseese a le Matagaluega
mo sui agavaa mai Vaega latou te faatinoina tiute i lalo o le
Tulafono e mataituina ai le faamalosiina o tulafono. O nei
aoaoga sa faamamafa ai le lava o le iloa ma le
malamalamaaga i aiaiga ma malosiaga faaletulafono e
mafai ai ona faatino gaioiga eseese ma suesuega moomia.
vi. Faamaopoopoina o vaega eseese i lalo o le Faamalu o le
Siosiomaga.
O loo maitauina le siitia o polokalame atia’e o loo
fesoasoani mai ai Malo eseese mo galuega tau le puipuiga
o le siosiomaga. O le tele o nei polokalame o loo faatino e
le Matagaluega ma ua iai foi le faamamafa mo le galulue
faapaaga ma isi Matagaluega ma Faalapotopotoga. E taua
ai tele le faaamaopoopoina o vaega uma i lalo o le faamalu
o le siosiomaga mo le faaleleia atili o galuega a mafai ona
faapaaga ai ma isi faalapotopotoga. Ua maoa’e le tulaga ua
mafai ona faagasolo ai galuega i lalo o le faamalu o le
Water Sector ma o loo iai ni lesona lelei ma talafeagai e
mafai ona faaoagaina mo le siosiomaga.
Upu Faafetai:
E fiafia le Matagaluega ma le agaga faafetai e faailoa lo
latou agaga faagae’etia mo le fesoasoani mai o ana paaga
eseese mai Matagaluega a le Malo, Faalapotopotoga, nuu
ma afioaga, faapea sui o Malo mai fafo i galuega a le
Matagaluega.
E faafetaia foi le fesoasoani mai o le SPREP, Malo o
Ausetalia, IUCN, CI ma le UNDP.
iii. O le vave ona o me’i ese atu o le aufaigaluega laiti mai isi
Vaega mo avanoa fou i isi Matagaluega.
iv. Tau faasoasoaina lea o le avanoa i totonu o Ofisa o loo
galulue ai le aufaigaluega ma talosaga mo kesi/laulau ina ia
faatino ai isi suesuega ma faatalanoaga. Ona o le toatele o le
numera o le aufaigaluega o lea ua tau faasoasoa ai avanoa o
loo maua i totonu o potu, ma e tulaga le fetaui i taimi pea pisi
ma toatele tagata mai fafo o loo fia maua avanoa e
faatalanoa ai le aufaigaluega ( e pei o le Vaega o le PUMA ).
v. Mataituina le Faamalosia o Tulafono
O se tasi nei o vaega autu o galuega a le Matagaluega ua
tatau ona ave isi le faamuamua ma le faamamafa a Vega
20
VAEGA TAU ATINAE MO LE AUFAIGALUEGA
Tomai ma Agavaa
O loo tumau pea le faataua a le Matagaluega i le atinaeina lea
o tomai ma agavaa a le aufaigaluega i avanoa tau aoaoga,
faapea fonotaga i fafo o loo mafai ona faasoa ma siitia ai le
malamalamaaga i metotia ma auala talafeagai mo le pulea
lelei o punaoa ma le siosiomaga.
E maitauina le siitia o avanoa maua mo aoaoga na faatinoina
i atunuu i fafo mo le aufaigaluega.
O loo faailoa mai i le aotelega e 145 avanoa tau aoaoga na
faamanuiaina ai le Matagaluega.
O loo fesoasoani malosi Polokalame Tau Atia’e o loo
faapaaga ai le Matagaluega ma Faalapotopotoga i fafo i nei
avanoa tau aoaoga e pei o le SPREP, SOPAC, IUCN, UNDP,
UNEP ma isi.
Water
Sector Unit
DMO
145
90
2011/12
133
72
CEO
10
1
Corporate
Services
Environment
4
3
24
16
Forestry
10
8
Legal
5
2
Land Mgnt
8
5
Met
23
16
PUMA
17
9
R.Energy
4
3
Technical
Services
GEF
7
4
1
IT
1
1
10
0
1
5
12
3
6
50
95
53
80
Pusa 2 – Vaevaega o Avanoa i Vaega o le Matagaluega
Vaega
Legal
Aoaoga
1
O loo faailoa i le Pusa #2 le vaevaega o nei avanoa maua i
Vaega ma e maualuga se numera oi latou mai le Vaega o le
Siosiomaga ma Faasao, Vaaitau, PUMA ma le DMO na
faamanuiaina i nei avanoa.
Pusa 1 – Aotelega o avanoa maua tau aoaoga.
Koneferinisi
, Fonotaga
8
10
Corporate
Services
Environment
No.
tagata
17
9
CEO
Aoaoga
i Fafo
1
Water
Resources
Aotelega
O se luitau taua mo le Matagaluega o le mataituina lea poo
faaaoga tatau e le aufaigaluega nei avanoa e faasoa ai latou
tomai ma agavaa i isi sui, faapea le faalelei ai o le auaunaga
lautele.
Vaega
2
Forestry
Land
Management
Meteorology
PUMA
Koneferinisi/
Fonotaga
Aoaoga
10
0
1
3
10
17
3
7
2
3
3
5
6
17
7
14
2
2
3
5
3
3
1
3
7
17
3
7
2
3
Renewable
Energy
Technical
Services
GEF
3
5
IT
0
1
7
16
3
14
Water Sector
Unit
DMO
1
1
2
2
7
12
2
5
Water
Resources
Aotelega
3
6
1
3
50
95
0
1
6
21
AOTELEGA O LE AUFAIGALUEGA
E maua le 516 o le aotelega o le aufaigaluega i lenei tausaga faaletupe. O se siitaga mai le fuainumera e 506 i le tausaga ua
te’a. O ni faamaumauga ua faamautu ai le 63% o le aufaigaluega o tama ma le 37 % o teine, o le toatele o le aufaigaluega e
laiti 68% e i lalo o le 40 tausaga ma le 31% ua ova ma le 50 tausaga. E iai aafiaga o nei faamaumauga i le aotelega o le
Matagaluega pe a fua atu i le numera o le a litaea poo faigaluega vaa vaitaimi.
Vaega
Avanoa ua i ai
Avanoa e
tatau ona
faatumu
0
Aufaigaluega
mautu
Au Totogi Aso
Poloketi
Aofai
1
0
0
1(1)
CEO
1
Ministerial
Support
Corp
Services
DEC
4
1
5
0
0
5(5)
24
2
28
21
0
49 ( 44 )
17
2
19
65
1
85 ( 85 )
Forestry
25
2
17
146
6
161 ( 181 )
GEF
Services
IT
1
0
1
0
0
1 (1)
2
1
3
2
0
5(3)
23
0
23
6
1
30 ( 28 )
Land
Mgment
Legal
Services
Met
2
2
4
1
0
5 (2)
22
2
24
25
4
51 ( 52 )
PUMA
15
2
17
2
0
19 ( 23 )
Renewable
Energy
Technical
Services
Water
Resources
DMO
2
0
2
0
2
4 (4)
24
1
25
6
1
30 ( 32 )
17
3
20
20
2
42
7
0
8
0
2
10
3
0
3
0
1
4
189 ( 182 )
18
202
294
20
516
( 506 )
Water
Sector Unit
Aofai
1%
2%
9%
4% 2%
Ua maitauina se siitia o le aofai o le aufaigaluega i isi vaega
o le Matagaluega, aemaise i galuega tau poloketi e pei ona
aua o loo faatupeina mai e faalapotopotoga i fafo.
Estab 12.13
CEO
13%
13%
9%
Ministerial
Support
1%
13%
8%
12%
1%
12%
1%
1%
Corporate
Services
E maitauina foi le numera oi latou na tuua le Matagaluega
mo isi faamanuiaga, ae na taumafai le Matagaluega ina ia
vave ona toe faatutumu avanoa faapea ai faailoa mo i latou
ua mautu le tomai ma agavaa e fia maua ni galuega i vaega
eseese.
22
GALUEGA FAATINO 1 - FAUTUA I LE MINISITA
OFISA O LE PULE SILI
Tuuina atu fautuaga i le Minisita i le puleaina ma le vaaia lelei o
punaoa faalenatura ma le siosiomaga, faapea le vaaia o le
Matagaluega.
Aofaiga o Galuega Faatino
Faatino fonotaga i vaiaso taitasi ma le Minisita mo le
talanoaina o mataupu ma le faatinoga o galuega fai a le
Matagaluega. O loo faapea foi ona faaauau tiute faufautua i
le Minisita i vaega e fesiligia ai le auaunaga a le Matagaluega,
faapea tapenaga o pepa ma faiga faavae mo le faatalanoaina
ma le Kapeneta.
Aufaigaluega:
-
Pule Sili
Fautuaga mo
Faiga Faavae,
Polokalame
Atina’e
ma
Tulafono
Fonotaga i vaiaso taitasi ma le
Minisita
Tapenaga o Pepa mo le Aso
Faalauiloa tetele e 6 faapea le
Vaiaso o le Siosiomaga 2012
Faatalanoaga le Faiga Faavae mo
Vaomatua
Faatulaga Faiga Faavae mo le
Faaaogaina o Fanua, Punaoa o
Suavai, Faalavelave Faafuasei ( i lalo
o le vaega IAMP 2), Gataifale
Aiaiga
o
Feagaiga
Faavaomalo i
le Pasefika ma
le Lalolagi
Fonotaga ma
le Pulega
Sa auai atu le Pule Sili ma le Minisita i
fonotaga tetele faavaomalo mo le
UNFCCC, UNCCD, CBD faapea fonotaga
a le SPREP ma isi Faalapotopotoga o le
Pasefika.
Faatino Iloiloga o le Fuafuaga Alualu
Mamao 2011- 14, ma ua maea foi le
Fuafuaga Alualu Mamao 2012-14.
Maea ona faatino iloiloga o le Capability
Plan, Management Plan, ma le Service
Charter
Faagasolo tapenaga o le Lipoti
Faaletausaga 2011/12
Tapenaga o Pepa mo le Kapeneta,
STSC, Fonotaga o le CDC
Isi vaega
-
Galuega Ausia:
Auaunaga o le Vaaitau
- 2 Poloketi faamautu ma le Malo o Saina ma Iapani
- Faauluulu ma Fautuaga mo le Komiti tele o Faalavelave
Faafuasei
Fuafuaga gafatulima mo vaomatua ma punaoa tau
suavai
•
•
Faamautu galuega faapaga ma vaega esese o loo iai
manaoga tau suavai ma le Matagaluega e pei ona
faatino i lalo o le Water Sector Coordination
MEAs reporting obligations continue
2 major outstanding land disputes resolved
Represented Samoa at 6 international meetings
Private sector partnership in national waste
management operations for sustainable environment
National Waste Management Act 2010 consulted and
contracts signed for urban area maintenance
Land related technical services
Regular sessions of the Land Commission with 10
seating with the 12 months
Legislations reviewed
Performance Management System
Timely reports and discussions with the Minister on
critical issues, Cabinet decisions and other priorities.
Budget managed efficiently with no over-spends.
taking of lands required for watershed at Afiamalu and
Malololelei, and lands required for road widening
along the Vaitele Street
Procure contracts for the construction of 3 new roads
at Government leased lands in Laloanea, Aleisa and
Nuu
Fonotaga Doha - Qatar 18th COP Meeting
Rio + 20 Fonotaga i Rio De Janeiro
Fono na usuia i Nagoya
23
GALUEGA FAATINO 1 - VAEGA MO MALOSIAGA
FAAFOUINA
( VAEGA - Ofisa o le Pule Sili )
SOA VAEGA: O MALOSIAGA FAAFOUINA
O le autu ma le faamoemoega o galuega faatino a le soa
vaega o Malosiaga Faafouina ole taulamua lea ile faatinoina
lea o galuega mo Atinaea e faaitiitia ai suiga ole Tau, e ala lea
i le faatinoina o atinaea e faaitiitia ai le alu leaoga o
malosiaga; ia faateleina ai foi le aoafaiga o malosiaga e maua
mai i malosiaga faafouina; ma ia faatauaina le tausia lelei ole
olaga faanatura ma le siosiomaga. O nei galuega ma atinaea
o le sao foi lea a le Malo o Samoa e tusa ai ma lona taliaina
ma saini lima ile tele o maliliega faavaomalo e pei ole
Faalapotopoto Faavamalo o Suiga ole Tau (UNFCCC) ma le
Polotetolo (protocol) i Kyoto.
O maliliega faava-o-malo na mafua ai le ona tusia ia le Taila
mo le Faaitiitia ole Puaina o Kasa maafua ai suiga ole Tau ale
Malo o Samoa 2008-2018. I totonu o lenei taiala ua
faatulagaina ai ia ni vaega taua se valu e feosoasoani ile
faaitiitia ole puaina e Samoa o kasa mafua ai suiga o le tau e
ala lea ile faaitiitia lea o malosiaga faaaogaletatau (alu
maimau) ma faatleeina le saofaga o malosiaga faafouina.
O galuega faatino ole tausaga faaletupe 2012-2013 sa
faataunuina ai nisi o fuafuaga mo le faataunuina o nisi
galuega o nisi o vaega e valu ole Taila mo le Faaitiitia o le
puaina o kasa o siuiga ole Tau e pei ona taua i lalo;
(i)
Malosiaga faasaoina poo Malosiaga faaaoga tatau
talafegai ( Energy Efficiency) ma le faaaogaina o malosiaga
maua mai i laau ola faanatura (Biofuel) i taavale afi.
(ii)
Polokalame mo le faalauiloaina o auala ma
meafaitino e alu ile eletise e maualalo le aofaiga ole
malosiaga e faaolaina ai, e pei ona fesoasoani mai ai le ADBGEF.
(iii)
Faailoina lea o aula e mafai on gaosia mai ai le Kesi
naatura e ola (Biogas) mo le faavelaina o meai taumafa ma
faaola ai moli.
•
Faatinoina o suesuega ma faailoa tekanalosi e mafia
ona maua mai ai le Kesi ola Faanatura ma avea o se tasi o
auala e faaleleia ai ma faamama ai otaota le taua ma
vailafoai mo maota ma laoa, sa faatino ina i Vaitele fou.
•
Sa faatinoina foi suesuega mo le faaaogaina o
tekanalosi e gaosia ai le kesi ola faaanatura ma faailoa ole vai
o loo alu ese mai ai o se faalelei eleele faanatura e matua lelei
lava mo faaleleia o fua faatoaga.
(iv)
Faatinoina o talosaga e sailia ai tupe mo le
fausiaina o taiala ma aiaiga faatulafono e lima taitaiga ai
galuega mo le faateleina ole aofaiga o malosiaga maua mai
i malosiaga faafouina poo malosiaga maia mai laau ola
faanatura
O nisi o matafaioi a le soa vaega o Malosiaga Faafouina ole
fesoasoani lea e sailiili ma faalauiloa nisi o fesoasoani
tautupe ma tekanalosi e ono maua mai ile tele o
faalapotopotoga o faapitoa a latou galuega fai ile taumafai
e faaitiitia mafuaga ua mafua ai suiga ole tau, ia ma
faateleina le sao o malosiaga fafaouina i le faaleleia ma
taugofie ai le soifuaga mo tagata Samoa uma. O le soa
vaega a le Malosiaga Faafaouina, latou te faufautua ile
Komiti Faatonutonu a le malo mo Malosiaga e uiga ile
saogalemu mai ole siosiomaga ma le mafai ona faauau se
Atinaea tau malosiaga fafaouina ina ia siitia ai le aofaiga o
malosiaga mama ma malosiaga faasaoina mo Samoa. O le
soa vaega foi o Malosiaga Fafaouina latou te mataituina
uma atinaea tau malosiaga faafouina ma ituaiga atinaea
ma lona fatinoina faatasi ai ma isi matagluega ma atinaea
eseese a le malo ma komiti a nuu ma alalafaga.
Aotelega o Galuega Faatino
O le aotelega o galuega faatino a le soa vaega o Malosiaga
Fafouina ole tuuina atu lea o fautuaga i le vaega o Pulega o
Atinaea ma Taulaga (PUMA), ole Komiti autu o Malosiaga
(NECC) ma vaega uma e aafia I totonu ole komiti o
malosiaga e faatatau lea I polokalame tau atinaea o
malosiaga faafouina ma le faaaoga tatau o malosiaga
Galuega ua Faatino Iulai 2013- Iuni 2013
(i)
Malosiaga Faasaoina mai le Fa’aaoga tatau o
taavale ma le faaogaina o malosiaga faanatura mo le
fe’oai i luga o Alatetele.
a.
Vaega muamua: Faaitiitia o kasa kaponi puaina
mai taavale afi auala mai lea faaaoaga o metotia e
faaitiitia talafegai.
•
Faatinoina ia galuega mo le faalauiloina o auala e
feoai e le manaomia ai le faaoaina o taavale, e pei ole savali
ma le uila vil vaea.
•
Faamaumauina ia le aofaiga o kasa mai taavale I
taimi e pasia, ma o faamaumauga uma nei olo’o gafa ma le
vaega o felauaiga I lauelele po le LTA.
•
Faamautuina le pasia ole 70 pasene o le kasa
puaina mai taavale ona e fai si maualalo ole tulaga o le lelei
ole suauu (kiso & penisini) o lo’o aumai I totonu o Samoa.
•
Maea faatino galuega mo aoga laiti e luasefulu mo
le saogalemu I luga o altetele ma sa tufaina iai ia faailoilo
mo le faatino o le kolosi I taeao ma taimi e tu’a ai aoga.
24
•
b.
Vaega lua 2: Faaitiitia lea o Kasa kaponi mai le
faaogaina o suauu faanatura mo le feoaina o taavale afi.
•
Faamatuina mai ele IUCN le $150,000 Amerika mo le
faatinona o suesuega I suaau faanatura mai le le laau ole
pafiti (jatropha)
•
Malaga le Saienisi sinia a le SROS I Initia e
mataituina masini e tolu mo le faaogaina ole tatauina ole
suauu mai le pafiti ma le popo..
•
Maea ona toto le lima eka o le pafiti e amata ai
galuega mo le totoina ole luasefulu eka ua fuafuaina.
•
Sefula fa taavale ua feoai ile suauu sui e 10 pasene
mai le suauu faanatural (BIODIESEL BLEND) mai le popo ma
le 90 pasene o le suauu (kiso) mai manava ole eleele.
•
Maea ona faatinoina tapenaga mo le
faamaumauina o malosiaga eseese fatasi ma le vaega o
Pulega o Faamaumauga a Samoa
c.
Vaega Tolu: Faaluteleina ole malammala i
mafuaga o suiga ole tau ma auala e tatau ona faatino e
faaitiitia ai suiga ole Tau
•
Galulue faatasi ma le ofisa o tupe ile fatinoina o le
faalauiloa ina o nisi o malosiaga ua mafua ai suiga ole tau ma
malosiaga e tatau ona faatino e faaitiitia ai suiga ole tau..
•
Sa faatino ia mafutaga fa’aaoaoga mo le faaluiloina
o aula talafeagai ma le faaaoga tatau o malosiaga mo
femalagaina I auala tetele, I Tuani I Upolu ma Samalaeulu I
Savaii.
.
d.
Vaega Fa: Pulega lelei ma le atoatoa ona
faatinoina o galuega
•
Faauauaina pe le mataituina o galuega o loo faatino
ma tulaga lelei e tatau ona iai.
•
Faatauina fonotaga e pei ona fuafuaina
•
Maea ona tapena ma faatinoina ia polokalame mo le
faaluiloa ina o polokalame o faatino ele poloketi.
•
Maea uma lipoti e fa mo le IUCN e uiga ile tulaga ua
iai galeuaga ole poloketi.
•
Maea ia faatalanoaga ma le Matagluega o Tupe e
faataunina ai le amata faatinoina o auala e taofia ai le toe
aumai ina I totonu o mea faitoni alu ile eletise e tele le
eletise e alu ai.
•
Faataunuina le tu’uina atu i totonu ole Taiala mo
le Fausia o Fale i Samoa ia metotia ma auala ina ia mafai
ona iai I totnu o ata o fale fou ia auala e faataunuuina ai ia
fuafuaga mo le faaaogaina tatau ma le faaitiitia ole eletise i
aluvale i fale fou ole a fausia.
•
Faatino aoaoaga lona lua mo le 30 sui mai
matagluega ma faalapotopotoga tumaoti ma sui o
faletalimalo faatatau lea I auala e sailia ai vaega ma mea
faitino o aluvale ai le eletise ma auala e gaosia ai fuafuaga e
faaitiitia ai eletise faaogaina Walk-through Energy Audit
Training conducted form 30 individuals from government,
hotel and commercial enterprises and the air conditioning
industry.
•
Amata galuega mo le faatulagina o auala e lipotia
ai ia le faatinoina o galuega I maota fou mo le faaitiitia ole
eletise alu vale
•
Maea foi ona sailigia nisi o auala mo amatalia o
galuega mo Faletalimalo e faaluiloa ai le faaogaina o
malosiaga mama poo le malosiaga meamata (Clean and
Green Energy)
(ii)
Faaaoga tatau o le Malosiaga faaeletise: Poloketi
tuufa’atasi a le Faletupe mo Atinaea a Asia (ADB) ma le
Faalapotopotoga Siosiomaga ole Lalolagi (GEF) mo le
“Faalauiloina o auala ma mea faitino e faaitiitia ai le alu
vale ole eletise”
a.
Vaega muamua: Faatinoa ole fausia o le tuutasia o
faamumauga o malosiaga gaosiaina ma auala ole faaogaina
o malosiaga I Samoa
•
Faauaua pea le auiliiliga o lipoti ma faamaumauga o
malosiag I totonu o Samoa aua le faatinoina o se fuafuaga
talafeagai mo le gaosiaina o se nofoaga autu e teuina ai
faamaumauga o malosiaga.
•
Maea ona faataunuuina ia le auailiiliga o malosiaga
faaogaina e Faletalimalo
b.
Vaega Lua: Faatinoina o le tapenaga o Taiala mo
le faatinoina o galuega mo le faasaoina o malosiaga
•
Maea ona faatalanoaina Matagluega a le Malo ma
le au Faipisinisi e tusa ai mo I o latou fingalo I ni auala
talafegai mo le faataunuuina o fuafuaga ua i tototnu ole
“Faiga Fa’avae o Malosiaga a Samoa 2007.”
•
Faatalanoina ia le Faalapotopotoga o Fale a
Samoa e uiga I se polokalme e mafai
c.
Vaega tolu 3: Faatinoina o Galuega ole Poloketi a
le GEF-ADB
•
Poloketi ua maea ona tusia ma tuuina atu ile ADB
mo le faamaoniaina
i)
Poloketi mo Mooli o Auala Tele e laititi le
malosiaga eletise e faaluina ai
O lenei poloketi ole a faatauina aim moli e 160 ma e 31 uati
le malolosi e suia ai maoli e tai 80 ma le tai 100 uati o loo
faaaogaina I totonu o auala ole taulaga o Apia
Tau atoa ole poloketi e SAT$ ST$247,480.
25
Eletise
faasaoi
na i le
tausag
a (kWh)
45,233
Aofaiga
ole Kasa
e faaititia
mai ai
(tone ole
kasa
kaponi
CO2e/tau
saga
Tau ole
eletise
e alu ai
(SAT/k
Wh)
36.2
0.73
Umi e
faaogaina
ai ae
maua
atoa lona
tau mai
tupe
faasaoina
(masina)
Umi ole
aoga
(tausaga)
65.7
7.5
Projected
Annual
Energy
Savings*
(kWh)
Projected
Annual
GHG
Reduction
(tons
of
CO2e/year)
Cost
per
Lifetime
saving
(SAT/kWh)
Simple
Payback
Period
(months)
Measure
Lifetime
(Years)
85,769
68.1
0.29
35.4
10
* Savings are at the generation level and include T&D
losses.
ii)
Matauila e faasaoina ai le malosiaga eletise I fale
ole Malo o Samoa
Na tuuina atu foi ile ADb ia se poloketi mo matauila e laititi
eletise e manomia e ola ai mo le Fale ole Faaapotopotoga mo
Faalavelave faaffuasei, Ole Faletupe Tutotonu, Maota o
Tagata Matutua I Mapuifagalele, Ofisa o aoga, nisi o vaega
ole Matagluega ole Siosiomaga, Matagluega o leoleo,
Matalgaluega a le Falemai, Ofisa Va’alele a le Polynesia,
Ofisa tuai ole Lipifa (NPF) , ma le Ofisa o Suesuega
faasaienetisi a Samoa. E 6,881 matauila uumi T5 ole a aumai
e sui ai ia matauila uumi TA. O le tau atoa o lenei poloketu e
ST$251,277.00
•
(iii) O le Faaaoagian ole Tekenalosi e gasoia
ai le Kesi ola (biogas” mai otaota o fale-letaua ina ia faaitiitia ai le tulaga faaletonu ole
siosiomaga ona o le leagai ole gaosiaina o
tane e alu iai nei fale.
a.
Faatinoina ia sueseuga ile faaaoagina ole
tekenalosi e gaosia ai le “kesi Ola’ ose mea
faigaluega e faaumaina ai tulaga faaletonu o
tane o fale-le-taua ma siama agai atu ile
eleele.
O le autu ole polokalame ole gasoaia lea o ni
tane faapitoa ma se togalaau faapitoa e
gaosia ai le kesi mai fale-le-taua ma
fa’amamaina ese ai siama mai vai o fale le
taua, e tasi le aiga I Vaitele fou sa fai ai lenei
faataitaiga ma ole aiga e tasi le matua tausi,
ole tina ma taimiti e toalima. E tasi foi le
maota faitele ole fale ole ekalesia EFKS i
Vaitele Fou, e lima ia fale-le-taua. O nei fale
uma e e leai ni sima o lalo o tane ma sa matua
maitauina le tulaga faaletonu o lea vaega.
E toa sefulu tupulaga sa latou faigaluega ma
aoaogaina ai le fausiainia o nofoaga mo lenei
ituaiga a atiane ma e tasi le tamaitai sa iai.
•
iii)
Matauila laititi le eltise e ola ai mo Ofisa o
Faalapotopotoga a le Malo o Samoa
O le tau atoa ole poloketi e SAT$252,747 ma ua iai I totonu ia
matauila male faapipina. O le a suia ia matauila uumi T8 I
matauila uumi mimiti T5 ma o nofoaga ole faapipina ai ia
matauila ole Faletupe o Atinae, Univesite Aoao o Samoa
•
•
iv)
O le faatino o le faaluiloa i Faletalimalo,
Pisinisi ma Kamupani.
•
Sa faatalanoaina ia nisi o Faletalimalo ma
kamaupani peita nao ole le Faletalimalo a Aggie
Grey, Pacifci pearl ma le Vaisala sa faailoa mai lo
latou mananao e faatino le totoginaole 50% ole tau
a toa ole poloketi. Ae na ole Yazaki Samoa le
kamupani sa latou faailoaina mai foi lo latou fia auai
ile poloketi ma ofa e totogi e latou le 50 pasene ole
tau atoa ole poloketi e tusa ai ma faiga faavae a le
ADB.
b. Maea foi suesuega ile sailia lea o le
aofaiga o se kesi ola poo le eletise foi e mafai
ona gaosia pe maua mai foi i vao ma laau
eseese e mafai ona gaosia ai le Kesi ola.
c. Na faatinona foi se susuega mo le
faaogaina o le faaleleieleele faanaura maua
mai ile gaosia ole Kesi ola ma le tele ole kesi e
ono maia mai ai.
26
d. Sa faamutinoaina le tele ole kesi e maua
mai I laau esese, faataiataiga ole talo lava ia, e
mafai e le tasi le kilo o lau ma le fa o le talo ona
maua ina ai le se kesi e tusa ma le 3 Mita kupita
(0.3 cubic metre) e ono mafai ona ola ai moli 60
kilouati mo le 6 itula
Aufaigaluega ::1 Ofisa Sili Lagolago, 1 Ofisa
Sili, 1 Ofisa Sili Poloketi, 1 Ofisa Sinia
(Konekarate maea ia Oketopa 2013)
27
GALUEGA FAATINO 1 - VAEGA O LE
FAALAPOTOPOTOGA O LE SIOSIOMAGA A LE LALOLAGI
( lalo o galuega faatino 1 – Ofisa o le Pule Sili )
1.
2.
3.
Ia faatinoina ni auaunaga i lona aotelega mo le matai'tuina o
poloketi ina ia fausia ai se polokalame e lagolagoina ai le
pulea lelei o oloa faanatura ma le siosiomaga.
Tulaga ua ausia
• Sa faapea ona fai ai ni folasaga a faauluuluga o
poloketi taitasi o loo faatupeina e le GEF
• E sefulu lima (15) ni folasaga sa faia i lea aso
• Ina ua maea ona faatautaia lea mafutaga sa faia se
survey e tapa ai finagalo o e na auai i le aoga o lea
auaunaga. Sa faalia le aoga tele o lea auaunaga i le
faaleleia ma le alualu i luma o galuega e feagai ai
matagaluega eseese aemaise poloketi o loo fia
talosaga mai ai.
• Sa faamanuia uma e na auai i le mafutaga i ni tusi pasi
mai le GEF e faailoa ai ua maea ona aoaoina i tusiga o
talosaga mo poloketi.
• Sa faia foi se folasaga a le Ofisa o le GEF faapea ma le
sootaga mo Samoa i le GEF i se fonotaga faapitoa ma
faalapotopotoga tumaoti.
• Ua maea foi ona fesoasoani i le SUNGO e faaofi atu i
totonu o le faapotopotoga faapitoa a le GEF ma
faalapotopotoga tumaoti. E mafai ai ona fesootai sao i
latou i le GEF i lalo o lea auaunaga.
• Maea foi ona faia se folasaga a le ofisa i le Chamber of
Commerce e faalauiloa iai auaunaga faapitoa a le GEF
aemaise le fessotaiga ma le private sector.
Aotelega o Galuega Faatino
O le vaega o le Faalapotopotogao o le Siosiomaga a le
lalolagi e nafa ma le faagasologa o poloketi ma le tusiaina o
talosaga e auala mai ai fesoasoani e faatupeina ai ia
polokalame. O le tusitusia ma le iloiloga o ia talosaga e auala
mai le ofisa lenei. O lenei vaega e nafa foi ma le tuuina atu o
fautuaga talafeagai i mataupu e faatatau i le fesuiaiga o le
tau ma e nafa foi ma le faatinoga o isi polokalame poo
poloketi o le fesuiaiga o le tau e le o iai ni aufaigaluega i le
taimi nei e faafoeina. E 183 atunuu o loo auai faatasi ma
Samoa i totonu o lenei faalapotopotoga ma ua tele ni vaega
tupe ua agavaa i ai Samoa i lalo o lenei polokalame aua le
fausia o poloketi e tali atu ai i fesuiaiga o le tau, toe faaleleia
o ola faanatura o le siosiomaga, toe faaleleia o fanua ua
faaaunuua, tali atu i manaoga o nuu ma alalafaga ua matuai
faaleagaina le siosiomaga ma le tele o isi mataupu faa le
siosiomaga e mafai ona faatupeina ma faaleleia e auala mai i
poloketi mai i lalo o lea vaega.
Aufaigaluega
1 - Ofisa Sili Fesoasoani
Galuega na ausia Iulai 2012- Iuni 2013
Vaega 1.1: Faatuputupulaia le agavaa ma le tomai o vaega
taitasi i le ausia o fesoasoani tau tupe mo le faatinoina o
poloketi e faaleleia ai le siosiomaga ma tali atu ai i fesuiaiga o
le tau.
O se tasi o auaunaga a le Ofisa o le GEF o le faatautaia lea o
ni galuega faalauiloa faatasi ai ma le sootaga mo Samoa i le
GEF (OFP), e faamalamalama atili ai auaunaga, faiga faavae,
ituaiga fesoasoani e mafai ona maua mai i le GEF. E
faatautaia foi ni polokalame e faatinoina ai manaoga o
feagaiga faa - va - o - malo o loo avea le GEF ma sootaga i
fesoasoani maua. Sa faia foi ni mafutaga faaleaoaoga ina ia
faigofie ai i matagaluega aemaise vaega taitasi o le
matagaluega o le MNRE ona tusia talosaga e tuuina atu i le
faalapotopotoga a le GEF e ono maua ai ni fesoasoani tau
tupe mo le faatinoina o polokalame.
Sa faafoeina ia mafutaga faaleaoaoga i ni vaega e tolu e pei
ona taua i lalo:
Mafutaga ma Matagaluega uma a le Malo;
Mafutaga ma faalapotopotoga tumaoti;
Mafutaga ma le au faipisinisi;
Auiliiliga
Ua maitauina le faatupulaia pea o talosaga ua tuuina mai i
le ofisa o le GEF mo ni poloketi e fia faatupeina mai i lalo o
vaega tupe o loo puleaina e le GEF. E mafua mai ona o le
tele o galuega faalauiloa sa faatautaia pea e faalauiloa ai
lenei polokalame.
Vaega 1.2: Faaleleia ma matai'tuina polokalame a le GEF
mo le faafoeina o fuafuaga, ma le fausiaina o talosaga
mo poloketi ma fesootai ma isi galuega talafeagai.
O loo taumafai pea le ofisa e tuufaaatasia ma matai'tuina
le faafoeina o ia poloketi e vaega taitasi i lona aotelega. Ma
sa faagasolo pea mafutaga ma e o loo agavaa i ia
fesoasoani ina ia faamasani i le tusiaina o ni talosaga e
faaofi atu i le GEF.
Tulaga ua ausia
• Aofaiga o talosaga (PIF) na mafai ona tusia i le vaitaimi
o Iulai 2012 - Iuni 2013 e 3
• Aofaiga o poloketi atoa poo le fausiaina o se
polokalame (PPG) e faatinoina na mafai ona tusia ina
e1
Vaega 1.3: Faatautaia o faiga faavae ma aiaiga o
fuafuaga o loo nafa ma le faalapotopotoga o le GEF
28
aemaise Feagaiga faa - va - o malo o loo auala mai i le GEF
fesoasoani tau tupe.
O fesoasoani ma auaunaga a le GEF e talafeagai lelei mo le
ausia o aiaiga o loo tuuina mai i lalo o le taiala mo le lumanai
o Samoa poo le SDS. O le tele o poloketi sa faatupeina e le
GEF sa fafau mai ai faiga faavae ma taiala aua le pulea lelei o
le siosiomaga i ona vaega eseese. Taiala eseese e pei o faiga
faavae mo le fesuiaiga o le tau i mataupu e faatatau i
vaomatua, vaai tau, ofisa o Turisi, etc.
Tulaga ua ausia
• O poloketi uma o loo faatupeina e le GEF o loo talafeagai
lona faatinoga ma manaoga o Samoa aemaise aiaiga o
feagaiga faava o malo.
• O poloketi uma e faatautaia ai suesuega faasaienisi
faapea ma suesuega i le siosiomaga ( enabling activities)
e aoga tele mo le fausiaina o faiga faavae ma taiala o loo
limataitaina ai galuega a vaega taitasi o le matagaluega.
• O poloketi ma polokalame uma ua maea lona faatinoga
ua maitauina ai le tele o le suiga ua iai nei le tulaga ua iai
le siosiomaga ona o ia galuega faatino e pei o le toe
totoina o le vaomatua, faaleleia o alavai, fausia o tali
galu, ma isi lava galuega faia i lalo o nei fesoasoani.
• O nisi nei o taiala ma faiga faavae ua mafai ona fausia
ona o fesoasoani mai i le GEF o loo faatinoina e vaega
eseese o le matagaluega faapea ni o matagaluega e pei
o:
1.
2.
3.
4.
5.
Ata muamua o le Fuafuaga tau Faaogaina o Eleele i Apia.
Ata muamua o le Iloiloga o Aafiaga Tau Lologa ma Auala
e Tali atu ai.
Ata muamua o Poloketi Faataitai i totonu o le Taulaga.
Ata muamua o le Auala e Foia ai Lologa i le Taulaga.
Taiala mo le tali atu i fesuiaiga o le Tau Ofisa o Turisi
- Taiala mo le tali atu i fesuiaiga o le Tau - MoH etc
- Taiala mo le tali atu i fesuiaiga o le Tau - MAF
- Mafai ona faatuina le Climate Early Warning
System poo auaunaga e faailoa atu ai i le mamalu o
le atunuu aafiaga e ono aafia ai i fesuiaiga o le tau.
Auiliiliga
Ua maitauina le sologa lelei o le fesootaiga o le fesoasoani
tau tupe mai le faalapotopotoga o le GEF ma matagaluega
ma vaega taitasi o Samoa o loo agavaa atu ia fesoasoani. O
loo taumafai pea le ofisa o le GEF e fausia ni taiala aua le
pulea lelei o ia poloketi ma polokalame ina ia mafai ona tali
atu i manaoga o vaega taitasi. Ua maitauina le aoga o le
fesoasoani a le GEF e ala mai i poloketi eseese i nuu ma
alalafaga o loo faatinoina ai ia polokalame. Ua siisii pea i luga
le tulaga ua iai le tomai o nuu ma alalfaga i le faatinoina ma
auai i ia auaunaga.
Vaega 1.4: Matai'tuina o Poloketi ma polokalame o loo
faatupeina e le GEF ma isi paaga tau atinae, o loo
faatinoina ma faagasolo e isi Matagaluega ma Pulega.
I le vaitaimi o July 2012 - Iuni 2013 sa faatonuina ai le ofisa
o le GEF ina ia faatautaia ni fonotaga e tai 3 masina ma faia
aua le mataituina o poloketi uma o loo faatinoina e vaega
taitasi e taitai fono ai le afioga i le Ofisa Sili ae failautusi ai
le ofisa o le GEF. O ia fonotaga ua manaomia tele ona o le
tele o poloketi ma polokalame o loo faatinoina e vaega
eseese o le MNRE aemaise a tatou paaga i isi matagaluega.
Ua talafeagai ona faia ia fonotaga faa kuata ona ua
maitauina le tuai ona faagasolo o isi poloketi toe faigata
ona faamaea i le taimi e tatau ona uma ai le poloketi. O loo
galulue le ofisa ina ia fausia se taiala e faamaumauina au
galuega ua ausia mo le faaleleia o le siosiomaga aemaise le
ausia o manaoga na malilie ai i lalo o feagaiaga faa - va - o
malo.
Tulaga ua ausia
• O poloketi uma ma polokalame o loo fausia ma
tusiaina, e galulue faatasi ai le GEF ma vaega poo
matagaluega taitasi o loo faasino tonu iai. O le maea
ona tusia ma fausia o ia polokalame ona see loa lea i
vaega eseese e faatinoina ma e mafai ona maua ia
faamaumauga i lalo o vaega taitasi.
• O poloketi uma o loo faatupeina e le GEF e tatau ona
faatumuina le lipoti (PIR)e auiliili ai galuega faatino a le
poloketi i tausaga uma. E faaalia ai foi i nei lipoti le
pasene ua ausia i galuega taitasi o loo faataatia i le
poloketi ma e tatau ona ave i le ofisa o le GEF lea
ripoti. E 5 poloketi ua mafai ona tuuina atu ia lipoti ma
e 90% poloketi ua ausia lona tulaga lelei tele i
faamaumauga a le GEF.
• E 4 ni fonotaga a komiti faafoe o poloketi o loo i lalo o
le vaaiga a le GEF ua uma ona faatautaia. E aofia ai le
poloketi o le NAPA4, NAPA1.
• E 3 ni folasaga a le ofisa o le GEF sa faia i le
Matagaluega o Soifua i le faalauiloaina o taiala o le
fesuiaiga o le tau ma aafiaga i soifua o tagata.
Auiliiliga
O le tele o galuega ua ausia i lalo o ia polokalame o loo
auilili i lalo o faamaumauga a vaega taitasi o le
matagaluega o loo faatinoa ia poloketi aemaise foi ma
matagaluega a le malo o loo avea ma paaga a le GEF. Ua
mafai ona fesootai atu ia galuega ma ia faamaumauga i le
ofisa tutotonu o le GEF i Washington DC aua le
faamaumauina mo le lipotiina i fonotaga tele poo le GEF
Assembly.
29
Poloketi
Tausaga e
faatino ai
Tau atoa o le Poloketi
USD
Tupe faaalu mai ia
Tesema 2012
USD
Fesoasoani o loo fuafua e maua
mai ia Ianuari 2013
USD
Poloketi o loo faatinoina i le taimi nei
ICCRAHS
2009-2013
2,000,000
1,503,427
496,573
ICCRIFS
2011-2015
2,400,000
595,354
1,804,646
SMSMCL - Full Project
2013-2017
4,895,454
-
4,895,454
SMSCL - PPG
2012-2013
136,364
80,036
56,328
ICCRITS - Full Project
2013-2016
1,950,000
-
1,950,000
ICCRTS - PPG
2012-2013
50,000
50,000
-
Adaptation Fund
2012-2016
8,048,250
31,366
8,016,884
PIGGAREP
2006-2013
356,498
280,998
75,500
PACC
2009-2014
750,000
605,200
144,800
2013-2014
25,000
-
25,000
2013-2014
200,000
-
200,000
20,811,566
3,146,381
17,665,185
Rio+ enabling Activity - PPG (PIF
approved)
Economy-Wide Adaptation - PPG
(PIF approved)
SUBTOTAL - Poloketi o loo faagasolo mo Samoa
Poloketi o loo fuafuaina lona faatinoga
Rio+ Enabling Activity - Full Project
(PIF approved)
2014-2016
475,000
-
475,000
Economy-Wide Adaptation - Full
Project (PIF approved)
2014-2019
13,250,000
-
13,250,000
TC Evan Early Recovery Project
(funded by TRAC3)
2013-2017
500,000
-
500,000
SMSMCL ( land degradation)
2013 - 2018
5,000,000
14,225,000
0
14,225,000
35,036,566
3,146,381
31,890,185
NAPA 4 ( AusAid Funded)
SUBTOTAL - POLOKETI O LOO FUAFUA MO SAMOA
ATA FAATAITAI O FESOASOANI O LOO AGAVAA I AI
- SAMOA
30
GALUEGA FAATINO 2 - LAGOLAGO I LE MINISITA
•
Auaunaga faa-failautusi ma le faamaopoopoina o le ofisao le
Minisita
•
Aofaiga o Galuega Faatino
• Faatino galuega faafailautusi;
• Iloilo ma faasoa talosaga tusitusia ma telefoni a le
Minisita;
• Faatulaga ma tapena faatalanoaga a le Minisita ma
le Pule Sili o Matagaluega uma faa-siosiomaga o loo
i lalo o le faamalu a le Minisista;
• Tali o le telefoni ma faamautu talosaga mo fonotaga
ma le Minisita;
• Tapena Malaga faaminisita i atunuu i fafo e aofia le
Pasefika ma le atunuu tetele ;
• Tapena pepa o faamatalaga i mataupu moomia mo
fonotaga ma lauga aloaia ;
• Vaai lelei ma faamautu le aufaigaluega a le Minisita
ma aseta.
•
•
•
•
•
•
•
•
st
Aufaigaluega: 1 Failautusi Aoao, 1 Failautusi Muamua,
nd
2 Failautusi 2, 1 Ofisa
Lagolago, 1 Ave Taavale
•
•
Numera o fonotaga ma Pule Sili o Matagaluega o loo i
lalo o le faamalu ole siosiomaga a le Minisita
Numera o fonotaga ma vega eseese o le siosiomaga
Numera o fonotaga ma Komiti Faafoe ( Boards ) o le
Siosiomaga
Numera o fonotaga tetele na auai le Minisita i atunuu i
fafo
Numera o fonotaga tetele o le Pasefika i Samoa na
talimalo ai le Minisita
Numera o aso faalauiloa a le Matagaluega na saunoa
aloaia ai le Minisita.
41
Convention of Biological Diversity 11th
Conference of the Parties ( CBD-COP 11),
Hyderabad, India
United Nations Framework on Climate ChangeUNFCCC, Doha Qatar
27th Season of the Governing Council/ Global
Ministerial Environment Forum, Nairobi
Fourth Regional 3R in Asia, Viet Nam
World Water Day, Netherland
China Conference of Plenipotentiaries on the
Minamata- Signing of Convention on Mercury and
its Preparatory Meeting, Minamata Japan
China-Pacific
island
Countries
Economic
Development Cooperation Forum, Guangzhou
China
United Nations Framework on Climate Change –
UNFCCC, Warsaw Poland
Regional Workshop on National Implementing
Entity to the Adaptation Fund, Samoa
Pacific Agribusiness Agriculture Research for
Development Initiative -Breadfruit Industry
(SROS), Samoa,
TH
14 Session Meeting of the Tropical Cyclone
Committee of the WMO, Samoa
th
5 Annual review of the Water and Sanitation
Sector, Samoa
11
54
15
4
13
Fonotaga Tetele a le Minisita
• Dialogue High Level Meeting on the G20
Development, Washington USA
• High Level Conference of the Small Island
Developing States on achieving sustainable energy
for all & RIO+20, SIDS informal Ministerial Meeting,
Bridgetown Barbados
• RIO+20
United
Nations
Conferences
on
Sustainability Development, Rio De Janeiro
• 23rd SPREP Meeting & Associated Meeting
Noumea, New Caledonia
• Second Global Biennial Conference on Small States
• Official opening of the Invest Samoa conference,
London and 1 in Auckland NZ
• UN-Habitat: Sixth Season of the World Urban
Forum, Nadi Fiji
31
GALUEGA FAATINO 3 - PULEGA O ELEELE MA FANUA
Pulea lelei o eleele mo le tamaoaiga o punaoa faanatura
•
•
3: 1
PULEGA O FANUA O LE MALO
O lenei vaega e nafa ma le vaaia o eleele o le Malo e tusa ai
ma ni fuafuaga po o ni atina’e e finagalo iai le Komiti Faatino
o Eleele. O le Komiti Faatino o Eleele o le komiti
faaletulafono lea sa faavaeina i le 1959 ma faamautuina lona
malosiaga faaletulafono i lalo o le Tulafono o Eleele,
Fuagafanua ma le Siosiomaga 1989, aua le puleaina ma le
tausia o Eleele o le Malo.
Faafoeina o le faaaogaina ma le puipuiga o fanua uma o le
Malo o loo puleaina e le Komiti o Eleele i lalo o le Vaega (I) e
oo i le (VII) o le Tulafono o Fanua, Fuagafanua ma le
Siosiomaga 1989.
Aufaigaluega:
1 Ofisa Sili, 2 Ofisa Sinia, 2 Togiaso
MATAFAIOI O LE KOMITI FAATINO O ELEELE
E i ai i le Komiti Faatino o Eleele le malosiaga e :
• Faatau ai soo se fanua umia saoloto poo se aia foi i
soo se lisi o fanua o le malo mo le faamoemoe o
faatoaga, fanua i le taulaga, faapisinisi poo fale
gaosi oloa poo se isi lava faamoemoe o le malo.
• Faamatuu fanua o le malo mo lisi i lalo o aiaiga o le
tulafono;
• Faasao mai soo se fasi fanua mo le faasao o le eleele
poo le vai
• Faafesuiai fanua tumaoti o le malo ma soo se isi lava
fanua tumaoti ma ia fefaatauai i le tau tutusa ma
talafegai.
GALUEGA FAATINO A LE VAEGA
Galuega a le Vaega o Pulega o Eleele i lalo o le
taitaiga a le Komiti o Eleele na faatinoina i le
tausaga faa-letupe 2012 – 2013 e aofia ai;
• Tapena ma faamautu fonotaga e 13 a le Komiti, o le
fonotaga faapitoa e 1 ma fono e lua a le Soakomiti
• Faafesuiaiga o Fanua o le Malo
• Faafoeina o le Aveina o Fanua ma Eleele mo le
Faasao o le Suavai i Afiamalu ma Malololelei
• Faafoeina o Konekarate mo le fausiaina o i fanua lisi
o le Malo i Laloanea, Aleisa ma Nuu.
• Asiasiga i fanua o le Malo e maitau poo o tutusa lisi
ma tuutuuga na faamatuu ai.
• Faamautu ma faatino lisi fou e 26, laisene e 4 mo le
faaaogaina o fanua o le malo;
• Faaliliu lisi mai tagata tuai sa iai i le au nofolisi fou
• Aoina o totogi o lisi o fanua o le Malo.
• Faafoeina o talosaga mo fanua maliu.
Faaauau galuega faalelei mo fanua tanu o le malo
i Maagiagi, Tufuiopa, Tafaigata ma Vailele
Tapenaina ma le resitaraina o pepa faaletulafono
o lisi fou.
O le matafaioi a le vaega o pulega o fanua o le Malo e le
patino lea e na’o fanua ua maea ona faamatuu faalisi, ae
aofia ai foi ma fanua o le Malo e lei atinaeina, o fanua e le’i
lisiina ma tuuina fautuaga i le Komiti Faatino o Eleele mo le
faaaogaina o nei fanua e le gata o le manuia o le atunuu, ae
faapea foi le puipuiga o le siosiomaga. Ua faatuputupulaia
le tele o fanua faaleaganuu ma fanua umia saoloto ua
aveina nei e le Malo mo ana fuafuaga mo le manuia lautele
o Samoa, e aofia eleele sa aveina mo le faasao o le suavai i
Afiamalu ma Malololelei, ae faapea ma fanua tulata ane i
tafaala ua aveina mo le faalauteleina o auala tetele o le
Malo aua le mamalu o le atunuu fegasoloai. Ona o le
tulaga, ua faapea foi ona siitia galuega faatino a le vaega
nei ina faafoe lelei ma maeaea le aveina o nei fanua ma
eleele e tusa ai ma le Tulafono.
Ua faatupulaia foi galuega faatino mo fanua maliu a le
Malo e o loo i Tafaigata, Vailele, Maagiagi ma Tufuiopa ona
ua toatele lava le mamalu o le atunuu ua agai ma talosaga
mai mo ni fanua e tanu ai o latou tagata ua maliliu. E taua
tele lea vaega o le galuega ona e moomia le tausisia o le
auaunaga le motusia i le atunuu ae le gata i lea o le
faamamaina ma le teuteina o fanua maliu ina ia
matagafoie ma saogalemu mo le atunuu e asiasi atu i fanua
maliu o o latou tagata.
GALUEGA FAATINO
1. Lisi fou
2. Faaliliuina o Lisi
AOFAIGA
26(13)
2(1)
3. Tauofoga mo Konekarate
4. Laisene mo le faaaogaina
o eleele o le Malo
5. Fesuiaiga o fanua
4 (0)
4(2)
6. Aveina o fanua
7. Talosaga mo fanua maliu
3(2)
86 (63)
0(1)
Sa sailia e le matagaluega ni kamupani e galulue faakonekarate mo le fausiaina o auala i fanua lisi o le Malo i
Aleisa, Laloanea ma Nuu. O le galuega i Aleisa sa
faatinoina lea e le kamupani a Lucky Construction, o le
auala i Laloanea sa fausia lea e le kamupani a Webster
Works ae o le auala i Nuu sa faatinoina lea Ulia
Construction. Na filifilia nei kamupani e faatinoina galuega
nei i le maea ai o Tauofoga sa faia e tusa ai ma faiga faavae
a le Malo mo konekarate tetele.
32
Sa talosagaina foi e le matagaluega le fesoasoani a le
Faalapotopotoga o Femalagaiga i le Laueleele mo le vaaia
lelei lea o le faatinoina o nei galuega o auala, ona o loo ia
latou le tomai faapitoa i tulaga faapenei. O lenei fesoasoani
sa faaauala mai foi i lalo o se konekarate sa sainia i le va o le
matagaluega ma le faalapotopotoga. Ua faailoa atu i lalo
konekarate sa faatinoina i totonu o lenei tausaga faaletupe
2012-2013.
KAMUPANI
1
2
3
4
Lucky
Construction
Webster Works
& Infrastructure
Ulia
Construction
Land Transport
Authority
KONEKARATE
Auala i Aleisa
Auala i
Laloanea
Auala i Nuu
Asiasiga o
Galuega o le
auala
Tupe Maua i talosaga mo Fanua Maliu
TAU O LE
KONEKARATE
($)
$196,960.50
Numera o
talosaga
62
AOFAIGA ($)
1
FANUA
MALIU
Tafaigata
2
3
Vailele
Maagiagi
22
2
$6,400.00
$200.00
$18,050.00
AOFAIGA LAUTELE
$24,650.00
$217026.16
$252,833.02
AOFAIGA TUPE MAUA MO LE TAUSAGA FAALETUPE
IULAI 2012-IUNI2013
$23,000.00
ALA TUPE MAUA
TUPE MAUA
O le matafaioi taūa lava o le vaega nei o le mata’ituina lea o
lisi o fanua o le Malo e aofia ai vaega nei: 1) ia lelei le totogi o
le lisi; 2) asiasi fanua lisi po o talafeagai le faaaogaina o le
fanua e tusa ai ma le aiaiga na faamatuu faalisi atu ai; 3)
faafoe le foia’ o ni feeseeseaiga e tulai mai i fanua lisi o le
Malo; 4) Tuu atu fautuaga i le Komiti Faatino o Eleele e tusa o
tulaga lelei po o le faletonu o le faaaogaina ma le totogiina o
lisi.
Ua faaalia atu i lalo tupe maua mai i totogi o lisi, mai
vaevaega eseese o loo iai fanua o le Malo.
Tupe Maua mai i Lisi o Fanua o le Malo
1
2
VAEVAEGA
AFIAMALU
ALEISA
3
4
5
APIA PARK
LALOANEA
MEA ESEESE
$1,970.00
$21,784.00
$273,720.19
6
7
MOTOOTUA
NUU
$50.00
$6,200.00
8
9
10
TANUMALALA
TIAVI
TOOMATAGI
$22,602.00
$975.00
$100.00
SALELOLOGA
AOFAIGA
LAUTELE
$29,900.00
$376,099.75
11
O le isi alatupe maua a le vaega e maua mai lea i totogi mo
talosaga o fanua maliu. E pei ona faailoa atu i le ata o loo i
lalo, o le tele lava o talosaga e tuuina mai e mo se fanua
maliu i Tafaigata.
AOFAIGA ($)
$13,498.56
$5,300.00
AOFAIGA ($)
1
2
TOTOGI O LISI
3
RESITALAINA O LISI FOU
TALOSAGA
MALIU
$376,099.75
MO
FANUA
AOFAIGA LAUTELE
$24,650.00
$320.00
$446,508.92
GALUEGA O LOO FUAFUAINA E FAATINO I LE 2013 –
IUNI 2014
GALUEGA
FAATINO
TAUNUUGA
Saili se
konekarate mo le
fausiaina o le
auala
Kingmercury
Road i le taulaga
fou i Salelologa
Saili
se
konekarate mo le
faamamaina ma
le teuina o le
Fanua maliu i
Vailele-uta
Saili
se
konekarate mo le
fausiaina
o
tuugamau taitasi
i fanua maliu
uma o le Malo
O loo fuafuaina e faatino
lenei galuega ina ia
tauanauina ai le mamalu o
faipisinisi o loo lisi i le taulaga
i Salelologa ina ia agai atu loa
e galueina nei fanua
TAIMI
FUAFUAIN
AE
FAATINO
AI
1
–
5
masina
Ia faatumauina lelei o le
tulaga ma le siosiomaga o le
fanua maliu mo le mamalu
atunuu e talosaga mai mo ni
fanua maliu i Vailele-uta
1
–
masina
3
Ia mausali ai o loo fausiaina
tuugamau taitasi e tusa ai ma
le tulafono auā le soifua
maloloina o le atunuu faapea
le faatumauina o le
matagofie o fanua maliu.
1-5 masina
33
SUB OUTPUT 3:2
FAALEAGANUU
VAEGA FANUA LISI
Aufaigaluega :
1 Pule o le Vaega,
1 Ofisa Sinia
2 Ofisa
3.2:
PULEAINA O LISI MA LAISENE O FANUA
FAALEAGANUU
le Vaega lenei e Puleaina Fanua latou te gafa tonu ma le
puleaina o lisi ma laisene o fanua faleaganuu aua o le
tiute lea o le Minisita i lalo o le Tulafono o le
Faamatuuina atu o Fanua Faaleaganuu 1965 o le
vaavaaia lea o fanua mo e tonu e ona fanua.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Aofaiga o Galuega Faatino
E mafai e le Minisita ona tuuina atu se lisi poo se laisene
mo le faaaogaina o fanua Samoa e tusa ai ma tu ma aga
o le faaaogaina o fanua faasamoa. E tatau foi ona
vaavaai i le manaoga o e ona fanua mo le faaaogaina o ia
fanua lisi mo:
Se mafuaaga tatau ua uma ona taliaina e le Minisita e pei
o le faatuina o ekalesia, pisinisi, faatoaga ma nisi i le umi
e 20 + 20 tausaga.
Mo se faletalimalo poo fale gaosi oloa i le umi e 30 + 30
tausaga.
Mo le faamoemoe o vaomatua i lalo o le Tulafono o
vaomatua 1967
Aofaiga o Galuega
Galuega na faatinoina i totonu o le tausaga e aofia ai
Faatino asiasiga e 28 mo lisi fou mo Upolu ma Savaii;
20 taamilosaga i le kilivaina o pili o lisi ma faaiuga o
mataupu
Faatino pepa faale-tulafono o lisi e le o iai ni pepa
Faaauau ma faamautu faamatalaga o mataupu tau lisi o
fanua faaleaganuu
Faalelei ma iloilo faamaumauga o faila o lisi o fanua faale-aganuu amata mai le amataga seia oo mai le taimi nei
ina ia saunia mo le faia o kopi aua le faamaumauina i
totonu o le computer
Faatalanoa i latou e ona ia fanua faaleaganuu i auala mo
le atinaeina o fanua faa-le-aganuu e le o faaaogaina (6).
O tupe maua o le tausaga faaletupe 2012 – 2013 mai le
5% o komisi o fanua faaleaganuu.
TAUSAGA 2012
MASINA
TUPE MAUA
IULAI 2012
$ 8796.32
AUKUSO 2012
$ 7011.73
SETEMA 2012
$ 4405.43
OKETOPA 2012
$ 6144.27
NOVEMA 2012
$ 2665.41
TESEMA 2012
$ 2729.96
AOFAIGA
$ 31,753.12
TAUSAGA 2013
MASINA
TUPE MAUA
IANUARI 2013
$ 1984.16
FEPUARI 2013
$ 1498.01
MATI 2013
$ 2301.66
APERILA 2013
$ 3286.53
ME 2013
$ 2551.16
IUNI 2013
$3389.91
AOFAIGA
$15,011.43
$15,011.43
ISI TUPE MAUA
$ 2776.50
$2776.50
AOFAIGA 2012 - 2013
SUB OUTPUT 3:3
ELEELE
$49,541.05
VAEGA O ATINA’E O
O le fausiaina o faiga-faavae e limata’ita’Ina ai le puipuia
ma vaavaaia o le atina’eina o eleele ma fanua o Samoa o lo
o gafa ma le vaega nei. O fautuaga mo faaiuga faatinoina e
tuuina atu e auala atu i le afioga i le Minisita mai le Ofisa o
le Ofisa Sili. O le vaega foi lenei o lo o ogatotonu i le
faagaioia o galuega e faamalieina ai tuuutuuga ma maliega
o le Feagaiga Faa-va-o-Malo (UNCCD) e puipuia ma
limata’ita’iina ai le pulea gafataulimaina o aiaiga ma faigafaavae e tetee atu ma puipui mai ai eleele mai le
34
faaauauina
o
le
faaleagaina
i
Samoa.
E le gata i lea, o le vaega lenei o lo o galulue soosoo tauau
ma
fesoasoani
i
le
faatinoina o galuega i lalo o le Polokekti o le Pulea Gafa
Taulimaina o Eleele Faaleagaina (Sustainable Land
Management Project).
O matafaioi ma tiute faatino i lalo o le Vaega o Atina’e o
Eleele & fanua e aofia ai;
• Iloilo ma fausia o faiga-faavae e puipuia ma
vaavaaia ai eleele ina ia o gatasi ma aiaiga o le
siosiomaga o punaoa faalenatura,
• Faagaioia o talosaga tau eli oneone e aofia ai le
iloiloina o talosaga, asia o nofoaga o lo o aafia i
talosaga, tapenaina o lipoti faale-siosiomaga,
taliaina ma le teena o talosaga, totogiiina ma
faamatuu atu o pemita e eli ai le oneone, asia ma
mataitu galuega tau eli oneone ina ia o gatasi le
faatinoina ma taimi faatapulaa faatagaina.
• Faagaioia o talosaga e faaaoga ai eleele o le Malo
mo pisinisi laiti le tumau e aofia ai le iloiloina o
talosaga, asia o nofoaga faaaogaina (lalo o pulu i
luma-maota o le FMFMII ma Mulinuu), talia ma
teena o talosaga, totogi ma faamatuu pemita mo
le faaaogaina o eleele a le Malo, vaavaaia ma
mataitu o vaega/nofoaga o lo o faatino ai pisinisi
laiti le tumau ina ia mautinoa le tausisia o le
mama ma le matagofie o eleele o le Malo.
• Faagaioia o talosaga mo le faaaogaina o Eleele
Faasao a le Malo mo le faatutuina o Faailoilo, ma
Laupapa Faalauiloa, iloiloina ma asia le nofoaga.
Talia po o le teena o le talosaga, ma le totogi o le
Pemita faatasi ai ma le faamatuu atu o le Pemita
e Lisi ai Eleele o le Malo i lalo o Tuutuuga ma
Aiaiga masani e faaaoga le tumau ai Eleele
Faasao o le Malo.
• Faagaioia o talosaga mo le tanumia o le sami,
vaitafe po o le gataifale, e aofia ai le iloiloina o
talosaga, asia o nofoaga, totogi mo le faagaioia o
le talosaga e $500.00, saunia o lipoti
O lo o maitauina se faasiliga e $13,100 o tupe maua mai I
pemita na totogiina e Kamupani mo le eliina o le oneone i le
tausaga 2012-2013.
•
•
faalesiosiomaga, faasalalauina faalauaitele o soo
se talosaga mo tanu, tuuina atu o talosaga mo le
iloiloina ma taliaina i le Komiti o Eleele.
Faamaonia o le taliaina o le pemita o le tanu
faatasi ai ma le faapepa aloaia o le Lisi o le tanu i
lalo o Eleele a le Malo.
Faatinoina o galuega e tetee atu ai i le faaauauina
o le faaleagaina o eleele ina ia faamalieina
tuutuuga ma aiaiga o le “maliega faa-va-o-Malo”
i lalo o le Poloketi (UNCCD), Aoina o faamatalaga
ma le Tuufaatasia o le Lipoti mo le Malo o Samoa
ina ia faamalieina ai tuutuuga ma aiaiga o le
maliega faava o Malo ;
Galulue faatasi ma le Vaega o le Poloketi “Pulea
Gafataulimaina o Eleele “ (GEF Funded Medium
Size Project for Sustainable Land Management).
i)
Faiga-faavae mo le puipuia ma vaavaaia o
eleele mai le faaleagaina
O lo o toe Iloilo ma vaavaai i suiga faaopoopo ina ia toe
faaleleia ai “faiga-faavae” o lo o i ai I le taimi nei.
II)
Galuega Eli Oneone
E 12 pemita na totogi ma faamatuu i Kamupani e eli ai le
oneone e tusa ma le 3,200 mita kupita ma sa aoina ai le
aofaiga tupe e tusa ma le $30,000.00 e pei ona faaalia i le
siata. Sa maitauina se vaegatupe pe a ma le $10,000.00 sa
totogiina e le Kamupani a le ACP mo le eliina o le oneone i
Vaitele mo a latou galuega faaleleia I lalo o Poloketi a le
Malo aemaise o le fausia o piliki. Ele gata I lea sa totogiina
foi e le Kamupani lava lea e tasi se aofaiga e tusa ma le
$11,300.00 mo le eliina o le oneone mai Solosolo. O se
maitau atu i ai e tusa ma le $21,300.00 se aofaiga tupe
lava ia na totogi ma maua mai i le Kamupani lea (ACB) I
totonu
E 43 pemita na totogi ma faamatuu e eli ai le oneone e tusa
ma le 659 mita kupita i tagata taitoatasi mo a latou galuega
faaleleia i totonu o aiga ma sa aoina mai ai le aofaiga tupe e
$3,440.00.00 ma o lo o faaalia ai se aofaiga se pau e tusa ma
le $375.00 o tupe lava ia na maua mai pemita sa totogi mai e
le mamalu lautele o le atunuu. A tuufaatasi le aofaiga o le
tupe atoa na aoina mai i totogi o pemita e tusa ma le
$33.440.00 ma maua ai le faasiliga o le aofaiga e $12,725.00
35
o tupe o pemita na totogiina I le tausaga faaletupe 20122013.
Ata 1: Tupe Maua mai Galuega Eli Oneone
Masina
Kamupani
Aofai o Tupe Maua
Pemita
Iulai
(3)
2
Aokuso
Setema
(2)
(2)
0
2
Oketopa
Novema
Tesema
Ianuari
Fepuari
(0)
(0)
(1)
(0)
(2)
0
0
0
0
1
Mati
Aperila
(0)
(1)
2
0
Me
(0)
1
Iuni
(5)
4
Aofaiga
(16)
12
Tagata Taitoatasi
Aofai
o Tupe Maua
Pemita
Aofaiga
($1,400.00)|
$2,000.00
($400.00)
0
($4,500.00)
$3,000.00
(0)
0
(0)
0
($1,000.00)
0
(0)
0
($2,100.00)
$2,000.00
(0)
$2,000.00
($2,000.00) 0
(5)
1
($1,620.00) $20.00
(2)
(6)
1
2
($25.00)
$50.00
($$635.00) $30.00
($5,020.00)
$2,020.00
( $425.00) $475.00
($5,135.00) $5,165.00
(4)
(6)
(5)
(5)
(4)
5
5
1
2
7
($105.00)
( $125.00)
($165.00)
($575.00)
($50.00)
$340.00
$775.00
$10.00
$60.00
$25.00
($105.00) $445.00
( $125.00) $900.00
($1,165.00) $1,175.00
($575.00) $635.00
($2,150.00) $2,175.00
(0}
(4)
2
8
(0)
$1,055.00
($425.00) $440.00
($1,000.00)
$10,000.00
($4,500.00)
$11,000.00
($16,900.00)
$30,000.00
(2)
8
($45.00)
$675.00
( 0)
$1,055.00
($2,425.00)
$2,865.00
($2,045.00) $2,720.00
(3)
1
($45.00)
$20.00
($4,545.00) $4,565.00
(49)
43
($3,815.00)
$3,440.00
Tupe
Maua mai
Faasalaga
($20,715.00)
$33,440.00
iii)
Galuega tau tanumia o le sami ma le gataifale
O galuega tau tanumia o le sami ma le gataifale lea faatoa faamatuu mai i lalo o lenei vaega i le lua tausaga talu ai. E nao le
lua ni talosaga sa faaulu mai ma totogiina ai le aofaiga e $1,000.00 mo le faagaioia o talosaga. A faatusatusa i le tausaga
2011-2012, o lo o pau i le aofaiga e $2,000.00 le tupe sa totogiina mo le faagaioina o talosaga mo tanu
Masina
(Iulai 2011)
(Aokuso 2011)
(Setema 2011)
(Oketopa 2011)
(Novema 2011)
(Tesema 2011)
(Ianuari 2012)
(Fepuari 2012)
(Mati 2012)
(Aperila 2012)
(Me 2012)
(Iuni 2012)
Iulai 2012
Aokuso 2012
Setema 2012
Oketopa 2012
Novema 2012
Tesema 2012
Ianuari 2013
Fepuari 2013
Mati 2013
Aperila 2013
Me 2013
Iuni 2013
Pemita
0
0
0
0
0
0
0
2
2
1
0
5
1
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
2
Tupe Aoina
0
$500.00
0
0
0
$500.00
0
0
0
0
0
0
0
0
$1,000.00
0
$1,500.00
0
$500.00
0
0
0
$3,000.00 $1,000.00
iii)
Faaaogaina o Eleele o le Malo mo pisinisi laiti le
tumau, & Faalauiloa.
O lo o faaalia i le Ata o lo o i lalo e $4,860.00 le tupe na
aoina mai mai i pemita e 168 na totogi e faaaogaina ai
Eleele o le Malo mo pisinisi laiti le tumau. O lo o maitauina
o le masina o Novema lea sa aoina ai se aofaiga e $1,830.00
36
talu ai sa totogiina e le Kamupani a le TV3 se aofaiga e
$1,500.00 mo le faamoemoe o sa latou faalauiloa ma se
faaaliga ma le Aufaipisinisi i le masina o Tesema. O le masina
o Me o lo o maitauina foi se aofaiga e $930.00 ona o le
masina lea e masani ona tele ai talosaga mo faleaiga ma
pisinisi laiti e faatino i Aso Faapitoa o le Sisigafu’a. Peitai na
maitauina le pau o tupe na aoina i le tausaga 2012-2013 e
tusa ma le $6,930.00 faatusatusa i tupe na aoina i le tausaga
2011-2011. O mafuaaga o le pau maualalo ona ua tau
faaitiitia le toe faaaogaina o Eleele o le Malo mo pisinisi laiti
le tumau
Masina
Iulai
Aokuso
Setema
Oketopa
Novema
Tesema
Ianuari
Fepuari
Mati
Aperila
Me
Iuni
Aofai
Pisinisi laiti le tumau e faaaoga ai eleele o le Malo
Aofai o Pemita
Tupe maua
(26) 3
($465.00) $70.00
(9) 1
($220.00) $20.00
(25) 4
($1,315.00) $60.00
(16) 15
($880.00) $565.00
(27) 8
($895.00) $1,830.00
(35) 22
($1,685.00) $960.00
(20) 4
($1,920.00) $130.00
(22) 4
($1,620.000) $80.00
(15) 2
($545.00) $30.00
(16) 17
($570.00) $85.00
(62) 73
($1,150.00) $930.00
(13) 5
($525.000) $100.00
(286) 168
($11,790.00) $4,860.00
iv) Maliega o le Feagaiga Faa-va-o-Malo e puipuia ai eleele
mai le faaleagaina (UNCCD)
O le Vaega o Atina’e o Eleele o lo o faagaioia ma faatinoina
galuega i lalo o le Poloketi o le “Feagaiga Faa-va-o-Malo”
(UNCCD), e tetee atu ma puipui ai eleele o Samoa mai le
faaauau o le faaleagaina. O le avea ai pea o Samoa ma sui i
totonu o lenei feagaiga, e i ai vaega e ao ona faatinoina ina ia
faamalieina ai lenei feagaiga aemaise o le fausiaina o se
Taiala (NAP) e lima ta’ita’iina ai le puipuia ma tetee atu i le
faaauau o le faaleagaina o eleele o Samoa.
Ua maea tapena ma ua maea ona tuuina atu le Lipoti Lona 5
o le Malo o Samoa i luga o Upega Tafailagi i le Ofisa
Tutotonu o lenei Feagaiga (UNCCD) ina ia faaauau ai pea
lenei Maliega e avea ai pea Samoa ma sui auai i totonu o
lenei Feagaiga.
Augaigaluega: Vaega o Atina’e o Eleele
1 Ofisa Sili, 1 Ofisa Sinia, 2 Ofisa, 1 togiaso
Soavaega: 3.4
PULEGA O ELEELE.
Faamatalaga o le Faatinoga o le Resitala
O lo’o maitauina lava ma sologa lelei le tulaga o faatino ai
le auaunaga i le resitalaina o ele’ele, i le faiga fou e pei ona
iai le Tulafono fou ua suia ai le Resitalaina o Fanua, ma
faaaogaina ai masini Komepiuta, e pei ona aloaia ai lona
tatala aloaia ai i le Aso 2 Mati 2009, o le faaaogaina aloaia o
le Tulafono o le Resitalaina o Pule o Fanua 2008.
Auala mo le faaleleia Atili o le Auaunaga
E le’i nofoa’i le matagaluega i le maitaitu pea o suiga lelei
mo le agai i luma o le auaunaga i le vaega lava a le Resitala,
lea na toe taumafai ai e faaleleia le tulaga i le auaunaga
lenei, ina ia faigofie le tulaga e reistala, ma saili ai
faamaumauga o ele’ele, ae le gata i lea o le taumafai ina ia
vave ona tali atu i le mamalu o le atunuu, e ala i le
faatinoina o manaoga i lea foi auaunaga taua, lea la ua
faaleleia ma ua siitia foi lea tulaga, e ala i le suia o faiga e
faaleleia ai le auaunaga o lenei poloketi, o nei suiga na
faatino i le tausaga 2012.
Ua fesoasoani tele lea faiga e fa’aaogaina ai lava pepa
faatumu ua faatulagaina, mo fesuiga taitasi, e pei ona sa
faaaogaina ai le auala e pei ona faatinoina ai, ma ua faia
lava faatatau i le Tulafono o le Resitalaina o Pule Fanua
2008. E mafai foi ona faia foi ni suiga o nei pepa faatumu
pe afai o le a faia ni suiga o le tulafono autu mai lea taimi i
lea taimi ma pe afai o le a pasiaina e le palemene o Samoa.
Ua mafai foi ona maua ma le ata o lou fasi fanua lea ua
mae’a ona resitala e pipi’i faatasi ma le lautusi komepiuta o
le resitala o lou fanua, i le suiga lea ua iai nei.
Tulaga Resitalaina Fanua Faa-le Aganuu
O ele’ele faa-le-aganuu, e tumau pea lona tulaga, e matua
le mafai ona resitalaina se pule i se igoa o se tagata, e i ai
pea i lalo o faamalumaluga a le Afioga i le Minisita o le
Matagaluega Punaoa Faanatura ma le Sisiomaga, ma
tausimaea mo fanua faa-le-aganuu o aiga Samoa, e pei
ona iai fanua faale-aga-nuu o lisiina/laisene atu i nisi o
kamupani ma Atinae tau faletalimalo ma isi atina’e e pei
ona iai nei. A maea foi taimi faatulagaina o sea lisi po’o se
laisene ona toe foi lava lea i le aiga e ana ia ele’ele, aua o
lo’o malupuipuia lava i lalo o le Favae e le mafai ona
faatauina atu fanua faa-le-aganuu.
Fautuaga
E leai lava se suiga i le tuuina mai o talosaga e fia
resitalaina e pei ona sa faia i le metotia tuai. E avanoa lava
le tagata e faatumuina lana pepa faatumu mo so’o se
ituaiga talosaga i se aia e fia resitalaina, faatasi ai ma ni
faamatalaga e lagolago ai le talosaga ina ia faamalieina ai
37
le tulafono, ae tatau ona molimauina e se tagata faapitoa ua
filifilia.
O lo’o faaauauina lava foi i le faiga faa-komepiuta le
faaaogaina o Loia Tutoatasi e fesoasoani mo le faatumuina o
talosaga a so’o se tgata. O pepa faatumu o talosaga e tuuina
mai e resitalaina e le aufaigaluega i le komepiuta, ma o le a
faailoa mai suiga e tusa ma le talosaga i se Pepa Faa-letulafono Faapitoa (CFC) ua faatulagaina. Ua i ai foi ni faiga
fou faa komepiuta mo le sefeina ma teuina ai nei pepa
talosaga mo faamaumauga i le lumanai.
Totogi
•
Pepa faatumu mo talosaga
$5.00
•
Tuuina mai o talosaga mo le resitalaina
•
Sailia o faamaumauga o fanua
•
Ata Laititi (A4)
•
Ata Lapoa (A3)
$100.00
$5.00
$5.00
$8.00
O nei totogi na faatulaga mai i le tausaga na faamamaluina ai
le Tulafono o le Resitalaina o Pule o Fanua 2008,
faamamaluina ia Mati 2009. Ae mafai foi na toe Iloilo ma
faafou i lalo o fautuaga a le Pule Sili ma le pulega a le vaega o
ele’ele,
faaitiitia lea taimi i le na o le tasi (1) lava le aso pe afai o le a
avanoa pea le resitala mo le sainia o pepa ua resitalaina i
aso taitasi
Ata 1 – Talosaga e Faia Lava e Le Aufaigaluega
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Periota, 01 Iulai 2012 - 30 Iuni 2013 (leai se totogi)
Services
Lodged
Aveeseina le mokesi ina ua faatauina e le o
mokesi ai
13
Suia o Faamaumauga
135
Aveesea le pule a le Tausimea ina ua
Faaliliuina le pule
57
Aveesea le Pule faatagaina
11
Suia le ituaiga fanua
0
Suia aia ma puipuiga
4
Tuuina o Faamaumauga i komepiuta
71
Faasaoga I le resitala
120
Aveeseina o se aia le talafeagai
33
Resitalaina o vaevaega fou
1112
Faamatuuina mo fuafuaga a le malo
1
Aofaiga
1,557
Faasologa Resitalaina o Pepa Talosaga
1.Tagata talosaga
• Faia suesue i faamaumauga o fanua
• Saili se fautuaga faa-le-tulafono
• Faatau le pepa talosaga ma faatumu mai
• Tuuina mai mo le resitalaina ma totogi le tau fuafuaina
2. Ofisa Resitala
• Talia le pepa talosaga ma siaki lona sao lelei atoatoa
• Resitala fe afai ua faamalieina uma aiaiga o le tulafono
• Toe faafoi pe afai o i ai ni vaega e le talafeagai ma le
tulafono o le Faamauina o pule o fanua
• Lolomiina o le Pepa Faa-le-tulafono Faapitoa ua i ai
suiga fou
• Tuuina atu mo le saini a le Resitala o Eleele mo le
faamaoniaina
3. Tagata talosaga
• Siaki mai le vaega o resitala mo le tauaaoina atu o lana
talosaga
• Sainia le api mo le taliaina o le iuga o lana talosaga
Ua faamaonia i fuafuaga alualu mamao a le Matagaluega o
Punaoa Faanatura le lima (5) aso faigaluega mo le
faagaoioiga o soo se talosaga e tuuina mai, ma maua ai se
tali i lea periota. Ua mafai foi i faiga faa-komepiuta ona
38
Ata 2 – O talosaga na tuuina mai le mamalu o le atunuu
Periota mai 01 Iulai 2012 - 30 Iuni 2013 (talosaga totogi)
Auaunaga
2012/2013 2011/2012 Different
Tatalaina o
1 Taofiga
34
28
6
Aveeseina I iuga o
2 Faamasinoga
3
0
3
3
Aveeseina o Lisi
41
14
27
4
Cancel Life Estate
Aveeseina o
Mokesi
Aveeseina o
Tausimea
Faaopoopoina o
Lisi
Faaopoopoina o
Mokesi
1
0
1
427
438
-11
24
0
24
5
0
5
112
61
51
Taofiga
Faamauina Iuga o
Faamasinoga
39
37
2
5
3
2
95
86
9
12
Lisi
Faamauina o
Esetete
2
0
2
5
6
7
8
9
10
11
13
mataupu eseese
14
Mokesi
15
Toe lisiina atu
16
Tausi mea
Faaliliuina atu o le
pule
17
18
19
Pule Faatagaina
Aveeseina o le
pule faatagaina
Aofaiga
27
12
15
527
518
9
0
16
-16
80
77
3
656
653
3
15
36
-21
1
0
1
2094
1979
115
tele o pepa faaletulafono na tuuina mai ai i le 656 i lenei
tausaga, ae na o le 3 lava e eseese ai faatusa i le tausaga
faaletupe tuai e 653. O nisi lava pepa faaletulafono na
tuuina mai o lo’o atagia ai le tele o suiga o faia i fanua, ae o
pepa paaletulafono o faamatalaina, o vaaia ai lava ma
maitauina ai suiga i le tamaoaiga o si o tatou atunuu.
Ata 3 – Aofaiga o talosaga
Periota 01 Iulai 2012 - 30 Iuni 2013
Auaunaga
2012/2013
1
Auaunaga Totogi
2094
2
Auaunaga leai se totogi
1557
Aofaiga o Auaunaga
3,651
O le ata o faamatalaina ai le aofaiga atoa o talosaga tuuina
mai ma talosaga lava o faatinoina e le aufaigaluega. O lo’o
atagia foi i lea ata le tele o le galuega o feagai ai ma le
aufaigaluega i lona iloiloina, sailiilia, faatalanoaina ma
faatinoina lona resitalaina i totonu o lenei tausaga
faaletupe 2012/2013
O lo’o faailoa mai le ata le ese’esega o pepa talosaga ma le
aofaiga o pepa talosaga na tuuina mai i tausaga faaletupe e
lua 2011/2012 ma le 2012/2013.
Ua manino mai i le ata oi luga le ese’esega o pepa
faaletulafono na tuuina mai mo le resitalaina i tausaga
faaletupe 2011/2012 ma le 2012/2013 i le 115 pepa
faaletulafono. O le faaopoopoina o mokesi o vaaia le
maualuga i lenei tausaga i le 51, e eseese ai mai le tausaga
faaletupe tuai, ae tele atu mokesi na aveeseina i le periota
tuai nai lo le periota lenei.
I le vaega o lisi faamauina, e 9 lisi e tele ai lenei tausaga
faaletupe mai le tausaga ua tea, ma le 27 lisi ua ave’eseina e
tele atu ai lenei tausaga mai le 2011/2012. O le faaliliuina o
pule o fanua po’o fanua faatau, o lo’o sili ona maualuga le
39
Ata 4 – Tupe maua
Tupe Maua i Pepa Faaletulafono mai le Mamalu o ie Atunuu
Auaunaga Tuuina Mai
Auaunaga
1
2012/2013
Tupe Maua
2011/2012
2012/2013
34
28
2
Tatalaina o Taofiga
Aveeseina I iuga o
Faamasinoga
3
0
3
Aveeseina o Lisi
41
14
4
Cancel Life Estate
1
0
5
Aveeseina o Mokesi
427
438
6
Aveeseina o Tausimea
24
0
7
Faaopoopoina o Lisi
5
0
8
Faaopoopoina o Mokesi
112
61
9
39
37
10
Taofiga
Faamauina Iuga o
Faamasinoga
5
3
11
Lisi
95
86
12
Faamauina o Esetete
2
0
13
mataupu eseese
27
12
14
Mokesi
527
518
15
Toe lisiina atu
0
16
16
Tausi mea
80
77
17
Faaliliuina atu o le pule
656
653
18
Pule Faatagaina
Aveeseina o le pule
faatagaina
15
36
1
0
2094
1979
19
Aofaiga
$
3,400.00
$
300.00
$
4,100.00
$
100.00
$
42,700.00
$
2,400.00
$
500.00
$
11,200.00
$
3,900.00
$
500.00
$
9,500.00
$
200.00
$
2,700.00
$
52,700.00
$
$
8,000.00
$
65,600.00
$
1,500.00
$
100.00
$
209,400.00
2011/2012
$
2,800.00
$
$
1,400.00
$
$
43,800.00
$
$
$
6,100.00
$
3,700.00
$
300.00
$
8,600.00
$
$
1,200.00
$
51,800.00
$
1,600.00
$
7,700.00
$
65,300.00
$
3,600.00
$
$
197,900.00
Different
$
600.00
$
300.00
$
2,700.00
$
100.00
-$
1,100.00
$
2,400.00
$
500.00
$
5,100.00
$
200.00
$
200.00
$
900.00
$
200.00
$
1,500.00
$
900.00
-$
1,600.00
$
300.00
$
300.00
-$
2,100.00
$
100.00
$
11,500.00
Ua faailoa mai e le ata o lo’o i luga le siitia o tupe maua mai lenei tausaga faaletupe i le $209,400.00 faatusatusa i le tausaga
2011/2012 e $197,900.00. O le faasiliga e $11,500.00 e le o se faasiliga tele ae o lo’o mua mai I le faasiliga e 115 o pepa na
tuuina mai mo le resitalaina. O le eseesega la o tupe maua, manatu e mafua i le aafiaga i le afa o Evani, ma aafiaga o lo tatou
atunuu i le pau o le tamaoaiga o le lalolagi i tausaga ua tuanai atu. E faigofie ona maitauina lea tulaga i le eseesega o pepa
talosaga e aafia ai le fefaatauaiga o fanua, faamauina o mokesi, faaopoopoina o mokesi, faamamaina o mokesi aemaise le
lisiina atu o eleele mo atinae ma le resitalaina o ni laisene mo le taina o le vaomatua. Ua le tau gafatia e tagata ona faatau ni
fanua, ma ua faamalosia foi aiaiga ma puipuiga a faletupe mo nonogatupe, e pei ona faaalia mai i le tele o mokesi e le i
faamamaina i le tausaga 2012/2013 nai lo le 2011/2012. Ua leai foi ni kamupani e fia lisiina ni fanua mo atinae ona ua leai ni
tupe e atinae ai.
40
Ata 5 – Tupe maua mai Suesuega ma Kopi o Faamaumauga
Suesuega ma
Kopi
Pepa Talosaga
Tupe Maua
Masina
Iulai
Aukuso
Setema
Oketopa
Novema
Tesema
Ianuari
Fepuari
Mati
Aperila
Me
Iuni
Aofaiga
2012/2013
$
2,162.00
$
2,030.00
$
1,793.00
$
2,183.00
$
1,822.00
$
1,631.00
$
1,746.00
$
1,199.00
$
1,301.00
$
1,164.00
$
1,982.00
$
1,048.00
$
20,061.00
2011/2012
$
2,195.00
$
2,210.00
$
2,000.00
$
2,205.00
$
1,970.00
$
1,020.00
$
1,310.00
$
1,770.00
$
1,265.00
$
1,150.00
$
1,625.00
$
1,140.00
$
19,860.00
Aofaiga
2011/2012
$
10,095.00
-$
33.00
-$
180.00
-$
207.00
-$
22.00
-$
$
611.00
$
436.00
148.00
-$
$
36.00
$
14.00
571.00
$
357.00
-$
$
201.00
92.00
2012/2013
$
9,980.00
Eseesega
$
115.00
O le ata 6 o faailoa le aofaiga o tupe na maua mai pepa
faatumu mo talosaga tuuina mai mo le resitalaina o suiga I
faamaumauga o fanua. O I ai le eseesega e $115.00 I le tele o
pepa talosaga na tuuina atu I le 2011/2012 nai lo 2012/2013.
2012/2013
$
209,400.00
$
201.00
-$
115.00
$
11,586.00
2011/2012
$
197,900.00
O lo’o faailoa mai e le ata lona 7 auala e tolu o maua mai
tupe maua i lalo o le auaunaga a le vaega o resitala. O lo’o
faaalia mai ai foi le ese’esega e $11,586.00 i tausaga
faaletupe 2012/2013 ma le 2011/2012. O le mafuaaga o le
ese’esega o ia tupe maua o lo’o faamatala ma faailoa mai e
le ata 1 o lo’o i luga, i faatusatusaga o pepa talosaga na
tuuina mai mo le resitalaina.
Faamauina o Pule o Iunite
O le faamauina faaletulafono o iunite fuafuaina i luga o se
fanua, o lo’o galueina e le vaega o resitala, ae mai le taimi
na faamamaluina ai lenei tulafono, e oo mai i le taimi nei, e
leai lava se talosaga faaletulafono po’o se ata o se
vaevaega ua tuuina mai e resitalaina, talu ai o lo’o i luma
nei o le Palemene nisi o suiga o lenei Tulafono Pule o
Vaega o Fanua 2009, ua tolopoina ai foi ma le tulaga o lona
faatinoina aloaia o lenei vaega o le auauanaga, seia maea
ona pasia e le Palemene.
Suesueina o Pule o Fanua (Komisi o Fanua)
O lo’o faaauauina lava le faatinoina o tiute o le vaega o lo’o
faatinoina foi lea vaega o le auaunaga, po’o le susueina o
tulaga o talosaga e faatoai mai i le Matagaluega i le vaega
o Komisi o Ele’ele. E pei ona silafia o le Afioga i le
Taitaifono o le Afioga i le Faamasino ia Patu Tiavasue
Falefatu Sapolu, ma le Komisi filifila e aofia ai le Ofisa Sili o
le Matagaluega faapea ai ma le failautusi o le Ofisa Sili
Lagolago o le Vaega o Pulega o Ele’ele, faatasi ai ma le sui
failautusi.
Ua tele se suiga ua iai le faagasologa o le iloiloga o
mataupu ua iai, e mafau ona iai nai suiga i nisi o taimi e
mafua mai iai latou e ona nei talosaga, ona ua toe tatalo
mai e tolopo ona o nisi o latou tuatuagia ua le mafai ai ona
faataunuu ma le sologa lelei ai i nisi o taimi, e ui lava ina sui
ae ua tele le suiga i le taimi nei, i le tuu itiitia o talosaga ua
leva o na iai i le Matagaluega.
Aufaigaluega
1 Ofisa Taiulu Vaega o Resitala,
2 Ofisa Resitala Sinia, 2 Ofisa Resitala, 1 Failautusi
Lagolago o le Komisi, 1 Ofisa Lagolago, 2 Faigaluega
Togiaso
Ata 7 – Aofaiga Atoa o Tupe Maua
Auala o Tupe
Maua
Talosaga mo
Resitala
$
19,860.00
$
10,095.00
$
227,855.00
Eseesega
I le ata lona 5 o faaalia mai ai le ese’esega e $201.00 o tupe
maua mai tausaga faa-le-tupe 2011/2012 ma le 2012/2013. O
lea tupe maua e fua lava I le agai mai o le atunuu e fai ni
sailiiliga, atoa ma le manaomia o kopi o faamaumauga.
Ata 6 – Pepa Talosaga Faatumu
Pepa Faatumu mo
Talosaga
$
20,061.00
$
9,980.00
$
239,441.00
Eseesega
$
11,500.00
41
Soavaega 3.5 - VAEGA O FUAFUAINA TAU O ELEELE
MA ASETA.
O le matou matafaioi ole faamuamua lea ole matou
auaunaga i galuega ale Malo o Samoa olo’o auala mai lea ile
Komiti Faatino o Eleele a le Malo. O loo faapea foi ona
faalautele atu le matou auaunaga mo talosaga oloo tuuina
mai i faalapotopotoga tuumaoti a le Malo, kamupani
tuutoatasi, faalapotopotoga faletupe aemaise ai o tagata
lautele. O le naunautaiga lava olenei vaega ina ia sologa lelei
galuega fai a alii ma tamaitai ua iai le tomai faapitoa e
iloiloina ma fuafuaina Tau o Fanua ma Aseta e ala lea ile
tuuina atu o laisene o e ua talosaga mai mo lenei matafaioi
faapitoa. O lenei auaunaga oloo faatino pea lea ele Komiti
(Land Valuation Committee) oloo iloiloina laisene e tusa ai
ma taiala ale Komiti faaopopo ai ma le lagolagosua mai ile
Vaega o fuafuaina tau o eleele ma aseta i totonu ole
Matagaluega o Punaoa Faalenatura male Siosiomaga.
Aofaiga o Galuega:
O loo sologa lelei pea le agai i luma o auaunaga ole fuafuaina
o tau ma aseta ilenei vaega pea faatusatusa atu i tausaga ua
mavae. E atagia lenei tulaga ile faatupulaia pea ole tele o
talosaga e tuuina mai male tulaga ile sologa lelei o tupe maua
(revenue) mai ilenei auaunaga i totonu ole Matagaluega.
Olenei foi tausaga sa amatalia ai le aloaia ona faamaoti mai
galuega fai o Stamp duty sa faatinoina lea ele Matagaluega o
Tupe ia Iulai 2011. Ua tele ai se suiga vaaia ile toe fetuunaiina
ole matou aufaigaluega faapea foi le aumaia i totonu o nisi o
sui fou oloo aoaotauina i lenei tomai faapitoa.
Auiliiliga o galuega faatino oloo feagai ma le matou vaega ile
taimi nei;
42
Auiliiliga o galuega faatino oloo feagai ma le matou vaega
Galuega oloo faatino
i) O le iloiloina lea ole
Formula valuation system
(FVS) poo le taiala mole
fautuaina o tau o eleele i
Samoa
ii) Fautuaga mo
Faalapotopotoga Tuumaoti
a le Malo
iii) Fautuaga mo ofisa
tuumaoti ma tagata lautele
iv) Galuega mo le Komiti
Faatino o Eleele ma nisi
Matagaluega a le Malo
v) Ole tapenaga lea o
talosaga e tuuina mai mo
laisene
vi) O le faamaumauga lea o
faamatalaga mo
fefaatauaiga o eleele
tuumaoti oloo resitalaina ma
aumaia lea mai le Vaega o
Resitala.
vii) STAMP DUTY (Pepa o
Fanua ma latou tiute)
Taunuuga o galuega fai
O lenei olo’o tuuina lea I luga ole
website a le Matagaluega mo le
silafia o tagata lautele.
O nei galuega oloo faatinoina lea
mo taui mo eleele aafia, lisiina o
eleele ma le faamaotiina o tau o
aseta
O nei galuega ua faamatuu atu nei
ile vaega tuumaoti (private
valuers/sector)
O le faamuamua a lenei vaega o
galuega oloo tuuina mai ele Komiti
Faatino o Eleele aua fanua lisi
Taimi faatapula’a
O lenei fomula oloo faapea ona
iloiloina i totonu ole tai tolu (3)
masina. E fautuaina le talafegai
ona iloiloina olenei formula i
tausaga taitasi
O le taimi faatapulaa e tapenaina
ai nei ituaiga galuega mai le 2-3
vaiaso.
O nei galuega e tatau lava ona
faatinoina ise taimi e le ititi ifo ma
le 2 vaiaso
I totonu lava o Samoa, e toafitu (7)
e ua umia lenei tomai faapitoa ma e
3/7 oi latou oloo galulue faapaaga
ma le Malo
Olenei faamaumauga e taua tele
lea mo le faagaioiga o ripoti e
faufautua ai le fetuugaina o tau o
eleele tuumaoti i totonu o Samoa.
O taimi oloo faatapulaga e iloilo ai
nei talosaga e tusa lea ma le 2
masina.
Pepa e faaliliu ai fanua ua
faamaonia e Ofisa Loia oloo faapea
ona tuuina mai ile Matagaluega e
iloiloina ai le tiute
O nei pepa e iloilo lea mo le 2-3 aso
e faamaonia ai le moni male
faamaoni o faamaumauga oloo
aumai
O lenei aofaiga oloo faaopopoina
lea ile matou faamaumauga oloo
iai nei ma olenei galuega e
faatinoina lea i totonu ole tai lua
(2) masina.
Aofaiga o Tupe
O lenei auaunaga e le totogiina. O loo
tuuina lenei faamatalaga iluga ole
internet mo le silafia o tagata lautele.
O le tau o nei galuega e le ititi ifo ma le
$500 ma e fuafua foi iluga ole tele ole
taimi alu ma le galuega fai.
E mafai ele Matagaluega ona iloilo nei
lipoti pea iai se faasea i galuega fai a e
ua iai lenei tomai.
E leai se totogi o atofaina mo nei
ituaiga galuega ona o galuega lava e
patino ile Komiti Faatino o Eleele a le
matagaluega
O nei laisene e tusa lea ma le $300 ile
tausaga ma e iloiloina foi lenei tau ele
Komiti oloo Fuafuaina tau o fanua ma
aseta (Valuation Board).
O lenei faamaumauga oloo faapea ona
moomia tele i galuega ole fuafuaina o
tau o eleele ma oloo tuuina atu foi i e
oloo moomia lenei faamaumauga
Ua iai siitaga fou i tiute e tusa lea ma
taiala fou ua tuuina mai ele Komiti o
Tupe Maua (Revenue Board)
O se ata faataatia lea o galuega fai ma tupe maua mai galuega ole fuafuaina o tau o eleele ma aseta
Galuega Faatino mo:
Ofisa Tuumaoti/Tagata lautele
Fautuaga ile Komiti Faatino o Eleele
Fautuaga mo le Malo
AOFAIGA
Aofaiga o Galuega
(200) 370
(20) 30
(10) 10
(230) 410
Aofaiga o Tupe Maua
(63,585) 102,105
Galuega ale Komiti Faatino o Eleele
Galuega ale Malo
(63,585) 102,105
(Fuainumera mo le 09/10 o loo totonu ole puipui)
Galuega Faatino mo Tiute o Eleele (Stamp duty) ma aofaiga o tupe maua:
Faaliliuina o Pepa o Fanua mai:
Aofaiga o Galuega
Aofaiga o Tupe Maua
Ofisa o Loia/Tagata taitoatasi
(689) 554
($1,012,393.31) $1,850,229.28
43
Ua maitauina le siitia o galuega fai i le fuafuaina lea o tau o
eleele. Aemaise lava i tulaga lea i galuega mai Ofisa tuumaoti
a le Malo. Ose faailo lea ua faamautinoa ai ua iai le agavaa ile
aufaigaluega e faatino ai nei lenei matafaioi. O loo matou ave
pea le faamuamua i galuega a le Malo aemaise ai ole
tapenapena atu lea olenei vaega mo le faatinoina o matou
tiute ole iloiloina lea o tulafono ma faiga faavae e faamalosia
poo talafeagai le faatinoina o galuega a vasega o alii ma
tamaitai oloo fuafuaina tau o eleele ma aseta.
O loo vaaia pea le siisii pea o galuega a le Malo e ala mai lea
ile Komiti Faatino o Eleele ale Malo mo fanua ole Malo oloo
fia lisiina pe fesuiai foi ma nisi eleele. O nei galuega e
moomia ai se taui mo nei eleele oloo fiafaamatuu atu mo
atinae ale Malo. Ua maitauina foi le siitia o galuega mai ofisa
tuumaoti a le Malo, faalapotopotoga tuumaoti tautupe ma
tagata lautele.
•
O le auai pea lea ole aufaigaluega i poloketi, fonotaga
ma aoaoga mo le faalauteleina ole iloa faatino lava i
totonu ole Matagaluega.
Faaleleia o Ofisa:
Ona ole tuputupu laia pea ole manaomia o galuega
faufautua i le fuafuaina o tau o eleele ma aseta i totonu o
Samoa, ua faamoemoe ai lenei vaega e alagatatau ona
sueina mai isi ma lenei tomai faapitoa e faafaigaluegaina i
totonu ole Malo.
Aufaigaluega:
1 Ofisa Taiulu
2 Ofisa Sinia
2 Ofisa Lagolago
Ua maitauina le sologa lelei ma le maoa’e o galuega faatino a
lenei vaega. Ua faaopoopo mai i tiute masani alenei vaega le
vaaia lea o le Stamp Duty transfers poo le iloiloina lea o tiute
mo eleele ua maea ona faatau ele mamalu ole atunuu.
Galuega ausia;
•
•
•
Ua faamanuiaina nei ni sui toalua (2) mai totonu ole
matou vaega e avea lea ma Licence Valuers ina ua
taliaina ele Komiti talosaga tuu atu i lalo ole faamaoniga
ale Pule Sili.
Oloo faapea foi ona tusi talosaga nisi o sui (2) Ofisa
lagolago mo ni laisene aua le faatinoina ai o galuega fai a
lenei vaega
E toatasi le ofisa lagolago olenei vaega ua faamanuia nei
ise aoaoga i le USP Fiti mo le faaumaina ai o lana
faailoga ilenei tomai faapitoa.
Galuega oloo faaauau ma fia faatino;
• O loo galulue pea ile iloiloina lea o taui o eleele ma fanua
Samoa faatasi ai ma eleele ale Malo oloo fia lisiina pea e
faalapotopotoga tuumaoti aua atinae taufesootaiga poo
auala tele.
• Fautuaina le Komiti Faatino o Eleele ma le Malo i tulaga
o galuega ma mataupu mo le fuafuaina o tau ma aoga o
aseta ma fanua ma nisi mataupu tau eleele ole atunuu.
• O loo faamoemoe le matou vaega e faia se auala
talafeagai mo le aoina lea o faamatalaga ma
faamaumauga mo le faaaogaina lea e lenei vaega e
faatinoina ai galuega fai. O lenei auaunaga e aoga tele
lea mo le iloiloina o tau o aseta ma fanua lisi.
• Oloo faaauau pea galuega faatino alenei vaega mo le
faatino lea o ni faiga faavae ma taiala aua le faatinoina o
galuega tau fuafuaina o fanua ma aseta i Samoa.
44
GALUEGA FAATINO 4 : VAEGA TOMAI FAAPITOA
Lemalu Petania Tuala
4.1. Fuaina o Fanua
O galuega faatino e aofia ai so’o se ituaiga galuega faa-fuafanua
mo le Malo o Samoa o loo manaomia mai I lea taimi I lea taimi e
le Komiti o Eleele(Land Board), isi Vaega o le Matagaluega,
man’aoga mai le mamalu o le atunuu e tauala mai le Minisita ma
le Pule Sili, faapea yua’oi o aiga, afioa’ga ma itumalo ua faia I ai
le fa’aiuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.
5. Galuega Faatino
O le siakiina o galuega o loo faatino e fuafanua tu-maoti ina ia
tausisia pea tulafono faa-fuafanua o lo’o lima taitaiina ai galuega
fa’a-fuafanua
1.1 Fuataga Autu.(Control Network)
Ua maea ona fausia o pine fou ma le toe faaleleia o fuataga autu i
totonu o Samoa. O lenei galuega tele sa faatupeina i lalo o le
fesoasoani a le Faletupe o le Lalolagi i le vaega lua o le “Vaaia
lelei o Aseta a le Malo”(IAMP 2), ma o loo fa’aauauina pea le
fausia o nisi o pine fou (BM) mai nisi o vaega o Upolu mai i
Tanumalala i Apia.
1.2 Sailiiliga Faa-saienisi I Masini Fuafanua. (GPS Stations)
E lua (2) ni masini na faatuina i Faleolo ma le malae vaalele i
Fagalii mo sailiiliga Faa-saienisi. O le masini i le malae vaalelel i
Faleolo, na faatuina i le 1996 e tulimatai ai le feseetaiga o
atumotu o le Pasefika. O le masini i Fagalii, e tulimatai ai le
fesuisuiaiga o le tau ma le siisii o le sami, ma o loo faatupeina e le
malo o Ausetalia ma Samoa. O faamaumauga o loo maua mai i
nei masini o loo faaaogaina ai satelite i le vateatea.
2. Faamatuuina atu o Laisene Fuafanua ma Tusi Galue Faa-leTausaga
Ua maea foi ona tuuina atu tusi o galuega faa-le-tausaga e lima
(5) i Fuafanua Tumaoti ma tusi e tolu (3) mo fuafanua o lo’o
galulue I totonu o le Matagaluega o loo lelei ona faatino galuega
fuafanua i lea tausaga i lea tausaga.
Work Executed
1.
Fuaina o le fanua mo le
auala i Laloanea.
Various.
2.
Fuaina(vaevaega) o le
Fanua Pt. lot 38 i Tuasivi
mo le lisiina.
Malo.
3.
Sueina o le fanua lot 1, 2 &
3 o le fa’afanua 10517 i
Taumeasina mo le lisiina.
Sueina o le tuaoi o le
fanua lot 91 & 92 o le
fa’afanua 1869 i Aleisa.
Sueina o le fanua(quarry
site) o le fa’afanua 2957 i
Tuiolemu, Aleipata e
fa’a’aoga ai le GPS.
Fuaina o le fanua tau
fa’amatalaga auiliili o
foliga o le eleele(Toposurvey) i Avele\Vailima mo
le lisiina
Sueina o le auala i le va o
le fanua lot 359 & 719 o le
fa’afanua 2778 & 3283 i
Vaivase Uta.
Sueina o le tuaoi i sisifo o
le fanua lot 1, fa’afanua
10011 i Tauese,
Apia.(Ofisa malu o le
malo)
Sueina o le fanua lot 1 o le
fa’afanua 10396 i
Malololelei. (Fa’asao mo
le suavai)
Sueina o fanua e 7 lots o le
fa’afanua 7069 i
Salelologa mo le lisiina.
Fuaina o le fanua Pt. lot
760 i Taumeasina mo le
lisiina.
Malo.
Status
Maea \
Fa’amaonia le
fa’afanua
11030.
Maea \
Fa’amaonia le
fa’afanua
11089.
Maea.
Malo.
Maea.
Malo.
Maea.
Malo.
Maea
fa’afanua
fa’amatala
auiliili.
Various.
Maea.
SLC.
Maea.
Malo.
Maea.
Malo.
Maea.
Malo.
Sueina o le auala o le
fa’afanua 2083 i Apia.
Sueina o le tuaoi i sisifo o
le fanua lot 103 o le
fa’afanua 3226 i
Vaisigano\Apia.
Fua malae lakapi a le
afioaga Vaiala i
Taumeasina.
Fuaina o le fanua i
Salelologa mo le lisiina.
Malo.
Maea \
fa’amaonia le
fa’afanua
11075.
Maea.
Sueina o le fanua lot 2 o le
fa’afanua 10294 mo le
Malo.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
3. O Fuafanua Laisene & Faamauina Fa’aletulafono.
Tuala Piki Tuala
-Fuafanua Tumaoti
Manu’alesagalala Lemalu Enokati Pelo
-Fuafanua Tumaoti
Galuvao So’oalo Viliamu Sepulona
-Fuafanua Tumaoti
Seve Keilani Soloi
-Fuafanua
Tumaoti
Alaiasa Sagalala Salanoa
-Fuafanua Tumaoti
Seiuli Ueligitone Seiuli
-Fuafanua
Tumaoti
Vitaoa Pele Fuatai
-MNRE
Safuta Toelau Iulio
-MNRE
Fuafanua Fou ua Laisene & Faamauina Fa’aletulafono(2012).
Tupai Eseta Maualaivao
-Samoa Land Corporation
Levei Tanoi Auelua
-SLC
-MNRE
12.
13.
14.
15.
16
.
Maea.
Malo.
Maea.
Fanua
fa’aleagan
u’u.
Maea \
fa’amaonia le
fa’afanua
10595.
Maea.
45
17.
18.
lisiina i Tafaigata.
Sueina o le tuaoi i matu o
le fa’afanua 3080 i
Sinamoga.
Fuaina o le fanua lot 1 o le
fa’afanua 10349 i Avele
mo le lisiina.
Various
Maea.
Malo.
19
.
Fuaina o le fanua
fa’aleaganu’u i Lufilufi mo
le lisiina e le ofisa va’ai
tau.
Fanua
fa’aleagan
u’u.
20
.
Fuaina o le fanua i
Mulifanua mo le lisiina.
STEC
21.
Fuaina o le fanua Pt. lot
472 ma le auala o le
fa’afanua i Palisi.
Various.
22
.
Sueina o auala o fanua lisi
a le malo fa’afanua 4890
& 4891 i Laloanea.
Sueina o le fanua lot 1527
o le fa’afanua 4723 i
Afiamalu.
Sueina le auala mo fanua
lisi o le fa’afanua 10397 i
Aleisa.
Fuaina o le fanua
fa’a’agaga puipuia o le
vaitafe o Mulivai i Apia.
Sueina o le fanua lot 665 o
le fa’afanua 4609 i
Falelatai Uta mo le lisiina.
Fuaina(vaevaega) o le
fanua lot 3 o le fa’afanua
10538 i Afiamalu.
Malo.
Maea \
fa’amaonia le
fa’afanua
11001.
Maea \
fa’agasolo
galuega
fa’amaoniaga
.
Maea \
fa’amaonia le
fa’afanua
11090.
Maea \
fa’agasolo
galuega
fa’amaoniaga
.
Maea
Malo.
Maea.
Malo.
Maea.
Sueina o fanua lot 828,
829 & 827 o le fa’afanua
4799 i Togafuafua.
Various.
23.
24
.
25
.
26
.
27.
28
.
RCM.
Ua taofi nei..
Malo.
Maea.
Malo.
Maea \
fa’amaonia le
fa’afanua
11113.
Maea.
O galuega uma sa faatinoina i se auaunaga faafuafanua e ofoina
atu i se tulaga vave ma le maea lelei ina ia faamalieina ai vaega
uma o tulafono ma taiala a le Matagaluega.
A’afiaga o le Auaunaga
E iai nisi o auaunaga e le i mafai ona fa’ataunu’uina i lenei
tausaga faa-le-tupe ona o le tulaga o le lava o le aufaigaluega ma
le utiuti o le tala faatatau o le tupe.
Faaleleia o le Auaunaga
Mo’omia tele le vaega au-fuafanua avanoa fa’a’aoaoga(training
local\overseas) fa’apea ole lava paketi fa’aletausaga mo le
fa’aleleia lo le auaunaga.
Vaega 4.2 - Siakiina o le sao lelei o fuataga o fanua ma
le fuufaatasia o faamaumauga o ata o fuataga.
Faatinoina o galuega mo le faalelei atoatoa o le
resitaraina o fanua aemaise le galule faatasi ma le tele o
vaega le o le Matagaluega e ala i faamauga
faapitoa.Faasoaina o api mo galuega faa-fuafanua,
faapea le siakiina o le sa’o lelei o ata o fuataga o elelele ua
vaevaeina ma o latou tuaoi. e le gata i lea o le faamauina
ma le tuufaatasia
o ata uma o fanua taitasi i
faamaumauga faa-komepiuta e faaaogaina ai le tomai
faa-ona-po nei.
Galuega
Faatino
Ata ma
fuataga na
siaki
Ata o
fuataga ua
faamaonia
na pue ma
tuu
ikomepiut
a(Scan)
Ata
faapitoa
na pue ma
tuu i
komepiuta
.(DCDB)
Tusia o ata
faapitoa i
luga o le
computer
mo le
taiala ma
ata autu
mo fasi
fanua
taitasi.(SO
LA)
O isi
galuega
faaopoop
o na
faatino
Galuega
mai le
11/12
33
Taunuuga
Galu
ega
Fou
Aofai
ga
Galuega
ua faatino
198
231
-
Galuega
ua
Faamao
nia
Galueg
a ua
Faama
onia
231
212 ata
ua
faamaoni
a
19
faafoi e
toe
faasa’o
212
212
Ua maea faatino
Ua maea faatino
212
-
212
212
212
-
212
212
200
12 O loo taumafai e
faamaea lona
faatinoina ona e nao
lua masini o
Loo faaaoga o i si
masini o loo vaega e
faaleleia ai
Saunia ma tapena ata tusitusia o vaega pei ona talosagaina e
ofisa o Suavai (MP7,MP8,MP9,MP10 & MP11 -MOU)
Tapenaina ma tusia ata o igoa o auala i Vaitele Fou & Vaitele uta
mo le fonotaga a komiti e faaigoaina auala nofoaga i Samoa
Saililiga o fanua o le Esetete Tausi i Mulifanua ma pue ata o
faafanua
Saunia ma tusia ata o vaega o totoe o fanua pei ona moomia mo
le resitaraina o fanua.
Saililga o le pule o le fanua ma le auala i Lepea
Saililiga mo le auala na faalauteleina i Aleisa pei ona moomia e le
Pule Lagolago vaega o Pulega o eleele.
Faia o suiga o igoa o auala i luga o faafanua
Tuuina o ata o loo moomia i luga o le polokalame mo faafanua
46
Aoaoina o le aufaigaluega i le faaaogaina o le polokalame fou
(UNIT TITLE.)
Saunia ma tapena ata tusitusia o vaega pei ona talosagaina e
ofisa o Suavai (MP7,MP8,MP9,MP10 & MP11 -MOU)
A’afiaga o le auaunaga
1.Vave ona faamavae le aufaigaluega (vaega i lalo ona o le laiti o
totogi)
2. Laititi le avanoa (Space) mo le faatinoina o le galuega.
(Moomia kesi mo faafanua mo le faia o suesuega)
Faaleleia o le auaunaga.
1. Ia faasalalauina avanoa Tusiata e lua (2) (Draughtsman) ia
mafai ona apalai i ai le vaega o loo i lalo totogi.
2. Manaomia aoaoga (Local/overseas)
Tupe Maua
Totogi mo le siakiina
o faafanua
Iulai 2012- Iuni 2013
Mai tua
$18315.15
Totonu Ofisa
$835.00
Aofaiga
$1951.50
4.3 VAEGA O FAAFANUA
O le Vaega o Faafanua o loo gafa nei ma le auaunaga o le
tuufaatasia o faamatalaga o le laueleele o Samoa faapea le
fausiaina o faafanua o le atunuu. O se tasi o auaunaga faapitoa o
lenei vaega o le faafouina ma fausiaina lea o le faafanua autu o
loo faapea ona faailoa ai laufanua uma o le atunuu ma mea o iai
mo galuega atina’e ma nisi fuafuaga alu alu mamao.
O nei faafanua o le a moomia tele e le mamalu o le atunuu
aemaise o le lalolagi atoa aua le faalauiloaina o Samoa i atunuu i
fafo faapea le faaaogaina i le tapenaina o nisi o fuafuaga mo se
siosiomaga gafataulimaina. O faafanua e mafai ona tuuina atu i
soo se tasi e moomia e faaaogaina ai faiga faa-komepiuta pe o le
lolomiina foi luga o faafanua pepa.
E ao foi ona iai ni siuga o faafanua mai i lea taimi i lea taimi ia
silafia ai suiga o galuega atiae alualu mamao a le Malo faapea foi
pisinisi ma kamupani ma le mamalu o le atunuu. E iloa foi le
faatupulaia o le atunuu i vaega ua nofoia i le talafatai ma
nuuauta, vaega o le sami ua tanumia, faapea eleele ua tafia ma
faaitiitia ai le faitau aofai o le laueleele o Samoa, vaomatua ua
taina mo laupapa ma faatoaga ma lafumanu.
ua aafia aua galuega laveai ina ia faatino ai ituaiga
fesoasoani e moomia (Komiti o Faalavelave Faafuasei)
1.
Auaunaga:
O nisi o auaunaga ma faafanua o loo faapea ona
faatinoina e lenei vaega e aofia ai itu o loo ua taua i
lalo:
1. Ata pueina o le atunuu e mafai ona pueina
mamao mai vaalele;
2. Faafanua ata ua faasa’osa’oina ma
faatulagaina;
3. Faafanua o eleele uma o Samoa;
4. Faafanua faa-komepiuta;
5. Faafanua mo tagata tafafao maimoa mai;
6. Faafanua o sini taitasi o vaega o le eleele o le
atunuu;
7. Faafanua faaitumalo;
8. Ata pueina o le atunuu e mafai ona pueina
mamao mai Satelite;
9. Pueina o faafanua ma ata lolomi e iai ata
fale ma isi;
10. Faafanua o le vaega i le sami o Samoa.
2.
Faafanua na faia ma tupe maua:
Ituaiga o
Faafanua
Faafanua o
le Eleele o
Samoa
Faafanua
faakomepiuta
Faafanua o
sini taitasi
Kopi o
faafanua
ma ata
lolomi.
Faafanua
mo turisi
Aofaiga
Faafanua
faatauina atu mo
tagata lautele
(103) $3,560.00
Faafanua mo le
faaaogaina I le
Matagaluega.
(11)$260.00
Tau Aofai atoa o
le Auaunaga.
(28) $550.00
(157) $2,893.00
$ 3,443.00
(19) $540.00
(196) $13,235.00
$13,775.00
(18) $365.00
(85) $2,730.00
$3,095.00
(24)$120.00
(6)$30.00
$150.00
$19,148.00
$ 5,135.00
$24,283.00
$ 3,820.00
O loo manino ma silafia ai galuega faaauau a le Malo e pei o
auala galue o nuu ma afioaga, faaleleia o auala mo femalagaiga
ae maise polokalame o taligalu ma le gataifale.
I taimi o faalavelave faale natura e moomia tele ai le lagolago
mai a le vaega o Faafanua ia mautinoa le vaega tonu o le atunuu
47
Avanoa Faigaluega:
•
O loo iai pea nisi o avanoa faigaluega i totonu o lenei vaega
o loo moomia pea aua lava le faaleleia atili o le auaunaga a
lenei vaega i totonu o le Matagaluega.
•
•
•
•
•
•
Ofisa Sinia mo Ata Faa-Komepiuta
Ofisa mo Faafanua Faakomepiuta
Ofisa Fesoasoani mo Faafanua Faakomepiuta
Aafiaga o le Auaunaga.
E iai nisi o galuega e lei faataunuuina i lenei tausaga
faaletupe ona o tulaga o le le lava o le aufaigaluega, utiuti le
faasoa mo le faatauina mai o totoga manaomia o masini ma
pepa e lolomi ai faafanua faatasi ma le moomia ona siitia le
tulaga o masini (MapInfo version) ma ata vaalele (new aerial
photography).
•
Faamatala auiliili, toe faamatala auiliili, suia po o le
teuteu ma faamaonia tuaoi uma tau pulega
Ia faaogaina tulaga faataatitia ma faaoga tulafono
faafoe mo le faamaoniga o igoa faa-fanua
Ia atiae ma uunaia taiala faavae mo le faatulagaga o
igoa faa-fanua
Ia lomia faasalalau se faasilasilaga o igoa faa-fanua
Ia faia suesuega ma fautuaga e uiga I se mataupu ua
tuuina atu e le Minisita I le Komiti Faatino.
Nisi o ata ma galuega sa faatino i le Afa o EVENI 2012
Asia ma tapena faafanua mo le faamautuina o vaega
faaleagaina I nuu ma afioaga I Uoplu.
Falelatai ma SamatauMulivai, Safata
Fautuaga ma vaega e fia faalelei.
• Faafaigaluegaina loa avanoa o loo taua i lenei lipoti i le
2012-2013.
• Fautuaina le pueina o le ata vaalele e pei ona
talosagaina i tausaga ua tuanai.
• Talosagaina le faatau o le masini komepiuta (1) desktop,
(1) laptop faatasi ma le toe faalelei (upgrade version for
MapInfo).
• Asiasiga i lau fanua e faamautu ai le suiga ua iai le
laufanua o Samoa (ground truthing).
Maliega mo le faaogaina o faamaumauga a le Matagaluega
(MoU)
O loo faaauau pea ona faia ma tapenaina maliega mo le
faaogaina o faafanua ma faamatalaga tau faafanua ma ata
vaalele ma satellite pe a moomia e nisi mo le faaogaina faatasi ai
ma totogi talafeagai o nei faamaumauga.
Auaunaga mo Poloketi.
E faaauau pea le auaunaga i poloketi i totonu o le matagaluega e
pei ona sau i le tausaga ua tuanai. Ua maitauina foi le tele o
faalapotopotoga mai fafo ua moomia le auaunaga e ala i
faafanua ina ia mautinoa le saogalemu i taimi o faalavelave
faalenatura aemaise le fesuiaiga o le tau ua iai nei.
Mulivai, Safata.
Upu Faaui.
E faaauau pea le galuega o le tapenaina o faafanua aua
manaoga o le atunuu autovaa mai, faapea paaga o loo
galulue soosoo tauau ma le Matagaluega o Punaoa ma le
Siosiomaga aua se siosiomaga lelei mo Samoa ma ona
tagata.
Komiti Faatino o Igoa Faa-fanua o Nofoaga.
E faamauina i lenei lipoti le amataina o galuega a le Komiti e pei
ona aiaia i le Tulafono o le Lala Sooupu 2010.
O galuega tauave a le Komiti:
•
•
Iloilo ma fuafua pe faamaonia igoa faa-fanua i Samoa
Suia se igoa faa-fanua ua faamauina
48
Galuega Faatino 5 - VAEGA O LE SIOSIOMAGA MA
FAASAO
5.1 - VAEGA FAASAO O ELEELE MAUTU
1. GALUEGA UA AUSIA
Polokalame Galueaina
1.1 Faiga fa’avae ma Fuafuaga mo le ola fa’anatura o
meaola o le eleele matutu.
1 Toe iloiloina o le Fuafuaga Autu o Galuega ma Auala e
faatinoina mo le Ola
Faanatura ma le Tapenaina o le Ripoti lona lima a Samoa
mo le Fegaiga Faavaomalo o le Ola Faanatura.
Ua fa’amatuuina mai le fesoasoani tau tupe mo le toe
iloiloina o le Fuafuaga Autu o galuega ma auala e
faatinoina mo le Ola Fa’anatura ma le tapenaina o le
Ripoti lona lima a Samoa mo le Feagaiga Fa’avaomalo o
le Ola Fa’anatura. Ua fa’asalalauina nei le avanoa
faigaluega mo le Konesale poto fa’apitoa na te fa’atinoina
galuega ma fuafuaga mo le toe iloiloina o le Fuafuaga
faapea ai ma le tapenaina o le ripoti a Samoa.
2 Fuafuaga mo le puleaina o le latisi vai i Samoa.
Ua maua i sailiiliga sa fa’atinoina le manaomia o le
fausiaina o se fuafuaga mo le puleina o lelatisi vai i totonu
o le atunuu. O le tulaga lea sa fausia ma tuufaatasia ai loa
lea fuafuaga ma le naunautaiga ina ia fa’aitiitia ma/pe
tafiesea uma latisi vai mai nofoaga uma o lo’o maua ai i
totonu o le tatou atunuu. O fa’amoemoe e tolu o lea
fuafuaga (1) Ia sailia ma mataitu le salalau ma le sosolo o
lea laau faalafua i nofoaga ua maua ai. (2) Ia
faatuputeleina le malamalama ma le silafia o i latou e ona
fanua, o le au toto laau ma le mamalu lautele o le atunuu i
aafiaga o le latisi vai. (3) Ia faatino gaioiga vave pea maua
nisi nofoaga fou e maua ai le latisi vai. O lo’o fa’amaeaina
nei ona tuufaatasia lenei fuafuaga ma tuuina atu i le
kapeneta mo le pasia aloaiaina.
49
Polokalame Galueaina 1.2
Polokalame mo le fa’aitiitia ma le pulea lelei o meaola fa’alafua o
le eleele matutu i le atunuu.
1.Galuega tulituliloa o mailei o le isumu faalafua ( monukusi ) i
Satitoa.
O galuega tulituliloa o mailei e 9 o le DOC 250 sa tatao i Satitoa i
Aleipata sa faia mo le mataituina o lea meaola fa’alafua ma ia
mautinoa ua tafiesea lea manu mai Samoa. O le maunu sa
fa’aaogaina o le fuamoa. O tali sa aoaoina mai lenei galuega, ua
faamaumauina i lalo.
O tali sa aoaoina mai galuega tulituliloa o mailei o le monukusi i
Satitoa ia Iulai agai atu ia Novema, 2012. Ua maitauina le tele o
mailei ua fiti/pa i le taimi o galuega tulituliloa. O isi mailei ua
fiti/pa ae leo iai ni faailoga e mautinoa ai mafuaaga na ala ai ona
fiti. I le tulaga lea, ua faamauina ai le taua o le faaauauina pea o
galuega tulituliloa mo le mataituina o le tulaga lelei o mailei mo
le pueina o le monukusi.
2 Poloketi mo le Faatamaiaina ma le Faaitiitia o le maina
Galuega faatino e faaaogaina ai maunu oona.
1. Sa tuuina mai se ripoti mai ia Aiona Tile o Fa’asitoo Uta i le
tulaga ogaoga ua oo iai le taualuga po’o le faalo o lona fale mai
aafiaga o maina. Sa faapena ona ia ripotia mai foi le faalegaina o
le latou falesa i lupe palagi. O le Aso 6 Novema sa asia ai loa e le
matou vaega le fale o Aiono mo le auiliiliina o le mataupu e pei
ona ripotia mai. Sa maitauina le tele o faamoega o maina i luga o
le fale ma o le vaitaimi tonu lea e tautu’ufua ma fiafia ai le maina
e fai fa’amoega i soo se nofoaga aemaise lava i luga o fale o aiga
e pei o le vaaiga i le fale o Aiono Tile. O le isi tulaga o le
faatuputupulaia lea o le pisapisao o maina ma ua faatiga taliga i
le aiga i le aso atoa. Sa asia foi le falesa ma maitauina ai le
faaleagaina o le faalo ma puipui tulimanu i le faititipa ma le
fa’ainaelo o lupe palagi o loo ofaga i lea nofoaga.
Sa faataunuuina loa galuega e faaaogaina ai le vailaau oona o le
DRC1339 i nofoaga e pei ona taua. O le faaogaina lea o maunu
oona e tuu i totonu o ofe ua vaeluaina ma fa’atautau i fafo o le
fale i vaega tonu e ofaga ai maina. O nisi o maunu sa tuu tonu lea
i fa’amalama pito i luga ole falesa faapea ma vaega talafeagai e
tele ina vaaia ai lupe.
2. Galuega mo le mataituina o le tulaga o le maunu ma le sailia o
maina mamate.
Sa faatinoina galuega tulituliloa mo le mataituina o nofoaga e
pei ona faia ai le galuega mo le faatamaiaina ma le faaitiitia o
maina faapea ma lupe palagi. Sa maitauina o nisi o maunu ua
aina e maina faapea foi ma lupe palagi. Sa toe tuuina nisi maunu
oona i totonu o ofe ua tau leai ni maunu o iai. E nao le tasi le
maina mate sa maua, ma le talitonuga e tele maina mamate o
loo i totonu o le faalo o le fale o Aiono ona ua maua se
manogi leaga o loo sau mai ai. Sa mafai foi ona aveeseina
mai ma faaleaga faamoega o maina sa mafai ona maua
ae lei maua ai ni fuamoa ole maina ae ua nao o latou fulu.
O le asia ai ole falesa a Fasitoo Uta, sa mautinoa ai e laititi
lava se vaega o le maunu sa ai ma faatitipaga fou a lupe
sa maitauina ai.
3 Mata’ituina o nofoaga o ofaga ai maina i Moamoa
Sa tuuina mai le ripoti mai se sui o le afioaga o Moamoa e
faapea o loo vaaia le tele o le faitau aofai o le manulele o
le maina i lea vaega. O lea sa asia ai loa e le ofisa lea
nofoaga i le Aso 20 Novema 2013 ma faamaonia ai loa le
vaaiga e pei ona ripotia mai. Sa faaauau pea sailiiliga aga’i
i vaega tau maugā i le itu lagi o loo felelei ai, mulimuli ane
maua tonu le vaega o loo ofaga iai le faitau aofai o maina
e pei ona vaaia. E lua lava laau sa mataituina pe ofoga ai o
maina e ala lea i lona faitau aofa’i e vaaia i ia laau, o le
togo vao faapea ma le pulu vao. I faamaumauga tusitusia
e faamaonia ai o nei laau ua fa’amauina o laau faalafua i
lalo o fuafuaga ma galuega autu o meaola faalafua.
4 Galuega tulituliloaina o ofaga/faamoega o maina i
Moamoa.
Sa fa’aauau pea ona mataitu ma tulituliloa i suesuega a le
ofisa e ala i ni faamaumauga pe e le mafua i le aina e
maina o fua o togo vao po’o pulu vao e afua ai ona ofaga i
nei laau faalafua e lua. Ae na maitauina i le itula e 4pm
aga’i i le 6:30pm sa vaaia ai le amata felelei mai o maina
mai i itulagi eseese agai i le vaega tonu ua faamautu ai ma
le pisapisao ua fatuputupulaia i lea taimi. Sa faapea foi
ona asia e le ofisa lea nofoaga i itula e 5:30am i le taeao
po ma na maitauina ai le anoanoai i se faitau aofa’i
faatuputupulaia o loo iai i lea vaega. I le itula e 6:30am
aga’i i le 7:00am na toe faalogoina ai loa le pisapisao o
maina ma amata ai loa on felelei i luga o laau lata ane ma
faamaumauina ai e le ofisa aina e le manulele o le maina
ia fua o le pulu vao ma le togo vao ae ua na o ni laau e
ofaga iai.
3 Suesuega ma Sailiiliga o le latisi vai
1 Ulua’i Sailiiliga
Na tuuina mai se ripoti i le matou Vaega i le Aso 24
Novema, 2012 mai i le Susuga Bill Nagle o se sui o le
Faalapotopotoga o Meaola Faalafua i le Pasefika i Niu
Sila, tauala mai ia James Atherton o le GIS Consultant e
faatatau i latisi vai na vaaia i le faletalimalo o Lyns
Gateway i Motootua. O luga o se feaau tusitusia tau imeli
na fesootai mai ai le Susuga Nagle e faapea, na ia vaaia
lenei laau faalafua i le nofoaga ua taua ma e le’i
faamaumauina muamua i totonu o Samoa. I le
faatalatalanoaga ma Lyn Netler na faapea mai ai sa ia
faataua mai le laau (latisi vai) e tasi mai ia Agnes Chan o
50
Vaivase Uta. Ae sa ia saunoa foi ma malamalama o le latisi vai o
se laau faalafua i le atunu o Saina aemaise ona aafiaga ogaoga i
vaitafe
2 Galuega tutlituliloa i nofoaga ua maua ai latisi vai
Sa fa’aauau pea e le Vaega o Fa’asao o Eleele Matutu galuega
tulituliloa i nofoaga ua ripotia mai le maua ai o latisi vai. E 6
nofoaga sa fapena ona famaumauina ma tuuina i luga o le
fa’afanua ma i asiasiga tutlitulioa a le ofisa ua faamauina ai le
faitiitia o lenei laau faalafua o le latisi vai aemaise lava i totonu o
fa’atanoa i’a e pei ona masani ai.
3 Fausia ma tuufaatasia le pepa faalauiloa o le latisi vai
E afua le fausiaina o lenei pepa o famatalaga o le latisi vai ina ia
nofo malamalama tagata lautele i lenei fa’aluiloa taua. E ala lea i
le tuuina atu o famaumauga auiliili o le latisi vai ma ona aafiaga
ogaoga i lo tatou siosiomaga. Ae le gata i lea ia nofo silafia foi
tagata uma i auala e ao ona mulimulitaia ina ia faaitiitia pe
fa’atamaia ai lenei laau faalafua. Ua iai nei pepa o faamatalaga o
le latisi vai ua mae’a ona tuufaatasia i le gagana Fa’aperetania
ma le gagana Samoa mo le tufaina atu i aoga aemaise le mamalu
o le atunuu.
4 Pepa o fa’amatalaga
I le mae’a ai o suesuega i nofoaga ua aafia ua fa’apogai ai le
fausiaina o le pepa o faamatalaga ina ia unaia pea faalauiloa aua
le nofo malamalama o tagata lautele i aafiaga ogaoga o le latisi
vai. O lenei foi faalauiloa e unaia ai faamatalaga e afua i le avea o
lenei laau ma faafitauli e ao ona mata’ituina, aemaise auala ua
faatinoina nei e le Matagaluega e tali atu ai faapea foi ma le
lagolagosua mai o tagata lautele i auala talafeagai e faamuta ma
faaitiitia ai lenei faafitauli. Ma o lenei pepa o faamatalaga ua
uma ona faaliliuina nei i le gagana Samoa.
Aotelega o Galuega 1.3:
Su’esu’ega ma polokalame tulituliloa mo le fa’asao o manu
ma laau.
1.3 Ulua’i sailiiliga o Taulaga pe’a
1 Taulaga pe’a i Magiagi
Sa faatautaia e le Vaega o Faasao o Eleele Matutu se sailiiliga i
vaega o loo iai ofaga o pe’a i le afioaga o Magiagi ma māua ai ni
ofaga/taulaga pe’a se lua. O le ituaiga pe’a sa faamauina o le Pe’a
Toga ma e i luga ifo ma le 70 le aofaiga o pe’a sa vaaia ma e
masani lava ona taua o le pe’a faitaulaga e ala i lona faitau aofa’i
e fuifui faatasi i luga o laau. Sa ripotia mai foi le taulaga pe’a i
Tanugamanono e le susuga Keni Ioapo o se sui o le afioaga, e
fa’apea o le Aso 12 Mati, 2013 sa ia vaaia ai se tamā ma lana
fanau toalua o tafana luga o le laau sa ofaga pe taufuifui ai pe’a.
O lana maitau o se gaioiga sa fai ina ia fa’asesegi ese ai pe’a ae e
le’i iai se pe’a na fa’atamaia i lea aso e tusa ai ma lana molimau.
O faamauamauga tuuina mai e faape’a, o nei
ofaga/taulaga pe’a na mafai ona vaaia i le mae’a ai o le
afa o Eveni ma e faatuputupulaia pea le fuainumera o
pe’a e ofaga i lea vaega pe a malu ifo le afiafi.
2 Taulaga pe’a i Fasitoo Uta
Sa ripotia mai se ofaga/taulaga pe’a i Fasitoo Uta e se tasi
o sui o le Vaega o Vaomatua le susuga Tuua i le Aso 10
Aperila 2013, a’o faatino se tasi o latou galuega i afioaga i
tua ma vaaia ai lenei taulaga ofaga/taulga pe’a. O lea lava
aso na alu ai loa le asiasiga a le ofisa i le vaega tonu e pei
ona taua.
Sa taua ina ua faia le faatalatalanoaga a le ofisa ma le
faletua o le Amupasa o Suitiselani o lē ona tonu le fanua o
loo iai le taulaga pe’a i Fasitoo Uta e faapea, o lenei
vaaiga sa maitauina ina ua maea le vaiaso talu ona uma le
afa o Eveni. Sa faapea foi ona maua ai ma ni taga ma’a i
lalo o laau o loo iai ofaga/taulaga pe’a ma le manatu o nisi
lava e nonofo latalata mai lea e omai tau fa’atamaia nei
ofaga. Ma e i le va o le 300 ile 400 le faitau aofai o pe’a sa
vaaia totonu o le fanua. O le laau o loo ofaga ai pe’a o le
iukalipi.
3 Galuega tulituliloa o taulaga pe’a
O le maitauina po’o le vaaia o pe’a i nofoaga maualalalo o
se tulaga e le masani ai, ma le talitonuga ona o le
matautia tele o le afa o Eveni ua faaleagaina ai vaega poo
nofoaga e masani ona ofaga ai aemaise le ola faalagolago
i le siosiomaga. O suesuega ma sailiiliga sa mafai ai ona
faamaumauina ia taualga pe’a e tolu e pei ona asia e le
ofisa. E lua sa faapena ona ripotia mai i Magiagi ae tasi i le
afioaga o Vaigaga. O lona aotelega, e matua faasa lava
ona tafana, faaleaga, pe maileiina e soo se tagata ia lenei
meaola o le pe’a poo se isi lava tulaga e ono lepetia ai
lona ola faalenatura i totonu o le atunuu.
1.3 Sailiiliga o le Manumea.
Sa faatinoina se suesuega mo le sailia o le manumea e ala
i le galuluea fatasi o le Vaega o Faasao o Eleele Matutu
ma le Vaega o Paka ma Faasao aua lava le aoina mai o
faamatalaga talafeagai e limataitaiina ai galuega mo le
fausiaina o alāfua tau i le faasaoina o le siosisomaga ma
laona natura. O le a avea foi nei faamaumauga
maumaututu e afua ai alafua talafeagai mo le faasaoina o
le faitau aofai o manumea o totoe aemaise lo tatou
siosiomaga i lona aotelega.
Aotelega o Galuega 1.4: Fa’amaumauga tusitusia
maumaututu o meaola o le Eleele Matutu.
O lo’o galulue pea lenei vaega i se taumafaiga e toe Iloilo
ma faamautu faamatalaga uma o meola o le eleele
matutu ina ia lelei atoatoa lona tuuina atu mo
51
faamaumauga i luga i le upega tafailagi a le tatou Matagaluega.
2. Vaega o Faasao o le Gataifale.
AOTELEGA MA LE FAAIUGA
Ua mafai ona ausia e lenei vaega le anoanoai o ana gluega sa
fuafuaina aemaise poloketi o loo taulimaina pea faapea ma
polokalame pulea lelei i lana faamalumaluga. O le ala lea e
momoli atu ai le fa’amalo i la matou nei Vaega mo le Ola
Faanatura o Meaola o le Eleele Matutu, ona o le tauivi ma le loto
onosa’i i le faatinoina o a matou galuega ua afua ai ona ausia le
tele o taunuuga lelei sa tulituliloaina.
E momoli foi le agaga faafetai i le agalelei mai o paaga masagi a
la matou nei vaega i faalapotopotoga eseese e pei o le CI,
SPREP, UNESCO ma isi faalapotopotoga tau i le siosiomaga, ona
o la outou lagolagosua mai pea i soo se auala. E iai le manatu, pe
ana leai la outou fesoasoani e le mafai e lenei vaega ona ausia pe
faataunuuina foi nisi o ana fuafuaga faataatitia i ana polokalame
fai. Ia tumau pea la tatou galulue soosoo tauau faatasi mo se
lumanai o lo tatou siosiomaga aua Samoa mo nei ma a taeao.
GALUEGA AUTU:
Polokalame o le Faasaoina o Meaola o le Gataifale
Suesuega:
•
Tafola ma Manua/Mumua:
E lua suesuega sa faatino i lenei faa-le-tausaga. O le
suesuega muamua sa taumafai e mataituina ituaiga
mumua/manua eseese, ogasami o Samoa o lo’o fai ma
nofoaga fa’apea foi ma sootaiga o lenei manua/mumua
ma manua/mumua o lo’o maua foi i nisi atunuu. E toa fa
ituaiga manua/mumua ma ituaiga tafola eseese e lua sa
vaaia i le taimi o le suesuega. O le suesuega lona lua sa
faapitoa i le ituaiga tafola o le humpback whale. O lenei
suesuega e taumafai e mataituina le fainumera o ia tafola
I ogasami o Samoa ma vaega o le ogasami o Samoa e
maua ai. E sefulu-tolu (13) le aofai o tafola (humpback
whale) sa mafai ona pueina o ata o le siusiu (underside of
the tail) ma latou gogo (dorsal fin) ia iloa ai le eseesega o
tafola taitasi. O ata na pueina mai tafola taitasi na vaaia I
lea suesuega, e leai se tafola na vaaia mai suesuega na
faia muamua ma se faailoga lea o lo’o laititi pea le
fainumera o nei ituaiga o tafola e maua i ogasami o
Samoa. E lua ituaiga tafola eseese o le dwarf sperm whale
ma le melon-headed whales sa mafai ona vaaia i se taimi
muamua I le ogasami o Samoa.
•
Mumua/Manua Paulia: Sa lipotia mai le afioaga o
Faleula se mumua/manua (short-finned pilot whale) na
paulia i le latou gataifale. Sa aoina foi ni vaega o le tino o
le mumua/manua e faatinoina ai nisi suesuega.
•
Faailogaina ma toe Faasosola o Laumei: E lua
ituaiga o laumei eseese (green and hawksbill turtles) sa
faailogaina latou apaapa i pine faapitoa na aumai mai le
Faalapotopotoga Faasao o le Pasifika (SPREP) ma toe
faasosola. O lenei polokalame e faatino e le Matagaluega
ma SPREP o se galuega fa’aauau e taumafai e saili
ogasami ma nofoaga e maua ai laumei eseese. Sa
faatinoina le suesuega i se laumei na lipotia mai le aofiaga
o Matautu-Falealili. O lenei suesuega sa taumafai e saili ai
le mafuaaga ua mate ai le laumei ma saili po’o na
mamate i le aiga o taga pepe iila.
Suesuega:
•
Suesuega o le Togatogo: Sa faatino se suesuega
e taumafai e fai se fua fanua mo togatogo i Le Asaga Bay
o lo’o i lalo le Polokalame mo le vaaia ma le pulea lelei o
Togatogo aua le tali atu i suiga o le tau (MESCAL). O lenei
52
foi suesuega sa faamaumau nisi o togo ma laau eseese o lo’o
maua i totonu o le togatogo.
•
Suesuega i le taua o Togatogo:
Sa faia se suesuega mo nuu o lo’o iai togatogo e pei o Safata,
Vaiusu, Vailoa ma Sogi. O lenei suesuega sa faatalanoa tagata
mai nuu nei e saili le taua o togatogo mo le soifua maloloina o
tagata, nisi o auala o lo’o faanaina le togo ma ni taiala po’o
tulafono ia faaaona tatau ai nei alamanuia.
•
Aoina o amu:
O se tasi o suesuega sa fuatino e se tamaitai mai le Iunivesite o
Otago i le faasao o Palolo Deep o le sailiaina o le afiaga o amu
mai le suiga o le tau.
•
Suesuega e saili ituaiga meaola o le sami e taua mo
vaifofo o faama’i:
Na auai mai ni sui mai le Faalapotopotoga mo Suesuega mo
Atinae (SROS) ma le Iunivesite o Victoria, Niu Sila e saili ituaiga
meaola o le sami e taua mo le faia o vaifofo o faama’i. O lenei
suesuega sa faia I Manono-tai ma na aoina mai aga (sponges)
mai nofoaga vaovao o le sami (seagrass beds) e fai ai suesuega e
pei ona taua i luga.
•
Suesuega o Alamea:
E sefulutasi nuu na faia ai ni suesuega i le latou gataifale e saili ai
le faateleina o fainumera o alamea ua lipotina mai. O nuu sa
faateleina le fainumera o alamea I le latou gataifale a aofia ai
Vaovai, Tafitoala ma Samusu. O Palolo Deep Marine Reserve,
Amaile, Vailoa, Lalomanu, Saleilua ma Poutasi sa matauina le
laiti o le fainumera o alamea sa maua I le latou gataifale. Sa leai
ni alamea na vaaia I le gataifale o Satitoa ma Ulutogia i le taimi
na fuatino ai le suesuega.
Tomai ma Agavaa Moomia:
•
A’oa’oga mo le puipuina o amu ma a’au: Sa faia
se mafutaga fa’alea’oa’oga e fa’aogaina ai komepiuta ma
a’upega tafa’ilagi i le ofisa mo le Faasaoina o le
Siosiomaga mo le Pasifika (SPREP). O lenei a’oa’oga na
auai mai ai sui mai le Ofisa Faigafaiva a le Matagaluega o
Faatoaga ma Faigafaiva ma sui o le Vaega o Fa’asao ma le
Siosiomaga al le Matagaluega o Punaoa Faalenatura ma
le Siosiomaga. O le auga ma le autu o lea mafutaga o le
a’oa’oina lea o sui o Matagaluega ma Ofisa ma e o loo
gafa ma galuega tau puipuiina o le gataifale i metotia
eseese e sili ona lelei e ono fa’aogina i taimi e fuafuaina ai
le fausiaina o faasa’o i o tatou gataifale.
Polokalame Atinae:
•
Polokalame mo le Fa’aogaina o Punaoa
Faalenatura e Puipui mai ai i a’afiaga o suiga o le tau
(Ecosystem-based Adaptation Project): O lenei
polokalame mo le fa’aogaina o punaoa faalenatura e
puipuia ai le siosiomaga mai le afiaga o suiga o le tau
(EbA) o lo’o faatinoina mo le afioaga o Tafatafa ma
Manase. O le polokalame EbA o se tasi o vaega o lo’o
aofia I polokalame atinae o SPREP. O le autu o lea
polokalame a le SPREP o le fa’aogaina lea o a’oa’oga e
maua mai ai aua nisi galuega mo le lumana’i,
fa’alauiloaina lea o nei a’oa’oga aua le mamalu lautele o le
atunu’u fa’atasi ai ma le a’oa’oina o metotia e sili ona lelei
e ono fa’aoga mo nisi nofoaga/afioga o le atunu’u,
aemaise lava i nofoaga e le fetaui ai le fausiaina o taligalu
ma’a poo taligalu sima ma e le lelei fo’i mo le ola lelei o
toga togo.
Feagaiga Faava-o-malo mo Fefaatauaiga i Ituaiga o
Meaola ua Faaitiitia ma Tau le Maua (CITES)
Fonotaga:
•
Suesuega i totonu o nofoaga vaovao o le sami:
Sa faia ni suesuega i le gataifale o Vaiala ma Tafitoala e taumafai
e saili le ituaiga ma pasene o vaovao eseese (seagrass beds) e
maua faapea foi le faia o le .
Tulafono:
•
Faatalanoaina o se tulafono mo le puipuiiga o togatogo:
O se tasi o sini autu i lalo o le polokalame o le MESCAL e aofia ai
le fausiaina o se tulafono mo le puipuiiga o togatogo mo Samoa.
Sa faia se galuega e taumafai e tuufatasia se lipoti mo tulafono e
mafai ai ona faasao ai togatogo ma o lenei lipoti ua ia nisi o
fautuaga mo le toe faia se tulafono faapitoa mo le pulea lelei ma
le faasaoina o togatogo.
•
Faigapaaga Faava-o-ofisa I le lotoifale: Sa
faatinoina se fonotaga mo le faigapaaga fava-o-ofisa e
taumafai e tuufatasia se komiti mo le faatinoina o tiute o
loo maioio I lalo o lea feagaiga fava-o-malo. O lenei foi
fonotaga sa toe faailoa atu i paaga i le tulaga ma galuega
na faatinoina talu mai ai le fonotaga sa faia i Mati 2012.
Lipoti:
•
Lipoti Faa-le-tausaga ma tai lua tausaga: E tusa
ai ma aiaiga I lalo ole Tusitusiga VIII, parakalafa 7(b) o le
Feagaiga Faava-o-malo mo Fefaatauaiga I Ituaiga o
Meaola ua Faaitiitia ma Tau le Maua (CITES) , e ao I a
Samoa ona faia se ripoti faa-le-tausaga ma ta’i afa
53
tausaga, e faaoo ile Failautusi o le Feagaiga. O ia ripoti ua lipotia
ai galuega faatino mai I le tausaga 2005 sei pāia 2011, o loo auiliili
ai faamaumauga o galuega ausia o le Feagaiga.
Polokalame faakamupiuta mo le CITES:
•
Polokalame faakamupiuta: Ua ma’ea ona fausia se
polokalame mo le faamaumauga o meaola o lo’o auina po’o
faatauina atu i fafo faapea foi o oloa o lo’o aumai i totonu o
Samoa. E fesoasoani foi lenei polokalame I faamatalaga mo
ripoti e tuuina atu ile Failautusi o le Feagaiga.
•
Folosaga faalauiloa ma asiasiga faaleaoaoga: E silia ma
le 400 fanau aoga mai I aoga laiti ma kolisi sa fesoasoani atu iai le
Vaega o le Faasao o le Gataifale e ala I a latou poloketi
faaleaoaoga. Sa faapea foi ona faia se folasaga e faalauiloa ai
galuega faatino a le Vaega o le Faasao o le Gataifale, mo le fanau
aoga a le Inivesite Aoao o Samoa o loo a’oa’oina I mataupu tau I
le Siosiomaga ma Faasao.
•
Faamamaina o lapisi ma otaota i le Togatogo: Sa
faatinoina se galuega ma nisi o sui mai Tafitoala o lo’o I totonu o
le polokalame o le MESCAL e aoina mai o lapisi ma otaota i le
togatogo. O lenei galuega o se tasi o taunuuga moomia i lalo o
lenei polokalame ia taumafai e pulea lelei ma faasaoina
togatogo. Sa tapenaina e le Komiti a Tina ma Tamaitai o Moataa
se aso faalauiloa mo le faatāuaina o le faamamaina o togatogo
mo le nofo silafia e le afioaga. E silia ma le 50 sui ole nuu sa auai e
aofia ai tupulaga talavou, matai faapea le fanau laiti.
•
Pepa o Faamatalaga: Ua mae’a tuufaatasia ma tusia ia
ni pepa o faamatalaga I tulaga o: 1) vaovao sami (seagrass beds)
o Samoa; 2) amu ma aau o Samoa; 3) Feagaiga fava-o-malo mo
fefaatauaiga I ituaiga o meaola ua faaitiitia ma tau le maua
(CITES)
1. FAATOMUAGA
O le sini autu o galuega o lo’o faatino a le Vaega mo le Faasao o
le Ola Faanatura ma le Siosiomaga o le Gataifale o le “puipui ma
le pulea lelei o gafataulima o punaoa faalenatura ma le
siosiomaga o le gataifale”. O lenei lipoti faaletausaga 2012 –
2013 o lo’o faamatalaina ma faalauiloaina ai galuega ma
polokalame eseese sa faatinoina e le Vaega mo le tausaga ua
faamauina.
2. GALUEGA FAATINO
2.1 POLOKALAME O LE FAASAOINA O MEAOLA O LE
GATAIFALE
2.1.1 Suesuega o Manua/Mumua
O le auga o se poloketi e fa’aigoaina o le “A Pattern of
Dolphins”, o le su’esu’eina lea o le gaioina ma feso’ota’iga
o mumua I totonu o le Pasefika I Saute e fa’aogaina ai ata
tapu’e ma le pau o le mumua e fuatino ai suesuega
faasaienisi (genetic sampling). O lea su’esu’ega sa ta’ita’ia
e se polofesa mai le Iunivesite o Oregon ma sa galulue
fa’atasi ma le Vaega o Fa’asao o Gataifale. Sa fai
su’esu’ega mo aso e iva I le masina o Aokuso 2012 e aofia
uma ai Upolu ma Savai’i.
E tusa ma le 6 ituaiga mumua ma tafola sa fa’amauina I le
taimi sa faia ai lea su’esu’ega. E 4 mai I le aiga mumua ma
le isi 2 mai le aiga tafolā. O fa’aiuga ma aotelega o nei
su’esu’ega, e tele le latou sao I fa’amaumauga tu’u
fa’atasia aua le sa’ilia o le faitau aofa’i, feso’ota’iga, amio
ma le vaevaega o mumua I Samoa fa’apea le Pasefika
atoa. O le malamalama uma I nei fa’amatalaga, e
fesoasoani e fa’ailoa mai ai auga o lo’o lamatia ai soifua
ma fainumera o mumua ma o latou nofoaga taua, ma fai
ai fuafuaga, aua le latou fa’asaoina. O le vaega su’esu’e sa
aofia ai le Polofesa o Scott Baker, Neye Baker, Rene
Albertson mai le Univesite o Oregon fa’apea fo’i Juney
Ward, Titimanu Simi ma Samantha Kwan ma le Vaega o
Si’osi’omaga ma Fa’asao.
2.1.2 A’oa’oga mo metotia fa’aogaina I su’esu’ega mo
tafolā
Sa faia e le Vaega o Si’osi’omaga ma Fa’asao se ao’aoga I
le aso 3 Oketopa 2012, mo le Vasega 300 o le
Si’osi’omaga ma Fa’asao a le Univesite o Samoa ma isi o
le aufaigaluega a le Matagaluega. O le auga o lea
ao’a’oga, o le fa’amalamalama ma fa’ailoa o tala
fa’asolopito I le soifuaga o tafolā, o le tulaga o latou faitau
aofai ma igoa o isi ituaiga tafolā ma mumua o lo’o maua I
ogasami o Samoa. Sa fa’ailoa ai fo’i I le vasega ia
polokalame o lo’o gafa ma le Matagaluega mo le
fa’asaoina o nei meaola ua lamatia o latou soifua ma
faitau aofai, I totonu o le kolope.
Sa fa’asoa ai fo’i auala fa’asaenitisi o lo’o fa’aogaina mo
su’esu’ega e lē ono a’afia ai le soifua o nei tafolā e pei o le;
tapu’eina o ata, fa’aogaina o la’au fa’apitoa e tapu’eina ai
leo o ia meaola ma isi metotia fa’asaenisi e le mana’omia
ai le tau tapēina o le meaola e faia ai ni su’esu’ega, aua ua
lamatia o latou fuainumera faitau aofa’i le kolope.
O lea a’oa’oga o se tapenaga fo’i mo sui e auai uma I
suesuega a le Matagaluega I luga o le ogasami e aofia ai
ma sui mai le univesite, e amatalia ia Oketopa 2012. O lea
polokalame fa’apitoa o su’esu’ega mo tafolā o se poloketi
e fa’atupeina mai e le malo o Ausetalia.
54
2.1.3 Su’esu’ega mo tafolā o le Humpback
Sa fa’atinoina se su’esu’ega fa’asaeanisi e si’itia ai le tomai ma le
malamalama I amio, auala uia, feso’oto’iga ma le vaevaeina o
tafola o le Humpback, i totonu o ogasami o Samoa mo aso e 20
mai ia Oketopa ia Novema 2012. O ia su’esu’ega sa fa’atino I
luga o va’a ma patino I le itu sauté ma le sauté I sisifo o le motu o
Upolu. O le vaiaso muamua o ia su’esu’ega na maua ai se avanoa
e auai atu ai sui o se Vasega 300 mai le Univesite Aoao O Samoa,
ina ia latou fa’atino ai tomai sa mauaina mai I a’oa’oga sa faia e le
Matagaluega.
E tusa ma le 1,485km sa so’o ai lea su’esu’ega, pe tusa lea ma le
125 itula sa fa’aaluina I luga o le sami e tau sa’ili ma galue fa’atasi
ma tafola ma mumua. E 25 vaega (groups) o tafola ma mumua
sa fa’amauina ma e 4 ituaiga tafola ma mumua sa maitauina. O
igoa fa’asaenisi o ituaiga tafola ma mumua sa fa’amaonia le
latou maitauina o le Megaptera novaeangliae, Kogia sima,
Peponocephala electra, ma le Stenella longirostris. E 13 tafola o
le Megaptera novaeangliae po’o le Humpback whale, sa
tapu’eina latou ata ma fa’amauina e tusa ma ona gogo (fin) ma
latou si’usi’u (fluke). O le mumua o le Stenella longirostris po’o le
Spinner dolphin, sa maitauina le maualuga o ana fainumera I
totonu o lea suesuega e o’o atu I luga o le 80-100 mumua I
totonu o se vaega e tasi. E tasi lava se mumua o le Kogia sima ma
sili atu I le 250 Peponocephala electra sa va’aia. O se taimi
muamua fo’i lea ua fa’amauina mai ai nei mumua I totonu o le
ogasami o Samoa.
O lea polokalame e fa’atatau I le tafola o le Humpback, e lua
tausaga o lo’o fa’ata’atia ai ma o lo’o fa’atupeina e le malo o
Ausetalia. O lea suesuega sa auai Samoa Mata'afa ma Aniva
Va'alotu (NUS ), Olivia Wales, Anita Horsley and Malaeniu
Tanielu (Sa'Moana resort) ma Fini Male, Va'atele Anoifale, Joe
Te'o, Samantha Kwan ma Juney Ward o le Vaega o Siosiomaga
ma Fa’asao.
2.1.4 Mumua Pa’ulia
E tasi se mumua, sa lipotia mai le pa’ulia mai Faleula ia Mati
2013. Sa maua o lo’o upeupea I totonu o le sami ma ua mate, ma
toso mai ai loa I luga o le matafaga, e se tasi o sui mai le afioaga.
O lea mumua o lona igoa fa’asaeanisi o le Globicephala
macrorhynchus ma o se mumua po’a. Sa le’i mafai ona fai se
fa’ai’uga I se mafua’aga ua pa’ulia ai, po’o lea fo’i le mafuaaga ua
mate ai lea mumua. E leai fo’i se su’esu’ega fa’apitoa sa aumai
samples mo nisi suesuega fa’apitoa mo le lumanai.
le soifua o nei laumei ma sa lelei atoatoa ma leai ni
manu’aga sa maua ai.
E tasi se laumei mate na lipotia mai Matautu-Falealili. Sa
faia su’esu’ega fa’apitoa e sa’ilia pe e iai se sao o pepa i’ila
I le uma ai o le soifua o lea laumei aua e leai ni auga o ni
manu’a I lona tino se’I vagana ai se tama’I manua I lona
manava. Ae peita’i, e leai fo’i ni pepa i’ila na mauaina mai
I totonu o le manava o lea laumei.
2.1.6 Fonotaga mo laumei fa’asao I totonu o vai sima mo
mata’aga
Sa faia se fonotaga I le masina o Me, e toe amata
galueina ai se vaega fa’afoe e patino I le va’ava’aiga o
mata’upu e fa’asaga I laumei o lo’o tu’u I totonu o vai sima
mo mata’aga. O le auga o lea fonotaga o le avatu lea o
fa’amatalaga I le tulaga o le fa’atinoina o fautuaga sa
aumaia I se su’esu’ega sa faia I le tausaga 2008, e
fa’atatau I aiga ma pisinisi o lo’o fa’asaoina laumei I
totonu o vai fa’asima, mo tamaoagia . O lea fono sa maua
ai fo’i le avanoa e fa’alauiloa ai le Tulafono mo le Puipuipa
o Meaola o le Gataifale 2009 ma toe tapa ai le lagolago
mai o isi Matagaluega ma fa’alapotopotogo e pei o le
Ofisa o Faigafaiva, Ofisa o Turisi ma le Matagaluega o
Tina ma Tamaitai, Nu’u ma Ala Feso’ota’i.
2.1.7 Turtle Research and Monitoring Database System
(TREDS)
O le TREDS o se polokalame sa tu’uina mai e le SPREP e
fa’aogaina mo masini komipiuta. O lea polokalame e
aoga e fa’amaumauina ai uma ia fa’amatalaga e fa’atatau
I polokalame mo laumei e pei o le fa’ailogaina o laumei
ma latou nofoaga tu’ufua. Na faia ni a’oa’oga mo ofisa e
lua, a le vaega o le fa’asao o gataifale I le fa’aogaina o
lenei polokalame mo le fa’amauina ma fa’apea fo’i le
suesueina o ni fa’amatalaga e tusa ma laumei. O ia
fa’amatalaga e aoga e mataituina ai le aofaiga o laumei
ma latou gaioina mai I nofoaga tautu’ufua ai I nofoaga e
fafaga ai. Talu mai le 1985, e tusa ma le 270
fa’amaumauga o lo’o maua I totonu o le TREDS, mai I le
fa’ailogaina o laumei, ma nofoaga tautu’ufua.
2.2 POLOKALAME O LE FAASAOINA MA LE PULEA
LELEI O NOFOAGA FAAPITOA O LE GATAIFALE
2.1.5 Fa’ailogaina ma su’esu’ega fa’apitoa mo laumei
2.2.1 Galuega Su’esu’e ma le Fa’amamaina o Togatogo
E na’o le 2 laumei na fa’ailoagaina I pine e aumai I le SPREP mo le
tausaga fa’aletupe talu ai. E tasi le laumei sa pu’e mai I upega
mai Saleilua ma leisi sa lipotia mai I Vaigaga. Na toe fa’asosola
uma laumei ina ua uma ona fa’alogaina I Mulinu’u. Sa siaki uma
Sa fa’atautaia le fuaina ma le tusiaina o le ata fa’afanua o
le fa’asao mo togatogo i le gataifale a Le Asaga i lalo o le
Polokalame mo le vaaia ma le pulea lelei o Togatogo aua
55
le tali atu i suiga o le tau (MESCAL). O le aso 23 o Novema 2012
na faatino ai lea galuega ma o le autu o lea galuega o le
faailogaina lea o tuaoi o le fanua o loo ola ai le togo, faapea ma le
su’esu’eina o itu-aiga togo ma manu eseese e maua ai totonu
faatasi ai ma itu-aiga laau eseese e ola lalata i fanua o loo maua
ai toga togo.
Na fesoasoani foi nisi mai le afioaga o Tafitoala i le fa’atinoina o
se galuega fa’amama e ala lea i le aoina o le lapisi mai lea fa’asao
mo toga togo. O lea galuega o se tasi o fa’amoemoe autu o loo
galue aga’i i ai le poloketi a le MESCAL o le faaleleia ma le
faamamaina lea o le siosiomaga o loo iai faasao mo toga togo i
lea nofoaga.
Sa fa’atinoina fo’i se galuega su’esu’e (long-plot survey) i lea
faasao. O le faamoemoe o lea su’esu’ega o le fuaina lea o le laititi
po o le tele fo’i o le faitau aofa’i o la’au ma meaola eseese o loo
maua i totonu o lenei fa’asao.
fa’ateteleina le faitau aofa’i o Alamea. O nei
vaega/afioaga e aofia ai Palolo Deep, Lalomanu, Vailoa,
Ulutogia, Satitoa, Amaile, Samusu, Tafitoala, Saleilua,
Poutasi ma Vaovai. O lea galuega su’esu’e sa
fa’amautinoaina ai e mo’I lava ua fa’ateteleina fainumera
o le Alamea aemaise i afioaga o Vaovai, Tafitoala ma
Samusu.
2.2.5 Su’esu’ega ole aoga o toga togo
Ua mae’a fa’atinoina se galeuega su’esu’e mo le aoga o
toga togo i le itumalo o Safata. O lea su’esu’ega sa
fesiligia ai ni sui o aiga ma afioaga ta’itasi o le itumalo o
Safata. O lea su’esu’ega na fa’ailoaina ai le aoga o toga
togo mo nei aiga, afioaga fa’apea le itumalo faatasi ma
galuega o loo faatinoina aua le tausiaina ma le vaaia
leleina o toga togo. O lea galuega su’esu’e sa aofia ai foi
ma afioaga o Vaiusu, Vailoa ma Sogi ona o nisi nei o
afioaga o loo tutonu i fanua ma faasao o toga togo. O nei
galuega sa fa’atinoina i lalo o le poloketi a le MESCAL.
2.2.2 Su’esu’ega o amu i le fa’asao o le gataifale i Vaiala (Palolo
Deep Marine Reserve)
Sa tuuina atu se fesoasoani a le Matagaluega mo se tasi o
tamaitai o loo a’otauina i le Iunivesite o Otago i Niu Sila e ala lea i
le tu’uina atu o le fa’atagana mo le aoina mai o ‘amu ‘ese’ese
fa’apea ma le sua sami mai le fa’asao o le Palolo Deep aua le
faatinoina o ana su’esu’ega. E faapea se talitonuga, o lea
tamaitai sa patino ana su’esu’ega i le mata’ituina lea o a’afiaga
ese’ese o lo’o maua ai ‘amu mai suiga o le tau o le lalolagi. O amu
na aoina mai o le a fa’atinoina ai ni su’esu’ega fa’asaienisi a lea
tamaitai o Patila Amosa aua lona taumafai atu mo le faailoga
maualuga o le fa’a foma’i (PhD).
2.2.3 Su’esu’ega fa’asaienisi mo meaola e ono maua ai
vailaau/fuala’au fofo gasegase
Sa fa’atinoina se su’esu’ega fa’ata’ita’i i le gataifale o Manono tai
ona o se talosaga mai le Fa’alapotopotoga mo Su’esu’ega Fa’a
Saienisi (SROS) na tuuina atu i le Iunivesite o Vitolia i Niu Sila mo
se fesoasoani. O le auga autu o lea su’esu’ega na fa’atautaia o le
maitauina lea o meaola eseese o loo feola i totonu o le gataifale i
Manono tai pe ono maua ai ni meaola e aoga mo togafitiga o
gasegase eseese faapea ma le fa’aogaina aua le fausiana o
fuala’au ma vaila’au mo gasegase eseese. O loo fuafuaina e
fa’aauaua pea ia su’esue’ega i itu eseese o Upolu mo Savaii i nisi
aso o i lumana’i.
2.2.4 Galuega su’esu’e mo le Alamea (Crown of Thorn Starfish)
Talu ai le fa’atupulaia o Lipoti na tu’uina mai e le mamalu o le
atunuu e faapea o loo maitauina le fa’ateteleina o le Alamea i o
latou gataifale, e Sefulu ma le tasi ni vaega/afioaga i Upolu na
fa’atinoina ai ni galuega se’usu’e e fa’amautinoaina ai pe mo’i ua
2.2.6 Polokalame mo le Fa’aogaina o Punaoa Faalenatura
e Puipui mai ai i a’afiaga o suiga o le tau (Ecosystembased Adaptation Project)
Ua filifilia Tafatafa ma Manase e fai ma afioaga po o
nofoaga fa’ata’ita’i e fa’atinoina ai lea poloketi o le
fa’aogaina o punaoa fa’alenatura e puipui mai ai i a’afiaga
o suiga o le tau (Ecosystem-based Adaptation Project). O
lea poloketi o se vaega i lalo o le poloketi a le SPREP ua
fa’aigoaina o le vaaia lelei ma le mataituina lelei o aafiaga
o fanua ua tu-lata i le sami mai suiga o le tau. O le autu o
lea poloketi a le SPREP o le fa’aogaina lea o a’oa’oga e
maua mai ai aua nisi galuega mo le lumana’i,
fa’alauiloaina lea o nei a’oa’oga aua le mamalu lautele o le
atunu’u fa’atasi ai ma le a’oa’oina o metotia e sili ona lelei
e ono fa’aoga mo nisi nofoaga/afioga o le atunu’u,
aemaise lava i nofoaga e le fetaui ai le fausiaina o taligalu
ma’a poo taligalu sima ma e le lelei fo’i mo le ola lelei o
toga togo.
2.2.7 Toe iloiloina o tulafono o loo puipui i toga togo
Sa fa’atinoina se iloiloga o tulafono o loo patino i le
puipuiina o toga togo i lalo o le poloketi a le MESCAL. O
le fa’amoemoe o nei iloiloga o le 1) tuuina atu lea o se
aotelega o tulafono uma o loo patino i le puipuiina ma le
fa’asaoina o toga togo; (2) tu’uina atu lea o se aotelega o
aiaiga(policies) faa le tulafono eseese o loo patino i le
puipuiina ma le fa’asaoina o toga togo; (3) iloiloina ma
suesueina o nei tulafono; ma le (4) iloiloina ma le
suesueina o nei aiaiga faa le tulafono (policies)
56
Sa fausiaina mai i nei iloiloga ni fautuaga e faasino lea i le toe
fa’aleleia o nei tulafono ma aiaiga fa’aletulafono fa’atasi ai ma le
fautuaina o le fausiaina o ni tulafono fou ma ni aiaiga fou e
fesoasoani lea i le vaaia lelei o faasao o toga togo.
2.2.8 Mafutaga fa’a le a’oa’oga mo le puipuiina o ‘Amu ma A’au
E 2 aso na fa’atautaia ai se mafutaga fa’alea’oa’oga e fa’aogaina
ai komepiuta ma a’upega tafa’ilagi. O lea mafutaga sa
fa’ataunu’uina i le ofisa autu a le SPREP i Vailima i aso 26-27 Iuni
mo sui mai le vaega o Faigafaiva a le Matagaluega o Fa’atoaga
ma Faigafaiva fa’atasi ai ma sui o le Vaega o Fa’asao o le
Gataifale a le Matagaluega o Punaoa Faalenatura ma le
Si’osi’omaga. O le auga ma le autu o lea mafutaga o le a’oa’oina
lea o sui o Matagaluega ma Ofisa ma e o loo gafa ma galuega tau
puipuiina o le gataifale i metotia eseese e sili ona lelei e ono
fa’aogina i taimi e fuafuaina ai le fausiaina o faasa’o i o tatou
gataifale.
2.2.9 Galuega su’esu’e mo Vaovao Sami (Seagrass)
Sa fa’atinoina se su’esu’ega i le gataifale o Tafitoala ma Vaiala e
fa’ailogaina ai le ola o le vaosami (Seagrass). O lea galuega o
galuega e fou ma o se muai taimi lenei ua faatinoina lea ituaiga
su’esu’ega mo Samoa.
2.3.2 Ripoti Faa-le-tausaga ma ta’i lua tausaga
E tusa ai ma aiaiga I lalo ole Tusitusiga VIII, parakalafa
7(b) o le Feagaiga Faava-o-malo mo Fefaatauaiga I
Ituaiga o Meaola ua Faaitiitia ma Tau le Maua (CITES) , e
ao I a Samoa ona faia se ripoti faa-le-tausaga ma ta’i afa
tausaga, e faaoo ile Failautusi o le Feagaiga. Talu mai ona
sainia e Samoa le Feagaiga, e leai se ripoti ua taulimaina.
Sa faatalatalanoaina ia ripoti faa-le-tausaga ma ta’I afa
tausaga I se fonotaga ale Komiti ole Feagaig na faia I a
Setema 2012. O ia ripoti ua lipotia ai galuega faatino mai
I le tausaga 2005 sei pāia 2011, o loo auiliili ai
faamaumauga o galuega ausia o le Feagaiga, faapea ma
sosia/atigi figota o loo lisiina i Appendix I, II ma le III sa
faapea ona fefaataua’i atu i fafo o Samoa ma faaulufale
mai i le atunuu.
2.3.3 Polokalame faakamupiuta mo le CITES (database)
Ua mae’a fausia se polokalame faakamupiuta (database)
mo le teuina o faamaumauga o meaola o le Feagaiga o
loo fefaatauaiga I fafo atu o le atunuu ma faaulufale mai I
totonu o Samoa. E fesoasoani foi lenei polokalame I
faamatalaga mo ripoti e tuuina atu ile Failautusi o le
Feagaiga.
2.4 Faamaumauga ma Polokalame Faalauiloa
2.3 Feagaiga Faava-o-malo mo Fefaatauaiga i Ituaiga o Meaola
ua Faaitiitia ma Tau le Maua (CITES)
2.3.1 Fonotaga mo Faigapaaga faava-o-ofisa i le lotoifale
O le masina o Iulai 2012 ma Me 2013, sa faatinoina ai ni fonotaga
mo faigapaaga faava-o-ofisa e aofia ai le Matagaluega o le Va-ifafo ma Fefaatauaiga, Ofisa o le Loia Sili faapea le Matagaluega
o Puna’oa Faalenatura ma Siosiomaga. O le auga o lea fonotaga
ina ia faatuina se Komiti o le Feagaiga Faava-o-malo mo
Fefaatauaiga I Ituaiga o Meaola ua Faaitiitia ma Tau le Maua
(CITES), e aofia ai I totonu Matagaluega talafeagai, latou te
tauaveina tiute o loo maioio I lalo o le Feagaiga. Sa talanoaina le
faamaotiina o paaga e nafa ma le puleina tatau o galuega o Faasaienisi, o o latou tiute ma matafaioi. Sa avea foi lea feiloaiga ma
avanoa na faailoa ai le tulaga latamai ua iai le gasologa ole
mulimulitaia o fautuaga sa faat’oai ane I se aoaoga na faatino I a
Mati 2012. Sa faapea na ausia I le fonotaga se iloiloga o le
Maliliega Tusitusia (MoU) o loo maioio ai tiute fai ma matafaioi
tauave a le Komiti o le Feagaiga Faava-o-malo mo Fefaatauaiga I
Ituaiga o Meaola ua Faaitiitia ma Tau le Maua.
2.4.1 Folosaga Faalauiloa ma Asiasiga Faaleaoaoga
E silia ma le 400 fanau aoga mai I aoga laiti ma kolisi sa
fesoasoani atu iai le Vaega o le Faasao o le Gataifale e ala
I a latou poloketi faaleaoaoga. O mataupu sa ave iai le
faamamafa o suesuega a le fanau aoga e aofia ai le (1)
Faasaoina o Togatogo (2) aafiaga faa-le-tagata I le
Faasao Gataifale o Palolo Deep. O le tele o folasaga
faalauiloa ma galuega asiasi sa faatinoina lea mo vasega
12 ma le 13 e patino I mataupu tau I le Natura faa-lesiosiomaga (Geography) ma le Natura faasaienisi
(Biology).
Sa faapea foi ona faia se folasaga e faalauiloa ai galuega
faatino a le Vaega o le Faasao o le Gataifale, mo le fanau
aoga a le Inivesite Aoao o Samoa o loo a’oa’oina I
mataupu tau I le Siosiomaga ma Faasao. Sa faamanino I
le folasaga galuega faatino mo meaola o le gataifale,
faapea galuega mo le faasaoina ma le puleaina tatau o
punaoa o le siosiomaga, matafaioi a le ofisa I lalo o
Feagaiga faava-o-malo, nofoaga faasao o le gataifale o
afioaga, ma le lasi.
57
2.4.2 Faalauiloa le tāua o le faamamaina o le Nofoaga Faasao o
Togatoga, I Moataa
Sa tapenaina e le Komiti a Tina ma Tamaitai o Moataa se aso
faalauiloa mo le faatāuaina o le faamamaina o togatogo mo le
nofo silafia e le afioaga. Na valaauliaina le Vaega o le Faasao o le
Gataifale ina ia talanoaina ma faailoa le tulaga o loo iai togatogo
o Samoa, faapea ma galuega o loo faatino e le malo e fesoasoani
ai I le faasaoina o ia punaoa ina ia mautinoa le puipuia o
togatogo o loo totoe ai nei I le atunuu. E silia ma le 50 sui ole nuu
sa auai e aofia ai tupulaga talavou, matai faapea le fanau laiti. Sa
faia se galuega o le faamamaina o lapisi ma otaota I le togatogo
o le afioaga e faamanatuina ai lea aso taua.
2.4.3 Pepa o Faamatalaga
Ua mae’a tuufaatasia ma tusia ia ni pepa o faamatalaga I tulaga
o:
•
Vaovao sami o Samoa
•
Amu ma Aau o Samoa
•
Feagaiga Faava-o-malo mo Fefaatauaiga I Ituaiga o
Meaola ua Faaitiitia ma Tau le Maua (brochure ma
poster)
totonu o le
Vaisigano mai le
fale tali malo o le
Aggie Grey
Samantha
Kwan
Fagaloa – Lipotia
mai se manogi le
lelei mai le fale
gaosi eletise a le
EPC
fa’amautinoaina pe
moni ia lipoti ma sa
tu’uina atu fo’i e le
Matagaluega ni
fautuaga
Sa fa’atinoina se
su’esu’ega ma
fa’atalatalanoaga ma
sa tu’uina atu ni
fautuaga tusitusia i le
PUMA
2.5.2 Aufaigaluega Fou
O Samantha Kwan o se tama’itai sa a’otauina ma fa’au’u i
le Iunivesite Aoao o Samoa ma o le masina o Iulai 2012 sa
filifilia ai Samantha Kwan e avea ma Ofisa o Faasao o
Punaona o le Gataifale (Marine Ecosystem Conservation
Officer)
O Jeffrey Faitua o se ali’I sa a’otauina i le Iunivesite Aoao
o Samoa ma o le masina o Fepuari sa filifilia ai Jeffrey
Faitua e avea ma ofisa o Faasao o Meaola o le Gataifale
(Marine Species Conservation Officer).
2.5 O nisi Galuega fa’atino
2.5.3 Ta’avale teuteu mo le vaiaso o le Siosiomaga
2.5.1 Tali atu i faitioga e fa’asaga i galuega fausia e ala lea i
asiasiga
I le fa’amanatuina o le vaiaso o le si’osi’omaga e tasi aso
sa atofaina aua le faalauiloa o le taua o meaola ma
punaoa o le gataifale. Sa tofu le vaega a le Matagaluega
ma le ta’avale teuteu ma sa tofu fo’i le vaega ma se
meaola po o se punaoa a le gataifale ua maitauina le tele
o se a’afiaga faapea ma se aoga i le siosiomaga. O se
taimi muamua lenei ua fa’aoga ai ta’avale teuteu e
fa’alauiloa ai meaola ma punaoa eseese o le gataifale ma
sa maitauina le i’u manuia o lenei metotia fa’alauiloa. O
meaola ma punaoa eseese sa tofiaina i ta’avale ta’itasi sa
aofia ai Malie, Tafola, Laumei, Manua, Toga togo, Faisua,
‘Amu ma le Tuna.
E tolu ni asiasiga na auai atu ai lenei Vaega faatasi ma le Ofisa o
Fuafuaga ma Pulega o Nofoaga i Taulaga (PUMA) e tali atu ai i
faitioga na tu’uina mai e nisi ole mamalu o le atunu’u e fa’asaga
lea i ni pisinisi ma galuega ua maitauina le le fuafuaina lelei o a
latou gaioiga ma filifiliga fai. O loo auili’iliina atu nei asiasiga i
lalo;
Sui o le Vaega
o Fa’asao ole
Gataifale
Samantha
Kwan
Samantha
Kwan
Samantha
Kwan
Nofoaga/Faitioga
tu’uina mai
Autu o le asiasiga
Sinalei Resort – Ua
maitauina le
fa’aleagaina o ‘amu
mai le ‘eliina o le
oneone
O le fa’amoemoe o lea
asiasiga o le
fa’amautinoaina lea pe
moni o loo a’afia ‘amu
ma le a’au mai le ‘eliina
o le oneone
O le fa’amoemoe o le
asiasiga ina ia
fa’amautinoaina pe
moni ia lipoti ma sa
tu’uina atu fo’i e le
Matagaluega ni
fautuaga
O le fa’amoemoe o le
asiasiga ina ia
Vaitoloa – O loo
lafoina otaota malo
fa’atasi ai ma vai
lafoa’i i Vaitoloa
Vaisigano – O loo
laofina ni vai lafoa’i i
2.5.4 Vasega mo le Aufaigaluega Fou
Ua mae’a ona fa’atinoina se vasega mo aufaigaluega fou
a le Matagaluega. O le autu o lea vasega ina ia a’oa’oina
lea aufaigaluega fou i tulafono eseese, fa’amanuiga
fa’atasi ma ni aiaiga e limata’ita’iina ai le fa’atinoina o
galuega i lalo o le Malo.
2.5.5 Fa’atalatalanoaga Fa’alauiloa
Faatalatalanoaga ma Nuu ma Afioaga:
Sa Fa’atinoina se fa’atalatalanoaga mo Nuu ma Afioaga i
le motu tele o Savaii e le Vaega o Fa’asao o Eleele Matutu
58
(Terrestrial Section) e fa’alauiloa ai le latou galuega sa fuafuaina
mo le tapeina o le manulele fa’alafua o le Myna. Sa maua ai ma le
avanoa a le Vaega o Fa’asao o le Gataifale e fa’alauiloa ai le
tulafono fa’atonutonu mo le puipuiina o meaola o le gataifale.
Fa’atalatalanoa mo le Matagaluega:
Sa fa’atinoina se fa’atalatalanoaga mo Vaega eseese i totonu o le
Matagaluega aua le su’esu’eina lea o le auala e tatau ona uia i le
iloiloina ma le fa’afouina o le lipoti a le NBSAP fa’atasi ai ma le
lipoti tu’ufa’atasi lona lima a le Matagaluega (5th national
report). O lea fa’atalatalanoaga sa filifilia ai fo’i ni sui o le
Matagaluega e ta’ita’iina vaega eseese o loo gafa ma le iloiloina
ma le fa’afouina o le lipoti a le NBSAP
2.5.6 Fa’amalosiaina o le Tulafono ma le Mata’ituina o
Soligatulafono
Sa tu’uina mai i le Matagaluega ni lipoti o loo faatinoina ni
soligatulafono e ala i le fasi mateina o laumei meamata i le motu
o Manono. Ae peitai o lea lipoti e tu’uina mai ua atoa ma se tasi
se masina talu ona fa’atino lea solitulafono ma ua le mafai ai ona
maua e sa faia lea gaioiga fa’asolitulafono. Sa fautuaina e le
Matagaluega le mamalu lautele o le lautele ina ia vave lipoti mai
ni solitulafono pea latou iloaina.
59
Soavaega 5.3: Vaega o Fanua Fasao
3.1.
Va’aiga ma le Fa’amamaina o Fanua Fa’asao
•
•
Moaina o le vao, veleina o laau, fa’amamaina o lapisi,
teuteuina o laau, toe fa’aleleia o atinae I totonu o fa’asao,
ma le toe fa’aolaolaina o la’au ua tau mou atu o galuega fai
fai pea ia a le aufaigaluega patino o le Ofisa o Eleele Puipuia
ma Fanua Fa’asao.
•
Ua I ai meafaigaluega mo’omia mo galuega I fanua fa’asao
peitai e fesuisuiai le aofaiga moomia mai lea taimi I lea taimi
i le tele ma le laititi o le galuega o loo fa’atino e fa’apena foi I
suiga o le tau, aofai o tagata saofaga mo le galuega I lea aso
aemaise ai ni fa’aletonu e tulai mai I meafaigaluega.
•
Fa’atupulaia pea fa’afitauli o loo a’afia ai fanua fa’asao. O le
tele o nei fa’afitauli e aofia ai le fa’aleagaina o la’au,
fa’ailoilo, maumaga fa’asolitulafono ma le fa’alapisi ma sa
tuuina atu foi I le ofisa o leoleo nisi o nei mataupu mo le
suesueina.
•
Foia le mataupu e tusa ma le talosaga a le kamupani o le
Hyundai Ltd e ave’ese la’au o le fa’asao I Vaitele-Sasae. E
fa’ataunuu pea tiute o le ofisa o eleele puipuia ma fanua
fa’asao e atinae ai le fa’asao ma ia logosaia foi le talosaga a
le kamupani I se faiga e aua ai nei punitia le latou faailoilo.
•
Tele galuega fa’aleleia sa fa’atino mo le fa’asao I Fuluasou,
Ao’olemalo ma Vailima I le maea ai o le afa o Eveni.
•
Anoanoai galuega mo le toe tatalaina o le auala savali I luga
o le mauga o e Vaea pei ona punitia ai le tele o vaega I la’au
pauu mai le afa
motu e tusa ma le 10 eka ua lisiina atu I se kamupani
mai Papua Niu Kini mo le fa’atuina ai o se
faletalimalo
Tuuina atu se talosaga I le Ofisa Sili ma le Pulega aua
le moomia ai oni masini moavao fou mo le tausiga o
fanua fa’asao e 13 I le taulaga.
3.2.
Tusi Taiala mo Fa’asao
• Toe Iloilo tusi taiala tuai mo le fanua fa’asao I
Taumeasina ma Fuluasou. Ua tapena foi le tusi taiala
mo le fa’asao I Vaitele-fou I lona lomiga muamua. Ua
sainia e le Ofisa Sili o le Pulega le tusi taiala mo le
fa’asao o le Ao’olemalo. O nisi o tusi taiala mo isi
fa’asao ua tufatufaina atu I sui o le matagaluega mo
ni fautuaga ao lei fa’amaonia. E fa’apena se
fa’amoemoe mo le isi 12 o fa’asao lea e manatu e
fa’amaea I le tausaga fa’aletupe o lumanai poo le
faaiuga o le 2013. O le fa’atuai ona tuufa’atasia o nei
tusi taiala e mafua mai I le fesuiaiga I alii ma tamaitai
ofisa, aoina mai o fa’amatalaga moomia ma le I ai o
seleni e fa’atupe ai le tuufa’atasiga o nei taiala.
•
3.3. Faaleleia Atinae Laiti mo le togalaau faasao I
Vailima ma le Ofisa o Faamatalaga.
•
O se tasi lea o galuega ua fa’atulaga mo le le masina
o Iulai ia Tesema e fesoasoani mai ai le malo o Iapani
e tauala mai le JICS – Japan International
Corporation Systems O nei atinae laiti toe fa’aleleia e
aofia ai le fa’aleleia o le fale malolo I le paka ta’avale I
le togala’au fa’asao I Vailima, fa’aleleia o auala savali
I le mauga o Vaea, fa’ailoilo, tiles mo le ofisa o
fa’amatalaga ma le fa’aleleia o vaega I le tuugamau o
Ropati Lui Sitivenisone.
3.4. Poloketi mo Laau Fa’alafua ile Mauga o Vaea
•
Fa’atino pea le mataituina o galuega a le aufaigaluega I
fa’asao i tua
•
Fa’aauau fonotaga tai lua vaiaso a le ofisa o eleele puipuia
ma fanua fa’asao
•
Saunia lipoti tai lua vaiaso o galuega fa’atino ma taunuuga o
asiasiga.
•
•
•
I le fa’aauauina o lenei poloketi, e tele ni faataitaiga
sa faia mo ni auala talafeagai e fa’aititia ai laau
fa’alafua I le mauga o Vaea, e aofia ai ma tomai esese
na tuufaatasia ai nei taumafaiga ei latou e iai le poto
fa’apitoa e le gata I Samoa nei ae fa’apea foi I
fa’alapotopotoga mai fafo.
•
Fausia le taiala o galuega a le komiti faapitoa mo le
poloketi o laau fa’alafua I le mauga o Vaea.
•
Mataituina la’asaga o le fa’ataitaiga sa faia e iloa ai le
aofaiga talafeagai o vailaau e tineia ai laau faalafua.
Fa’atuina se fa’ailoilo fou mo le fa’asao I Taumeasina
Amata lisiina atu se vaega o le fanua fa’asao I Taumeasina I
nisi o aiga o Moataa ma le malae lakapi a Vaiala. Peitai o le
60
•
Amata faatino galuega toe fa’aleleia I le mauga o Vaea e ala
I le totoina o laau Samoa I vaega laolao o le fanua ma le
tapeina o tamaligi fa’alafua e fa’aaoga I ai le vailaau o le
Glyphosate ma le tuutogi.
•
E taua tele le mataituina o le olafa’anatura I nei
nofoaga e fa’alagolago iai le fausia o taiala eseese
aua le puipuia ma le faasaoina mo le lumanai.
3.10.
Poloketi mo le Puipuiga o Meaola Fa’alafua
•
Tuutogi tusa o le 1500 tamaligi I luga o le mauga o Vaea
•
•
Fesoasoani mai le PII I le tuufaatasiga ma le fa’atonutonuina
o fa’amatalaga sa aoina mai le fa’ataitaiga mo le tineia o
laau fa’alafua e taiala ai glauega faapenei I le lumanai.
Faatuai ona amatalia taualumaga o lenei polokalame
ona o fetuunaiga faatatau I le totogi ma le
faafaigaluegaina o se ofisa taiulu.
•
Maea ona tapena le taiala o galuega a le ofisa ulu ma
ua tuuina atu I le PSC.
Fesoasoani mai le PII I meafaigaluega e fa’aaogaina I le
poloketi mo laau fa’alafua I le mauga o Vaea.
•
Fa’atamaia e le afa o Eveni le fa’ataitaiga sa faia e Iloilo ai le
agavaa o le vailaau sa fa'aaoga mo le faaititia o le laau o le
Pulumamoe ma le Puluvao.
Maea foi ona tapena ma tuuina atu I le Matagaluega
o Tupe faamatalaga uma aua le faia o se teugatupe
faapitoa mo lea lava poloketi
•
Tuuina atu I le SPREP le peleni o galuega ma le ata
atoa o lefaatupeina
•
•
3.5. Fa’atamaia o Le Ofe Fa’alafua (Rattan)
3.11.
•
3.6.
•
3.7.
•
O le galuega fa’aauau mo le fa’atamiaina o le ofe fa’alafua
na faatautaia lea I le aso muamua o Mati 2013 I Papaseea I le
nofoaga na totoina ai I le vaitau o le 1990 ma na faapena ona
seiina ai le 1442 o ofe. Ua siitia laititi I luga le fuainumera talu
ai ua maua le avanoa o fatu laau e totogo ae ai I vaega laolao
ona o a’afiaga mai le afa o Eveni ia Tesema 2012. Ua
fa’atulaga nei I le tai 8 masina ma asia Papaseea mo le
faatamaia o le ofe.
•
Maea ona fausia se talosaga mo fesoasoani aua le
faatupeina o lomiga o pepa o faamatalaga mo le
malamalamaaga lautele peitai e lei faailoaina mai
lava nisi e ofo mai le latou fesoasoani I le taimi nei.
•
O le tusi faasinoala mo laau ma le tusi mo galuega a
tamaiti aoga e asia le faasao I Vailima ua faamoemoe
le faatupeina o le lomiga I lalo o le poloketi ma le
malo o Iapani.
•
Faaauau pea le lomia o faafanua ma faamatalaga o le
auala savali I luga o le mauga o Vaea mo tagata
lautele.
Galuega toe Faaleleia mo le Faasao I Vaitele-fou
O galuega mo le toe faaleleia o le fanua faasao I Vaitele-fou
sa fa’atupeina mai e le UNCCD Venezuela ma le malo o Niu
Sila tauala mai le UNDP ae sa fa’atinoina nei taumafaiga e le
matagaluega o Punaoa Faanatura ma le Siosiomaga e le
vaega o le Pulega o Eleele ma le vaega o Siosiomaga ma
Faasao. I lalo o lenei polokalame na faatupeina ai le tanuia o
vaega e taofia ai le palapala solo, fausia o se malae ta’alo
laititi ma le toe fa’aleleia o auala savali I totonu o le nofoaga
mo le fa’aaogaina ei latou o nonofo taulalata ane I lea
nofoaga ma le atunuu lautele.
3.12.
Poloketi o le Maomao ma le Manumea
•
Faamaea le suesuega faapitoa sa faia mo le maomao
I le fale o le fee I Magiagi.
•
Faamatalaga aloaia na maua I lea suesuega e na o le
tasi lava le fuamoa e mafai on tuu e le mao I le
tausaga
•
O isumu ma le faaleagaina o vaomatua ua faamauina
I lea suesuega o faafitauli ogaoga ia mo le maomao.
•
O le aso 19 Setema 2012 na faatino ai se faalauiloa
mo le Mao i le Iunivesite I le Papaigalagala patino I le
Mataituina o laau ma manulele I Faasao
Fa’atino le suesuega I laau ma manulele mo le faasao I
Fuluasou, Taumeasina ma Vaitele. E manatu lenei vaega o
nei faasao ua talafeagai ma agavaa ona faatino ai nei
suesuega e fua I luga o le tele o le fanua o aofia ai. O le a
fa’aauau pea lea tulaga mo le faasao I Vailima ma le
Ao’olemalo.
Polokalame Fa’alauiloa ma Aoaoga
61
vaega o Suesuega faasaienisi e aofia ai tamaiti ma faiaoga.
fanua faasao ma le iloiloga o faamatalaga ua I ai I
faamaumauga.
•
O le aso 27 Novema 2012 na faia ai foi se faalauiloa mo le
aoga laity a le afioaga o Magiagi.
•
•
O le aso 6 Tesema 2012 na faia ai se feiloaiga ma sui o le
komiti a le afioaga o Magiagi e soalaupule ai mataupu mo le
lumanai aua le faasaoina o le Maomao
3.15.
Sailiiliga ma le Mataituina o Tagata Asiasi I le
Fanua Faasao I Vailima
•
•
•
Mai le aso 13– 16 o November 2012, na faia mai ai I Apia I le
Matagaluega o Punaoa Faanatura ma le Siosiomaga se
fonotaga ai latou e I ai le poto faapitoa I Manulele e
talanoaina ai mataupu e aofia ai; suesuega maioio mo le
manumea, auala e maua ai seleni e faatino ai polokalame
faasao mo le manumea atoa ai ma le suia o le laasaga ua I ai
le manumea I le lisi a le IUCN mai le lamatia I le matua
lamatia (endangered to Critically Endangered)
Asia foi e lenei fonotaga le faasao I Vailima mo le fausia ai
ose nofoaga e faafailele ai le manumea mo le faateleina.
•
•
•
O nei faamatalaga faatekinolosi o laau o loo ua
amata mea I le fanua faasao I Vailima.
Fa’aauau pea le mataituina o tagata tafafao mai I le
fanua fa’asao I Vailima.
Fa’atino se sailiiliga faatatau I ituaiga o turisi,
mafuaaga ma taimi a asiasia ai le fanua faasao.
Mataitu fa’amatalaga tuuina mai e turisi e ala I se api
fa’apitoa e saini ai pe asia le fanua faasao.
Fa’atautaia asiasiga a aoga I totonu o le togalaau
faasao I Vailima
•
3.13.
Ituaiga Tagata Asiasi Mai
O lenei kalafi o loo faailoa ai o le toatele oi latou o loo
asiasi mai I le fanua faasao I Vailima e mafuli I le itupa Alii.
Aofaiga o Tagata ma taimi o le aso e asiasi mai ai
•
E aofia I lenei fa’atasiga sui mai le Mata’aga I Hawaii,
Fa’alapotopotoga Fa’avaomalo o Manulele I Fiti, Fa’asao
Fa’avaomalo I Samoa ma Fiti, sui o le matagaluega o le
Siosiomaga a Niusila ma le asosi konesale a Butler mai Niu
Sila
3.13.
Poloketi mo ‘Ele`ele Vailaloa
•
O Su’emalo Tumutalie Foliga na auai atu I le fonotaga lona
11 o sui o le feagaia mo Eleele vailaloa na usia I Bucharest I
Romania mai le aso 8 – 13 Iulai 2012
•
Maea ona tapena ma tuuina aloaia I le feagaiga le pepa o
fa’amatalaga auiliili I le nofoaga ua pasia e Samoa ma ua
agavaa I lalo o lenei feagaiga.
•
Maea ona fa’alauiloa fa’alauaitele le avea o le Eleele Puipuia
I Lanotoo ma nofoaga i Samoa e agavaa I lalo o lenei
feagaiga faavaomalo.
3.14.
•
O loo fa’ailoa atu I lenei kalafi taimi o le aso ma numera oi
latou e asiasi mai I le fanua fa’asao. E foliga mai o le itula
o le 2-3 I le afiafi e maualuga le aofai oi latou e oo mai ai I
le fanua fa’asao.
Fa’amaumauga ma Fa’amatalaga o Laau
O f’aamaumauga ma fa’amatalaga o laau o loo aoina ma
tuufa'atasia I masina taitasi ise polokalama faapitoa o
faamatalaga faatekinosi I lalo o le vaega o Eleele Puipuia ma
Fanua Faasao. O nei faamatalaga e aofia ai ituaiga eseese o
laau aoina mai mo le falelaau, laau tuuina atu mo galuega I
62
3.15.5
Aso
24/07/
12
01/08/
12
Igoa
Police Dept
(S.R.U) Team
APTC
students
3
21/09/
12
4
22/11/
12
Robert Louis
Stevenson
Primary
School
Lotopa
Peace Chapel
School
Vaimea
1
2
O loo faailoa atu I le kalafi lenei mafua’aga ‘es`ese e o’o mai ai
tagata I le fa’asao. E foliga mai e mafuli le fuainumera o tagata I
le fia iloa o laau ma manulele o le fa’asao fa’atasi ai ma le
fa’amalosi tino. O se tasi vaega tele o le fia suesue I le
olafa’anatura aemaise lava I aoga.
Asiasiga I Vaega
Masina
Ianuari
Fepuari
Mati
Aperila
Me
Iuni
Aofaiga
1
2
3
4
5
6
Masina
Iulai
Aukuso
Setema
Oketopa
Novema
Tesema
Aofaiga
Aofai
501
701
1090
1320
1225
1214
6051
Aofai
1301
1448
1472
1490
1501
1333
8545
Isi Atunuu
Samoa
1
2
3
4
5
6
Masina
Iulai
Aukuso
Setema
Oketopa
Novema
Tesema
Aofaiga
Aso
26 Fepuari 2013
st
1 Mati 2013
08 Mati 2013
Masina
Ianuari
Fepuari
Mati
Aperila
Me
Iuni
Aofaiga
Numera
54
102
201
347
333
341
1373
Fia maimoa I le
tuugamau ma
fia malamalama
I le natura o le
faasao
Fia
malamalama I
le taua o le
faasao o
Vaomatua
Fia
malamalama I
le taua o le
fa’asao o le ola
fa’anatura
6
146 tamaiti
12 faiaoga
20 ofisa
=178
24 tamaiti
2 faiaoga
1 matua
= 27
240
Aofai
293
393
301
403
433
481
2304
Aofai o asiasiga toatele mai fafo ma Samoa nei mai ia
Ianuari ia Iuni 2013
Samoa Isi Atunuu
4 Mati 2013
1
2
3
4
5
6
Aofai
29
Aofaiga
Asiasiga I vaega mai fafo ma Samoa nei mai ia Iulai ia Tesema
2012
1
2
3
4
5
6
Mafuaaga
Fa’amalositino
Igoa
NUS Students
Or Science
Students
Samoa Adventist
College Staff
SIT SAMOA
USP Students
Senese
3.15.7
Asiasiga I Vaega
3.17.
Isi Matafaioi
Mafuaaga
Suesuega I laau
eseese e maua I le
faasao
Polokalame
faamalositino
Faamalositino
Faamalositino
63
Auaunaga Ofofuaina Mai
O Faamavae atu le ofisa o Eleele Puipuia ma Fanua Faasao I le
alii o Takuro Nakamuro ina ua maea le lua tausaga sa galue ai o
se alii volenitia mai Iapani. O lenei alii sa fesoasoani tele I le
faaleleia o galuega faalauiloa o mataupu faatatau I le
olafaanatura e pei ona glue ai I le ofisa o faamatalaga I Vailima. E
lagona le agaga faafetai I lenei uso mo lana fesoasoani e aunoa
ma se totogi. Sa faamavae atu ia Taku I le aso 28 o Setema 2012.
O le aso 7 Novema 2012 na oo mai ai se alii Ausetalia e ofo fua
mai lona taimi e faigaluega ai I le vaega o Paka ma Fanua faasao
ona o lona naunautaiga ia fa’amasani I galuega o loo faia e lenei
vaega aua le puipuiga o le siosiomaga o Samoa. E le gata I lea ao
le o gatasi ai o galuega faatino a le vaega lenei ma le
fa’amoemoe o ana taumafaiga o loo aoga ai I Ausetalia mo sona
fa’ailoga maualuga. O le aso 5 Tesema 2012 na tuua ai e le alii o
Marty le vaega lenei mo Ausetalia I ana taumafaiga.
Afa o Eveni: 13 Tesema, 2012
•
•
•
Tele se taimi fa’aaluina o le aufaigaluega I le kiliaina o pulu
ma lapisi I le taulaga ona o le maemaea o le afa o Eveni.
Sa fesoasoani atu foi nisi o le vaega lenei I le DMO I taimi o le
afa aemaise le tufaina atu o meaalofa I ai latou na
aafia.Talie,
Sa auai atu foi sui o le vaega lenei I le suesuega faapitoa o
mea na faaleagaina I le afa I Upolu ma auai foi I le tapenaina
o le lipoti I le komiti faufautua a le malo.
Soavaega 5.4 Vailaau ma Otaota
3 . Vaega o Vailaau Matautia
1.0
GALUEGA AUTU
1.1
Faata’atiaga o poloketi mo le pulea o suauu
lafoai ma ua le toe faaogaina ile Pasefika aemaise o auala
e faaitiitia ai ma ia toe mafai ona faaaogaina i nisi o
galuega masani.
1.2
Poloketi faataatia mo atunuu ole Pasefika e iai
Samoa, Cook Islands faapea Kiribati, e ala i otaota e
faaogaina ai le eletise (Electronic Waste), sa faamaonia
ma pasia e le UNEP.
1.3
Tauofoga mo le fausiaina o le ofisa ile nofoaga
mo otaota ma vai lafoai i Vaiaata
1.4
Galuega faatinoina mo le siitia ma le
faatumauina o le lelei oa tatou nofoaga o loo ave iai
otaota lafoai mai fale-le-taua ma fale o loo gaosi ai ava
taumafa, i Vaiaata ma Tafaigata.
1.5
O le aveeseina atu o vailaau oona ma otaota o
loo iai vailaau oona pei o maa taavale ua le toe faaogaina
ma isi, i fafo atu o Samoa e pei o Niusila e lafoai ai pe toe
faaogaina foi i nisi auala faanei onapo mai le Pacific
Fanua Faasao na Faaleagaina I le Afa o Eveni
I le tele o fanua faasao na asia ina ua maea le afa, sa
faamauina ma fua faatatau mai le ititi le faaleagaina ile matuai
faaleagaina. O le fanua faasao I Vailima aemaise I le mauga o
Vaea sa faamauina mai le 20 o fa’asao na asia o loo iai I se tulaga
tele le faaleagaina e le gata I laau ae faapea foi I atinae o auala
savali mo turisi. E o’o foi I le vaega na faia ai le fa’ataitaiga mo le
tineia o laau faalafua ua faaleagaina uma ma ua tele foi sona
afaina i faamaumauga o loo tulimataia ai le aofaiga talafeagai o
le vailaau e faaaoga mo le faatamaia o laau faalafua taitasi. O loo
fautuaina le toe fa’aleleia o le fanua fa’asao lenei I Vailima mai
mea ua faaleagaina aemaise le olafaanatura o loo faatamaoaiga
ina ai.
Recycle Company ma le Westend Company.
1.6
Polokalame ma aoaoga faalauiloa aua le nofo
malamalama ai ole mamalu ole atunuu aemaise le fanau
aoga i auala ma metotia e ono puipuia ma aveesea pe
faaitiitia ai otaota lafoai o loo iai vailaau oona e aafia ai le
soifua.
1.7
Faapipiiina po le eliina o boreholes i Vaiaata
Sludge Facility
2.0
MATAFAIOI UA MAEA FAATAATIA MA
FAATINOINA
2.1
Faata’atiaga o poloketi faa-le-itulagi i suauu
lafoai ma ua le toe faaogaina ile Pasefika aemaise auala e
faaitiitia ai ma ia toe mafai ona faaaogaina i nisi o galuega
masani.
O lenei poloketi sa amata faataoto i le so’oso’o tauau o
vaega eseese e aafia ai vaega tumaoti ma nisi
matagaluega ole malo. O le Agence Francaise de
Development (AFD) ma le United Nations Environment
Programme (UNEP) o loo galulue faatasi aua le ofoina
mai o seleni faapea polokalame ma auala faataatitia e
64
lagolago ai tulaga e faaitiitia ai otaota ua le toe faaogaina i le
Pasefika. O le sini lava ma le faamoemoe o lenei poloketi ina ia
mafai ona fausia ni auala talafeagai aua le faaitiitia ai suauu
lafoai I totonu o Samoa. I le ma lea, ia mautinoa o aafiaga aliae
mai i nei suauu lafoai e tatau ona puipuia lelei aua se siosiomaga
mama ma lelei.
2.4
Galuega faamama ma le vaaia lelei ole nofoaga
mo vai lafoai I Tafaigata ma Vaiaata
2.2
Poloketi faataatia mo atunuu ole Pasefika e iai Samoa,
Cook Islands faapea Kiribati, e ala i otaota malo e faaogaina ai le
eletise, sa faamaonia ma pasia e le UNEP.
2.5
O le aveeseina atu o vailaau poo maa taavale o
faaaogaina ai vailaau oona mai o tatou kamupani o loo
faamaopopoina lea vaega mo Niusila mo le toe fausiaina
ai nisi o meatotino
O le Vaega o le SPREP ma le Vaega ole Siosiomaga ma Faasao i
lalo ole Matagaluega o Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga sa
sainia le maliega poo le (MOU) ia Fepuari 2013 i lalo ole poloketi
faa-le itulagi i lapisi poo otaota e faaogaina ai le eletise
(Electronic Waste). O le naunautaiga lava o lenei maliega ina ia
mafai ona fausia se national capacity mo Samoa, Cook Islands
ma Kiribati mo le auina mai o masini e alu ile eletise.
O nofoaga uma nei e lua o loo faamama ma vaaia lelei e
konokarate, e faalua ile masina ona faamama I totonu ole
lua tausaga faa-konokarate.
O le aveeseina atu o nei vailaau ma maa oona mai o tatou
kamupani e pei ona taua I luga o loo mulimuli tai I le
maliega e mafai ai ona aveese atu o nei vailaau e auala
atu ele Matagaluega ole Punaoa Faale-Natura ma le
Siosiomaga ma le Pulega ole siosiomaga I Niusila, e fai le
maliega ma faamaoniga o le aveeseina atu o nei maa ma
vailaau e lafoai.
O vaega taua nei o le Poloketi (regional project) o loo taua I lalo:
2.6
(1)
Fausiaina ai ni auala e faamaumau ai (reporting
mechanism) aemaise le siakiina ma le teu maluina o otaota poo
mea-faitino e alu ile eletise mo atunuu I totonu ole Pasefika – ma
o loo toetiti lava maea lea vaega.
(2)
Faataatiaina o ni auala poo metotia mo atumotu o le
Pasefika e mafai ona ave agai iai otaota e alu ile eletise I se
tulaga e mafai ona toe fausiaina ai nisi o meatotino. Ua maea lea
vaega.
(3)
Fausiaina o ni tulafono e faalauiloaina ai ma toe
fausiaina ai otaota e alu ile eletise faapea suauu lafoai I totonu
ole Pasefika – o loo faaauau pea lea vaega.
O loo i ai nei I le tulaga o le aoaoina mai o faamatalaga I
vaega/sitepu taitasi i le faatamiloga o lapisi ua le toe faaoga e alu
ile eletise- faaogaina, auina mai totonu ole atunuu, auina atu I
fafo, o le faasoasoaina atu I tua ma le lafoaina, faaopopo I ai le
(model legislation) mo Samoa.
2.3 Tauofoga mo le Fausiaina o le Ofisa I le nofoaga o loo ave iai
vai ma otaota lafoai mai le atunuu I Vaiaata.
O galuega mo le fausiaina o le ofisa mo le mataituina o galuega
ma le vaaia lelei ole nofoaga mo vai lafoai ma ua maea ona faia
tauofoga I ona tulaga uma.
Sa amata galuega o le ofisa in faaiuga o Me 2012 ma faamoemoe
e faamaeaina ia Setema faatasi ai ma galuega faaopopo ole
tanuina o le auala ma le pa e siomia ai.
O galuega ma aoaoga faalauiloa aua ni auala e
puipuia ai tagata lautele mai lapisi ma vailaau oona e ona
aafia ai o latou soifua maloloina.
O galuega ma polokalame faalauiloa e faatatau I otaota
oona e aafia ai vai lafoai ma otaota malo e maua mai ai
ma o latou aafiaga, e taitolu masina ma faia, taitaia ele
vaega a le Matagaluega o Punaoa ma le Siosiomaga e ala
atu ile vaega o vailaau ma otaota oona faatasi ai ma le
vaega o lapisi malo. E le gata la I ia taumafaiga, tele lava
se galuega e moomia ina ia mautinoa le lafoai lelei ma teu
malu lelei o nei otaota aua se siosiomaga matagofie ma le
mama.
2.7
O le faapipiiina poo le eliina o lua (pu) agai le
eleele I Vaiaata,le nofoaga o loo lafoai ai vai lafoai mai
fale-le-taua.
O le Matagaluega o Punaoa Faalenatura ma le
Siosiomaga e ala le vaega ole Punaoa faa-le-suavai, ua
maea ona latou faapipiiina ni lua(pu) i Vaiaata aua le
pamuina mai o vai mo suesuega. O galuega ile pamuina
mai o nei suavai ma e tai lua masina ma faia ia galuega
ma tuuina atu ile Vaega mo Suesuega Faasaienisi (SROS)
I Samoa mo suesuega faasaienisi.
3.1 Tagata Faigaluega
Taimi nei mo galuega o loo agai iai lenei vaega, o le
aumaia lea poo le faa-faigaluegaina lea o se ofisa sinia ma
ni tagata togi aso se toatolu e fesoasoani ile mamafa ma
le avega o lenei vaega. Ua maea ona faalauiloa le ofisa
sinia ma e faamoemoe o le a a’e mai ia Aukuso 2013.
65
fuafuaga ma taiala
e faaitiitia ai
Faaitiitiaina o
faafitauli tau vailaau
ma otaota oona
Feofoofoai poo le
vaevaeina o tiute
ma matafaioi ma
pamupani tumaoti
faapea
matagaluega ole
malo e ala ile
faaitiitia o vailaau
oona
Le faatulafonoina o
felauaina o vailaau
ma otaota oona I le va
o atunuu
Auala e
faamaumauina ai
vailaau ma otaota
oona I le aumaia
ma le aveeseina
atu I fafo atu o
Samoa
Siitia le tulaga I
fesoasoani tau
faatinoga ma
metotia
faaneionapo
Tulafono faapitoa
aua vailaau ma
otaota oona
Faalauaiteleina o le
malamalama ma
fesoasoani
4.1 Faafitauli ma Luitau
4.1 Faafitauli ma Faamalosiau
Faamalosiau
Malosi e faaititia ai
vailaau ma lapisi oona
Faafitauli i fesoasoani
tau tupe
O le tomai ma
faamatalaga
Mo le agai i luma
O le fausiaina o se
faavae aua ni
auala e faaitiitia ai
lapisi ma vailaau
oona
Faalauiloa ma
aoaoga tatau moi
latou uma poo
kamupani e o loo
gafa ma le vaaia o
vailaau ma otaota
oona
Tuufaatasia pe
tuuina atu o auala
e tatau i totonu o
66
Soavaega 5.4 Pulega o Lapisi Lafoai
Lipoti Faaletausaga a le Vaega o Otaota Malo.
1.0
Galuega Ausia o le tausaga:
Faafouina o konekalate mo auaunaga faamama o Fanua
tanu a le Malo
Faafouina o konekalate mo auaunaga mo le vaai ma le
tausia o Faaletaua faitele i Eleelefou
Faafouina o konekalate mo le aoina o otaota i le taulaga o
Apia
Amataina o le tapenaga o le galuega atiae mo otaota ma le
Faletupe o le Lalolagi
Faatuina o se masini fua mamafa mo otaota lafoai i
Tafaigata
Galuega faamama i le tuanai o le afa o Eveni
Tapenapenaga mo le fono tele o atunuu laiti tau atiae o le
lalolagi
2.0
Galuega Faatino:
2.1
Faafouina o konekalate mo auaunaga tau otaota
E fa (4) auaunaga a konekarate sa faapea na toe faafou i lalo le
Vaega e Vaaia Otaota Lafoai. O auaunaga a ia konekarate e
maea agai i maliega ma tau faatulagaina. O tulaga masani, o ia
auaunaga e faasalalau i le mamalu o le atunuu ma iloilo e sui mai
le MoF, MWTI, Ofisa o Loia ma le MNRE. O ni fautuaga mo le
faaleleia e faaooina atu i le komiti o Tauofoga mo le pasiaina. O
lo’o faatumu atu i le pusa i lalo ia auaunaga ua lautogia.
SERVICES
SITE/ZONE
Vailele
Magiagi East
Public
Cemetery
Magiagi
West
Tufuiopa
Vaimoso
Tafaigata
Zone A
Apia
Litter
Daily
Zone B
Zone C
Public Toilet
Apia Lawn
Eleele Fou
Zone A
Zone B
Zone C
CONTRACTOR
Advance
Commercial
R & M Mowing
Services
SCAP Enterprise
COST
$29,808.00
SCAP Enterprise
SCAP Enterprise
Benjay’s
Lawnmowing
R & M Mowing
Services
R & M Mowing
Services
R & M Mowing
Services
SCAP Enterprise
DJ Compound
Cleaning
Benjay’s
Lawnmowing
Arthur Pesega
Lawnmowing
$12,707.50
$8,797.50
$96,351.95
$32,200.00
$26,306.25
$100,000.00
$95,451.00
$91,540.00
$81,399.98
$33,844.96
$43,205.50
$10,166.00
O konekarate e moaina ia pa Tuugamau ua fuafuaina e
ave i lalo o le vaega o Pulega o Eleele mo le vaaia.
4.2.2 Fausiaina o le Poloketi a le vaega o Pulega o Otaota
Lafoai ma le Faletupe Faavaomalo o le Lalolagi.
O lo’o galulue faatasi le Matagaluega Punaoa
Faalenatura ma le Siosiomaga ma le Matagaluega o Tupe
mo le fausiaina o se Poloketi e aofia ai ma le Faletupe
Faavaomalo o le Lalolagi. Sa totogi ina le asiasiga a le sui
o le IFC mo le faalauiloaina o le poloketi ma lana folasaga
i vaega na ausia o le poloketi i totonu o Maldives. O le
vaega muamua o lenei poloketi e aofia ai:
1.
2.
3.
4.
Aoina o faamaumauga ma iloilo
Maitauina o tupe
Malamalama i le vaega o Otaota malo
Ia lelei le faagasologa o tupe maua
O le a malaga mai ni sui ua iai tomai faapitoa mo le aoina
o faamatalaga aua le tapenaina o le vaega muamua o
lenei poloketi.
4.2.3
Fausiaina ma le faapipi’iina o le masini
fuamamafa mo faamaumauga i Tafaigata.
O lalo o le JICA o lo’o iai se Poloketi a Iapani mo
Auaunaga Aufaatasi mo Tomai Faapitoa mo le
faalauiloaina o le fuafuaga a le malo i le Pulega o Otaota
Malo i totonu o atu motu o le Pasefika (J-PRISM) mo le
fausiaina ma faapipi’iina o se masini fuamamafa mo
faamaumauga i Tafaigata. O le ofisa a le JICA sa patino ai
le faagasologa o tau o le galuega lea sa fausiaina e le
kamupani a le Bluebird.
O lenei galuega sa amataina i le aso 11 o Setema 2012,
ma tatalaina i le aso 30 o Ianuari 2013. O lenei fale sa
tuuina aloaia e le sui o le malo o Iapani, Mr Kazumasa
Shibuta ma sa taliaina e le Afioga i le Alii Palemia,
Susuga Tuilaepa Lupesoliai Aiono Sailele Malielegaoi mo
le malo o Samoa.
4.2.4
Galuega Faamama mo le afa o Eveni.
O le afa o Eveni sa faatamaia ai Upolu i le aso 13 o
Tesema 2013 i matagi e oo atu i le 150km i le itula.
Faapea foi le mamafa o timuga ma tulai mai le tetele o
tafega e pei ona aafia ai se vaega o le itumalo Vaimauga. I
le Vaimauga i Sasae, e tusa ma le 95 aiga sa aafia ae pe
tusa ma le 789 tagata sa a’afia.
A’o a’afiaga o le afa o Eveni, o le tetele o lologa ma
tafeaga sa vaaia ai le tele o otaota na tafefea solo.
67
Ofisa o le JICA o lo’o i Samoa nei ma le MNRE sa galulue faatasi i
le taumafaiga o se poloketi mo le faamamaina o nisi o vaega o
Lelata – Maagao. O le taumafaiga o lenei poloketi sa tuu
faatasia mai i lesona sa maua mai i galuega faatino o le Tsunami
2009.
O sini autu o lenei Poloketi o le faalauiloaina lea o vaega o
mulimuli mai:
Ata 1. Amataia o le
faavae o le galuega i Tafaigata
1.
2.
3.
Vaevaeina ma faaitiitia lapisi i le vaega tonu o lo’o faia ai
lea Poloketi.
3R’s (Faaititia, Toe Fa’aaoga, Toe Fausiaina o nisi oloa
fou)
Fuafuaga mo le faaititia o tau ma le sefeina o le taimi.
O lenei Poloketi e faatupeina e le Ofisa a le JICA i Samoa nei pe a
ausia ia sini ua taua i luga. I le taimi sa fuafuaina ai ae lei
amataina le galuega sa iai le manatu e ova ma le 1000 ni uta o
otaota e auina atu i Tafaigata. Peitai, i le faaaogaina o le 3R’s
(Reduce, Reuse, Recycle), sa maitauina ai e nao le 693 uta sa
faapea ona auina atu i Tafaigata. Nisi o mea faigaluega sa toe
fa’aaoga i nisi o aiga sa fesoasoani mo galuega toe faaleleia. I se
faaopopoga, e 10 aso faigaluega sa fuafuaina e fuatino ai le
galuega ae peitai e nao le ono (6) aso faigaluega sa vaaia ma
faauma ai lea galuega.
4.2.4
Tapenaga mo le fono tele a le SIDs:
Ua ofo nei le Malo o Samoa e faia le fono tele a atu motu laiti o le
lalolagi i le tausaga nei. I le vaega o tapenaga , o lo’o iai galuega
a le Matagaluega mo lea fono. Ua tatou silafia, o se faamoemoe
tele lea o le a tatou talimalo ai ma le naunautaiga ia tatou vaai
faalelei lapisi i le taimi o le fonotaga. O faamatalaga amata sa
aoina sao mai i Tuanaimato le vaega tonu e faia ai lea fonotaga.
4.3
Ata 2. Le Amapasa o le Malo o Iapani i lana saunoaga autu
Ata3. Afioga i le Palemia Tuilaepa Sailele Malielegaoi
Aufaigaluega:
E 5 avanoa faigaluega tumau i totonu o le matou vaega, ae 7
matou avanoa mo le aufaigaluega le tumau. Peitai, e leai se
matou tagata faigaluega tumau i Savaii vagana ai le matou tama
e toatasi totogi aso o lo’o faigaluega i le taimi nei i Vaiaata.
Ata 4. Faafanua o le nofoaga e fai ai le fono:
Lei Maea
4.4
Mataupu ma Lu’itau: Mataupu Auala mo le agai i luma.
•
•
Le lava o le aufaigaluega
Leai se lagolago mai le mamalu o le atunuu ma le lē auai
i fuafuaga fai .
Toe faalaua’itele le silafia
Paketi mo le avanoa fou i Savaii
Toe amataina o Polokalame aoa’oga faalauiloa mo le
siosiomaga i tua i paaga ma le mamalu o le atunuu.
Tomai faapitoa ma le fesoasoani mea tau tupe.
•
•
•
•
Ua maea
Ata 5. Faatusatusaga i le taimi e maea ai .
68
GALUEGA FAATINO 06: VAOMATUA
.
“Silasila mamao i le atina’eina ma le vaaia lelei o Punaoa o
Vaomatua o Samoa”.
Aufaigaluega: Pule Sili lagolago
O Punaoa o Vaomatua o Samoa e ao ona atina’eina ma
vaaia lelei e tusa ma le anavatau a le vaega o Vaomatua o
Samoa. Sa maitauina le sologa lelei o le tele o galuega
faatino i vaega uma e Fa (4) a le Vaega o Vaomatua i Savaii
faapea ona Vaega i Upolu.
Soavaega 6.1: VAOMATUA FAASAO MA PUIPUIA
Vaaia ma le Faasao Gafataulimaina o Punaoa Tau
Vaomatua i le itu tau i le totoina o laau i totonu o Fanua
Faasao
Aufaigaluega: 2 Ofisa Taitai (Upolu ma Savaii)
Vailima: 1 Sinia, 3 Ofisa, 9 togiaso
Togitogiga
1 Sinia, 4 Ofisa, 20 togiaso
Maota
1 Sinia, 3 Ofisa, 20 togiaso
Asau
1 Sinia, 4 Ofisa, 42 togiaso
Aotelega o Galuega:
VAOMATUA FAASAOINA:
Vaaia ma le Faasao Gafataulimaina o Punaoa Tau
Vaomatua i le totoina o laau i totonu o Fanua Faasao (O
Le Pupu-pu’e, Eleele Vailaloa i Lanoto’o, Mauga-o-Salafai
i Vaiaata ma le Paka Faasao i Masamasa – Falelima),
faatasi ai ma le totoina o laau e ola tulata i matafaga i
taligalu ua uma ona fausia i lalo o le poloketi o le PACC,
atoa ai ma le polokalame o le totoina o laau i Nuu ma
Afioaga.
Faaleleia o Atinae ma le Vaaia Lelei o Fanua Faasao
i Mauga- o- Salafai, Vaia’ata
E 6,944 heta le tele o le fanua faasao i Mauga-o-Salafai. E
89.5 heta le aofai o le eleele ua maea ona totoina i lenei
Fanua Faasao, e tusa lea ma le 1.29 pasene o le aofai o le
Fanua Faasao ua maea totoina i totonu o lenei Tausaga
Faale-tupe. Sa faamuamua le totoina o laau o loo maua
ma ola lelei i totonu o lenei fanua.
Fanua Faasao i Masamasa ma Falelima
E 2,038 heta le tele o lenei Fanua Faasao. E na’o le 1,281.5
heta le tele o le eleele ua maea faatoaina i laau failaupapa
Samoa mao’i ma laau mai fafo, tusa lea ma le 62.8 pasene
69
ua maea totoina. O nei laau e aofia ai le Mahoki, Kiki, Eukalipi,
Malili, Mamalava, Asi toa, Tava, ma isi.
Nofoaga Faasao i O le Pupu-Pu’e i Togitogiga
O lenei Fanua Faasao o loo i le itu i sauté o le motu o Upolu, ma e
2,494 heta le tuuaofaiga o le tele o lenei eleele, e amata mai le
gataifale e oo atu i luga i le tumutumu o le Mauga o Pu’e.
Atinae Tau Vaomatua:
Toe totoina o Nofoaga Faasao.
Nofoaga Faasao
O le Pupu Pue
(Togitogiga)
Lake Lanotoo National
Park
Mauga –o-Salafai National
Park
Cornwall Estate National
Park
AOFAIGA
Fuafuaina
(heta)
25
Ausia
(heta)
21.25
10
8.5
25
29.1
40
48.5
100
107.35
Vele ma faamama (vele ma sasa)
Region
Togitogiga
Vailima
Mauga-o-Salafai
Cornwall Estate
TOTAL
Fuafuaina
(heta)
512
40
313.5
565.5
1,431
Ausia
(heta)
349
37.8
269
945.1
1,600.9
Toe totoina o laau pepe
Vaega
Togitogiga
Fuafuaina
(heta)
108
Ausia
(heta)
98.3
Vailima
Mauga o-Salafai
15
88
8.94
63
Cornwall Estate
AOFAIGA
116,1
327.1
67.6
237.84
Faamaufaailoga:
O le faaletonu tele i le Afa o Eveni i le Aso 16 Tesema 2012 sa
faaletonu ma faatuai ai galuega maea fuafuaina e faatino i
totonu o lenei tausaga faaletupe, sei oo mai ia Fepuari 2013.
Toatele o le aufaigaluega sa auai atu mo galuega faatino i le
faamamaina lea o le taulaga faapea le toe faaleleia o vaega sa
faaleagaina i le afa.
O le polokalame mo le vele ma le faamama sa mafai ona faatino i
se tulaga lelei peitai o le polokalame mo le toe totoina o laau
pepe sa faaletonu ona o le auai atu o le aufaigaluega mo nisi
galuega faatino faapea le maitauina lea o le ola lelei o
laau i totonu o vaega sa fuafua iai lenei galuega.
Faamalosia le galulue faapaaga faalapotopotoga i
mataupu tau le faasaoina le vaomatua
E lua (2) ni mafuataga faale-aoaoga ma le tasi (1) se
polokalame faalauiloa sa fuafuaina e faatino i lenei
tausaga faaletupe. Sa mafai ona ausia le faatinoina o nei
mafutaga faaleaoaoga ma se faalauiloa i totonu o
alaalafaga o Taga ma Gataivai i Savaii, ina ia faamalosia
ai le galulue faapa’aga i nuu ma afioaga i mataupu mo le
faasaoina o le Vaomatua.
Totoina o Taligalu:
E lua 2 taligalu sa tauaaoina le talosaga mai mo le
totoina, peitai e na o le taligalu i Mulinuu sa mafai ona
totoina i laau e ola lelei latalata i Matafaga e le
aufaigaluega i Vailima i le masina o Aperila 2013.
O lenei galuega e faamoemoe tele i galuega faatino mo
taligalu i lalo o le Poloketi a le PACC o loo faatinoina i lalo
o le Vaega mo le vaaia lelei o Eleele a le Malo i Nuu ma
Afioaga.
ATINAE TAU VAOMATUA:
Totoina o le Ofe:
E lua (2) heta sa fuafua e totoina i le Ofe, peitai ona o le
utiuti i le tulaga o meafaigaluega e faaoga mo le totoina o
le ofe, aemaise ai le leai o ni ofe faamili i falelaau ua le
mafai ai ona faatinoina lenei faamoemoe i totonu o lenei
Tausaga Faale-tupe.
Atinae Faasao i nofoaga i Nuu ma Afioaga:
Polokalme toto laau i nuu ma afioaga
Vaega
Togitogiga
Vailima
Maota
Asau
AOFAIGA
Fuafuaina
(Faifaatoaga)
24
86
50
50
210
Ausia
(Faifaatoaga)
8
51
40
33
132
Asiasiga o Poloka Laau toto i Nuu ma Afioaga:
Vaega
Togitogiga
Vailima
Maota
Asau
AOFAIGA
Fuafuaina
(Faifaatoaga)
60
140
120
180
500
Ausia
(Faifaatoaga)
54
101
105
211
471
70
O nei laau sa tuuina atu i tua mo le polokalame o le
faaleleia o atinae ma le vaaia lelei o Fanua Faasao,
toe totoina o laau i nuu ma afioaga, totoina ma le
faaleleia o taligalu, faapea le toe suia o tamai laau
pepe i le taimi o le toto.
Taina o le Vaomatua mo laupapa:
feagai pea ma le ofisa i lenei polokalame, faapea le
tulaga i le faaletonu o auala agai i faatoaga.
Faamaumauga i Falelaau:
1
2
3
4
5.
6.
7.
8.
9
10.
11.
Numera o
Laisene ma
Pemita
HPA002-13
HLA003-13
HLA004-13
HLA005-13
HLA006-13
HLA007-13
HLA008-13
HLA009-13
HLA010-13
HLA011-13
HLA012-13
Heta
(hac)
Kupita Mita
(m³)
73.7
5
76
6
4
2
2
1
4
6
20
14.35
38.44
31
39.57
31.8
11.42
18.18
14.58
22.6
21.9
100.51
Faafaileleina o tamai laau
Vaega
Togitogiga
Vailima
Maota
Asau
Vaipouli
AOFAIGA
Aofaiga (Laau
Faamiliina)
21,018
37,168
22,830
24,867
2,000
107,883 laau
Aofaiga o laau sa ave i tua:
Vaega
Togitogiga
Vailima
Maota
Asau
Vaipouli
AOFAIGA
Aofaiga (Laau ave i tua)
14,180
14,378
14,391
12,851
4,883
60,683 laau
O nei laau sa tuuina atu i tua mo le polokalame o le faaleleia o
atinae ma le vaaia lelei o Fanua Faasao, toe totoina o laau i nuu
ma afioaga, totoina ma le faaleleia o taligalu, faapea le toe suia o
tamai laau pepe i le taimi o le toto.
Taina o le Vaomatua mo laupapa:
O le Siata o loo faailoa atu i lalo o loo faaailoa atu ai talosaga sa
faapea ona tauaao mai i totonu o lenei Tausaga Faale-tupe ma
faia iai asiasiga ma suesuega a le Ofisa.
Siata 1. Talosaga mo Laisene ma Pemita e taina ai laau o le
Vaomatua:
Soavaega 6.2: VAEGA O FUAFUAGA MA FAIGA FAAVAE
TAU VAOMATUA:
Fausia ma Atinae faiga faavae mo vaomatua, ma fuafua
polokalame o galuega.
Aufaigaluega:
1 Ofisa Taitai, 1 Sinia, 1 Ofisa
Aotelega o Galuega:
Polokalame o le Tasi Miliona Laau Toto:
Maea tapena le lipoti muamua mo le Polokalame o le Tasi
Miliona Laau Toto ma tauaaoina atu i paaga a lenei
polokalame mo fautuaga. Sa tauaaoina atu le lipoti
mulimuli mo le silafia e le Afioga i le Minisita mo sana
faaiuga a o loma ai le faamanatuina o le Vaiaso o le
Siosiomaga i le masina o Novema 2012.
Faamaumauga Tau Vaomatua:
Ua amataliaina nei tapenaga mo le toe fuaina lea o le
tamaoaiga tau vaomatua i Samoa e le Poloketi mo le
Puipuia ma le Fa’asaoina o Laufanua Fa’asao (JICS),
faatupeina e le malo o Iapani. Faamoemoe o le a
faataunuuina le tauaaoina mai o nei faamaumauga atoa
ai ma masini ma meafaigaluega i le Matagaluega o
Punaoa faanatura ma le Siosiomaga i a Iuni o le tausaga
2014 i le maea ai o lenei Poloketi.
Fuafua o le a amatalia le toe fuaina atoa o le Vaomatua o
Samoa i totonu o le Tausaga Faale-Tupe 2013/2014. O le
vaega o fuafuaga ma Faiga faavae tau vaomatua o loo
galulue faatasi ma lenei poloketi i le faamautuina lea o
fuafuaga o lenei polokalame faapea le faatautaia o
aoaoga mo le aufaigaluega i le faaogaina lea o metotia
mo lenei galuega.
71
Tulafono o Galuega Tau Vaomatua 2011:
Faailoa ma faapupula tau totogifuapauina ma aiaiga tau tupe e
fesootai i le taina o le vaomatua i le fono a le Komiti Faatino o
Vaomatua i le aso 15, Novema 2012, ma faaiugafonoina ai tau
totogifuapauina o talosaga mo galuega tau vaomatua. Faailoa i
luga o Nusipepa faapea le televise le poloaiga tusitusia mo aiaiga
tau tupe, sainia e le Minisita o Punaoa Faalenatura ma le
Siosiomaga.
Sa mafai ona faatinoina nisi o faalauiloa o lenei Tulafono i se
mafutaga faaleaoaoga a le poloketi o le Vaomatua Anagata o se
Nu’u Malosi (VANUMA) sa faatino i le afioaga o Lotofagā,
Safata.
Pemita ma Laisene sa faamatu’uina atu:
E 16 talosaga sa tuuina mai le ofisa mo ni laisene/pemita e taina
ai le Vaomatua i totonu o lenei Tausaga Falle-tupe.
• 2 talosaga mo ni pemita e taina ai le Vaomatua
• 14 talosaga mo ni laisene e taina ai le Vaomatua
O talosaga sa taliaina ma faamatuu atu i totonu o le Tausaga
Faale-tupe 2012/2013 e aofia ai;
Soavaega 6.3: VAEGA O SUESUEGA MA SAILIILIGA
TAU VAOMATUA
Faatino suesuega tau vaomatua ina ia mafai ai ona
faaaoga tatau ma faaleleia punaoa o le vaomatua
Aufaigaluega:
1 Ofisa Taitai, 1 Sinia, 1 Ofisa, 4 Togiaso
Aotelega o Galuega:
Auala mo le faalauiloaina o Faatoaga Suifeifiloi
Sa faatinoina se mafutaga faaleaoaoga i le Aso 05 Mati
2013 e faalauiloa ai le atinae o faatoaga suifefiloi. Na auai
mai ai sui o faalapotopotoga ma Matagaluega a le malo
faapea ana paaga e aofia ai le SFA, METI, MCIL, MAF,
WIBDI, ICCRIFS, etc. Faamoemoe e tuufaatasia se lipoti
pe a faafaigaluegaina le konesale faapitoa.
Suesuega o faama’i ma iniseti faalafua
Faatinoina ni suesuega i falelaau i Tonitoniga ma Vailim i
le tulaga o loo iai le ola lelei o laau taitasi ma aoina
faamaumauga i faamai ma iniseti o loo faaleagaina laau o
loo faamiliina. Ua maea fausiaina foi se siata faapitoa mo
le teuina o faamaumauga ma faamatalaga e uiga i nei
faamai ma iniseti i le tausaga e 2003.
• 1 le Pemita mo le taina faale-tulafono o le vaomatua
• 8 Laisene mo le taina faale-tulafono o le vaomatua
Sa faamoemoe e faatinoina se sailiiliga i le tulaga o le ola
o laau ia Ianuari 2013 peitai sa le mafai ona faatinoina lea
sailiiliga ona o le faaleagaina o le poloka laau i Tonitoniga
i le afa o Eveni.
E tasi le talosaga e lei taliaina i lalo o aiaiga o le Tulafono o
Pulega o Galuega Tau Vaomatua 2011, ona o le fanua tau le
malo.
Siata mo le teuina o faamaumauga o laau o le Vaomatua
E tasi (1) le talosaga mo se laisene o loo faatali le faaiuga a le
komiti faatino o Vaomatua.
E lima (5) ni talosaga sa tuuina mai i le Tausaga Faale-tupe
2012/2013 sa taliaina ma faaiugafonoina e le komiti faatino o
Vaomatua i le vaiaso muamua ma le lua o le Tausaga Faale-tupe
2013/2014.
Galuega Faaopopo
O le masina o Oketopa 2012 na amata faatino ai fonotaga a le
Komiti Faatino o Auaunaga Tau Vaomatua e aofia ai sui mai
Matagaluega (MNRE, MOF, MAF ma le MWCSD) faapea sui o
atunuu, e n ate faafoeina le faagaoioiga o fuafuaga faataatitia
ma le puleaina tatau o punaoa o le vaomatua. O le Vaega o Faiga
Faavae ma Fuafuaga o loo gafa ma le tuufaatasia o pepa ma
faamatalaga mo nei fonotaga i masina taitasi.
Maea fausia ni siata (database) se lua mo le teuina o
faamaumauga i laau o loo maua i Vaomatua o Samoa
Siaita 1 – Laau o le Vaomatua: O lenei siata o loo
faamaumau ai faamatalaga i laau Samoa mao’i faapea
laau na auina mai fafo.
Siaita 2 – Laupapa auina mai ma auina atu i atunuu i fafo:
O lenei siata o loo faamaumau ai le aofaiga (volume) o
laupapa o loo auina atu i atunuu i fafo, faapea laupapa o
loo auina mai i totonu o Samoa
O nei faamaumauga o loo aoina mai le Ofisa o
Faamaumauga i masina taitasi
Polokalame o a’oa’oga ma faalauiloa i ituagia o laau o le
Vaomatua o Samoa
E fa (4) ni faalauiloa poo ni polokalame faapitoa sa auai
atu ai lenei vaega mo le faalautele o le silafia ma le iloa i
ituaiga laau o le Vaomatua o Samoa, e aofia ai le Aso
Faalauiloa a le SBEC, NUS Open Day, Public Service Day,
72
Vaiaso o le Siosiomaga 2012, faapea le faamaopooina o le tusi
Tulafono o Galuega Tau Vaomatua 2011.
• Maea Faatinoina le aoaoga faapitoa mo le siitia o tomai
ma agavaa o sui e 29 o nuu e 14 mai Laulii – Falevao i le
aoga ma le faaaogaina tatau o fale laau.
Galuega Faatino a le Ramsar
Maea faatino se peleni o galuega fuafua o le fanua faasao i le
Vaituloto i Lanoto’o, ma o loo faatali le iloiloga a le poloketi o le
VANUMA ina ia aofia i totonu o lenei peleni le faatauaina o
fesuiaiga o le tau ma isi.
Sa faamanatuina e le Matagaluega le aso faapitoa mo laufanua
vailaloa i le lalolagi 2013 e faailoga ai le faatauaina e le
Matagaluega ma ana paaga e aofia ai le SPREP, poloketi o le
VANUMA ma isi, le taua o galuega faatino mo le faasao i nei
nofoaga. O lenei faalauiloa sa faasalalau i luga o le Polokalame o
le Lali a le TV i le aso 01 Fepuari 2013.
Ua iai nei se pepa o faamtalaga a le RAMSAR mo le Vaituloto i
Lanotoo ma pasia ma sainia e le Ofisa Sili o le Matagaluega i le
Aso 19 Oketopa 2012. O lenei pepa o faamatalaga o loo aofia
uma ai i totonu faamatalaga ma auala e puipuia ai nofoaga
vailaloa i Samoa. O le pasia foi o lenei pepa o faamatalaga ma le
faafanua o le Vaituloto i Lanotoo ua faailoa aloaia ai lea nofoaga
i le Lisi Tuufaatasi o Vailaloa a le Lalolagi i lona Numera 1412. Ua
maea foi ona tuufaatasia le aotelega o galuega faatino o le
tausaga mo le lipoti faaletausaga a le Ramsar 2012.
DONOR POLOKETI FAATINOINA I LALO O LE VAEGA O
VAOMATUA:
5. Vaomatua
(VANUMA):
Anagata o se Nu’u Malosi i Suiga o le Tau
Tausia lelei o Vaomtua o Samoa ia Anagata i Suiga o le Tau
Aufaigaluega; 1 Taitai, 1 Ofisa Sili mo Fesootaiga, 2 Ofisa Sili
Faapitoa, 1 Ofisa Sinia, 1 Togiaso
• Ua maea tapenaina ni vaega mo le faalauiloaina o le
poloketi e aofia ai mitiafu, faailoilo mmf
• Ua maea se Fonotaga faapitoa ma sui o nuu o Lotofaga
sa faalauiloa ai le manu lauti ma le taunuuga o le poloketi.
• Sa faatinoina se aoaoga faapitoa mo le fausia o
faafanua poo faatusa mo nuu e 14 o Laulii – Falevao. O se
taimi muamua lenei ua faatinoina ai lenei aoaoga
faapitoa ma sa faapea ona auai ni faufautua faapitoa e
fesoasoani i le faatautaia o lenei polokalame.
• Sa faatinoina le galuega mo le toe totoina o le
vaomatua o le vaituloto o Lanoto’o ma sa faafaigaluega ai
sui o nuu ma afioga o loo nofo latalata ane mo le siitia o le
tomai ma le silafia ile aoga o le puipuia ma le faasoa o le
Vaomatua.
• Ua maea tapenaina faailoilo e 12 mo fale laau o le
poloketi.
• Ua maea tuufatasia se ripoti mo le asiasiga faapitoa i le
vaituloto o Lanotoo faapea se ripoti muamua mo lenei
poloketi.
• Ua tuufaatasi ripoti faapitoa i luga o aupega
faatenekolosi mo le faalauiloaina o le poloketi i lalo o le
vaega o Vaomatua o le Matagaluega o Punaoa Faanatura
ma le Siosiomaga
• Ua maea tofia ni faufautua faapitoa mo faamaumauga
o faafanua faapea mo fesootaiga ma le faalauiloa o lenei
poloketi.
Aotelega o Galuega:
• Ua tofia se faufautua faapitoa faapea le Taitai ulu o le poloketi
• Sa faatinoina se aoaoga faapitoa mo fuafuaga alualu mamao
mo vaomatua e aafia ai ma suiga o le tau sa auai ai sui o le
matagaluega faapea foi sui o nuu ma afioga o nofoaga faapitoa o
le poloketi.
• Sa faatinoina se Fonotaga muamua mo vaega o faufautua
faapitoa mo le poloketi.
• 5 falelaau ua maea fausia i nuu o Laulii, Solosolo, Eva, Leusoalii
ma Saoluafata
6. Poloketi mo le Pulea Gafataulimaina o Vaomatua ma
Fanua Faasao (FPAM):
Ia unaia ni olaga lelei gafataulimaina o i latou o nonofo i
totonu ma latalata ane i vaomatua ma fanua faasao, ma
ia faamalosia le faasaoina o le ola faa-natura, atoa ai ma
le faaitiitia o le faaleagaina o vaomatua ma laufanua.
Aufaigaluega;
1 Taitai, 1 Faufautua i Tomai Faapitoa
Aotelega o Galuega:
• Faatalatalanoaga ma nu’u o Satoalepai, Fagamalo,
Lelepa, Avao, Saleia and Vaipouli mo le avea ai o latou
73
ma nofoaga lona tolu (Matautu) e faatinoina ai le Poloketi, ina ua
faamaamulu ai nisi o afioaga sa fuafua e auai i le amataga.
• Sainia o Feagaiga (MOUs) ma nuu ma afioaga e faaalia ai lo
latou talisapaia o le Poloketi e faatinoina i o latou laufanua.
• Sainia o Maliega (CCAs) i nofoaga e tolu (Taga, Gataivai, ma
Matautu) e avea ai o latou laufanua ma vaomatua maualuluga, o
ni laufanua faasao aloaia faa-le-tulafono
• O le tofiaina o Komiti i nuu taitasi e galulue faatasi ma le
Poloketi i le faatinoina o galuega moomia o le Poloketi mai lea
taimi i lea taimi
• Saunia ma le tapenaina o faafanua o afioaga fou nei e ono
(Satoalepai, Fagamalo, Lelepa, Avao, Saleia ma Vaipouli i le
nofoaga lona tolu lenei (Matautu) o le Poloketilu
• Saunia ma le tapenaina o se Maliega (LOA) e faamatuu atu ai
seleni i le MNRE latou te faatinoina ai nisi o galuega faatino
moomia a le Poloketi.
• Saunia ma le tapenaina o se isi foi Maliega (LOA) e faamatuu
atu ai seleni i le Vaega Tumaoti o le WIBDI latou te faatinoina ai
foi nisi galuega faatino moomia a le Poloketi
faatautaia e le faalapotopotoga tumaoti o le METI. E
sefulu (10) alalafaga fou ua amatalia a latou sui auai I lalo
o lenei lava polokalame ma ua maea faatautaia ai foi ma
ni aoaoga I vaega tau totoina faatasi o laau faatoaga ma
laau vaomatua.
• Ona o le Afa o Even i le faaiuga o le tausaga 2012, ua
atili aafia ai foi le vave faagasolo o galuega faatino a le
polokalame. Ae peitai na iai lava ni vaega ausia e pei o le
faafaigaluegaina lea o le Faufautua mo le polokalame ma
le fausia lea o le SATFP Procurement Guidelines lea e fai
ma taiala o galuega faatino a le polokalame aemaise ai le
faafaigaluegaina o konosale ma le fausiaina o
konokarate. Na faapea foi ona fausiaina ai le Eligibility
Guidelines aua le faaogaina o seleni e tuuina atu i
faalapotopotoga tumaoti. O nei pepa na maea
faalauiloaina i matagaluega na nisi o faalapotopotoga e
ala lea i ni semina sa faatautaia.
• I le maea ai o le Afa o Eveni na faamatuu atu ai se
fesoasoani a le polokalame ile fausiaina o se fuafuaga mo
le toe faaleleia a le vaega o Vaomatua. O lenei fuafuaga
na folasia mo le silafia e le Matagaluega o Punaoa
Faanatura ma le Siosiomaga, le AusAID faapea paaga
masani a le SATFP.
• Galuega faaauau mo le faalauiloaina o le Poloketi i tausaga
taitasi atoa ai ma le auai i faalauiloa fai faatasi a le MNRE e pei o
le Vaiaso o le Siosiomaga (Environment Week), Aso o le Ola faanatura (Biodiversity Day), atoa ai ma le Aso o Suavai ma
Vaomatua i le Lalolagi (World Water & Forest Day).
• Faaauauina feiloaiga ma faalapotopotoga tumaoti e pei
o le METI, WIBDI ma le SFA ina ia tumau ai pea lo latou
auai ai I galueaga faatino a le polokalame. Ua faaalia le
lagolago malosi a le METI ae peitai o loo taumafai pea le
polokalame ina ia tosina mai finagalo a le WIBDI ma le
SFA.
7. Poloketi mo Atina’e o Faatoaga ma La’au Vaomatua (SATFP):
• Na faalua ona asiasia e le polokalame fai faatoaga i le a
le METI o loo auai i galuega faatino a le SATFP. O nei
asiasiga na faataunuuina i le aso 28 Mati ma le aso 27 Iuni.
•
Ia faatupulaia atinae gafataulimaina o tagata Samoa ma
ia alualu i luma le mafai ona tetee atu i aafiaga o suiga o
le tau e ala lea i le fuafuaina lelei o faatoaga ma laau
vaomatua;o le a foi ma auala e faaititia ai le aafiaga o
kasa oona ma faaleleia ai pea le tamaoiga o Samoa.
Aufaigaluega;
1 Taitai
Aotelega o Glauega:
• O le faatuai ona faafaigaluegaina o se taitai mo le polokalame
ua avea lea ma mafuaaga o le tuai amatalia o le tele o fufuaga
aemaise ai le faaogaina o seleni. E afua nei faafitauli ona ole tele
o ni feutanaiga ma le Matagaluega o loo vaaia tagata faigaluega
a le malo faapea avanoa ua faasalalauina.
• Faatupulaia le numera o fai faatoaga ma alalafaga ua auai mai
I lenei polokalame e ala lea ile polokalame mo Taiala o loo
• Na pasia e le pule sili o le Matagaluega le faaogaina o le
fanua a le malo (pe a ma le 2 eka) o loo i Tafaigata aua le
amata atinaeina ai o se poloka faataitai o le totoina
faatasi ai o laau aina ma laau vaomatua. E sili atu i le
6,000 tiapula na totoina i lenei poloka faatasi ai ma le 900
Malili. O le poloka lona lua (2) e aofia ai le totoina faatasi
o laau vaomatua e pei o le Asitoa ma nisi o laau aina
eseese. E totoina ai foi i poloka nei e lua le Calliandra aua
le faaleleia atili o le palapala ma ola lelei ai laau.
• Na amata faatautaia galuega a le RECOFTC ile masina
o Iuni 2013, aua aoaoga e lima (5) o loo fuafuaina mo
paaga a le polokalame. O nei aoaoga o le a avea ma auala
e faatupulaia ai le tomai ma le silafia a nei sui i tulaga tau
toto faatasi ai o laau faatoaga ma laau vaomatua.
74
8. Poloketi mo le Puipuia ma le Fa’asaoina o Laufanua Fa’asao
(FPP):
O galuega ma atina’e a le REDD-plus (Fa’aitiitia o le Fa’atmaiaina
o le Vaomatua) o le a fa’ataunuuina i totonu o Samoa;
Aufaigaluega;
2 Ofisa o le Poloketi
Ua uma ona toe fa’aleleia atina’e i Togitogiga ma Vailima
e pei ona pasia e le MNRE. O nei atina’e e aofia ai le toe
fausiaina o le auala laupapa i le mauga o Vaea, auala
savali i le mauga o Vaea, fa’ailoilo, fale laau ma isi i
Vailima, faatasi ai ma auala savali, vai taele, faailoilo ma
isi i Togitogiga.
Aotelega o Galuega:
• Faaleleia o le Auala i le Sami i Togitogiga (OLPP NP):
• Tusiaina o Fa’afanua o Vaomatua o Samoa - 2013
Tusa ma le 3.5 kilomita le umi o le auala ua uma ona toe
faaleleia ina ia gafatia e so o se ituaiga taavale ona sao
ma le saogalemu i le auala savali o lo o i le sami (Coastal
Walk):
I le fa’aaogaina o ata satellite o le 2010,2011 ma le 2012 sa
faatauina mai i Amerika, sa mafai ai ona tusiaina fa’afanua o
vaomatua i le tausaga e 2013 e sui ai fa’afanua tuai. O nei
fa’afanua, sa toe fa’aaogaina i metotia fa’aonapo nei e maka ai
poloka mo le toe sailiiliina ma suesuega o le aofa’i o laufanua o
Samoa o lo o ufiufi e le vaomatua i le tausaga e 2013;
• Fa’atinoina o le Suesuega o Vaomatua 2013:
E lima ni vaega sa fa’aaogaina ai le aufaigaluega a le MNRE e
fa’ataunuuina ai lenei faamoemoe. Sa a’otauina i latou i metotia
o le galuega ma faatinoina ai i masina e fa e aofia ai Upolu ma
Savaii. O lenei galuega, sa faamamafa i le fuaina o le uumu o
laau, o le lapopo’a, ma igoa o laau taitasi o lo o ola i totonu o le
poloka.
• Iloiloina o Faamaumauga o le Suesuega ma Tapenaga o le
Lipoti 2013 (SAMFRIS 2013):
O faamaumauga uma o le sailiiliga sa toe iloiloina ma siakiina lo
latou faamaoniga e konesula mai i Iapani. Sa faapea ona
fa’akonekarate le susuga ia James Atheton mo le tusiaina o le
Lipoti 2013 (SAMFRIS 2013) e sui ai le lipoti sa tepena i le 2004
(SAMFRIS 2004).
• Taiala mo le Puleaina o Laau Ola Fa’alafuā:
Ona o le tele o laufanua o Faasao e lua o lo o ola ai nei laau, sa
tapena e konesula se lua ni ta’iala e lima taitaina ai le tapeina o
nei laau ma ia toe totoina nei laufanua i laau Samoa. Ua mae’a
lenei galuega ma o lo o saili ni seleni e faatino ai nei taiala.
• Toe Fuaina o le Tuaoi Faaletulafono o le Fa’asao i Vailima:
Ua mae’a ona toe fuaina faaletulafono le tuaoi o le Faasao i
Vailima, faatasi ai ma le 100 eka ua faamatuuina e lisi e le Vaega
o Lafumanu I lalo o le Matagaluega o Faatoaga ma Faigafaiva.
• Toe Fa’aleleia o Atina’e o Fanua Fa’asao i Togitogiga ma
Vailima:
• Polokalame ma Aoga Tuaoi o le Faasao i Togitogiga:
Valu vaiaso sa faia ai ni mafutaga faaleaoaoga ma aoga i
Kolisi o Falealili ma Palalawa ma le aoga tulaga lua i
Saleilua. O lenei mafutaga sa faailo ai i tamaiti ma
faiaoga le taua o le atinaeina o laufanua i le totoina o laau
fefiloi (agorforestry) ina ia o latou silafia ai le atinaeina o
latou lafa fanua nai lo le atinaeina o laufanua faasao o le
malo;
• Upega Tafailagi (Websites) mo le Faalauiloaina o
Galuega o le OLPP NP ma Laau o Samoa
Maea nisi o fuafuaga faataatia mo le tapenaina o nei
upega ma ua toe na ona fa’amautu ona faafesootai lea i le
upega tafailagi a le Matagaluega. Ua a’otauina fo’i sui o le
Matagaluega mo le faaauauina.
• Tauaaoina Aloaia o Atina’e o Fa’asao i le Malo o Samoa:
Ina ua uma ona faaleleia atina’e uma sa malilie i ai le
Matagaluega i fanua faasao e lua, sa tapenaina ai se
sauniga e tauaaoina aloaia ai nei atinae e le malo o Iapani
i le malo o Samoa mo le faaaogaina ma le teuteuina.
• Faaaogaina o Afioaga Tuaoi o Faasao:
Sa taumafai e auai ma a’otauina fo’i sui o afioaga tuaoi o
Fa’asao e lua i galuega faatino o le faasao ina ia o latou
silafia le aoga o nei faasao ma siitia ai lo latou silafia I o
latou tiute tauave o le fesoasoani lea mo le faasaoina o
nei laufanua:
• Faaauauina o Galuega o le Polokalame i isi Fanua
Faasao:
75
Sa tauamafai lava le polokalame e a’otauina le aufaigaluega a le
Matagaluega i le faatasi mai lea o konesula mai i Iapani ma
galulue faatasi ma le Matagaluega ina ia mafia ona faaauauina e
le Matagaluega galuega nei e atina’e ai isi fanua faasao o le
atunuu e latou lava.
76
GALUEGA FAATINO 7 : VAAI TAU
tulaga lelei ia o galuega a le soāvaega o le Tau i masina
taitasi ma tausaga (Climate Services section)
1. Aotelega
Ua tele ni matātia ua ausia i galuega faia i lenei tausaga aemaise
le faaauauina e le Vaega o Vaai Tau (Meteorology Division)
aemaise le aoina o faamaumauga e faaaogaina e ana paaga mai
soavaega o le tau i aso taitasi (weather); soavega o tala o le tau
tai masina ma tausaga (climate), soavaega o mafuie ma sunami
suesuega o palapala ma papa-maa (geo-sciences).
O se atinae tāua ia Samoa o le māea o le fausia ole Ofisa
Tutotonu mo le mātaituina o mafuie ma sunami e o nofaga e
tapue mai ai mafuie i Togitogiga, Afulilo, Vaiaata, ma Asau. Sa
faatupeina lenei atinae e le Malo o Saina. Ua agai ai foi i luma le
tomai i le mātaituina o nei foi ituaiga mala faalenatura e le au
faigaluega faapea ma le faamaumauga o mafuie i lenei itulagi
faapea Samoa.
O le vaitaimi foi lea ua maea ai le poloketi o le faaleleia o le
Vaaiga Mamao o le Tulaga o le Tau i ona fesootaiga
faatekonolosi na faatupeina e le Malo o Iapani. I le ma lea, i le
faalautele o le tomai a le aufaigaluega aemaise le sao ma le
tauaao vave o tala o le tau mo le silafia ma lava tapena ai le
atunuu a o lei taunuu mai se Mala Faalenatura tele. Sa faaopopo
mai foi le lagolago a le Faalapotopotoga o Ofisa o Vaa Tau o le
Lalolagi (WMO) ile poloketi mo le Mātaituina o uiga ogaoga o le
Tau ma ia fesootai lelei ma le Ofisa o Pulega o Faalavelave
Faafuasei (Severe Weather Forecasting and Disaster risk
reduction Project) e tali atu i se faalavelave faafuasei e tulai mai..
I le Soaveaga o Tala o le Tau i masina taitasi ma tausga (climate
services) mo Samoa sa faalauiloa ile Vaiaso o Siosiomaga se tasi
o Tusi mo Tala o le Tau i masina ma tausaga mo Samoa (Samoa
Climate) lava ia, ma ose mātatia o lenei tausaga i le soavaega
lea. E talitonu o le avea ma se tusi e faavae i ai suesuega i lenei
mataupu i totonu o Samoa ma le Pasefika. O le Vaega o le Vaai
Tau o se tasi o ofisa ua umi ona faavaeina ma o loo agai galuega i
le toe faaleleia o faamaumauga tuai ma tuu i totonu o komipiuta
faakomiputa (digitize), ina ia sao lelei mai i le tapueina,
faamaumau, ma ia fausia ai le Tala o le Tau ma faia i ai se
faamatalaga i le suiga .
O nisi poloketi e aafia atunuu e maualalo le tāmaoaiga (LDCF) ,
Tuufaatasia o Uiga māaleale o Fesuiaiga o le Tau ma le Tali atu o
Faatoaga ma le Soifua Maloloina (ICCRAHS); O le fuafua lelei o
atinae, o le suavai, faalavelave faafuasei (NAPA4); o le tuufaatasi
o Uiga māaleale o le Tau ma lona aafiaga i Vaomatua (ICCRIFS);
poloketi mo le itulagi (regional) – O le Tali atu o atunuu o le
Pasefika i Fesuiaiga o le Tau (PACC); O le poloketi i tulaga
Faasaienisi o Fesuiaiga o le Tau ma ona Taiala (PCCSP &
PASAP); o le poloketi o le siisii o le suātai (Sea Level Rise) ua
I le vaaiga o le El Nino e paleni (neutral) lelei le Tulaga o le
siosiomaga, e faatusa lea i le taimi na i ai le Afa o Ofa ma
Val ile 1990-91, o loo sili atu le vevela o ogasami o lenei
itulagi mai le vevela e masani ai. Ma o le a faapea ona
tetele ina mamafa ai tiumga ma faatupulaia ai matagi
malolosi ma Afā. E pei ona molimauina e Samoa ia
Lologa i Vaisigano ma le Afāo Eveni ia Tesema 2013.
Ua faapea foi ona faaauau le talimalo lelei o le atunuu e
pei ona iai le fono a le Faalapotopotoga o Ofisa o Vaai
Tau a le Lalolagi i le itulagi V (WMO Regional Association
V meeting) sa faia lea ia Iulai; o le fono a Malo Aufaatasi:
Komiti e Tali atu i Fesuiaiga o le Tau ma le Vaega o le
Cartagena; ma le fono a le Komiti o Tsunami (IOC –
UNESCO Pacific Tsunami Warning Committee) sa faia
fa’atasi ma le Fonotaga a le WMO ae eseese ia nofoaga
na faia ai
2. Galuega Iloga o le 2012 (Highlights)
Aloaia le faaaogaina o le Ofisa Tutotonu o Faamaumauga
ma le Mataituina o Mafuie ma Sunami: māea le fausia o
fale i le nofoaga ma fatutuina masini fua mafuie i Afulilo,
Togitogiga, Vaiaata and Asau sa amatalia test loa le
faatinoina o galuega ia Iulai ;
O le māea toe faaleleia o fale ma masini mo le mātaituina
ma le fuaina o le Maneta o le Lalolagi – ua uma ona toe
faaleleia ia fale faapitoa ma le faatutuina o masini mo le
mātaituina ma le fuaina o le Maneta o le Lalolagi i se
fesoasoani mai i sui e toalua (Amerika ma Suiselani) o le
Faalapotopotoga o atunuu o loo Mataituina ma Fuaina le
fesuiaiga o le Maneta o le Lalolagi (IAGA) ;
Faaleleia o le auaunaga ile Vaaiga Mamao o le Tau mo
aso taitasi fesoasoani a le Malō o Iapani: amatalia le
faaaogaina o masini ia Me ina ua māea le fausia o fale fou
mo le Vaaiga Mamao o le Tau fa’atasi ma masini
faaneionapo ile tapueina o le saoasaoa o matagi i vaega
eseese o le vanimonimo, o loo talatalaina taitasi:
•
Auaunaga mo Tala o le Tau mo Vaalele Sivili –
toe faaleleia le nofoaga o loo faia ai Tala o le Tau mo
Vaalele, Vaega mo le faatalanoaga ma alii Pailate;
•
Fale Fou mo le Vaaiga Mamao o le Tau i Mulinuu
– māea le fausia o le falefou mo le Vaaiga Mamao o le
Tau;
•
Faatutuina Komiputa i le soavaega o le Tau mo
masina taitasi ma tausaga ia faamaumauina ai ia Tala o le
77
Tau I aso tasi i le nofoaga tutotonu o faamaumauga (CliDE
database);
•
Maea ona fausia afi faaleoleo (stand by generator) ma le
fale mautu;
•
24 ia panel e tapue ai malosiaga faafouina o le La i luga
o nei fale; ma le
•
Fausia o le radar e tapue ai savili i vaega o le
Vanimonimo (Wind-Profiler Radar).
Faalapotopotoga o Ofisa Vaai Tau o le Lalolagi (WMO): sa faia se
aoaoga mo le mātaituina Tau Ogaoga ma le fesootaiga ma le tali
atu o tagata i Faalavelave Faafuasei.
Fausia o se mo le tuufaatasia o Faamaumauga o le Tau
Faavaitaimi (CliDE Database) : faiga faapaaga a Ausetalia ma
Iapani ua maea ona fausia se nofoaga tutotonu mo
faamaumauga CliDE mo le tuufaatasia o faamaumauga o Tala o
le Tau.
Tatala ma le faalauiloaina o le Tusi o le Tala o le Tau o Samoa: faatupeina e le Malo o Ausetalia i le amataina o le aoina mai o
faamaumauga, suesuega ma le tuufaatasia o lenei tusi Tala o le
Tau a Samoa; galulue ai le Vaega o le Vaai Tau (Climate Services)
ma le Ofisa o le Tau a Ausetalia ma nisi ofisa faapitoa i fesuiaiga
o le Tau ile Pasefika ile Poloketi o sailiiliga Faasaienisi i Fesuiaiga
o le Tau (Pacific Climate Change Science Programme), aloaia
lona faalauiloaina ia Novema Vaiaso o le Siosiomaga.
Faalapotopotoga o Ofisa Vaai Tau o le Lalolagi (WMO), sui i
atunuu ile itulagi i Saute-sisifo o le Pasefika ma Sasae o le Vasa
Initia : talimalo ai Samoa ile masina o Iulai i lenei Fonotaga taua.
Faalapotopotoga IOC- UNESCO – SOPAC PTWS: faia le
Fonotaga a lenei Komiti taimi na faia ai le Fonotaga a le RAV
WMO.
Faalapotopotoga a Malo Aufaatasi e tausia le Fegaiga i Fesuiaiga
o le Tau – talimalo ai Samoa i nisi o Fonotaga e lua (2) I Vaega o
lenei Faalpotopotoga – Adaptation Fund Board ma le Cartagena
Dialogue.
Fono Faaletausaga a le Faalapotopotoga a Malo Aufaatasi e
tausia le Fegaiga i Fesuiaiga o le Tau (COP18) – faia i Doha na ave
iai le lagolago a Samoa i le toe faaauauina le feagaiga o le Kyoto
Protocol II ma tupe talosagaina le fesoasoani mai i si Malo ua
lelei le tamaoaiga mo atunuu tau atinaae e tali atu i ai i Fesuiaiga
o le Tau;
3. Galuega faatino a Soāvaega Taitasi
A o fagasolo le tausaga sa faatino galuega a le Vaega o le
Vaaitau ile tele o manaoga mai ana paaga, aemaise i mataupu
mai ona soāvaega eseese e pei o le Tau mo aso taitasi (Weather),
Tau mo masina ma tausaga (Climate Services) ma le soāvaega o
loo vaaia ma maita’ituina mafuie ma sunami faapea le
suesueina o palapala ma maa mo le fausia o fale mautu
(Geo-science):
Soāvaega mo Tala o le Tau i aso taitasi (Weather)
•
faaauau le tautua 24 itula/7 aso o le vaiaso mo
faamaumauga tai 3 itula ma faatino (SYNOPS), tai 1 itula
(METARS), mo le tapenaina o Tala ole Tau mo – tagata
lautele, tagata tautai ma tala ole tau mo vaalele sivili ;
•
maea ona faia Ripoti faalekuata (4) mo le
poloketi aemaise galuega faatino, a le Faalapotopotoga a
Ofisa o Vaai Tau a le Lalolagi i le Tulaga Ogaoga o le Tau
ma le taumafai e fa’aitiitia ia a’afiaga i Faalavelave
Faafuasei (SWFDP;
•
lagolago i le aoaoga sa faatinoina i lalo o lenei
poloketi i le faalauiloaina o le tali atu I faalavelave
faafuasei (DMO workshop) ;
•
faamaeaina le toe faaleleia ma le fausia o se fale
fou mo le vaaia mamao o le Tau (Forecast Building)
faapea le EWS o le IBL systeme mo le logoina o Mala
falenatura ;
•
sa maea ona toe asiasia ia nofoaga o
faamaumauga o le Tau a le NOAA e le sui mai i Amerika
Samoa, peitai na toe foi vave ona o le tapenaina o le Ofisa
o le Tau a Amerika Samoa mo le Afa o Eveni ia Tesema o
le 2012;
•
lagolago ma ave le fautua i tulaga faatekinale i
sui o le Fonotaga a le RAV WMO sa faia ia Iulai ;
•
faatino le auaunaga mo le Vai Tau o Afa ma
Matagi malolosi 2012_13 e pai ona i ai Evans ia Tesema
2012 ma Gary ia Ianuari 2013, e 15 ia taaviliga o matagi
malolosi sa tulai mai (tropical depressions) mo le Vai Tau
o Afa ma Matagi Malolosi 2012_13.
Soāvaega mo Tala ole Tau i masina taitasi ma Tausaga
(Climate) ma le Poloketi a le Osone (Ozone Project)
•
fa’aauauina pea le tāina i totonu o komiputa o
fa’amaumauga o Tala o le Tau o masina ma tausaga i le
nofoaga tutotonu o faamaumauga (CliDE database)
faatupeina e le Malo o Ausetalia i le poloketi
‘Digitization project’ ma e toalima (5) i latou o loo
faafaigaluega faakonekarate i lenei poloketi lea;
78
•
I le Nofoaga tutotonu o Fa’amaumauga (CliDE
database) ua fesootai nei faakompiuta ma le Fale o le Soavega o
le Mataituina o Tala o le Tau i aso taitasi (Forecast Building) i le
galulue fa’atasi o le Malo o Iapani i le poloketi mo le faaleleia o
Tala o le Tau (Weather forecasting project) ma le Malo o
Ausetalia i le poloketi o le (Pacific Climate Change Science
project);
•
Fa’aauauina pea le ave o fautuaga faavaitau i tulaga o le
tau i masina taitasi ma ona fesuiaiga i atinae eseese e pei :
fa’atoaga ma le soifua maloloina (ICCRAHS project – agriculture
and health); Vaomatua (ICCRIFS – forestry); poloketi faaitulagi e
tali atu I fesuiaiga o le tau (PACC- Pacific Adaptation to Climate
Change); Fuafuaga ma le Pulea o Atina’e (PUMA), Suavai ma le
pulea lelei o Faalavelave faafuasei (DMO) ile NAPA4, Pulega o
Tagata Tafafao (NAPA5), Aoaoaga CCCPIR - GIZ; USP – poloketi
a Malo o Europa i fesuiaiga o le Tau (EU_GCCA) ;
•
Maea le 12 o ripoti mo le tulaga o le tau (climate) i
masina taitasi ma tausaga (monthly outlook statement) fa’atasi
ai fa’atalanoaga ma Ofisa o le NIWA ( National Institute of
Water and Atmosphere on the Island Climate Update (ICU) , o le
Ofisa o Vaai Tau a Ausetalia (Australian Bureau of Meteorology –
On-line Climate Outlook Forum (OCOF) I telefoni ma le Vaega o
loo tapenaina puletini;
•
Ua maea le faatalanoaina o le poloketi Australia
Climate Change Science and Adaptation Project (PACCSAP) ma
ua tuufaata ma le – PCCSP, PASAP; PICPP, and SLCM ua avea
nei o le COSPPAC – Climate and Oceans Support Program in the
Pacific Island Countries;
•
Ua faia ma faalauiloa le Ripoti mo le vaaiga mamao mo
le Vaitau o Afa ma Matagai malolosi 2012_13 ma tuuina i luga o
upega tafailagi (web site) , nusipepa ma leitio.
•
Ua toe faafaigaluega ia Setema le tamaitai Ofisa o le
Osone e suia le na faamavae ia Iulai 2012; ma toe amatalia ai le
ISP Phase IV (faamaea) ma le V, ma galuega a le TPMP faapea
le HPMP o loo faaauau pea;
•
O galuega faalauiloa o le faamanatuina lea o le 25
tausaga talu na faia le Feagaiga o le Montreal Protocol ma sa
aumai fa’atasi ai ia ia nisi o aoga i le atunuu ma fai ia polokalame
faatauva e molimauina ma faatauaina ai lea aso, faia i le Vaiaso o
le Siosiomaga; ma
•
Faia se aoaoga Prior Informed Consent (iPIC) faapea ma
aoaoga faa’tekinale mo le tapenaina o le tu ma aga faa Tupe
maua (revenue).
Soavaega o Fesuiaiga o le Tau (Climate Change)
•
E tolu (3) Fonotaga sa faia mo le ICCRAHS
faatupeina i fesoasoani mo Atunuu tau Ati’ae a le
poloketi a le ICCRAHS ( LDCF funded Integrated Climate
Change Risks in the Agriculture and Health sector ; e lua
(2) Fonotaga a le Komiti Fa’afoe (Steering Committee) sa
faia
•
Sa ave fautuaga i le Matagaluega o Faatoaga ma
Faiga Faiva ma le Sofua Maloloina e fesoasoani atu ai e
tali ai i fesuiaiga o le Tau;
•
ICCRAHS: sa faia se aoaoga ma paaga i le masina
o Oketopa 2012 e aotauina ai i le faaaogaina o metotia ua
ua gaosia mai (climate products) mo le vaaiga o le Tau ia
malamalama foi ma maua le tomai i nei metotia; ma
•
Sa faafaigaluegaina se tagata faufautua mo
sailia o auala e faaauauina ai le poloketi o le ICCRAHS. O
le GFCS a le WMO e ono toe faatupeina lenei poloketi i le
lumanai
Soavaega Faasaienisi mo le Mataituina o Mafuie, Sunami
ma Suesueina o palapala ma papa maa (Geo-science)
•
Ua maea le saunia o Ripoti e 12 faalemasina mo
le tausaga 2012_13 i Mafuie tutupu mai ile itulagi o
Samoa ma Toga, faapea mafuie mamao i isi atunuu;
•
Vaega fausia fale ma faatutuina masini fua
mafuie I Togitogiga, Afulilo, Vaiaata and Asau; Nofoaga
Tutotonu mo le Tapueina ma le mata’ituina o
mafuie(NDC);
•
amatalia galuega o le sifi 24 itula, 7 aso o le
vaiaso operations mo le mata’ituina o mafuie ma sunami,
mo le Ofisa Faalotoifale o Faamaumauga (National Data
Center), Mati 2013;
•
faaleleia o fale ma masini o le maneta o le
lalolagi faaipaaga fa’atasi ma le (International
Associations of Geomagnetism and Aeronomy (IAGA),
Suiselani, Niu Sila ma Amerika; ma
•
faamaeaina se aoaoga sa faia mo le vaega a le
vili pu ile masini vili pu 520C sa faautpeina e le poloketi o
le WASSP Vaega o le Suavai, faia ia Aperila 2013;
4. Tala i le faaaogaina o Tupe (Financial Results)
O Tupe maua mai le Vaega e $SAT37, 124 ma e 46 % o
le tapulaa e tatau ona aoina e $SAT80, 000 mo le tausaga
faaletupe tau mai ia Tesema 2012, ona o le pau tele o
galuega sa le ausia ai le tapulaa.
79
O tupe faaagaga mo galuega fa’atino (operations) e $275, 248 i
le 2012_13, o se fa’asiliga mai i le tausaga faaletupe 2011_12 e 10
% sa talosagaina ona o le tetele o le faaaogaina o le eletise i
masini Vaai Tau ma Vaai Mafuie mai fale sa fausia i poloketi a
Iapani (Tau) ma Saina (Mafuie ma Sunami).
O tupe mo totogi o le aufaigaluega e $1,041, 162 o le aofaiga ua
pau maualalo ona o le o ese atu o le Soaveaga o Pulega e tali atu
i Faalavelave Faafuasei (Disaster Management Office) ma faia ai
se Vaega tutoatasi i le 6 masina mulimuli o le tausaga faaletupe
lenei.
Na ave se talosaga mo le siita o le Tala o le Tupe a le Vaega a le
Vaai Tau ile tausaga faaletupe 2013_14 ona e maitauina o le avea
o i latou uma o totogi aso ma tagata totogi masina i le tausaga
fou.
GALUEGA FAATINO 8: VAEGA GAFATAULIMAINA O
ATINAE (PUMA)
O le Vaega mo le Gafataulimaina o Atinae e nafa ma le
faagasolo o Maliega Tau Atinae i lalo o le Tulafono
Fuafuaga ma Pulega o Nofoaga i Taulaga 2004. O le
iloiloga o talosaga mo maliega tau atinae e aofia ai le
resitalaina ma le iloiloina o talosaga e ala i le tagatagai,
iloiloina o le ogaoga o aafiaga tau le siosiomaga mai
atinae. O lenei vaega e nafa ma le tuuina atu o fautuaga
talafeagai i le Failautusi a le Komiti Faatino o Fuafuaga
ma Pulega o Nofoaga i Taulaga e ala i faaiuga mo
talosaga mo ni maliega tau atinae.
Aotelega o Galuega Faatino
5. Luitau o le Galuega (challenges)
E tele ni luitau sa feagai ma le Vaega e pei o le:
•
O le leai o tagata faigaluega i mataupu tau i fesootaiga
ma tekonolosi (ICT) e iai le tomai i vaai tau (weather and climate)
ma le vaaia mamao o le tau i le lumanai (forecasting), mo le toe
faaleleia o masini o le tau ua uma ona fa’atutuina pe a
faaleagaina;
Na resitalaina, asiasiina, iloiloina, faagasolo ma faia
faaiuga mo talosaga mo maliega tau atinae. O lenei foi
vaega e galulue faatasi ma le Komiti e ala i le Failautusi
aua le faia o faaiuga o talosaga mo maliega tau atinae e
ogaoga aafiaga tau le siosiomaga. O le faagasologa o le
maliega tau atinae e aofia ai tulaga nei:
Aufaigaluega
•
O le fa’aitiitia o avanoa faigaluega e tusa ma le
faavasegaina o tulaga o le aufaigaluega (organization chart), ae
ua tauaveina e se tagata e toatasi galuega e tele; ma
Aufaigaluega: 1 Ofisa Taitai, 2 Ofisa Sinia, 3 Ofisa.
1 Auaunaga Fesoasoani mai le Malo o Ausetalia, Ofisa o
Faiga Faavae Tau le Siosiomaga ma Tulaga Tau Tausisia.
•
O le taumafai lea e fetuunai galuega ona o le le lava o le
faasoa mai I tala o le tupe e tusa ma manaoga ma talosaga mo se
siitaga o tupe mo galuega faatinoe (operations).
Galuega na ausia Iulai 2012- Iuni 2013
6. Faailoina o le Fa’afetai (Acknowledgements)
•
Ia avea lenei avanoa e fai ai au ma sui o le aufaigaluega e momoli
ai se fa’afetai ile Afioga a le Minisita Faamoetauloa Lealaiauloto
Taito Dr. Faale Tumaalii, faapea le afioga a le Ofisa Sili Tofa ia
Taulealeausumai Tuifuisaa Laavasa Malua, ma le Pulega mo le
lagolago i galuega a lenei Vaega mo lenei tausag . Oute fia
fa’afetaia foi la’u aufaigaluega ona o le tele o galuega sa
faatinoina i lenei tausaga faaletupe – Ia manuia!.
•
•
Talosaga mo Maliega Tau Atinae
•
•
•
•
•
•
808 talosaga na resitalaina ma iloiloina e le
Ofisa.
792 (98%) talosaga na faia e le Ofisa faaiuga.
16(1.9%) talosaga na faia e le Komiti Faatino
faaiuga.
6 (0.74%) talosaga na lē taliaina e le Ofisa ona o
le lē atoatoa o faamatalaga na tuuina mai i le
Ofisa.
351 (43.4%) talosaga na āsia e le Ofisa
233 (28.8%) talosaga na tuuina atu i Pulega
Talafeagai.
15 talosaga sa faasalalau faalaua’itele i le
Nusipepa a le Samoa Observer, Iniini Samoa ma
le Newsline.
1 le Talosaga na taliaina e le Kapeneta i lalo o le
Vaega 61 o le Tulafono o Fuafuaga ma Pulega o
Nofoaga i Taulaga (“o le Tulafono”).
1 le Iuga mai le Faamasinoga e lagolagoina ai le
faaiuga a le Ofisa i le Apili a le Milenia.
80
•
•
31 Lipoti Auiliili mo le Iloiloga o Aafiaga Tau le
Siosiomaga (EIA) na resitalaina ma iloiloina.
12 lipoti faalemasina mo talosaga mo maliega tau
atinae.
1 lipoti faaletausaga.
Auaunaga Fesoasoani
•
1 le mataupu na fesoasoani ai le Ofisa i le Matagaluega
o Leoleo ma Falepuipui i le Aso 31 Ianuari 2013 e faamatuu atu ai
kopi o faamaumauga o se tasi o Talosaga sa tuuina mai i le Ofisa
i le 2007.
•
1 se atinae e le’i tuuina iai se Maliega Tau Atinae na
faatinoina e Faatupu Ilalio na tuuina mai i le Ofisa mo sana
iloiloga ma sa tuuina atu i Pulega Talafeagai i lalo o le Vaega 44 o
le Tulafono ma teena ai le talosaga mo le faia o se fausaga lē
tumau i luga o le alavai a le Malo i Fugalei ona o le tulaga le
saogalemu.
Mata’ituina o Atinae ma le Faamalosia o le Tulafono
•
•
•
•
•
•
115 Poloaiga na tuuina atu i atinae e aunoa ma ni
maliega tau atinae.
32 Poloaiga na tuuina atu i atinae e le’i o gatusa ma
aiaiga o maliega tau atinae.
188 (23.3%) maliega na mata’ituina.
35 tusi na tuuina atu i atinae e le’i usitaia aiaiga o
maliega tau atinae.
12 lipoti faale masina mo atinae na mata’ituina.
Mataupu moomia nisi galuega/gaioiga faamalosia e
aofia ai:
1)
Laupapa faailoilo i Malifa a le Kamupani o le Go
Advertising na tuuina atu i le Aso 29 Aperila 2013 ma ua maea
ona soalaupuleina ma faamalieina.
I tausaga faa-le-tupe e tolu ua tuanai atu, e atagia mai le
maualuga o talosaga mo maliega tau atinae na tuuina
mai i le Ofisa( Tagai i le Ata 1). Faataitaiga, i le va o
tausaga faaletupe 2010/2011 ma le 2011/2012 o loo atagia
ai le maualuga pe tusa ma le 8.9 pasene ao tausaga
faaletupe 2011/12 ma le 2012/13 o loo atagia ai le
maualuga pe tusa ma le 11 pasene. I le tausaga faa-letupe ua tuanai atu na taulimaina e le Ofisa talosaga pe
tusa ma le 70 i le masina mo iloiloga. Ua mafua lea tulaga
ona o faalauiloa a le Ofisa e ala i faasalalauga i luga o
televise, o le faaaogaina tatau o aseta faatasi ai ma le lelei
o le galuega o loo faatinoina e ala i le mata’ituina o atinae
ua tuuina atu iai maliega tau atinae ma auala mo le
faamalosina o le Tulafono.
Aofaiga o Talosaga mo Maliega Tau Atinae
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
Aofaiga o Talosaga mo Maliega Tau
Atinae
•
2010/11
•
Na faaleaogaina e le Komisi Faamasino o Fuafuaga le
talosaga apili a le Faletalimalo a le Millenia i le Aso 4 Aperila
2013.
Auiliiliga
2011/12
2012/13
Tausaga Faa-letupe
O le aofaiga o le tau o atinae na tuuina mai i le Ofisa mai
le tausaga faa-le-tupe 2012/2013 pe tusa ma le
ST$333,000,00. O tupe maua pe tusa ma le
ST$183,800.00 O le mafuaaga o le itiiti o tupe maua ona o
le ititi o tau o totogi fua pau o atinae o loo totogiina.
Aofaiga o Tau o Atinae (Milliona)
Aofaiga o Tau o Atinae (Milliona)
•
Sa faataunuuina le fofogaina o le mataupu i luma o le
Komisi Faamasino o Fuafuaga e uiga i le apili a le Faletalimalo a
le Millenia i le Aso 26 agai le 29 o Novema 2012.
808
Ata1: Talosaga mo Maliega Tau Atinae Tausaga Faa-leTupe2010/11-2012/13
2)
Fausaga lē tumau i luga o le alavai a le Malo i Fugalei a
Faatupu Ilalio na tuuina atu i le Aso 29 Aperila 2013.
Faaiuga a le Komisi Faamasino o Fuafuaga- Apili
790
719
$351
$301
$251
$201
$151
$101
$51
$1
$293
$333
$224
2010/11
2011/12
2012/13
Tausaga Faa-le tupe
81
•
O nisi o atinae tetele e aofia ai:
•
•
•
Faletalimalo o le Warwick i Vavau (e le’i amataina
galuega); ma le
Faletalimalo o le Lamana i Taumeasina.
Iloiloga o le Tulafono- Faagasolo le faamautuina
o suiga fuafuaina mo le faaleleia o le Tulafono
Toe iloiloina o Totogi Fuapau ma Tau Faaee.
(Faagasolo le iloiloina o le Miscellaneous
Amendment Bill 2013)
Polokalame Faalauiloa mo Aoaoga
Soavaega 8.2 - VAEGA O FUAFUAGA ALUALU MAMAO MA
FAIGA FAAVAE
O le Vaega o Fuafuaga Alualu Mamao o lo’o nafa ma le
faatautaia o aiaiga mo fuafuaga o le Tulafono. E nafa foi le vaega
o Fuafuaga Alualu Mamao ma le fuafuaina o poloketi, puleaina
ma le limataitai. E le gata i lea ae faapea foi le faia o auaunaga
faa-failautusi i le Komiti Faatonu o Fuafuaga ma Pulega o
Nofoaga i Taulaga.
•
•
•
•
Auaunaga Lautele
Aotelega o Galuega Faatino
•
Sa galulue ma le filiga lenei vaega i le toe iloiloina ma le
tapenaina o faiga faavae aemaise o le faatautaia o poloketi autu
a le Ofisa.
•
•
Aufaigaluega
•
Aofai o le aufaigaluega: 1 Ofisa Taitai, 2 Ofisa Sinia, 3
Ofisa
•
•
Tulaga ua Ausia
Failautusi i le Komiti Faatonu o Fuafuaga ma Pulega o Nofoaga i
Taulaga:
•
•
12 fonotaga a le Komiti na faatinoina.
12 Ripoti sa tuufaatasia mo Fonotaga faatasi ai ma le
failaina ma le pulea tatauina
1 Semina mo le Komiti Faatonu (Semina Faa-le-aoaoga i
le Tulafono o Fuafuaga faatasi ma Tiute Tauave).
Faamaumauga faa-komipiuta o iugafono o fonotaga a
le Komiti Faatonu. Faagasoloina pea
Fausiaina o Faiga faavae
•
•
•
•
Faiga Faavae mo le Taulaga tuuina atu mo le iloiloga a
le Komiti a le Kapeneta mo Atinae .
Taiala mo Faatinoga Lelei e Limataitaina ai Atinae
Tetele tulata i le Sami. Ua iai le ata faataitai muamua
Taiala mo Faatinoga Lelei e pulea ma faatonutonu ai
Suavai Lafoai. Maea tapenaina le Ata Muamua
Iloiloga Faaletulafono
Faamaumauga(database) o Faasea faauluina
mai i le Ofisa. Faaauau pea
Faamaumauga (database) tau i Talosaga mo
Maliega Tau Atinae faauluina mai I le
Ofisa.Faaauau pea
Faamaumauga tau faafanua o nofoaga o loo
faatinoina ai atinae faapea ai ma nofoaga sa
tuuina mai ai faasea. Faaauau pea
Taiala o Galuega Mataitu ma le Faamamaluina.
Maea
Taiala mo Aiaiga ma Tuutuuga o Maliega tau
Atinae. Maea tapenaina
Aoaoga mo le Siitia o le Tomai i le Auaunaga
•
•
•
Vaiaso o le Siosiomaga.
Fonotaga Faalauiloa mo Suavai lafoai.
Fonotaga mo le toe iloiloina o le Vaega e nafa
ma Suavai.
4 Tusitusiga faalauiloa sa tuuina atu i le
nusipepa.
•
4 Semina Faale-aoaoga sa faatautaia mo le ofisa
i mataupu:
Team Dynamics
Galuega tau le Mataituina ma le
Faamamaluina o le Tulafono
Taiala o Faatinoga Lelei Faalesiosiomaga mo le Faamamaina o Suavai
Lafoai
Galuega tau le Mataituina ma le
Faamamaluina o le Tulafono
1 Aoaoga tau “Iloiloga o Aafiaga FaaleSiosiomaga” pei ona talosagaina e le Pulega o
Tagata Tafafao Maimoa mai Fafo.
12 Aoaoga ma Fonotaga sa faatinoina ma auai
atu ai le aufaigaluega i atunuu mamao
Galuega Ausia o Poloketi
Poloketi mo le Tapenaina o se Fuafuaga tau Pulega
Gafatiataulimaina mo Vaitele 2008-2012
82
Ripoti
•
•
Auivi mo Faatinoina o se Pulega Lelei mo Vaitele. Maea
tapenaina ma faamaonia (23 Oketopa 2012).
Taiala mo le Faatinoina o se Pulega Lelei mo Vaitele.
Maea tapenaina ma faamaoniaina (23 Oketopa 2012).
Fonotaga
•
1 Fonotaga a le Komiti Faafoe o le Poloketi sa faatinoina
(23 Oketopa 2012).
Isi galuega faatino:
•
Faamaonia e le Komiti Faatonu le Fuafuaga Tau Pulega
Gafataulimaina mo Vaitele ma pasia e le Kapeneta. (27
Fepuari 2013).
•
2 Fonotaga mo le Faalauiloaina o le Fuafuaga Tau
Pulega Gafataulimaina mo Vaitele (Afioaga ma Paaga ia
Iuni 2013).
Poloketi Faapaaga Ausetalia ma Samoa (NAPA 4) –Fuafuaga o le
Taulaga ma Suavai Fetafeai
Figure 4: Spatial Analysis
Fuafuaga mo le Atinaeina o Taulaga o Samoa
(Cities Alliance /UN-Habitat)
Galuega Faatino
Figure 3: Apia Settlement 2006
•
Galuega Faatino
•
2 Fonotaga ma Sui o Nuu i le Talafatai o Apia (26 & 27
Novema 2013)
•
40 faatalatalanoaga sa faatautaia mo le Tapenaina o le
Fuafuaga o le Taulaga (36 nuu, 1 pulega talafegai, 1
aufaipisinisi, 2 Ekalesia)
•
•
Fuafuaga o le Taulaga, Faauau pea le tapenaina.
1 Fonotaga sa faatautaia a le Komiti Faafoe o le Poloketi
(8 Mati 2012)
•
•
•
•
Faamautu le Feagaiga mo le Galulue
Faatasi i le va o le Malo o Samoa ma le
UN-Habitat
Toe lauliliuina le Polokalame o Galuega
Fuafuaina (Workplan). Maea ma ua
faamaoniaina
Uluai Ripoti o le Poloketi (Inception
Report) (11 Aperila 2013)
Aoaoina o faamaumauga mo tapenaina
o le Fuafuaga.Faagasoloina nei
Auivi mo le Mataituina ma le Iloiloina o
galuega faatino o le Poloketi,
Tapenaina
83
•
Fuafua e amatalia galuega o le poloketi i le
maea faamautuina ai o AOC Faagasoloina pea
Poloketi mo Suavai ma le Tumama Lautele ma le
fausiaina o le Faiga faavae mo le Tumama lautele.
•
•
Ripoti o Iloiloga Tau i Aafiaga ma
Tapenaga mo le Taulaga e tali atu i
suiga o le Tau(Vulnerability and
Adaptation Assessment), Amatalia.
Faamaopopoina o faamaumauga mo le
tapenaina o le Ripoti. Amatalaia.
Faiga Faavae mo Suavai Lafoai
Fuafuaga mo le Atinaeina o le Taulaga – (Fou)
•
•
•
Faiga faavae mo le tumama lautele. Faauau
pea ona iloiloina
Feagaiga ma Vaega Tau Tumama Lautele.
Maea tapenaina le ata muamua mo le
Kapeneta
Taiala mo Faatinoga Lelei Faale- Siosiomaga
mo le Puleaina o Suavai lafoai. Maea tapenaina
Poloketi mo le Tumama o Nuu ma Afioaga (Polokalame
Fesoasoani mo fausiaina o Tane mo Suavai Lafoai)
•
Polokalame Faataitai e Tali atu ai i Suiga o le
Tau, Faletupe o le Lalolagi
Galuega Faatino
•
•
•
•
Faafaigaluega Faauluuluga o le Poloketi 28 Iuni
2013. (ST54,180 p/a)
Faamautu isi avanoa faigaluega mo le poloketi
Tapenaina le Taiala mo tagata o le a
faatalosagaina o le fesoasoani a le poloketi
Sailiiliga mo le Tumama Lautele i le Taulaga, EU- Water
Budget Support
•
•
Tapenaga mo le faatinoga o le sailiiliga.
Faagasoloina.
Tolopo le faatinoga o sailiiliga ona o le Afa o
Eveni 2012.
Toe Iloiloina o le Faiga Faavae mo le Pisapisao 2011 –
Avea ma Tulafono Faatonutonu
•
•
Tapena Galuega ma Matafaioi mo le faatinoina
o le iloiloga.
Faagasolo faasalalauga mo tauofoga mo e e
faatinoa le iloiloga.
Tulaga Faataatia mo Suavai Lafoai, EU – Water budget
Support
•
Faagasolo pea le tapenaina o le Auivi
mo faatinoina o le poloketi
Tusia le Ripoti o le iloiloga i le Faatinoga
o le poloketi.
Puleaina o Konekarate
•
•
•
Fuafuaga o le atinaeina o le Nofoaga
feagai
ma
le
Sami
i
le
Taulaga(Waterfront). Tuuina atu i le
Komiti o Atinae.
Tomai Faapitoa tau le Ituaiga o Tagata
(Gender Specialist) (ST$49,000)
Faufautua Faapitoa mo le Tapenaina o
le Faatinoina o le Poloketi.(ST$720,000)
Puipuia o Nofoaga I le Gataifale o Samoa mai
Suiga o le Tau, UNDP – Fou
Galuega Faatino
•
Uluai Ripoti o le Poloketi (28 Fepuari
2013).
•
Lipoti Faa-le-Kuata (30 Aperila and 15
Iulai 2013).
•
Amatalia le sailia o le aufaigaluega mo
le faatinoina poloketi (Technical Advisor,
Coordinator, and Assistant).
•
Faatulaga le nofoaga/ofisa mo le
poloketi.
Tapenaina Galuega ma Matafaioi mo le
faatinoina o le galuega.
Soavaega 8.3. VAEGA
NOFOAGA I TAULAGA
Poloketi i Laumua ma Taumafaiga e Tali atu i Suiga o le
Tau (UN-Habitat) –Fou
O
PULEGA
O
O le Vaega mo le Pulega o Nofoaga i Taulaga e
nafa ma le faamalosia o le Vaega 63 o le
Tulafono o Fuafuaga ma Pulega o Nofoaga i
84
Taulaga 2004. O galuega ma matāfaioi fitoitonu i lenei
vaega e aofia ai le taliaina, resitala, su’esu’e, soālaupule
ma foia matāupu i fasaeā mai le mamalu o le atunuu i
soo se aafiaga e aafia ai le soifua lelei, malu puipuia o
soo se ogaelele, tagata ma le siosiomaga. E nafa foi
lenei vaega ma le saunia ma tuuina atu o soo se
matāupu e faigatā ona foia i le Vaega o Loia a le
Matagaluega mo le faamalosia e ala i le tulafono.
•
•
30 Matāupu sa mata’itūina.
9 Matāupu e moomia le faaauau ona
mata’itūina.
•
1 Matāupu ua tuuina atu i le Vaega o le
Loia mo le Faamalosia ma le tuuina mai o se
Poloaiga mai le Faamasinoga (Court Order):
Aotelega o Galuega Faatino
O soo se matāupu e faaseā mai i ai le atunuu e tatau ona
taulimaina e lenei vaega sei vagana ai faaseā e faatatau
i galuega ua tuuina atu i ai maliega tau atina’e. E ao ona
resitalaina ma faagāsolo su’esu’ega i soo se matāupu e
tu’uina mai ma faia iai se faaiuga poo se fofo talafeagai.
E nafa foi lenei vaega ma le faamalosia o soo se faaseā e
ala i le tuuina atu i ai o Poloaiga e tusa ai ma le vaega 80
o le Tulafono pe tuuina atu foi ile Vaega o Loia mo le
faamalosia faale-tulafono.
Aufaigaluega: 1 Ofisa Taitai, 1 Ofisa Sinia, 2 Ofisa.
Galuega na ausia Iulai 2012- Iuni 2013
Talosaga mo Maliega Tau Atinae
•
•
•
•
•
•
•
•
205 Faaseā sa resitalaina e le Ofisa.
205 Faaseā sa su’esu’eina.
2 (1%) Faaseā sa toe faaui i tua
17 (8%) Faaseā e lei faamaonia.
137(67%) Faaseā ua maea ona soālaupuleina.
49 (24%) Faaseā o loo faaauau ona su’esu’eina
67 (33%) Faaseā na tuuina atu i Pulega
Talafeagai.
12 Ripoti faale-masina mo Faaseā ma le ripoti
faale-tausaga e 1.
(1)
Elaine Silva, Fausia o se auala fou i le Togatogo i
Fugalei e faaaoga i ai otaota e aafia ai le siosiomaga
Auiliiliga
I tausaga faa-le-tupe e tolu ua tuanai atu, ua atagia ai le
siitia o faaseā e faao’o mai i le Ofisa i le 11% i le 2011/2012
i le 2012/2013. Ua atagia foi le siitia o le numera o
matāupu e māua ma suesueina e le Ofisa i le masina pe
tusa lea o le 18 o faaseā.
Aofaiga o Fa'asea na taulimaina e le Ofisa
205
210
200
190
188
183
180
170
2010/2011
2011/2012
2012/2013
Auaunaga Fesoasoani
•
11 Matāupu sa talosagaina ai le fesoasoani a le
Ofisa ona o laau e ono aafia ai meatotino, pa laau fausia
ua aafia ai laina tuaoi, auala fausia ua aafia ai laina tuaoi,
aafiaga ona o vai fetafeai ma vaitafe.
Figure 7: Kalafi o Faasea na taulimaina e le Ofisa mai le tausaga
Faa-le-Tupe 2010/11 – 2012/13
Mata’ituina o Atinae ma le Faamalosia o le Tulafono
•
42 Poloaiga sa tuuina atu i matāupu e ogaoga
aafiaga i le siosiomaga ma lē usitaia lapataiga a
le Ofisa.
85
Mataupu o Faasea mai le Tausaga Faaletupe 20102011 i le 2012-2013
FY 2010-2011
FY 2011-2012
FY 2012-2013
73
5045
35 38
24 26 27 2023 2119 242025
17
16
12
29
13
4 510
036
Figure 8: Kalafi ua faatusatusa ai ituaiga faasea mai le Tausaga Faale-tupe 2010/11, 2011/2012 ma le 2012/13
O faasea ua maitauina le faatupula’ia e aofia ai manogi le
talafeagai, otaota/lapisi lafoai i se tulaga le talafeagai,
pisapisaō/leotetele, ta’inafi susunu e aafia ai le ea faatasi ai
aafiaga mai alavai. Peitai ua maitauina foi le faaitiitia o faaseā e
faatatau i suavai lafoai, manu vaefa taaloa, pefu ma tulaga
matagā i le vaai. E talitonu le Ofisa ua afua ona faaititia nei
faafitauli ona o le lelei o polokalame faalauiloa a le Ofisa e
faamalamalamaina ai le mamalu o le atunuu i aiaiga o le tulafono
a le PUMA mo le puipuia o le siosiomaga ma le soifua lelei o
tagata nuu o Samoa.
GALUEGA FAATINO 9: PUNAOA O SUAVAI
O lenei ripoti o le a auiliili atu ai nisi o galuega autu a le
Vaega o Punoa o Suavai sa faatinoina i totonu o le
Tausaga Faaletupe 2012-13. E iai nisi o galuega ma
matati’a fou sa faatinoina ma ausia ma sa faaauauina foi
le faatinoga o le Tulafono mo le Faafoega o le
Faasoasoaina Tatau o Punaoa tau Suavai 2008 (Tulafono
Autu). Sa faaauauina foi fonotaga faamasina a le Komiti o
Tomai Faapitoa, faapea le Komiti Faatino mo mataupu
tau punaoa o suavai, lea o loo taitaifono ai le Afioga i le
Alii Minisita o Punaoa Faanatura ma le Siosiomaga, Hon.
Faamoetauloa Lealaiauloto Taito Dr. Faale Tumaalii.
O le afatia ai o Samoa i le Afa malosi o Eveni na
faaleagaina ai nisi o masini fuavai ma masini fuatimu o
loo mataitu ai le tafe faapea le maualuga o le suavai o lo o
tafe i vaitafe faapea ma vaituloto. Sa faaleagaina foi nisi o
vaomatua ma vaega o laufanua sa faatinoina ai galuega i
eleele apovai. O le mafuaaga lea o le siitia ai se vaega
tupe na alu i le amataga o le 2013, i le toe faaleleia lea o
masini ma galuega sa faaleagaina e tafega ma matagi
malolosi, e le gata i le taimi o le afa, ae faapea foi masina
na sosoo ai i le tetele pea o timuga.
O lenei ripoti o le a auiliili atu ai foi nisi o matati’a ma
galuega sa faatinoina i lalo o galuega fesoasoani o le
NAPA-4 ma le GEF-IWRM, ma nisi o polokalame tau
aoaoga sa faia ile tausaga atoa. Sa faaiuina ma le manuia
le Aso Faapitoa mo Suavai i le Lalolagi 2013, lea na faia
faatasi ma nisi o isi polokalame faalauiloa e aofia ai
aoaoga i aoga ma nuu, faapea le polokalame
faatalatalanoa i luga o le Leitio Polenisia ma le 2AP a le
Susuga ia Niuava Fata Eti Gie Malolo. O le a mataitu foi e
lenei ripoti le ausia o sini ma matafaioi tuliloa a le Vaega o
Punaoa tau Suavai, agai i polokalame fuafuaina o loo i le
Taiala o “Suavai mo le Ola: Taiala mo Fuafuaga Alualu
Mamao mo le Vaega o Suavai ma Vai Lafoai 2012-2016”
lea o loo tuuina atu i le siata o loo i lalo.
Figure 3: Community Nursery built for the rehabilitation
in Faleaseela
86
Ata 4: Laau toe toto ma le pa i Togitogiga
87
Pusa 1 : Water Resources Management Summary Logical Framework (Water For Life Sector Plan, pg47)
TULAGA AUSIA 2 : Faaleleia le Pulea o Laufanua Apovai faapea le Mautu o Faamaumauga i Punaoa o Suavai
Fuafuaga Faavae
Faaleleia/Si’itia atili le malamalama
Faamautu fuafuaga mo le lelei
ma le silafia i tulaga o punaoa o
faatino o galuega i mataupu tau
suavai
punaoa o suavai
Fuafuaga o Faatinoga
Faaopoopo ma faalelei masini fuavai
Faatino ma faamautu faigafaavae,
ma fuafuaga o loo mataituina ai
tulafono ma fuafuaga i punaoa o
punaoa o suavai
suavai, aemaise le tulafono autu ma
tulafono laiti i nuu
Mautu le lelei o faamaumauga i
Tuufaatasi le Fuafuaga mo le
punaoa o suavai
Faafoega o le Faasoasoa Tatau o
Punaoa tau Suavai
Siitia le tomai o le aufaigaluega o loo
Faatino ma faaauau le laiseneina o
nafa ma le mataituina o vaivili o loo
atinae o loo aveesea ai punaoa tau
mataituina ai punoa tua suavai o loo i suavai
lalo o le eleele
Faatino tulaga moomia faaofisa i
Komiti Faatino faapea le WRTC
Faaauau le mataituina ma le iloiloina
o faigafaavae ma fuafuaga
Faamalosia le puipuia ma le atinae
gafataulimaina o laufanua apovai
Tuufaatasia, faatino ma faamautu
fuafuaga i laufanua apovai o loo
faamuamua mo le suavai taumafa
Galuega mo le Faaleleia o tafavai
ma auvai o vaitafe
Avea o laufanua apovai maaleale i
laufanua maualuluga ma Faasao
Faatino faalauiloa ma polokalame
mo aoaoga
No.
Vaega taua mo le Faatinoga
ma Taunuuga
Aofaiga o Fuafuaga ua pasia
mo le faatinoina
Pasene o Fuafuaga o loo
faatinoina
Vaega
Fuafua
2010/
2011
2012/
2013
2013/
2014
2014/
2015
2015/
2016
Aofaiga
3
5
3
3
3
%
20%
25%
30%
35%
40%
2.1
2.2
2.3
2.4
Aofaiga o eka o laufanua apovai
ua maea ona toe faaleleia pe
faasaoina
Eka
(ha)
182
202
222
242
262
Tuufaatasia ma faaaogaina le
faafanua i tulaga tau ile suavai o
loo i lalo o le eleele
%
3%
5%
10%
15%
20%
Numera o vai vili ua fausia e
fuaina/mataituina ai le suavai o
loo ile manava o le eleele
Aofaiga
3
2
3
3
3
Numera o vaivili a le SWA ua le
toe faaaogaina, ae ua avea ma
vai vili e suesue ai tulaga o le
punaoa suavai o loo i lalo o le
eleele
Aofaiga o faigafaavae, tulafono,
fuafuaga ma tulafono laiti ua
faatino
Amatalia le tuufaatasia o se
polokalame mo galuega e aofia
ai nuu i tua i laufanua apovai
Soā-vaega
Matagaluega Autu
Faafesootai Autu
FUAFUAGA
2.1
Ia faaleleia ma faamalosia
le puipuia ma le atinae
gafataulimaina o laufanua
apovai
Aofaiga
%
O le a
maua i
le 2012
5%
faasili
10%
faasili
15%
faasili
20%
faasili
Numera
o Nuu
0
1
1
1
1
Auala mo le
Faamaonia
Aofaiga o Fuafuaga
ua pasia e le Komiti
Faafoe
Iloiloina o le
faatinoga o fuafuaga
Ripoti o galuega,
faamaumauga a le
ofisa, minute o
fonotaga tai masina
Ripoti o galuega
faatino. Minute o
fono. Faamaumauga
Ripoti o galuega
mataitu o loo faatino
i vai vili o loo faatino
ai suesuega
Ripoti o galuega
mataitu o loo faatino
i vai vili o loo faatino
ai suesuega
Ripoti o iloiloga o
faigafaavae,
tulafono, fuafuaga
Ripoti i le
fuafuaina/tapenaga
o lenei polokalame
RIPOTI I MATATIA MA GALUEGA UA AUSIA
Vaega o Punaoa o Suavai
Matagaluega o Punaoa Faanatura ma le Siosiomaga
Pule Sili Lagolago – Vaega o Punaoa o Suavai
FUAINA O GALUEGA FAATINO
IUNITE
MATATIA
GALUEGA
2012/13
AUSIA
Aofaiga o Fuafuaga ua pasia mo le
faatinoina
TULAGA
(1-5)
Aofaiga o
Fuafuaga
5
6
3.5
%
25%
20%
3.5
Heka
202
221.93
4.5
Pasene o Fuafuaga o loo faatinoina
Aofaiga o eka o laufanua apovai ua
maea ona toe faaleleia pe faasaoina
2.2
2.3
Faaleleia atili le
malamalama ma le silafia i
tulaga o punaoa o suavai
Tuufaatasia ma faaaogaina le faafanua
i tulaga tau ile suavai o loo i lalo o le
eleele
%
5%
5%
4
Aofaiga
2
5
5
Faamautu fuafuaga mo le
lelei faatino o galuega i
Numera o vai vili ua fausia e
fuaina/mataituina ai le suavai o loo ile
manava o le eleele
Aofaiga o faigafaavae, tulafono,
fuafuaga ma tulafono laiti ua faatino
%
5% faasili
5%
4
Faatino galuega mo le siitia o le auai
o tagata lautele o nuu ma afioaga ile
pulea lelei o laufanua apovai
Atiae ni faiga faapaaga fou I le vao o
Faalapotopotoga Tumaoti (NGO) ma
Faalapotopotoga Fesoasoani i le
Atunuu Lautele (CSOs)
Fuafua tulaga o le Faatupeina o le
auaunaga a le Siosiomaga (PES) ma
nuu o loo maua mai ai le suavai
Faataitai ma mataitu fuafuaga mo le
faalauaiteleina atu i nuu ma afioaga
o polokalame faalelei.
Vaega e ono aafia ai le ausia o
faailoilo
Vaega e gafa
ma le
mataituina
Tulaga o le tomai e faatino ai ma
tuufaatasia ai fuafuaga
MNRE-WRD
O le iai o le agavaa e iloiloina ai
fuafuaga ma le faatinoina
O loo iai le agavaa e faatino ai galuega
faaleleia i laufanua apovai ua
faaletonu. Lelei faiga faapaaga ma le
atunuu ma afioaga. O loo lava le itu tau
tupe e aveese ma faasao ai laufanua
apovai maaleale.
O loo lelei le faatinoga o le fausia o vai
vili mo suesuega, faapea le maua o
nisi vai vili mai le SWA
Ia lava le tomai e faatautai ai galuega
ma masini o loo faaaogaina. Ia malilie
mai aiga o loo nonofo i laufanua. Ia
lava foi le tupe mo le galuega faatino.
Maliega ma le SWA ina ia faaaoga a
latou vai vili ua le toe faaaogaina e fai
ai suesuega
MNRE-WRD
O loo faatino ma ausia tulaga uma o
faigafaavae ma fuafuaga faataatitia
MNRE-WRD
O loo malilie nuu ma afioaga e faatino
lenei ituaiga auaunaga
MNRE-WRD
MNRE-WRD
MNRE-WRD
MNRE-WRD
MNRE-WRD
FAAMATALAGA
- Ua pasia e le Komiti o Galuega a le Kapeneta ia
Fuafuaga ae le’i sainia e le Ao o le Malo
- Ua iai nisi o aoaoga ua uma ona faatino ma ua
fesoasoani lea i le tuufaatasiga o Fuafuaga
- O loo faatino galuega faaleleia faatasi ma le
tuufaatasiga o fuafuaga, o le mea lea ua tele ai lava le
pasene o le faatinoga e ui e lei saini le Ao o le Malo.
- O nisi o nei galuega e aofia ai fale laau ma le toe totoina
lea o laufanua ua aafia.
O loo taumafai le Matagaluega ina ia faatulafonoina
fanua ua faaleleia e avea mo fanua faasao
Ua iai le ata faataitai o le faafanua ma ua uma ona pasia
e le Komiti Faatino. O loo fuafuaina o le a toe faateleina
nisi vaivili ma aoina ai faamatalaga e saga faaleleia ai le
atoatoa o le faafanua.
E ui i le tele o tulaga moomia mo lenei galuega e pei o
poto faapitoa, ae o loo sologa lelei pea lea polokalame.
Ua maea vaega nei:
- Tulafono Faatonutonu mo le Faafoega o le
88
mataupu tau punaoa o
suavai
2.4
Faatino galuega mo le siitia
o le auai o tagata lautele o
nuu ma afioaga ile pulea
lelei o laufanua apovai
Amatalia le tuufaatasia o se
polokalame mo galuega e aofia ai nuu
i tua i laufanua apovai
Aofaiga
1
0
3
Faasoasoaina Tatau o Punaoa tau Suavai 2013
- Faigafaavae mo le Faasoasoaina o Punaoa tau Suavai
- Tulafono Laiti mo Gasegase/Fuluasou
- Ata Faataitai mo le Faigafaavae mo Laufanua Apovai
Maualuluga
- Faatuina le Komiti Faatonu mo Punaoa tau Suavai
- 5 laisene fou mo le atinaeina o punaoa tau suavai
E tele ni faigafaapaaga ma nuu ma afioaga ua maea ona
faatinoina. Ua maea foi ona tuufaatasia nisi o fuafuaga
ina ia saga faamausali ai le auai o nuu ma afioaga i
polokalame faaleleia. Ae peitai e lei faatinoina pe
faamautu se maliega poo se auivi o se polokalame e ono
faatino mo se taimi umi mo nuu.
O le pusa 3 o se aotelega o galuega a le Vaega o Punaoa o le Suavai faatasi ai ma nisi o Soavaega i le tausaga 2012 – 2013 ma o
loo auiliili atu i lipoti a vaega taitaitasi.
Faagasologa o galuega faatino
A.
SOĀVAEGA – PUIPUIA LAUFANUA APOVAI
2.1
“Faamalosia le Puipuia ma le Atinae Gafataulimaina o
Laufanua Apovai”
2.1.1
Tuufaatasia, faatino ma faamautu fuafuaga i laufanua
apovai o loo faamuamua mo
Laufanua
Heka (ha)
le suavai taumafa.
Apovai
2012-13
Malololelei
Togitogiga
Fuluasou
Tafitoala
Fagalii
Moamoa
Moataa
Aofaiga
Fagalii 2.1
Moamoa
Moataa 1.4
Aofaiga 24.6
15
4.1
1.3
0.6
2.1
0.1
1.4
24.6
Laufanua Apovai Heka (ha)
2012-13
Malololelei
15
Togitogiga
4.1
Fuluasou
1.3
Tafitoala
0.6
0.1
•
Pasia e le Komiti o Atinae a le Kapeneta i lana fono i le
Aso 21 Fepuari 2013, Fuafuaga mo le Pulea Gafataulimaina o
Laufanua Apovai (Watershed Management Plans) mo Aufaga,
Tafitoala, Loimata o Apaula, and Fuluasou. Atoa ai lea o le 6 o
fuafuaga ua maea pasia e le Komiti, aua na pasia i le tausaga ua
mavae Vaipouli ma Togitogiga. O loo faagasolo le faatinoina o
ia fuafuaga ao toe teuteu vaega moomia ae lei tuuina atu i le
Kapeneta ma le Ao o le Malo.
Ua amata faatalatalanoaga mo fuafuaga aua le puipuia o
laufanua apovai i Gasegase.
•
Na ausia le aofaiga e 24.6 heka (Siata 4) o laufanua na
toe faaleleia i totonu o le 2012-13. O lea aofaiga ua ausia faatasi
ai le 221.93 o heka talu ona amata mai le polokalame, ma sa
ausia ai foi le aofaiga e tulimatai i tausaga taitasi e 20 heka i le
tausaga.
•
Ua maea toe faaleleia falelaau na faaleagaina i
Faleaseela ma Aufaga e le Afa o Eveni, vagana ai le falelaau
i Tafitoala lea na faaleagaina uma e tafega o le afa. O loo
faaauau pea le tautua a le falelaau i Vailima ma o loo
faatumauina pea le aofaiga o fatulaau o loo faamili a ii le
3,500 i le masina.
2.1.2
Galuega mo le Faaleleia o Tafavai ma
Auvai o Vaitafe
•Galuega faaleleia mo laufanua apovai na tele ina
faatino faatasi ma le fesoasoani o afioaga, ma sa
faatino lea i nofoaga maaleale na faaleagaina e le
Afa o Eveni, faapea nuu o Malololelei, Aufaga,
Tafitoala, Faleaseela, Solosolo, Lepa, Moataa,
Letogo ma Vailele. Sa faatino foi e le Matagaluega
le toe totoina ma le faaleleia o laufanua i Fagalii,
Togitogiga, Mataaga i Ropati Lui Sitivinisone, ma
Loimata o Apaula.
•Sa faamuamua foi le fesoasoani atu o le
Matagaluega i le toe faaleleia lea ma le
faamamaina o vaitafe tetele, ala vai, taligalu, ma
talivai mai ogalaau ma otaota ua poloka ai ona o
tafega mai le afa o Eveni.
•E iai se polokalame fou mo le mataituina o le
mama ma le saogalemu o le suavai mai vaitafe ma
le siosiomaga na amata tuufaatasia ma faatino e le
Matagaluega (River Ecosystem Health MonitoringREHM). O se vaega muamua o lenei polokalame na
aofia ai le mataituina o le faalapisi o le atunuu i
vaitafe tetele o loo i le taulaga (vaitafe o Fuluasou,
Gasegase, Loimata o Apaula, ma Fuluasou). Na alu
89
tai masina asiasiga, ma faamauina ai aiga o loo faalapisi
ma faaalu suavai ma otaota lafoai i totonu o nei vaitafe
taua.
E tusa ma le 28 Tusi Lapatai mo Puipuiga
(Precautionary Notices) na tuuina atu i aiga sa maua le
faalapisi i totonu o vaitafe ma tafavai. Na faailoaina ii a
Tusi Lapatai le tatau loa ona taofia lea tulaga ma
faamalosia ai le toe faamama o vaega o vaitafe ua
faaleagaina. Na toe alu isi asiasiga e vaaia poo usitaia
lapataiga ma faamauina ai le usitaia uma e iai aiga o
tusi na tuuina iai.
•O leisi galuega taua, o le faatutuina lea o lapisi i tafavai
ma luma o aiga sa moomia lea auaunaga. O lea galuega
na faatupeina e le Poloketi o le IWRM.
2.1.3
Aveina o Laufanua Apovai e avea ma Faasao
(o se galuega o le Poloketi IWRM)
•Faaopoopo le 52 eka ua avea mai fanua o le Ekalesia
Katoliko i Malololelei, e avea ma faasao. Ma maua ai le
aofaiga e 84 eka. Sa faaauauina le faaleleia o ia
laufanua e auala atu ile toe totoina o laau Samoa ma le
aveesea o laau faalafua e pei ole fue lautetele ma isi. Sa
faatino foi le tosoina o le uaea e faasa ai ona toe uia ia
laufanua e lafumanu ma tagata.
•O loo faatalatalanoaina avanoa e galulue ai ma nuu ma
afioaga ile avea lea o laufanua apovai ma faasao. O nisi
o ia faatalatalanoaga o loo faatino ma le Ekalesia Aso
Fitu i fanua o le Ekalesia i Tapueleele (Savaii), faapea foi
fetuunaiga ma le Afioaga o Toamua mo fanua o loo i
Tapatapao.
B.
SU’ESU’EGA I PUNAOA TAU SUAVAI
2.2
“Si’itia Atili le Malamalama ma le Silafia i Tulaga o
Punaoa o Suavai”
2.2.1
Faaopoopo ma Faalelei Masini Fuavai ma Fuafuaga o
loo Mataituina ai Punaoa o Suavai.
•
E 8 ni masini fuavai na faaleagaina e le Afa o Eveni, ma
ua maea toe faaleleia masini e 5 (Togitogiga, Faleaseela,
Lotofaga, Alaoa i Sasae ma Solosolo). O isi masini e 3 o le a
faaleleia i le tausaga fou ma e aofia ai masini i Fausaga,
Tafitoala ma Alaoa i Sisifo. E ui ile faaleagaina o nei masini o
loo faaauau pea le asia o ia vaitafe aua le aoina mai o
faamaumauga manaomia.
•
E 2 ni masini fuavai fou na faapipiiina i Tiavi ma
Papapapaitai (Lepu’e), faapea foi ma se fuatimu fou i
Falealupo-uta. O le fuatimu sa i Asau ua aveese ona o nisi o
faafitauli ma aiga o loo umia ia fanua. Ua atoa ai loa ma le
17 fuatimu ma le 16 fuavai.
•
E 5 ni vaivaili fou ua faaopoopo i le aofaiga o vaivili
o loo mataitu ai le suavai o loo i le manava o le eleele. O lea
5 ua faia lea i Tamaligi, Satitoa (Aleipata), ma le 3 i Vaiaata
(Sapapalii). O loo faatino foi le aoina o faamatalaga mai
vaivili faapitoa mo suesuega, ma faaaoga lea i le
tuufaatasia o se faafanua e faailoa ai le tulaga o loo iai
punaoa tau suavai o loo ile manava o le eleele lea e faailoa
atu i le Ata 12.
•
E tolu ni suesuega na faatino i vaivili a le Pulega o
Suavai (Neiafu ma Falelauinu) ma le Samoa Beverage
Company (Falelauniu). O ia suesuega na tulimataia ai poo
lea le fua faatatau e tatau ai ona pamu punaoa tau suavai o
loo i le manava o le eleele aua le suavai taumafa. Na
faamauina fua faatatau e 32.4m3/itula mo Neiafu,
30m3/itula mo Falelauniu, ma le 2.2m3/itula mo le Samoa
Beverages Company.
2.2.2
Mautu le lelei o Faamaumauga i Punaoa o Suavai
•
E taua le sa’o ma le lelei o le teuina ma le aoina o
faamaumauga i tulaga tau punaoa tau suavai. E taua le
lelei o faamatalaga ona e sa’o ai lona faaaogaina ma e sa’o
ai foi fuafuaga o loo moomia ai faamaumauga. O le tulaga
lea ua faakonekarate ai ele Matagaluega le
faalapotopotoga o le NIWA (New Zealand National
Institute of Water & Atmospheric Research Ltd) ina ia
fesoasoani i le teuteuina ma le faaleleia o tulaga uma tau i
faamatalaga o le a aoina e le Matagaluega.
O lenei konekarate na amata faatinoina ia SetemaOketopa 2012 e sui o le NIWA ia J. Fenwick ma E. Baddock.
Sa faailoa i le ripoti muamua o lenei suesuega nisi o
mataupu ma vaega e tatau ona faaleleia e le Matagaluega,
ma sa faatino foi nisi o aoaoga i fafo o le ofisa i nofoaga o
loo iai masini fuavai. Sa faamauina le tele o aoaoga na
faatino e nei alii tomai faapitoa aua le siitia o le
malamalama o le Matagaluega i le vaaia o faamaumauga.
Sa faamauina foi le aafiaga o le vave tuua e nisi o le
aufaigaluega o le galuega i le lelei lea o le vaaia o
faamaumauga, ona a oese tagata ua uma ona aoaoina e
aveesea ai ma le tomai ile teuteuina ma le faaleleia o
faamaumauga.
2.2.3
Tapulaa
Faatulagaina/Fuafaatatau
mo
le
Saogalemu o Punaoa tau Suavai
Ua amata fuafuaga a le Matagaluega ina ia Iloilo le
Fuafaatatau o le Saogalemu o Punaoa tau Suavai sa
tuufaatasia e le Ofisa o le Polokalame mo le Siosiomaga o
le Pasefika (SPREP) i le 1996. O lea taumafaiga ua
90
fuafuaina, ona o le aoga o lea fuafaatatau e fua iai le saogalemu
o le suavai o loo i le siosiomaga.
Figure 12: Groundwater Profiles obtained from monitoring
boreholes installed around Upolu.
2.2.4
Mataituina o Lologa i le Vaitau Timuga 2012-13
Na mataitu e le Vaega o Punaoa o Suavai le tetele o tafega i le
vaitau o timuga mai ia Tesema 2012 ia Mati 2013, aemaise le
mae’a ai o timuga ma tafega tetele o le Afa o Eveni. Sa
tuufaatasi ai se ripoti lea na faamautu ai le loloto o lologa i le
talafatai o Apia mai le 0.5m i luga atu o le 2 mita i nisi o vaega.
O nei galuega mataitu na faamauina ai foi le tetele o lologa i
masina o Ianuari ma Fepuari lea na toe oo a’e ai foi lologa ma
tafega ma aafia ai femalagaiga i Falevao ma Falefa.
2.2.5 Poloketi o le National Adaptation to Climate Change
Program of Actions: Project Profile #4 (NAPA-4) –
Groundwater Monitoring Project
•
Faatupeina e le AusAid mo le lona 3 lenei o tausaga.
Ata 13: Galuega i le Nofoaga o le Samioa Beverage.
•
Na faatauina se loli faapitoa (crane truck) e tusa lona
tau ma le $SAT 282,915.84. O lenei loli e mafai ona lifi ai ni uta
mamafa e tusa ma le 3.4 tone. O le a fesoasoani lenei loli i
galuega mo vaivili e lifi ai paipa ma u’amea mamafa ina ia
faaitiitia ai le lavevea o le au faigaluega.
•
Mae’a fausia ni vaivili se 3 mo le mataituina o le
saogalemu o le suavai o loo i le manava o le eleele, ina ia
maitau ai pe o iai se aafiaga o le nofoaga o loo lafoai ai le lapisi i
Vaiaata.
•
Ata 14: Mtatituina o Borehole i masina taitasi
Sa fausia foi leisi vaivili i Tamaligi.
•
Sa faatino foi ni suesuega se tele i vaivili ua le toe
faaaogaina e le Pulega o Suavai, e maitau ai poo talafeagai le
faaaogaina o nei vaivili mo suesuega.
Ata 15: Aoaoga i punaoa tau suavai
WC AMSL
GL to WL
MSL
FW BMSL
BW
SW
Vai…
Naf…
Vail…
Vai…
Leu…
70.000
60.000
50.000
40.000
30.000
20.000
10.000
0.000
-10.000
-20.000
-30.000
-40.000
-50.000
-60.000
-70.000
-80.000
Ma…
Elevation Above/Below
MSL (meters)
Groundwater Profiles
(Monitoring Boreholes
- Upolu)
91
C.
TULAFONO MA FAIGAFAAVAE I PUNAOA
TAU SUAVAI
2.3
“Faamautu fuafuaga mo le faatinoga o
galuega i le puipuia o Punaoa o Suavai”
Ata 16: Faatalatalanoaga o Tulafono Laiti mo Gasegase.
Na faia i le Afioaga i Vaimoso i le Maota o le Galuega a le
Ekalesia Metotisi.
2.3.1
Faatino ma faamautu faigafaavae, tulafono
ma fuafuaga i punaoa o suavai, aemaise le tulafono
autu ma tulafono laiti i nuu.
•
Pasia le Tulafono Faatonutonu mo le
Faafoega o le Faasoasoaina Tatau o Punaoa tau Suavai
2013 e le Kapeneta ia Fepuari 2013 ae sainia e le Ao o
le Malo i le Aso 13 Iuni 2013. O lenei tulafono na
fesoasoani ai le taimaitai tomai faapitoa o Sarona
Ponifasio o le Ponifasio Law Firm.
•
2.3.3 Fa’aauau Galuega i le Faalaiseneina o le Aveesea o
Punaoa tau Suavai
Ata 6: Tau o Laisene ma Pemita
E 5 ni laisene fou na faamatuu i le
tausaga 2012-13 (Siata 5) i kamupani vai o loo
faaaogaina vaivili. Sa Iloilo uma foi e le
Matagaluega vaega uma e talafeagai ae lei
faamatuuina laisene i nei kamupani ina ia aua nei
iai se tulaga e ono aafia ai le punaoa o loo i le
manava o le eleele mai pamu o loo faaaogaina.
Fepuari 2013: pasia e le Komiti o Atinae a le
Kapeneta le Faigafaavae mo le Faasoasoaina o Punaoa
tau Suavai (Water Allocation Policy).
•
Tuufaatasia ni ata faataitai o Tulafono Laiti
mo Gasegase ma Fuluasou i le mae’a ai o
faatalatalanoaga ma afioaga i totonu o ia eleele apovai
taua. Ua tuuina atu ia tulafono laiti mo le auiliiliina e le
Vaega o Tulafono a le Matagaluega ae lei tuuina atu i
le Ofisa o le Loia Sili mo le latou iloiloga mulimuli.
•
Na faatinoina ni aoaoga i le faamamaluina o
Tulafono e le Vaega o Tulafono ma na auai ai nisi o alii
ma tamaitai ofisa filifilia aua le siitia o le malamalama i
ia galuega.
2.3.2 Faatino Tulaga Mo’omia Fa’aofisa i Komiti
Faatino faapea le WRTC
•
Pasia e le Kapeneta le tuufaatasia ma le
faatinoina o le Komiti Faatino mo Punaoa tau Suavai i
lana fonotaga i le Aso 15 Iuni 2012. Usuia le fonotaga
muamua a le Komiti i le Aso 13 Setema 2012, ma pasia
ai le fono o lenei komiti i masina uma aua le vaaia o
mataupu i punaoa tau suavai.
•
Na faalima na fono le komiti mo tomai
faapitoa i mataupu tau punaoa o suavai (Water
Resources Technical Committee). O lenei komiti e
aofia ai vaega uma e iai sao i le puipuia ma le faasaoina
o punaoa tau suavai e pei o le: MAF, SWA, MWCSD,
IWSA, MOH, ma isi vaega o le MNRE (Vaaitau,
Tulafono, Fanua, Tomai Faapitoa, Siosiomaga ma
Faasao, Vaomatua).
Kamupani Vai
Laisene
Afioaga
Samoa Beverages Company
Le Vai Company Ltd.
Vaitele Spring Waters Company
Samoa Artesian Water Company
Ltd. (Borehole 1)
Samoa Artesian Water Company
Ltd. (Borehole 2)
G1/28/01
G1/29/01
G1/29/02
G1/125/01
Falelauniu
Siusega
Vaitele
Mulifanua
G1/125/02
Mulifanua
Siata 5: Laisene Faamatuu i le tausaga faaletupe 2012-13 fiscal year
Aso 25 Iuni 2013: Toe Iloilo e le Minisita o le
Matagaluega le Poloaiga i tau o laisene ma pemita
e pei ona tuuina atu i le Siata 6.
No
Subject
Fees ($)
1
Application fee for a permit to:
(a) drill or dig for water; or
(b) make or use bore to take water from any
water resource; or
(c) to investigate any water resource to identify
source of water for commercial purposes.
Application fee for a licence to take surface
water from any water resource.
Application fee for a licence to take groundwater
from any water resource.
Abstraction fee for taking ground water from any
water resource.
500.00
2
3
4
500.00
500.00
0.10/m3
92
Avea le le lagolago o nisi o faalapotopotoga i tulaga o le
Tulafono Autu ma mea ua faigata ai le polokalame mo le
faalaiseneina o le aveesea o punaoa tau suavai. Tumau le le
laiseneina o le aveesea o punaoa o suavai a le Pulega o Suavai
ma le Faalapotopotoga Malosi Faaeletise.
Ua tuuina foi i nei tulafono laiti le faitalia i puleaga a alii ma
faipule i tua i nuu, e faatino ai faasala talafeagai i tagata ua
solia tulafono ma faatino auala e faaleaga ai le saogalemu
o le suavai maua.
O le a avea le faamamaluina o le tulafono ma galuega
autu a le Vaega o Punaoa o Suavai i le tausaga a sau,
aemaise le tuliloaina o laisene ma pemita mo
faalapotopotoga ma kamupani o loo atinaeina punaoa
tau suavai mai le siosiomaga.
Na faamauina le malosi o leo o NGO i le faamalosia lea o le
Malo ina ia faasao laufanua maaleale i Malololelei ma
Afiamalu ona o laufanua lea o loo amata mai ai le tafe o le
tele o matavai ia e sua ai vaitafe o Fuluasou ma Vaisigano.
2.3.4 Faigafaavae ma Fuafuaga Fou
O loo tapena se polokalame o galuega mo le
tuufaatasia o le Taiala mo le Puipuia ma le Faafoega o
le Faasoasoaina Tatau o Punaoa tau Suavai.
O loo fuafuaina o le a taatia se ata faataitai mo le
Faigafaavae o le a Puipuia ai ma Faasaoina Nofoaga
Apovai Maualuluga (draft Upland Conservation Policy).
O le a faatino foi faatalatalanoaga mo le pasia o lea
faigafaavae lea o lea faasao ai laufanua e i luga atu o le
600m mai le gataifale.
D.
SI’ITIA LE ILOA MA LE A’OA’OINA O TAGATA
LAUTELE
2.4
“Fa’atino Galuega mo le Si’itia o le Auai o Tagata
Lautele o Nu’u ma Afioaga i le Pulea Lelei o Laufanua Apovai”
2.4.1
Atinae ni faiga faapaaga ma Faalapotopotoga
Tumaoti (NGOs)/Auaunaga i le Atunuu Lautele (CSOs) & Nu’u
ma Afioaga
•
E tele ni faiga faapaaga na galulue iai le Matagaluega
aua le maua lea o se manuia mo le atunuu. O ia paaga e aofia ai
nuu faapea NGOs, lea na galulue faatasi ina ia toe faatino le toe
faaleleia o laufanua apovai ua faaleagaina, faapea le faatutuina
o falelaau mo nu’u i tua lea e maua ai fatulaau Samoa. O nisi o
ia galuega o loo tuuina atu i le Vaega 2.1 o lenei ripoti
Sa ave foi le faamuamua i le tele o polokalame faaleaoaoga i
tua i nuu i mataupu e iai le faatinoina lea o faatoaga faafefiloi,
ma ia faamamao atinae lafumanu ma faatoaga mai tafavai.
Sa faatinoina foi le tuufaatasia oni tulafono laiti e pei ona
faailoaina atu i le Vaega 2.3 o lenei ripoti. O ia tulafono laiti e
siitia ai le auai o nuu ma afioaga i le faamamaluina lea o
tulafono ma auala e faaleleia ai ma puipuia punaoa tau suavai.
•
Ua maea sainia ni maliega ma nisi o nuu i le
faaleleia lea o laufanua maaleale. O nisi o nei afioaga e
aofia ai Togitogiga, Vaipouli, ma Aufaga.
O loo tuufaatasia foi se ata faataitai o se maliega a le
Matagaluega ma le Ekalesia Aso Fitu (Seven Day Adventist
Church of Samoa) i ni auala e toe faasao ai, ma puipuia le
laufanua apovai e tusa ma le 50 eka lona tele i Tapueleele,
Savaii.
2.4.2
Aso Faapitoa mo Punaoa o Suavai i le Lalolagi
2013: Autu – Galulue Faatasi mo se Suavai Mama ma le
Saogalemu mo le Lumanai.
O le Aso Faapitoa mo Punaoa tau Suavai i le Lalolagi 2013
na faailogaina i le Aso 22 o Mati 2013 i le Maota Fono o Tui
Atua Tupua Tamasese Efi. Na tatala aloaia lenei aso e le
Alii Minisita o Galuega ma Atinae Teletele, le Afioga ia
Hon. Manualesagalele Enokati Posala.
O le Polokalame mo lea aso faapitoa na aofia ai se (i)
Koneseti a Kolisi i Mataupu tau i Suavai, ma se (ii) suesuega
o le saogalemu o le suavai a tamaiti saienisi. O le
faamoemoe o le siitia lea o le malamalama ma le fia galue i
matafaioi o punaoa tau suavai.
2.4.3
Faalauiloa ma Aoaoga i totonu o Aoga
•
Sa asia le Kolisi o Vaiola i Savaii ma faatino ai se
aoaoga i mataupu tau punaoa o suavai.
•
Polokalame mo le Mataituina o le Saogalemu o le
Suavai mo Aoga: na faatino se polokalame mo kolisi o
Upolu e tamaiti o loo avea le mataupu o le Saienisi. Na
aoaoina nei fanau e faaaoga nisi o metotia faasaienisi e
suesue ai le saogalemu o punaoa tau suavai o loo lalata a’e
i latou laumua. O lenei taumafaiga e faamalosia ai le fanau
ia asia vaitafe poo vaipuna o loo latalata ae i latou aoga,
93
ma faatino suesuega ma aoina faamaumauga mo le ofisa. O le
aoga e tele sona sao o le a maua se faailoga i le maea ai o le
tausaga o faatino lea polokalame.
2.4.4
Faamamaina o Vaitafe
•
Sa faatino se polokalame e faamamaina ai vaitafe
tetele o Fuluasou, Gasegase, Vaisigano ma Loimata o Apaula.
O lea faamoemoe na faia faatasi ma le Vaiaso o le Siosiomaga
ma na faataua ai le taofia o le aga le tatau o le faalapisi i vaitafe
ma tafavai.
2.4.5
Faalauiloa i luga o Leitio, Nusipepa ma Televise.
•
Sa faaauau faalauiloa i luga o televise ma leitio e pei o
ata pupuu ma faatalatalanoaga i luga o le TV3, TV1, nusipepa o
le Samoa Observer, Talamua Media ma le Newsline.
Na faia foi se Polokalame Faalauiloa o le “Punaoa o le Suavai
ma le Tulafono” i luga o le leitio, aua le faalauiloaina o le
Tulafono mo le Faafoega o le Faasoasoaina Tatau o Punaoa tau
Suavai 2008. Sa faatino lea polokalame mai ia Aukuso 2012 ia
Oketopa 2012. Sa faatino lea faamoemoe taua e Niuava Fata
Malolo faatasi ai ma le lagolago a isi vaega o le Matagaluega
ma ana paaga.
.
94
GALUEGA FAATINO 10: OFISA O FAALAVELAVE MATUIA
Sini Autu: Ia aofia auala e faaitiitia ai aafiaga o faalavelave
matuia i fuafuaga a vaega autu ole atinae ina ia mautinoa e
gafatiataulima ma faaauau galuega e faaitiitia ai le tulaga
lamatia, faamalosia ole nofo sauniuni, tali atu i se tulaga
talafeagai ma ia vave ona toe faalelelia soo se vaega ole atunuu
e faaleagaina i faalavelave matuia
e aafia gofie, ni faiga e faafoe ai faalavelave matuia ina ia
mautinoa e siitia le nofo sauniuni, vave ona tali atu i
aafiaga o faalavelave matuia e ala i galuega laveai, ma ia
vave ona toe faaleleia vaega ole atunuu e faaleagaina.
Tupe Faatatauina mo le Tausaga Faaletupe 2012/2013: Tagata
Faigaluega - $211,947.00 Tala Samoa; Tupe alu mo le
Faagaioioiga - $77,209.00 Tala Samoa
Aofaiga o galuega faatino ma taunuuga o galuega:
Aufaigaluega: E toaiva (9) le aufaigaluega – 1 Pule Sili
Lagolago, 2 Ofisa Sili, 2 Ofisa Sinia, 3 Ofisa, 1 Ofisa Fesoasoani,
ma le 1 Ofisa Faufautua ole Polokalame a Nuu/Afioaga e
faatupeina mai polokalame atinae
1.
Aotetelega o Faamatalaga
O se tausaga e tele ni luitau ona o aafiaga ole Afa o Eveni sa
aafia ai Samoa mai ile Aso 12 – 15 o Tesema 2012. Ile taimi na
tulai mai ai lenei faalavelave matuia, e na o le toaono le
aufaigaluega ua faamaonia le faafaigaluegaina ma o se
fuanumera tele pe a faatusatusa ile 2009 ina ua aafia Samoa ile
sunami lea na o le toatolu le aufaigaluega sa faigaluega i totonu
ole ofisa i lea vaitaimi. Na faaauau galuega laveai ile Aso 16 o
Tesema 2012 seia oo ile Aso 16 o Ianuari 2013 lea na maea
aloaia ai le vaitaimi faatulagaina e faatin ai galuega laveai. Na
faaauau pea le auaunaga a le aufaigaluega ole Ofisa o
Faalavelave Matuia e ala ile faia o suesuega o nisi o fale ma
meafaitino na faaleagaina ae lei aofia ile sueseuga muamua;
ole tufatufaina o fesoasoani i aiga sa aafia, faapea fesootaiga
ma faalapotopotoga mai fafo e gafa ma galuega laveai ae toe
taliu le aufaigaluega a isi Matagaluega a le Malo e sili atu ile 200
le aofaiga sa faigaluega ile nofoaga tutotonu e faafoe ai
galuega laveai, e faatinoa o latou tiute masani.
I le faaiuga ole piliota o loo aofia i lenei lipoti, ua maea ona
faamaonia le aufaigaluega ua filifilia e faafaigaluega i avanoa
fou ma avanoa sa iai a’o lei faavaeina lenei vaega, ole Ofisa
Faufautua mo Polokalame o Faalavelave Matuia ma Fesuiaiga
ole Tau a Nuu lea e faatupeina le totogi e le Koluse Mumu a
Ausetalia mo le tolu tausaga.
2.
Aofaiga o Galuega
2.1
Soa Vaega o Faafoega o Faalavelave Matuia
E gafa ma le faatinoina o galuega tauave mo le nofo sauniuni,
tali atu ma galuega toe faaleleia e tusa ai ma manaoga ole
Fuafuaga a le Atunuu mo le Faafoega o Faalavelave Matuia.
Taunuuga o Galuega: Ia mausali, taulai i tagata ma o latou
manaoga, ma ia aofia tagata uma e oo lava i tagata ma nofoaga
Aufaigaluega: 1 Ofisa Sili, 1 Ofisa Sinia, 2 Aufaigaluega
Ofisa
•
Galuega laveai e tali atu ai i aafiaga o le Afa o
Eveni mai ile Aso 11 o Tesema 2012

Faafoe ma galueaina le Nofoaga Tutotonu o
Faafoega o Galuega Laveai mai ile 7:00 ile taeao ile Aso 13
o Tesema 2012 e faafoe galuega laveai i tagata na aafia
faapea meatotino ma auaunaga na aafia ile Afa o Eveni;

Tapena ma taitai fonotaga e tasi a le Komiti
Faufautua mo Faalavelave Matuia ma fonotaga e
sefulutolu (13) a le Fono Aoao a le Atunuu mo Faalavelave
Matuia e aofia ai ma le ma le tuufaatasia ma le tuuina atu o
lipoti e faatatau ile faagasologa o galuega laveai ma le
tulaga ole tau;

Tapena ma tuufaatasi lipoti o faagasologa o
galuega laveai mo le Afa o Eveni e sefulutolu (13) e aofia ai
ma fesoasoani e pei o taumafa, vaiinu, lavalava, tapoleni
ma isi na tufatufaina atu i aiga sa aafia, faapea galuega e
toefaafoisia ai auaunaga lautele e pei o auala tetele,
eletise, suavai, fesootaiga, auaunaga tua soifua maloloina,
faamamaina o le otaota, laau ma le palapala sa tafia e le vai
ile taimi o le lologa;

Faafoe le faatinoina o suesuega o mea na
faaleagaina e faamautu ai le telē ma le ogaoga o aafiaga e
fua iai fesoasoani ma galuega laveai e moomia, toe
faaolaina ma le toe faaleleia o auaunaga lautele ma le
iloiloina o manaoga o galuega toe faaleleia;

Faafoe le tufatufaina atu o fesoasoani e pei o
taumafa ma vaiinu ma auaunaga mo le puipuia ole soifua
maloloina i nofoaga sulufai e fa (4) sa faatautaia e le Malo
ma tufatufaina atu fesoasoani i a i latou sa aumau i ni
nofoaga sulufai e22 i totonu oafioaga sa vaavaaia e aulotu
faapea le puleaga a Alii ma Faipule;

Faafoe le taliaina ma le tufatufaina atu o
fesoasoani o meaai, vaiinu, lavalava ma tapoleni ma isi
oloa i aiga e 2614 mai afioaga e 164 i totonu o le taimi
faatulagaina aloaia e faatino ai galuega laveai ma galuega
fesoasoani ma ile maea ai o lea taimi faatulagaina sa
faaauau pea e le Ofisa o Faalavelave Matuia le tufatufaina
95
o meaai i aiga e 400 ma nuu e 20 faapea ogaumu kesi i aoga e
200 mai nuu e 18;

Fesoasoani i paaga tau atinae ma le Matagaluega o
Tupe ile faafoeina o talosaga mo fesoasoani mai atunuu i fafo;

Faatino ni fonotaga se lua ma le Matagaluega o
Tina ma Tamaitai, Atinae o Nuu ma Agafesootai e unaia ai
le faaofiina o mataupu tau faalavelave matuia ile fuafuaga
ole vaega o atinae o nuu ma afioaga.
•

Faafoe le tuuina atu o oloa ma auaunaga na moomia e
faatino ai galuega laveai mo i latou na aafia faapea le tausiga o
tagata faigaluega a le Malo faapea tagata faigaluega sa ofo fua
le latou fesoasoani ile faatinoina o galuega laveai ma galuega
fesoasoani;

Faafoe le faatinoina o faatalatalanoaga o lesona na
maua mai ile faatinoina o galuega laveai ma galuega fesoasoani
sa faatino e itutino eseese ole Malo faapea paaga tau atinae e
fesoasoani ai tagata, aiga, nuu, ma pisinisi sa aafia ile afa o
Eveni ma tapena le lipoti ma ia faatalatalanoaga. E aofia ai
faatalatalanoaga a le aufaigaluega a le Ofisa o Faalavelave
Matuia, aufaigaluega sa galulue ile nofoaga tutotonu sa faafoe
mai ai galuega laveai ma galuega fesoasoani, Soa Komiti o le
Komiti Faufautua o Faalavelave Matuia, paaga tau atinae ma le
Komiti o Faalavelave Matuia;

Faatautaia o fonotaga ma sui o paaga tau atinae sa
galulue ma le Malo e tuufaatasia le fuafuaga a le Malo mo
faatinoina o galuega toe faaleleia.
•
Fonotaga

Faafoe ma faatino le fonotaga e tasi a le Komiti
Faufautua o Faalavelave Matuia i a Oketopa 2012.
•
Polokalame o aoaoga ma faia o fuafuaga o faalavelave
matuia mo nuu, pisinisi ma isi faalapotopotoga tumaoti

Galulue faatasi ma le Asosi a le au fai faletalimalo mo
tagata maimoa mai fafo e tuufaatasia fuafuaga o faalavelave
matuia mo faletalimalo e 35 i lalo o le polokalame o galuega toe
faaleleia ina ua maea le sunami ile 2009;

Tapena ma tuufaatasi mataupu e aoaoina ai nuu ina ia
mafai ona tuufaatasi a latou fuafuaga o faalavelave matuia
faapea a latou vaega e faatinoina galuega laveai;

Faatino ni aoaoga faapitoa se lua mo Matagaluega a le
Malo ma le Sosaiete ole Koluse Mumu ina ia malamalama i a
latou galuega e moomia ile faatinoina ole polokalame o e
tapena ai nuu e tali atu i aafiaga o faalavelave matuia;

Tuufaatasi se pepa faalauiloa mo aiga e faailoa ai
ituaiga tapenapenaga e tatau ona fai pe tulai mai se faalavelave
matuia;
Aoaoga

Faatino ni aoaoga se 3 ma le SOPAC ma le REDR
mo sui ole Matagaluega a le Malo ma faalapotopotoga
tumaoti faapea sui o paaga tau atinae e aofia tomai ile
faafoeina o nofoaga tutotonu e faafoe mai ai galuega
laveai ma galuega fesoasoani, tomai e faatino ai le
faaitiitiaina o aafiaga o faalavelave matuia, ma tomai e
faafoe ma le vaaia lelei o manaoga poo oloa ma auaunaga
e moomia e Matagaluega ma faalapotopotoga a le Malo
ina ia mafai ona faatinoa galuega laveai ma galuega
fesoasoani;

Faatino ni aoaoga e siitia ai le silafia ma tomai ole
aufaigaluega a le Ofisa o Faalavelave Matuia i tulafono ma
faiga faavae e aafia ai le faafaigaluegaina o tagata
faigaluega a le Malo ma le aoaoga sa aoao ai tomai ole
aufaigaluega e ofo fua le auaunaga (VERTS) ile faaaogaina
o le GPS poo le masini faapitoa mo le faamauina o nofoaga
o soo se meafaitino ina ia mafai ona fausia se faafanua;

Auai atu o ni sui se toafa e aofia ai le ni sui se
toalua ole Ofisa o Faalavelave Matuia, sui o Matagaluega
ma Faalapotopotoga a le Malo ma faalapotopotoga
tumaoti e pei ole Matagaluega o Tina ma Tamaitai, Atinae
o Nuu ma Afafesootai, ma le Sosaiete ole Koluse Mumu a
Samoa i se aoaoga faapitoa e faatatau ile faaaogaina o
faiga faavae ma alafua e limataitaiina ai le faatinoina o
galuega laveai ma galuega fesoasoani i taimi e tutupu ai
faalavelave matuia;

Auai atu ole aufaigaluega i nisi o aoaoga sa
faatautaia i atunuu i fafo ina ia siitia le silafia ma faaleleia
atili tomai e aofia ai le faaaogaina o polokalame tau
satelite e pueina ai ata o aafiaga o ni faalavelave matuia ina
ia mafai ona faaaogaina ile fuafuaina o galuega e faaitiitia
ai aafiaga o faalavelave matuia ile lumanai; faia ole
tulafono ma faiga faavae talafeagai e limataitaiina ai le
faatinoina o galuega laveai ma galuega fesoasoani; ma le
faamalosia o le malosiaga ma agavaa o galuega tetele e pei
auala, fale, auala laupapa, talivai, taligalue talivai, taligalu
ma isi ina ia mausali fausaga ina ia mafai ona puipuia mai
ile aafia i taimi o faalavelave matuia.
•
Polokalame faalauiloa

Tufatufaina i aoga e 142 i Upolu ma le 65 i Savaii o
tusi e faatatau i sunami mo le suesuega a tamaiti aoga
96
faapea ma tamaiti aoga e agai mai ile ofisa mo a latou
suesuega;

Tuuina atu o faamatalaga tusitusia mo le mo le
faasalalauina e le autusitala e faatatau ile aoaoga faapitoa mo
le faafoega o nofoaga tutotonu e faafoe mai ai galuega laveai
ma galuega fesoasoani ma faataitaiga ma le Pacific Partership;

Tuufaatasia o mataupu aoaoina mo faalavelave
matuia mo le aoaoina o sui o Matagaluega ma faalapotopotoga
a le Malo, faalapotopotoga tumaoti, aufaipisinisi, ma aoga ina
ia siitia le silafia ma tomai e faafoeai gaoioiga e tali atu ai i
faalavelave matuia;

Faatino faatalatalanoaga ma sui o nuu mo so latou
finagalo e fausia ai le fuafuaga alualu mamao a le Malo mo le
puipuia o vaomatua mai ile aafia i mu;

Faatino ni folasaga se 3 ile aoaoga mo i latou e
faatinoina galuega laveai mo tagata e aafia i ni faalavelave
faafuasei ile sami; faiaoga o le Kolisi o Leififi ma le
Faalapotopotoga o Tomai Faapitoa mo Tausi Soifua o Samoa.

Tuufaatasia ma tuuina i luga o le upegatafaiilagi a le
Matagaluega mataupu faalauiloa mo le silafia e le atunuu
lautele o tiute tauave, gaoioiga mo le saogalemu, galuega mo
le faaitiitiaina ole tulaga lamatia faapea ma isi faamatalaga aua
le nofo silafia o tagata lautele ma le facebook a le vaega o
faalavelave matuia ia mafai ona vave tuuina atu o faamatalaga
e faatatau i se faalavelave e tulai;

Tuufaatasia faamatalaga e faatatau i faalavelave
taitasi ma gaoioiga mo le saogalemu mo le lomiaina i le tusi
telefoni a le Bluesky mo le 2013;

Tuufaatasi ma le tufatufaina atu i sui o le Komiti o
Faalavelave Matuia, aufaipisini ma nisi o tagata lautele o
lomiga o faamatalaga o polokalame o faalavelave matuia ua
maea ona faatino.
•
Faataitaiga

Faatino ni faataitaiga se tolu e aofia ai faataitaiga mo
sui o matagaluega ma faalapotopotoga e nafa ma le faatinoina
o galuega laveai ma galuega fesoasoani muamua pe a tulai mai
se faalavelave matuia ina ia siitia lo latou silafia i faiga e
mautinoa ai le sologa lelei ole faafoeina o le tali atu o vaega
eseese; ole faataitaiga e ma vaega o militeli mai Amerika, Niu
Sila, ma Ausetalia ina ia nofo silafia e vaega eseese e faatinoina
galuega laveai i faiga faavae e talosagaina ai fesoasoani mai
fafo aemaise le faaaogaina ole fesoasoani a le militeli a ia
atunuu ma a latou aseta e pei o vaalele ma vaa; ma le
faataitaiga ole tali atu ole vaega ole Vaai Tau pe a tuuina mai se
lapataiga o se sunami lea sa fai mo sao o Samoa ile
faataitaiga o le tali atu i ni faalavalave tau sunami i totonu
ole vasa Pasefika.

Iloiloina ole faataitaiga a le Pulega ole
Malaevaalele lea sa faataitai ai le tali atu a le Pulega ma
ana paaga i se faalavelave faafuasei tau vaalele e tulai mai
ile malaevaalele.
•
Auala mo lapataiga o faalavelave matuia

Iloiloga o faiga faavae ma auala o loo faaaogaina e
lapataia ai le atunuu i afa, sunami ma lologa sa faatinoina e
le Magaluega, Komiti Faufautua o Faalavelave Matuia, Soa
Komiti e nafa ma mataupu tau i auala mo lapataiga o
faalavelave matuia, ma sui o afioaga;

Asiasiga ma suesuega e sailia ma faamautu ai
nofoaga talafeagai e faatutu ai sailini mo lapataiga o
faalavelave matuia;

Tuufaatasia ole lisi o numera o telefoni feaveai o
sui o le Komiti Faufautua o Faalavelave Matuia, pisinisi,
faalapotopotoga tumaoti ma sui o nuu taitasi e logo e ala i
feau tusitusia i telefoni feaveai pe a tulai mai se faalavelave
matuia.
•
Auala o fesootaiga i taimi o faalavelave matuia

E tusa ma le 40% ole galuega mo le faapipiina ole
ualesi e faaaoga e fesootai ai i taimi o faalavelave matuia
ua maea ona faatinoina i totonu o Upolu.
2.2
Soa Vaega – Faaitiitiaina ole Tulaga Lamatia mai
Faalavelave Matuia
O lenei Soa Vaega e nafa ma le faatinoina o galuega e
faaitiitiina ai le tulaga lamatia ole soifua ma meatotino mai
aafiaga o faalavelave matuia e tusa ai manaoga i lalo ole
Fuafuaga a le Atunuu mo le Faafoega o Faalavelave
Matuia.
Taunuuga o Galuega: Ia faaitiitia pe puipuia le tulaga
lamatia mai aafiaga o faalavelave matuia
Aufaigaluega: 1 Ofisa Sili, 1 Ofisa Sinia ma 1 Ofisa
Aofaiga o galuega faatino ma taunuuga o galuega:
•
Suesuega o tulaga lamatia mai aafiaga o
faalavelave matuia
97

Faufua ma faatino suesuega e 3 i nofoaga o loo fausia
ai le taligalu i Siutu, ma talivai ile vaitafe i Mulivai ma Laulii e
fuafua iai le ata o le fausaga o le taligalu ma le talivai;

Fuafua ma faatino suesuega e 14 i Savaii ile itu i Matu
ole gataifale ma suesuega e 19 i Upolu aemaise itumalo ole
Vaimauga ma le itu i Saute o Upolu e fuafua iai galuega
moomia mo le puipuia o nofoaga tulalata ile sami mai ile aafia
gofie i taimi o faalavelave matuia;

Fuafua ma faatino le suesuega muamua ile aafiaga e
ono aafia ai le nofoaga ile Mauga o Vaea ma Palisi ma nofoa
tulalata ane iai e aofia le ai le tuufaatasi ole lipoti muamua, ma
le fonotaga a le Soa Komiti e nafa ma galuega e faaitiitia ai le
tulaga lamatia mai aafiaga o faalavelave matuia;

Tuufaatasi o faamaumauga e faatatau ile nofoaga e
ono lamatia gofie mai soo ituaiga o faalavelave matuia ma
suesuega ua maea ona faatinoina e faaaoga ai polokalame
faakomepiuta.
•
Iloiloga o Maliliega Tau Atinae ma Suesuega i aafiaga
ole Siosiomaga

Tuufaatasia o se taiala e limataitaiina ai le iloiloina o
talosaga mo maliliega tau atinae o galuega tetele e aofia ai ma
le iloiloina o suesuega o aafiaga ole siosiomaga mai ia atinae e
fesoasoani ai ile vaega ole PUMA ile iloiloina o ia talosaga mo le
faia o se faaiuga talafeagai;

Iloiloina o lipoti auiliili o suesuega o aafiaga ole
siosiomaga e tolu (3) ma lipoti o le suesuega muamua o aafiaga
ole siosiomaga ma tuuina atu fautuaga e faatatau i ia lipoti ile
vaega o le PUMA.
•
Aoaoga

Faatino ni aoaoga se lua (2) e aofia ai le aoaoga i auala
mo le faaitiitiaina o aafiaga o faalavelave matuia ma le aoaoga
ile aoga ma le faatinoina o se iloiloga e iloa ai le t au ma ni mea
lelei e mafai ona maua mai ile faatinoina o auala eseese e ono
mafai ona faatino e puipuia ai ma faaitiitia ai aafiaga o
faalavelave matuia lea sa faatinoina e le SPREP.
•
Puipuiga o le nofoaga tulata ile sami ma vaitafe

Tapena ma iloilo pepa o tauofoaga mo sailia o se
inisinia e tapenaina ata o fausaga mo le fausiaina o le taligalu i
Siutu, ma talivai i vaitafe i Mulivai ma Laulii faapea ma le
mataituina o le faagasologa o ia galuega.
Galuega Faatino 11:VAEGA TUUFAATASI ATINAE MO
SUAVAI MA VAI LAFOAI
MATATIA FAAPITOA A LE VAEGA
O le tausaga lenei ua faapitoa e mo le faatinoina o
polokalame sa faapea ona fuafuaina ile Taiala o
Fuafuaga a le Vaega o Suavai ma Vai Lafoai 201216. E tusa ai ma lenei taiala ua faatinoina ni suiga
tetele ile faatinoina o ripoti a le vaega e tusa ai o a
latou sini ausia. Ua faia nei foi ni suiga ina ia
mautinoa ai le sologa lelei ole faatinoga o galuega
ma le faatinoina o Polokalame sa faapea fuafuaina
ile auivi o Taiala mo Fuafuaga 2012-16.
O loo faaauauina pea le faagaioina o polokalame
faataatitia oloo ile Faiga Faavae mo Auaunaga
Tau Suavai 2010. O suiga tetele ua faatinoina
mafua mai i lenei Faiga faavae o le iloiloga lea o
Pulega lelei ile Pulega o Suavai faatasi ai ma se
fuafuaga ile faatuina lea ose Pule Faatonutonu mo
auaunaga Tau Suavai. Ua tuuina atu le Ripoti
faatasi ma le fautuaga ile MOF mo le faamoemoe.
Na tele se afaina o fuafuaga a le Vaega ina ua
maea le afa o Eveni ia Tesema 2012, ma toe suia ai
le faamuamua ile tuuina atu lea o galuega
fesoasoani i vaega na aafia. Ole vaega a le WSCU
sa galulue faatasi ma le DMO, SRC (Samoa, Niu
Sila, Ausetalia) ADRA, SWA IWSA ma le MOH ile
tuuina atu lea o fesoasoani tau suavai ile atunuu
na manaomia. O le ripoti a le Vaega mo Iloiloga
mo mea Manaomia ina ua Maea le Afa sa
tuufaatasia lea e le WSCU faatasi ai ma le
fesoasoani a tomai faapitoa mai le SWA, IWSA,
WRD ma le DEC.
_______________________
GALUEGA AUSIA
Aufaigaluega : 1 Coordinator/ACEO, 1 Deputy Coordinator
/ Principal Officer ,1 Senior Procurement Officer 1
Communications Officer
AOTELEGA O GALUEGA FAATINO:
1. Faamalosia le Auivi o Faiga Faavae a le Vaega
(a) Faatinoina o Taiala o Fuafuaga Alualu Mamao mo le
vaega o Suavai ma Vai Lafoai 2012-2016
Ole faatinoina o Polokalame oloo ile Taiala mo fuafuaga a
le Vaega 2012-16 sa amatalia ile tausaga faale tupe lenei
2012-2013. Ua iai ni suiga ile faatulagaina o le ripoti mo le
iloiloga a le Vaega ina ia mataituina ai le faatinoina o
polokalame oloo ile Taiala. O nei suiga e aofia ai le
98
faaaogaina lea o le Auivi mo Fuafuaga o Galuega Faatino 201216 e fua faatatau iai vaega tupe poo paketi mo galuega a Vaega
taitasi. O le a mautinoa ai foi ile taimi o le iloiloga a le vaega o
Suavai ma Vai Lafoai i le faailoa lea i sini ausia a vaega taitasi i
totonu o a latou ripoti.
mo fuafuaga ma iloiloga mo tala faatatau o le tupe.
Uatuuina atu i lalo le lisi o fonotaga sa faatinoina
Komiti Faatonu fonotaga tai Kuata 4 fonotaga
Komiti Faapitoa fonotaga tai masina 9 fonotaga
Vaega ale Punaoa ole Suavai (tai 2 masina) 5 fonotaga
(e) Faatinoina ma le Iloiloga o le Faigafaavae mo Auaunaga tau
Suavai
•
Iloiloga o Pulega lelei a le Pulega o Suavai
Ole iloiloga o pulega lelei a le Pulega o Suavai sa
faatautaia lea e le KEW Consult e tuuina atu ile MOF se
fautuaga mo se faatatauga talafeagai aua le ausia ma
le alualu I luma o Pulega lelei aemaise o galuega
faatino a le Pulega, aofia ai ma le iloiloga ole Komiti
Faatonu, ma le fuafuaina lea ose Pule Faatonutonu mo
auaunaga tau Suavai. Ua maea faatinoina lenei iloiloga
ma ua tuuina atu le fautuaga ile MOF mo le faatinoina.
Vaega mo le Tumama Lautele tai masina
7 masina
Vaega Auaunaga tau Suavai (SWA tai 2 masina)
4 masina
Vaega Auaunaga tau Suavai (IWSA tai masina)
7 masina
Vaega Lologa ma Alavai (tai masina)
6 fonotaga
Vaega Suavai Taumafa Mama (tai 2 masina)
4 masina
•
Faatuina ose Pule Faatonutonu mo Auaunaga tau
Suavai
4. Iloiloina ma le toe Faafouina o Tupe Faaalu a le
Vaega
Ua maea tuuina atu ile MOF le fautuaga mo le faia lea o se Pule
Faatonutonu mo auaunaga tau suavai ae oloo tolopoina ina pea
se faaiuga ile finagalo o le Kapeneta.
Ole Iloiloina ma le faatino ole toe faafouina o le tala ole
tupe a le Vaega mai le 2012-2015 agai ile 2013-2016 sa
mafai lea ona tuufaatasia ina ua maea faatalatalanoaga mo
soa vaega uma o le Vaega o Suavai ma Vai Lafoai. Sa
faapea foi ona faatino le faatalatalanoaga o le tala faatatau
ole tupe a le Vaega ma le MOF ile aso 29 o Aperila 2013 ma
faapea ona faaiuina ai le paketi ia Me ole tausaga lava lea.
•
Maliega ile Va o le Pulega o le Suavai ma Vai
Tumaoti (IWSA)
O loo manaomia i totonu o le faiga faavae mo
Auaunaga tau Suavai 2010, le faia lea o se maliega ile
va o le Pulega o Suavai ma le Asosi Vai Tumaoti
o
Ia faia se faigapaaga ile va ole Pulega o le
Suavai ma le Asosi o Vai Tumaoti
o
Ia uunaia le galulue faatasi ise auivi mautu ina
ia tuuina atu se auaunaga lelei tau suavai ile mamalu o
le atunuu
Ua maea nei faatalatalanoaga I le va ole Pulega o Suavai ma le
Aso o Vai Tumaoti, ma ua tuuina atu nei le kopi faataitai mo le
silafia ele Komiti Faatonu a le Pulega o Suavai.
(i ) Maliega ile Pulea lelei o Alavai ile Taulaga
Ole MNRE ma le MWTI sa taulamua ile faafoeina ma le tuu
faatasia lea o se Maliega ile va o Matagaluega taitasi ma Pulega
e aofia uma ile vaaia lelei o Alavai ile Taulaga (MNRE, MWTI,
MWCSD, and LTD). Ua maea tuufasia nei la lenei Maliega ma
ua faamoemoe e sainia ile tausaga faaletupe fou.
3. Tuufaatasiga o Galuega a le Vaega
E 46 fonotaga a le Vaega o Suavai ma Vai Lafoai sa faapea ona
faamauina e le o aofia ai faatalatalanoaga ma le atunuu lautele
aemaise o aoaoga sa faapea ona faatino e le Vaega a le WSCU
5. Mataituina o Polokalame Faatino ale Vaega
Ile maea ai o le Iloiloina o le Taiala mo Fuafuaga Alualu
mamao a le vaega 2008-2012, e 61 ni faailoilo fou ua avea
ma taiala o fuafuaga o galuega faatino a le Vaega mo le
Taiala o Fuafuaga 2012-2016. Oloo auiliilina atu I totonu
ole Suavai ole Ola 2012-2016
6. Iloiloga faale tausaga a le Vaega
Na avea le aso 30 o Oketopa 2013 ma aso faailogaina mo le
Iloiloina o Galuega Faatino lona 6 ale Vaega o Suavai ma
Lafoai 2012-2013. Sa maitauina se suiga tele ile ripoti ona o
le mataituina lea o le ausia o Sini Autu oloo ile Auivi o
Galuega Faatino 2012-2016. Sa faaigoaina lenei ripoti ile
Ripoti o Galuega Faatino a le Vaega ina ia atagia ai le ausia
o faailoilo o sini autu a vaega taitasi oloo ile Taiala mo
fuafuaga a le Vaega o Suavai ma Vai Lafoai. Na faapea foi
ona faalauiloa faapitoa ai male Ripoti ole Iloiloga lona 5
2011/2012
99
7. Faalauaiteleina o le Agavaa ole Au Faigaluega
Ole atinaeina o le 3 tausaga o Fuafuaga mo le Faalauaiteleina o
le Agavaa o le Aufaigaluega a le vaega sa faapea ona tuu
faatasia ina uma maea faatalatalanoaga I soa vaega uma o le
Vaega o Suavai ma Vai Lafoai ina ia mautinoa le aofia uma ai o
agavaa faapitoa moomia mo ona soavaega uma. I lenei
fuafuaga ua faaata ai le manaomia o faiga faapaaga mo le
fesuiaiga o agavaa faapitoa, aoga faavaitimi, o ni galuega
faavaitimi mo le au faigaluega I lenei lava faiga faapaga
aemaise o nisi aoaoga faamoemoe lava I tomai moomia o suiai.
Ole aoaoga sa faapea ona faia ia Aukuso 2012 mo le toe
faamautuina atili o agavaa moomia a soavaega taitasi.
Asosi mo Suavai ma Vai Lafoai a le Pasefika (PWWA)
O le fonotaga faaletausaga a le Vaega sa faia lea ile Atu Kuki ia
Oketopa 2013. Sa auai uma ai sui mai soavaega eseese a le
Vaega o Suavai ma Vai Lafoai e aofia ai le Afioga ile Pule Sili a
le Pulega o Suavai, peresetene a le Asosi o Vai Tumaoti, sui mai
le Matagaluega o Punaoa ma le Siosiomaga, Matagaluega o
Tina, Aganuu ma Aga Fesootai faapea foi le sui mai le
Matagaluega o Soifua Maloloina. O lenei fonotaga
faaletausaga ua avea lea ma avanoa faapitoa mo sui uma mai
Vaega o Auaunaga tau Suavai, oi latou o loo nafa ma le
atinaeina o faiga faavae, pule faatonutonu e fefaasoaai ai lo
latou silafia ma o latou foi tomai faapitoa mai atunuu eseese o
le Pasefila.
Fonotaga faapitoa ale Vaega o Suavai ma Vai Lafoai
O lenei fonotaga faapitoa sa faia ia Novema 2012. Sa faapea
ona faia ai folasaga o pepa o suesega sa faatinoina ele au
suesue na faatupeina I lalo ole paketi a le vaega.
Tusia David Neal, Opetaia Opetaia and Rodney Su ole
Koluse Mumu
Fonotaga Faapitoa tai Kuata a Sector Coordinators
Ole masina o Aperila 2013 sa faatinoina ai le fonotaga tai
kuata a Coordinators o Vaega Eseese ale Malo. O lenei
fonotaga e taitaia e le MOF, sa faapea ona valaaulia ai le
Vaega o Suavai ma Vai Lafoai mo se folasaga e faasoa atu
ai le tomai ma le agavaa i lesona aoga foi ile faafoeina mai
o lenei vaega ile afua mai ai. O se avanoa taua foi lea mo
tagata faigaluega uma mai vaega eseese e aoao ai mai isi
vaega ma lo latou silafia ua iai. E 14 Vaega eseese mai
Matagaluega eseese uma ale Malo aofia ai ma le Vaega o
Suavai ma Vai Lafoai.
Faatalatalanoa ole LIDAR
O Me 2013 sa faapea ona faia ai se folasaga a se Konesale
mai le Wood Pacific faatatau ile aoga ole LIDAR, faapitoa
lava ile galuega o auaunaga tau suavai, galuega o alavai ma
auala aemaise o le puleaina lea o Fanua Apovai. O lenei
konesale sa auina mai ona ose manaoga faapitoa sa faapea
ona faaleoina e soavaega o le Vaega o Suavai ma Vai
Lafoai (LTA, SWA MNRE).
Sa mauaina mai lea
faatalatalanoaga ma le Konesale ia Ott le agavaa o le
MNRE e mafai ai ona latou teuina ma faatautaia le
faatauina ole LIDAR. Sa faapea foi ona tuuina atu se
manaoga ole susuga ia Ott ole Konesale ile MNRE latou te
saunia vaega uma mole faatauina o le LIDAR aemaise ole
Atinaeina o le Agavaa ole aufaigaluega faapea foi ma le
tuuina mai o ni tau mole Vaega o Suavai ma Lafoai mo
iloiloina.
Faiga Paaga a le Pasefika
(a)
“O Amioga, Faaaogaina ma le Faamaumauina o le
Suavai I totonu o maota ma laoa o aiga taitasi”
Tusia Tuiloma Susana Taua’a
Tusia Aurora Elisaia-Vaai, Siatua Lautua &
Mafutaga Leiofi
O Iuni 2013 sa faapea ona asiasia ai e le ami ole Faiga
Paaga a le Pasefika aofia ai Amerika, Ausetalia ma Niu Sila
le vaega o Suavai ma Lafoai. Sa faapea ona faia ai ni
aoaoga ma faasoa ai le tomai faapitoa o nei foi tagata
popoto i tulaga tau ile Suavai Taumafa mama, faapaleina o
vaitimu ma le aoaoina o tulaga tau ile soifua maloloina
aemaise ole saogalemu lautele I soavaega uma o le Vaega
e aofia ai le SWA, IWSA, MOH, SRC ma le MNRE.
(c)
“Suesuega ile Faatusatusaina o Pulega lelei ile
Vaega o Suavai ile va o le Pulega o Suavai male Asosi o
Vai Tumaoti ile Itumalo I Safata”
Tusia Reverend Vavatau Taufao
(d)
“Faailoaina o aiga I Samoa latou te faamoemoe ile
Suavai Timu mo a latou vai ile soifuaga I aso uma”
Suesuega ma Sailiiliga a le Vaega o Suavai ma Vai Lafoai
O le valaau lona lua mo suesuega a le Vaega mo le
2013/2014 sa faapea ona tuuina atu ia Iuni 2013. Ua maea le
vaega muamua lea sa faia ai se fonotaga faapitoa ma sa
faia ai ni folasaga ile iloiloga a le Vaega ile 2012. Mo le
valaauga lona lua lenei sa faapea ona iloiloina mataupu o
tulaga ogaoga ma faapea ona manaomia ele Vaega ma
(b)
“Aafiaga o fesuiaiga o le tau ma atinae I Fanua apovai
ile Punaoa o le Suavai”
100
faapea loa ona faasalalau ai mo I latou uma e fia tuuina lo latou
tauofoga mo le faatinoina o le galuega.
•
Ua maitauina le lava o le aufaigaluega faapitoa ile
MNRE-WSCU/PUMA, MOH-HOPS (Vaega o Vaitaumafa
mama ma le saogalemu)
WHO Poloketi mo Suavai Saogalemu
Faafoeina o le Polokalame
Ua fesoasoani mai le WHO mo le atinaeina ole agavaa ole
aufaigaluega a le vaega o Suavai ma Lafoai ile saunia o
fuafuaga mo Suavai saogalemu I lalo o le taitaiga ale MOH
galulue faatasi ai male MNRE, SWA, male IWS. Ua maea
faatalatalanoaga a le WHO ma soavaega uma ole Vaega o
Suavai ma Vai Lafoai mo le sauniuniga o lenei polokalame.
8. Sauniuniuga mo le tali atu a le Vaega I taimi o Faalavelave
•
Fita ma faigata le tuufatasia o galuega a le vaega
ona ole tele o isi foi matafaioi oloo nafa ma le aufaigaluega
aemaise lava I matagaluega e le faapito ile Vaega o Suavai
ma Lafoai a latou anavatau (faataitaiga MOH, LTA,
MWCSD, MWTI)
•
O le le avanoa lea o Pule Sili I fonotaga ale Komiti
Faatonu ona o nisi foi tuatuanoa le maalofia faalegaluega
Afa o Eveni
O le aso 18 o Tesema na amatalia ai fonotaga e valu a le Vaega
o Suavai ma Vai Lafoai atoa uma ma isi itu tino na latou galulue
faatasi e tali atu I manaoga o le atunuu tulaga tau suavai
aemaise le tumama lautele I vaega ole atunuu na matua tele
lona afaina ina ua maea le afa ia Tesema 14 2012. O nei itutino
e aofia ai SWA, IWSA, KOLUSE MUMU (Samoa, Niu Sila,
Ausetalaia) ADRA, OXFAM, MNRE ma le MOH FESA. O nei. O
lenei komiti faapitoa sa taitaia e le MNRE tauala atu ile Vaega o
Suavai ma Vai Lafoai, sa nafa foi ma le tuuina atu o tanevai i
nuu ma afioaga sa gapatia ona o lenei afa, ma tuuina atu uma
ripoti ile DMO mo le silafia.
Aoaoga a le Faletupe ole Lalolagi mo le Iloiloga o mea
Manaomia ina ua maea se Faalavelave
E tolu aso sa faatautaia ai e le MOF ma le Faletupe o le Lalolagi
lenei aoaoga mai le aso 14 – 16 Ianuari 2013 sa faapea ona auai
atu iai soavaega uma ale Vaega o Suavai ma Vai Lafoai mai le
MNRE faatasi ai ma le SWA ma le IWSA. O lenei aoaoga sa
faapitoa lea ile iloiloina o mea na leiloloa ma faaleagaina agai
atu ai ile sauniuniga mo le faia ai ole repoti. Ole ripoti ale Vaega
o Suavai ma Vai Lafoai sa tuufatasia e le WSCU faatasi ai ma le
fesoasoani mai a tomai faapitoa mai le SWA, MNRE-WRD/DEC
mo le gafataulimaina lelei o otaota
•
Faatuai le tuufaatasiga o ripoti ile tuai ona tuuina
mai o ripoti mai soavaega ale Vaega o Suavai ma Vai
Lafoai. Faamoemoe le anoa o ripoti i ripoti a vaega taitasi
aemaise o le mafai ai ele WSCU ona tuufaatasia ise taimi
puupuu ma tuai ai.
Fuafuaga o Tupe a le Vaega
•
Oloo feagai pea soavaega ma faafitauli ole
faaaogaina le paketi ua tuuina atu, mafua mai ona ole le
lava o tagata faigaluega e faatinoina galuega, faigata le
faatinoina o le faafaigaluegaina o tagata mafua mai ona
faatuai ole faagasoloina poo leai foi ini tagata e tuuina mai
ni a latou tuis talosaga.
•
Faafaigata ona iloa tonu tupe faaalu a soavaega
ona o le tele o le sese o Output oloo faaaogaina e vaega o
tupe a soavaega taitasi.
Atinaeina o le Agavaa o Tagata Faigaluega ale Vaega o
Suavai ma Vai Lafoai
•
Ua maea tapenaina le Fuafuaga mo le Atinaeina o
Agavaa o Tagata Faigaluega a le vaega mo le tolu tausaga,
ae ole faatuai ai ole faatinoina o lenei fuafuaga o le leai o ni
tupe faaagaga mo lea foi faamoemoe.
Toe totoina o fanua Apovai e le OXFAM mai ia ME – IUNI 2013
Mataituina o Polokalame Faatino a le Vaega
O lenei galuega sa faatinoina lea ile galulue faapaaga ai le
MNRE- WRD, OXFAM mai Niu Sila male CI ile toetotoina lea o
fanua apovai I Maagiagi na matua faaleagaina ile taimi ole afa o
Eveni mai ia Me seia oo ia Iuni 2013.
9. Faafitauli
Tagata Faigaluega
•
Oloo feagai pea le vaega ma faafitauli ile aoina ma
le tuu faatasia o
Atinae ile Mataituina ai o Polokalame faatino mai
soavaega taitasi, e tele se taimi manaomia e tau
tuufaatasia ma aoina ai lenei faamaumauga aoga. E
manaomia le faafaigaluegaina o ni tagata I soavaega taitasi
ole vaega e nafa tonu ma lenei galuega ona e le ose
galuega faigofie.
101
GALUEGA FAATINO 11 : VAEGA O TULAFONO
Tuuina atu fautuaga maumaututu e tusa ma le Tulafono ina ia
unaia le galulue gafataulimaina o punaoa faanatura ma le
siosiomaga.
Aufaigaluega
E iai fonotaga faalevaomalo sa auai atu iai le Sui Ofisa Sili
ma le Loia a lenei vaega I Ausetalia, Iapani, Filipaina ma
Peretania. O nei fonotaga ma aoaoaga a sa tuuina atu
ripoti i luma o le Kapeneta.
Ua faafetaia foi lenei vaega ona ua mafai ona taliaina e le
PSC le toe faaopoopoina o ni tagata faigaluega.
•
Aofaiga o le Aufaigaluega: 1 Sui Ofisa Sili; 1 Loia; 1
Totogiaso (Suesuega).
•
1 Auaunaga Fesoasoani mai le Malo o Ausetalia
Aotelega o Galuega Faatino
O le Vaega o Tulafono e faatautaia le faia o fautuaga ma
iloiloga o mataupu tau le tulafono i totonu o le Matagaluega i
ona vaega e 12 faapea ai ma le Minisita ma le Pule Sili. Ua siitia
le aofaiga o vaega i le Disaster Management I lenei vaitaimi. O
isi matafaioi a le Vaega o Tulafono e aofia ai le galulue ma isi
Matagaluega ma Ofisa o le Malo faapea ma le tulaga Faa-va-oMalo, o nu’u ma afioaga i polokalame eseese e manaomia ai le
faalauiloa o Tulafono; le faia ma tuuina atu o o so o se Feagaiga
i le va o le Matagaluega ma tagata taitoatasi, pisinisi,
kamupani, e ala i fanua o le Malo, fanua faaleaganu’u, Laisene,
o Faamasinoga ma mataupu uma e manaomia ai le faatinoga o
le o gatasi o tiute tau ave a le Matagaluega i lalo o le Tulafono.
O le vaitaimi o le 2012 i le 2013, o galuega nei sa faatino e le
Vaega o Tulafono e tali atu ai i manaoga eseese o le
Matagaluega . E aofia i nei galuega mataupu tau Konekarate,
Lisi, Faamasinoga ma Fonotaga sa auai atu iai mo le
faatalanoaina e pei ona pasia mai e le Kapeneta.
Galuega na ausia Iulai 2012- Iuni 2013
•
•
•
•
•
•
Talosaga mo le Ioe Aloaia a le Ao mamalu o le Malo –
42
Konekarate – 84
Iloiloga o Tulafono – 6
Fautuaga Faaletulafono – 50
Aoaoga – 5
Faamasinoga – 8
E 8 ni Faamasinoga sa aafia ai le Matagaluega i luma o le
Faamasinoga Maualuga. O nei mataupu e aofia ai Fuimaono
Fereti Tupua v The Samoa Tel Ltd, Leapai Alaivaa v Attorney
General, Celestial Waters v Westpac, A&J Wulf v Celestial
Water, Apia Export Fish Packers v AG, AG v Sia Savelio, Siva Afi
Investments v AG, RSI Holdings v AG. E nafa le vaega o
Tulafono ma le tuuina atu o faamaumauga ma faamatalaga
uma i le Ofisa o le Loia Sili ina ia mafai ai ona latou faatinoina
lenei vaega taua o galuega I luma o le Faamasinoga.
102
GALUEGA FAATINO 12 : VAEGA O PULEGA MA
AUAUNAGA LAUTELE
Vaega o le Auaunaga Lautele
O le vaega o Auaunaga Lautele e gafa tonu ma le vaaia ma le
puleaina o tagata faigaluega e ala lea i le tuuina atu o ana
auaunaga i soo se vaega mo le faaoloaina o le aufaigaluega
lautele. O ana matafaioi tauave o le Gafataulimaina ma le
vaaia o Tagata Faigaluega, Vaaia ma Mautinoa le malu puipuia
o Faamaumauga a le Matagaluega, Tausia ma vaaia o Taavale
uma a le Matagaluega, faapea foi le Vaega o Meniteni ma
Kamuta mo le faaleleia o soo se vaega o le Matagaluega.
Aufaigaluega
Ofisa Sili
Ofisa Sinia
Ofisa
Ofisa Fesoasoani
Kalaka
Togiaso
1
2
5
1
2
18
Galuega Ausia
Aotelega o le Faitauaofai o le Aufaigaluega
Faaauauina o le faitauina o le Aufaigaluega e ala i latou livi ma
faamanuiaga e agavaa ai.
Faafaigaluegaina o Tagata
Feagai ma le faaaupegaina faapea le faafaigaluegaina o tagata
faigaluega e ala lea i le faatautaia o alafua e pei ona taua i
lalo:
Vaega
Aofaiga
Ofisa Sili o Pulega
1
Ofisa Sili Lagolago
14
Aufaigaluega Tumau
182
Aufaigaluega
Togiaso
Poloketi
242
AOFAIGA
449
Vaega
Aofaiga
Faamavaega
54
Faamalolo
20
Maliliu
1
Maea Konekarate
2
Litaea
3
Isi
1
AOFAIGA
81
Faamaumauga Autu
O le vaega tonu lea o loo vaaia ma mautinoa ai le
malupuipuia uma o faamaumauga autu a le Matagaluega i
ona itu uma, ma o le a mafia ona faailoa mai i le pusa ua
taua i lalo:
VAEGA
Meli Aumai i totonu ma Lesitalaina
Tusitusiga alu atu i fafo ma le Matagaleuga
Tusitusiga fe-aveai faalotoifale
Faila sue mai mo Mataupu
Vaega Lautele
Faila mo Tagata Faigaluega
Faila fausia
Faila lautele
Faila mole Aufaigaluega tumau
Konekarate
Au Togiaso
Vaevaeina/Faaigoaina/Faavasegaina
Tuuina i vaega eseese o Faila
Faia o Kopi
AOFAIGA
7122
6823
9839
520
302
220
301
24
12
12
52
8423
12.458
22.232
10
103
Vaega o Taavale
Mataituina ma le vaaia o Taavale a le Matagaluega. Pe a faatusatusa atu i tausaga ua tea, ua tele lava se suiga i le tele o taavale
ona o le tele foi o Poloketi i lalo o le Matagaluega ma ua tele ai foi ma taavale tuai ua faapea ona tuuina atu i Vaimea mo
fuafuaga a le Ofisa o Tupe:
MINISTRY OF NATURAL RESOURCES AND ENVIRONMENT VEHICLES 2013
NO. PLATES
MODELS
DIVISION
LHD/RHD
LOCATION
MNRE65
Nissan Patrol
MINISTER
LHD
TATTE
MNRE01
D/Cab Hilux Toyota
CEO
RHD
TATTE
MNRE02
D/Cab Hilux Toyota
ACEO- PUMA
RHD
TATTE
MNRE03
D/Cab Hilux Mitsbishi
TS
LHD
TATTE
MNRE04
D/Cab Hilux Toyota
CSD
LHD
TATTE
MNRE05
D/Cab Hilux Toyota
LMD
LHD
TATTE
MNRE06
D/Cab Mazda pick-up
TS
LHD
TATTE
MNRE07
D/Cab Mazda pick-up
DEC
LHD
TATTE
MNRE08
D/Cab Nissan pick-up
TS
LHD
TATTE
MNRE09
Single Cab Toyota
FD
LHD
TATTE
MNRE10
Prado Landcruiser
LMD
LHD
TATTE
MNRE11
D/Cab Toyota Hilux
DEC
LHD
LANDFILL
MNRE12
D/Cab Toyota Hilux
MET
RHD
MULINUU
MNRE13
Landcruiser DMO
CEO
LHD
TATTE
MNRE14
D/Cab Toyota Hilux
Minister
RHD
TATTE
MNRE15
D/Cab Toyota Hilux
ASS. MINISTER
RHD
TATTE
MNRE16
D/Cab Toyota Hilux
DEC
RHD
TATTE
MNRE17
D/Cab Toyota Hilux
ASS. MINISTER
LHD
TATTE
MNRE18
D/Cab Toyota Hilux
WRD
RHD
TATTE
MNRE19
Landcruiser DMO
MET
LHD
MULINUU
MNRE20
Nissan
CSD
RHD
TATTE
MNRE21
D/Cab Ford pickup
WRD
LHD
TATTE
MNRE22
D/Cab Ford pickup
WRD
LHD
TATTE
MNRE23
D/Cab Toyota Hilux
FD
LHD
TOGITOGIGA
MNRE24
D/Cab Nissan pick-up
LEGAl
RHD
TATTE
MNRE25
Hyundai Getz
PUMA
RHD
TATTE
NAPA
MNRE26
Hyundai Getz
RED
RHD
TATTE
Energy Project
MNRE27
D/Cab Toyota Hilux
WRD
RHD
TATTE
Sanitation
MNRE28
D/Cab Toyota Hilux
TD
LHD
TATTE
MNRE29
Toyota Hiace Van
WRD
RHD
TATTE
MNRE30
Delta Truck Dyna
WRD
RHD
TATTE
Sanitation
NAPA
Sanitation
IWRM
Sanitation
104
MNRE31
Steed D/Cab
FD
RHD
TATTE
ICCRIFS
MNRE32
Steed D/Cab
FD
RHD
MAOTA - SAVAII
AGRO
MNRE33
Toyota Flat Deck Truck
FD
LHD
ASAU SAVAII
MNRE34
Toyota Flat Deck Truck
FD
LHD
ASAU SAVAII
MNRE35
Toyota Flat Deck Truck
FD
LHD
ASAU SAVAII
MNRE36
D/Cab Toyota Hilux
FD
RHD
VAILIMA
MNRE37
D/Cab Toyota Hilux
FD
LHD
TATTE
MNRE38
D/Cab Toyota Hilux
WRD
RHD
TATTE
MNRE38
D/Cab Toyota Hilux
FD
LHD
VAILIMA
MNRE39
D/Cab Toyota Hilux
WRD
RHD
TATTE
Project
MNRE40
D/Cab Toyota Hilux
RED
RHD
TATTE
RE
MNRE41
D/Cab Toyota Hilux
MET
RHD
MULINUU
NAPA
MNRE42
Landcruiser
FD
RHD
MAOTA - SAVAII
JICS
MNRE43
Landcruiser
FD
RHD
ASAU SAVAII
JICS
MNRE44
Cargo Hino Truck
FD
RHD
ASAU SAVAII
JICS
MNRE45
Cargo Hino Truck
FD
RHD
MAOTA - SAVAII
JICS
MNRE46
D/Cab Toyota Hilux
FD
RHD
VAILIMA
AGRO
MNRE47
D/Cab Toyota Hilux
FD
RHD
ASAU SAVAII
AGRO
MNRE48
Cargo Hino Truck
FD
RHD
TOGITOGIGA
JICS
MNRE49
Cargo Hino Truck
DEC
RHD
VAILIMA
JICS
MNRE50
Landcruiser
FD
RHD
VAILIMA
JICS
MNRE51
Landcruiser
FD
RHD
TOGITOGIGA
JICS
MNRE52
D/Cab Toyota Hilux Grey
FD
RHD
VAILIMA
AGRO
MNRE53
D/Cab Toyota Hilux White
FD
RHD
TATTE
JICS
MNRE54
D/Cab Toyota Hilux White
DEC
RHD
TATTE
JICS
MNRE55
D/Cab Toyota Hilux
DEC
RHD
TATTE
JICS
MNRE56
Greatwall D/Cab
MET
RHD
MULINUU
Project
MNRE57
Greatwall D/Cab
MET
RHD
MULINUU
Project
MNRE58
Tractor
FD
TOGITOGIGA
JICS
MNRE59
Tractor
FD
ASAU SAVAII
JICS
MNRE60
Crane Truck (Hyundai)
WRD
RHD
WRD
NAPA
MNRE61
Toyota Flat Deck
FD
LHD
MAOTA
MNRE62
Toyota Flat Deck
FD
LHD
ASAU
MNRE63
D/Cab Toyota Hilux Blue
MET
RHD
Mulinuu
MNRE64
Toyota Hilux 1998
CSD
LHD
TATTE
MNRE65
Nissan Patrol Grey
Legal
LHD
TATTE
ICCRIFS
NAPA
JICA
105
Galuega faalelei - Aukamuta
O se tasi o galuega tele sa feagai ai ma lenei vaega i le
tausaga faaletupe lenei o le fausiaina lea o le faletaavale tele i
le Pakaga i Sogi mo taavale a le Matagaluega ina ia
malupuipuia ma sefe mai le leaga o le tau. E aofia a i nei
galuega le fausia o le fale tuu ai meafaigaluega a le vaega o
Paka ma Faasao i Vailima faapea foi le fale laau a le vaega o
Vaomatua . E ese mai ai lava i nei galuega faaopoopo
Vaega o Aoaoga ma Faalauiloa
Avatu le lagolago i le Pulega i soo se auaunaga ma le atinaeina o
le aufaigaluega e ala i aoaoga ma faalauiloa i mataupu tau i le
Siosiomaga mo le silafia e tagata lautele.
Galuega faatino
a. Polokalame ma aoaoga
i. Aoaoga sa faatino i totonu o le atunuu.
E lua ni talosga sa faia mo ni aoaoga i tomai faapitoa, sa
talaiaina i lalo o Polokalame tau aoaoga(ICT) i totonu lava o le
atunuu mo le Matagaluega e faapitoa lava mo le Siosiomaga
faapea le fua lelei o le tau o fanua. Ma o lea faaauau foi nei
aoaoga mo le tausaga fou aua lava le faalauteleina o le tomai
manaomia mop le aufaigaluega.
ii. Fonotaga & Aoaoga
Sa faatino ni aoaoga ma nisi o vaega o le Matagalueaga ma
poloketi, faatalanoaga ma aoga, faapea nuu ma afioaga. E
talisapaia lelei e le aufaigaluega avanoa mo aoaoga i atunuu i
fafo faapea Samoa nei.
Aoaoga I mea tau Faafanua
Aoaoga Greenhouse Gas
Tomai Faapitoa
Pulega o Suavai
Faatalanoaga o le Tulaga o le Siosiomaga o Samoa
Pulega o poloketi
Tusi Pasi IV I aoaoga ma Iloiloga
b. Pulega o tagata faigaluega
E faaauau pea le ave o le fautuaga a le Vaega o Pulega ma
Auaunaga Lautele a le matagaluega i alafua lelei mo le
faatinoina o galuega ia o gatasi ma faiga faavae e lima taitaina
ai le faatinoina o tiute fai a le Matagaluega, e le gata i lea ao le
faanmanatu o tulaga o faamanuiaga mo le aufaigaluega ia ma
tele lava o veaga manaomia i tulaga talafeagai ma le tulafono
mo tagata faigaluega.
c. Aoaoga i faamaumauga & Lipoti
E toa 90 le aofai o le aufaigaluega sa faamanuiaina e auai atu i
aoaoga ma semina sa faia i atunuu mamao.
galuega masani e faatinoina i soo se vaega o le Ofisa e
moomia mai le faalelei i soo se taimi, e aofia ai foi le fausiaina
o le Pa mo tuugamau i Vailele. O lenei vaega e aofia ai le
Ofisa Sinia e toatasi, ma le vaega o le au togiaso e toa tolu,
ma e nao i latou lava lenei o loo gafa i nei galuega uma .
O loo ave pea le faamuamua i le faia o polokalame
faalauiloa, ina ia mautinoa le maua e le mamalu o le atunuu
faamatalaga, e legata i le faia o faatalatalanoaga i nuu ma
afioaga, o fonotaga, polokalame i aoga ma le tele lava o
nisi o faalauiloa talafeagai mo le puipuia lelei o le
Siosiomaga.
e. Vaiaso o le Suiosiomaga 2012
g. Fesootaiga ma Faalauiloa
O loo faaauau pea ona faia faalauiloa i Nusipepa o le
Samoa Observer ma le Newsline “O le tatou Siosiomaga o
lo tatou Faasinomaga” o le faia o nei faalauiloa ina ia siitia
ai le tulaga o le silafia o le mamalu o le atunuu i le taua o le
puipuia lelei o le siosiomaga, aemaise lava i aoga o loo faia
ai foi ma ni tauvaga mo le fanau aoga i lenei faalauiloa ma
ua i ai foi ni faailoga ua faapena ona ofo mai ai le
fesoasoani a nisi o Kamupani ma faalapotopotoga o loo
gaalulue faatasi ma le Matagaluega i le faamalosia o le
faatumauina o le matagofie o le Siosiomaga..
O le pepa o faamatalaga (Newsletter) e lomia i masina
taitasi e faailia nisi o galuega tulagaese a le Matagaluega sa
fai, ma ua faapea ona tosina mai ai le tele o manatu foi o
nisi o le mamalu o le atunuu aemaise paaaga a le
matagaluega ma fafo atu o Samoa, i le faailoa lea o tulaga
o le faasologa o galuega a vaega taitasi a le Matagaluega
faapea ai ma le tele o faamatalaga aoga o loo faasoa i nei
lomiga. E aofia ai fonotaga i atunuu mamao, aoaoga, ma le
faamaumauga o mafuie, timuga ma le tele lava o
faamatalaga o mea tau le Siosiomaga.
h. Iloiloga ma le tuufatasia o faamaumauga a le
Matagaluega 2008-2012
O Ilogailoga nei e faatino e le Pulega ma Ofisa Sinia a le
matagaluega aua le faagasologa o fuafuaga alualu mamao
a le Matagaluega, aemaise le fausia o alafua lelei mo le
faaleleia o galuega fai mo auaunaga o loo gafa ma le
Matagaluega ma ana manulauti.
Ma o nei faamaumauga e te maua uma i luga o le upega
tafaiilagi.
d. Aoaoga ma faalauiloa
106
VAEGA O TUPE
1)
Tala Faatatau o le Tupe.
O le vaega o tupe o loo faatinoina le vaaia ma le fuafuaina lelei
o le faaaogaina o tupe a le Matagaluega. O le aotelega o
matafaioi e aofia ai le faatinoina ma le tuufaatasia o le Tala
Faatatau ole Tupe mo le Matagaluega, o le saunia o lipoti o
tupe maua ma tupe faaalu a le Matagluega.
O le kalafi o loo I lalo o loo faapea ona faaalia ai le aotelega
o le tala faatatau o le tupe I le tausaga nei ma le
faatusatusa I le lima tausaga ua tuanai atu.
Aotelega o Galuega Faatino
Aotelega o Galuega Faatino
1)
Tala Faatatau o le Tupe.
O le kalafi o loo I lalo o loo faapea ona faaalia ai le aotelega o le tala faatatau o le tupe I le tausaga nei ma le faatusatusa I
le lima tausaga ua tuanai atu..
30,000,000.00
25,000,000.00
20,000,000.00
15,000,000.00
10,000,000.00
5,000,000.00
-
Total
Budget
2011/2012
Operatin
g
2008/2009
Totals
BUDGET TREND
Personne
l
Below
Line
Financial
Year
O loo faaitiitia le tala o le tupe I le tausaga faaletupe lenei pe a faatusatusa atu I le tausaga faaletupe ua tuanai atu 2011/2012. O
le faaitiitia e mafua mai I le aveeseina atoa o vaegatupe sa faamaonia mo le talimalo ai o Samoa I fonotele faaitulagi sa faia I le
tausaga ua mavae. Ua faapea foi ona faaitiitia tupe mo galuega fuatino I le Vaega o Siosiomaga ma Faasao ma le vaega o
Punao’a o Suavai.
E ui I le faaaitiitia o le tala o le tupe I lona aotelega, peitai o loo siitia pea tupe faaalu mo le totogi o tagata faigaluega faapea ma
tupe mo galuega fuatino a vaega taitasi.. O le mafuaaga o le si’ita’I o nei vaegatupe ona o le faamaoniaina lea o le Vaega o
Faalavelave Faafuasei e avea ma galuega fuatino fou I totonu o le Matagaluega, faapea ai foi ma le faamaoniaina ai o avanoa
faigaluega fou mo lenei vaega.
2)
•
Ripoti o Tupe Maua ma Tupe Faaalu
2 a) Tupe Maua
107
TOTAL COLLECTION FOR FY 12/13
$500,000.00
$400,000.00
$300,000.00
$200,000.00
FY 12/13
$100,000.00
totals
Jun-13
May-13
Apr-13
Feb-13
Mar-13
Jan-13
Dec-12
Nov-12
Oct-12
Sep-12
Jul-12
Aug-12
$0.00
Months
FAATUSATUSAGA O TUPE MAUA I TAUSAGA TAITASI
Iul-10
$ 97,953.92
iul-11
Iul-10
$ 97,953.92
iul-11
Auk-10
$ 113,417.00
Auk-11
Auk-10
$ 113,417.00
Auk-11
Set-10
$ 78,884.07
Set-11
Set-10
$ 78,884.07
Set-11
Oke-10
$ 212,834.90
Oke-11
Oke-10
$ 212,834.90
Oke-11
Nov-10
$ 69,079.33
Nov-11
Nov-10
$ 69,079.33
Nov-11
Tes-11
$
Tes-11
Tes-11
$
Tes-11
7,277.50
7,277.50
Ian-11
$ 48,817.00
Ian-12
Ian-11
$ 48,817.00
Ian-12
Fep-11
$ 49,651.00
Fep-12
Fep-11
$ 49,651.00
Fep-12
Mat-11
$ 48,164.67
Mat-12
Mat-11
$ 48,164.67
Mat-12
Ape-11
$ 61,018.30
Ape-12
Ape-11
$ 61,018.30
Ape-12
Me-11
$ 69,094.94
Me-12
Me-11
$ 69,094.94
Me-12
Iun-11
$ 63,166.50
iun-12
Iun-11
$ 63,166.50
iun-12
Aofaiga
$ 919,358.87
Aofaiga
$ 919,358.87
108
Faatusatusaga o Tupe Maua I tausaga taitasi
$700,000.00
$600,000.00
$500,000.00
T
$400,000.00
FY 12/13
$300,000.00
FY 11/12
$200,000.00
FY 10/11
$100,000.00
Iuni
Me
Aperila
Mati
Fepuari
Ianuari
Tesema
Novema
Oketopa
Setema
Iul
Aukuso
$-
Masina
Ua maitauina le faasiliga o tupe maua I lenei tausaga e fua atu I tausaga ua mavae, e mafua mai
•
I le siitia o tupe maua mai faailoga o fanua. O lenei siitaga e afua mai I le siitia o faitau aofai o Talosaga tuuina mai ma
faamaonia e le Matagaluega
109
Annexes:
Organizational Chart as of August 2012
Minister
F L T Dr Faale Tumaalii
Chief Executive Officer
S A Penaia
Corporate
Services
Environment
and
Conservation
Forestry
Land
Management
Meteorology
Environment
Sector
Co-ordinator
Technical
DMO
PUMA
Water
Sector
Renewable
Energy
Climate
Change
Water
Resource
GEF
Legal
Unit
Information
Technology
Divisions marked in red boxes not yet established.
110
111