Transcript Chemotherapie en doelgeriChte therapie
Supplement informatiewijzer oncologie
Chemotherapie en doelgeriChte therapie
inhoudsopgave
1. Wat is chemotherapie en doelgerichte therapie? 1.1 Wat is chemotherapie? 1.2 Wat is doelgerichte therapie? 1.3 Wisselwerking met andere medicatie en voedingsmiddelen.
2. Kuurinformatie 2.1 Griepspuit 2.2 Gebruik van kruiden of supplementen 3. Voeding 4. Mondverzorging 5. Bijwerkingen: 5.1 Verandering aan haar, huid en nagels 5.2 Invloed op de wondgenezing 5.3 Invloed op de werking van het beenmerg 5.4 Verminderde energie en/of vermoeidheid 5.5 Veranderingen aan het mondslijmvlies 5.6 Invloed op smaak en geur 5.7 Invloed op maag-darmkanaal 5.8 Misselijkheid en braken 5.9 Invloed op seksualiteit, vruchtbaarheid en mogelijk menstruatie 5.10 Emotionele veranderingen 5.11 Invloed op zintuigen 5.12 Invloed op bepaalde organen 6. Omgang met orale medicijnen (in te nemen via de mond) 7. Veiligheid rondom doelgerichte therapie en chemotherapie 8. Invullijst bijwerkingen Bijlage: Mondverzorging bij de behandeling van kanker Extra pagina (ONC-206): Wanneer moet u contact opnemen?
Deze informatie voor patienten is met de grootste zorg samengesteld. Het betreft algemene informatie. aan deze informatie kunnen geen rechten worden ontleend. © jeroen Bosch ziekenhuis / www.jeroenboschziekenhuis.nl
(onc-250, uitgave november 2016)
1. Wat is chemotherapie en doelgerichte therapie?
De behandeling die uw arts heeft voorgesteld, is een combinatie van doelgerichte medicatie en chemotherapie. Hieronder leest u wat het verschil is tussen die twee. Dit supplement is speciaal geschreven voor patiënten die starten met deze combinatie van medicijnen.
1.1 wat is chemotherapie?
Chemotherapie is de behandeling van kanker met speciale medicijnen. Deze medicij nen heten cytostatica. Het doel van deze medicijnen is de deling van cellen te stop pen. Hierbij worden vooral snelgroeiende cellen beschadigd. Kankercellen delen zich meestal vaker en sneller. Deze cellen zijn daardoor gevoeliger voor cytostatica. Ook gezonde cellen worden door cytostatica geremd. Vooral cellen en weefsels die snel groeien, zoals het beenmerg, de slijmvliezen en de haren worden aangetast door de chemotherapie. Hierdoor kunnen bijwerkingen ontstaan. Deze zijn meestal van tijde lijke aard. Gezonde cellen herstellen zich meestal sneller dan kankercellen. 1.2 wat is doelgerichte therapie (targeted therapie)?
Bij doelgerichte therapie krijgt u een behandeling met zogenaamde doelgerichte mid delen. Met deze middelen proberen we kankercellen meer doelgericht te remmen in hun groei, en hierbij minder schade aan te richten bij gezonde cellen. Er zijn verschil lende soorten middelen die onder doelgerichte therapie vallen. Uw behandelaar stelt vast welk doelgericht middel in uw situatie het meest geschikt is.
Doelgerichte therapie kan ook als enige behandeling worden gegeven. Dit noemen we monotherapie.
Doelgerichte therapie kan op verschillende manieren werken: • Door de kankercellen direct te doden.
• Door de kankercellen ‘zichtbaar’ te maken voor het eigen afweersysteem. Het eigen afweersysteem zal de kankercellen vervolgens vernietigen.
• Door het aanmaken van nieuwe bloedvaten door de tumor te verstoren. De tumor krijgt geen voeding en zuurstof meer waardoor de kankercellen afsterven.
• Door in de kankercellen de groei te verstoren.
Doelgerichte therapie kan op verschillende manieren worden toegediend: via een in fuus of via tabletten/capsules (oraal). Uw behandelaar vertelt u meer over de behan deling als geheel, over de toedieningsvorm en de duur van de therapie.
1.3 wisselwerking met andere medicatie en voedingsmiddelen Voor de start van de doelgerichte therapie en chemotherapie is het belangrijk dat u aan uw arts of verpleegkundig specialist oncologie vertelt welke medicatie u gebruikt. Dit geldt ook voor medicatie die u zonder recept hebt verkregen, voor vitaminen, mineralen, supplementen, kruidengeneesmiddelen (bijvoorbeeld St Janskruid) en homeopathische geneesmiddelen.
Bepaalde voedingsmiddelen zoals grapefruit(-sap) kunnen de werking van het doel gerichte medicijn beïnvloeden. Ook het roken van sigaretten is van invloed. Overleg altijd met uw behandelend arts of verpleegkundig specialist oncologie, ook als u iets verandert in het gebruik van medicijnen en supplementen.
2. Kuurinformatie
U krijgt mondeling en schriftelijk informatie over de behandeling die u gaat krijgen. Dit noemen we de specifieke kuurinformatie. Hierin vindt u ook het schema van de
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 2 van 21
behandeling en de wijze van toediening. Verder staan de bijwerkingen beschreven die u specifiek van dit middel kunt verwachten. Deze kuurinformatie wordt ingevoegd in de informatiewijzer.
2.1 griepspuit Als u tijdens de behandeling van kanker een inenting wilt tegen griep (via de huisarts), dan is hier geen bezwaar tegen. Bij Rituximab-houdende kuren mag u geen griepvac cinatie in het jaar dat u Rituximab heeft gekregen.
2.2 gebruik van kruiden of supplementen Wilt u tijdens uw behandeling gebruik maken van kruiden of supplementen? Overleg dit dan altijd met uw arts of de verpleegkundig specialist. Sommige kruiden en sup plementen kunnen de werking van de behandeling namelijk beïnvloeden.
Meer informatie is te vinden op de engelstalige website van het Memorial Sloan Kettering Cancer Center: Website https://www.mskcc.org/cancer-care/treatments/ symptom-management/integrative-medicine/herbs/search
3. voeding
Het is belangrijk dat u tijdens de totale behandeling in een zo goed mogelijke voedingstoestand blijft. Mede daardoor zult u zich minder snel vermoeid voelen. Een goede voedingstoestand helpt uw weerstand tegen infecties op peil te houden. Bovendien bevordert een goede voedingstoestand ook het herstel van de gezonde weefsels.
• U hoeft geen speciaal dieet te volgen tijdens de behandeling. Probeer gevarieerd en gezond te eten. Maar als dat niet lukt, dan kunt u gerust enige tijd datgene eten wat u het best bevalt.
• Uw lichaamsgewicht is een graadmeter voor uw voedingstoestand. Een kleine schommeling in het gewicht is normaal, maar het is niet de bedoeling dat u gaat afvallen of juist overgewicht gaat krijgen. Bespreek in dat geval of doorverwijzing naar een diëtist nodig is. Weeg uzelf één maal per week en vul uw gewicht in op de invullijst bijwerkingen, achterin dit supplement. • Bij gebruik van een gezonde en gevarieerde voeding is het gebruik van extra vita mines en/of mineralen niet nodig.
• Bepaalde voedinsgmiddelen zoals visolie, vette vis, groene thee en citrusvruchten kunnen de werking van chemotherapie beïnvloeden. U kunt op de website www.voedingenkanker.info nakijken of voedingsmiddelen ook op uw behandeling effect hebben.
Als u vragen over uw voeding of uw voedingstoestand heeft, kunt u terecht bij de diëtist. Hiervoor heeft u een verwijzing nodig; vraag deze aan de behandelend arts of aan de verpleegkundig specialist oncologie.
Meer informatie:
Brochure KWF ‘Voeding bij kanker’ Hoe kunt u uw voeding energie- en eiwitrijk maken als u minder eetlust heeft?
• Pas de grootte van de maaltijd aan uw eetlust aan.
• Eet meerdere keren per dag een kleine portie, bijvoorbeeld om de twee uur.
• Breng zoveel mogelijk afwisseling aan in uw voeding, eet zo gevarieerd mogelijk.
• Kies voor volvette producten zoals volle melk, volle yoghurt, roomboter, Goudse of buitenlandse kaas.
• Gebruik ruim boter en extra veel beleg op uw boterham.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 3 van 21
• Gebruik tussendoor eens een plakje cake, mueslireep, tosti, puddingbroodje, een schaaltje (slagroom)vla, (Griekse) yoghurt, stukje (Franse) kaas, stukje worst, slaatje, roomijsje, tweedrank, chocolademelk, yoghurtdrink, cappuccino of latte macchiato/ koffie verkeerd.
• Eet als u trek heeft, ook al is dit op een vreemd moment, bijvoorbeeld ’s nachts.
4. mondverzorging
In normale omstandigheden vormt het mondslijmvlies een bescherming tegen het binnendringen van allerlei bacteriën, schimmels en virussen die in de mond voorko men. Door de behandeling verliest het mondslijmvlies deze beschermende functie. De behandeling kan de gezonde toestand van uw mondslijmvlies aantasten. Hierdoor kunnen wondjes in uw mond ontstaan. Bovendien heeft de behandeling tot gevolg dat uw afweer vermindert, waardoor u extra vatbaar bent voor infecties. Om deze kans te verminderen, is een goede en regelmatige mondhygiëne van belang. Als u een bezoek aan de mondhygiëniste wilt plannen overleg dit dan eerst met de verpleegkundig specialist.
Meer informatie:
Bijlage: Mondverzorging bij de behandeling van kanker
5. Bijwerkingen
Er zijn verschillende middelen die onder de doelgerichte therapie met chemotherapie vallen. De bijwerkingen die u mogelijk ondervindt, zijn afhankelijk van het soort medi cijn, de dosering, de manier van toedienen en de combinatie met andere medicijnen. Of u last krijgt van bijwerkingen is niet te voorspellen. Iedere patiënt reageert anders op de behandeling, ook al is deze hetzelfde. De meest voorkomende, algemene bij werkingen staan hieronder beschreven. In de specifieke kuurinformatie leest u welke bijwerkingen specifiek voor dat middel gelden. 5.1 verandering van haar, huid en nagels 5.1.1 verandering in haargroei en haar
Wat merkt u?
Een paar weken na de start van de behandeling kunnen er bepaalde haarveranderin gen ontstaan, zoals: • Langzame groei van hoofd- en baardhaar.
• Donshaargroei in het gezicht.
• Extreme groei van wimpers en/of wenkbrauwen.
• Haaruitval of dunner wordend hoofdhaar.
• Droog/broos hoofdhaar.
• Haarpijn bij de verzorging van het haar of tijdens het liggen.
Wat kunt u zelf doen?
Verzorg het haar voorzichtig. Dit houdt in: • Droog het haar voorzichtig. Gebruik zo min mogelijk de föhn en zet deze niet te heet.
• Gebruik een milde shampoo (een shampoo is mild als de PH-waarde neutraal is; dit staat vermeld op de verpakking).
• Laat het haar niet permanenten of verven.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 4 van 21
En verder: • Wenkbrauwen kunt u eventueel voorzichtig bij (laten) knippen.
• Wimpers mogen niet geknipt worden. Is er sprake van extreme groei waardoor u onder andere irritatie van het oogslijmvlies ervaart? Neemt u dan contact op met de verpleegkundig specialist oncologie.
• Hoofdhuidmassage kan verlichting bieden bij haarpijn.
• U kunt deelnemen aan de workshop ‘Look Good, Feel Better’. Informatie hierover kunt u vinden op de website www.lookgoodfeelbetter.nl of vraag ernaar bij de ver pleegkundig specialist oncologie.
• Zie ook het supplement ‘Haarverzorging en haaruitval’ en het supplement ‘Uiterlijke verzorging’. Hierin staan tips en adviezen.
5.1.2 invloed op de huid
Wat merkt u?
Droge huid en jeuk: U kunt last krijgen van een droge huid. Dit kan gepaard gaan met jeuk. Door de droge huid kunnen schilfers en kloven ontstaan aan de handen, ellebogen en voeten.
Kloven en blaren: Er kunnen kloven en (diepliggende) blaren in uw handpalm en onder uw voetzolen ontstaan, die pijnlijk zijn bij dagelijkse activiteiten. We noemen dit hand/voet/huid reactie. De blaren zullen bij herstel gaan vervellen.
Wat kunt u zelf doen?
• Vermijd heet water (afwassen, langdurig douchen, hete baden).
• Een goede huidverzorging tijdens de behandeling is aan te bevelen.
• Vermijd te veel druk op de voeten zoals joggen, aerobics, wandelen, springen, strakke schoenen, hoge hakken.
• Gebruik geen gereedschap waarmee u met de hand druk moet uitoefenen op een hard oppervlak (tuingereedschap, huishoudelijk gereedschap, keukenmessen).
• Vermijd wrijven, zoals massage, stevig inwrijven van lotion.
• Koel met ijskompressen, 15 à 20 minuten per keer (dit mag u niet doen als u ook met Oxaliplatin wordt behandeld).
• Als u klachten ervaart van hand/voet/huidreactie, neemt u dan contact op met de verpleegkundig specialist oncologie of met uw behandelend arts.
Een acné-achtige huiduitslag: U kunt last krijgen van een acné-achtige huiduitslag. Deze uitslag kunt u vrij snel na het starten van de be handeling krijgen. Het komt vooral voor in het gezicht, op de borst, de rug en de ledematen. Na de acné achtige huiduitslag kan hyperpigmentatie (bruine vlekjes) ontstaan. Het is belangrijk deze huiduitslag op tijd te behandelen om infecties te voorkomen.
het advies is om direct bij het ontstaan contact op te nemen met de verpleeg kundig specialist oncologie of uw behandelend arts
.
Deze huiduitslag mag niet behandeld worden met anti-acné middelen.
Wat kunt u zelf doen?
• Droog uzelf goed af na het wassen of douchen, met name op de plekken waar smetten kunnen ontstaan. Liever nog droog deppen.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 5 van 21
• Probeer krabben te vermijden door de huid vet te houden.
• U mag gewoon naar buiten met zonnig weer, bijvoorbeeld om te wandelen of fietsen. Belangrijk is wel dat u zich goed insmeert. Gebruik zonnebrandcrème met beschermingsfactor 30 of hoger als u gaat fietsen of wandelen.
• Vermijd felle zon en het gebruik van de zonnebank.
• Probeer bij jeuk niet te krabben om wondjes en infecties te voorkomen.
• Gebruik bij voorkeur vochtinbrengende douchecrème (geen zeep) en lauwwarm water.
• Douche niet te lang, maximaal 7 minuten.
• Gebruik in ieder geval tweemaal daags een vochtinbrengende alcoholvrije crème, vooral na het douchen of wassen. Liefst zonder parfum.
• Baardhaar kunt u het beste elektrisch scheren. Gebruik geen chemische ontha ringsmiddelen, deze zijn te agressief voor uw huid.
• Draag zoveel mogelijk katoen; dit irriteert de huid minder dan synthetische stoffen.
• Tegen de jeuk kunt u gebruik maken van een zalf met verkoelende werking of men tholcrème of mentholgel.
• Bij acné-achtige uitslag is het soms nodig een medicinale zalf te gebruiken; dit zal uw behandelend arts of verpleegkundig specialist voorschrijven. Soms krijgt u een verwijzing naar de dermatoloog.
• Sommige zorgverzekeraars vergoeden een consult bij een huidtherapeut. Voor meer informatie kunt u de Nederlandse Vereniging van Huidtherapeuten (NVH) raadplegen. Overleg dit altijd vooraf met uw behandelend arts of verpleegkundig specialist. www.huidtherapie.nl
• Bij huiduitslag op de hoofdhuid kunt u de hoofdhuid wassen met Povidon-jodium. Dit krijgt u zo nodig op recept.
• Bij jeuk aan de hoofdhuid kunt u de hoofdhuid wassen met bijvoorbeeld Koolteer shampoo.
Verkleuring van de huid: Tijdens de behandelweken kunt u een vaalgele huidskleur krijgen. Dit herstelt zich weer tijdens de periode dat u geen behandeling (medicatie) krijgt. Soms ontstaan er donkere vlekjes door extra pigment in de huid. De bloedvaten waar het infuus in heeft gezeten kunnen donker kleuren. Ook de handlijnen kunnen donkerder worden.
Wat kunt u zelf doen?
Tegen deze huidverkleuring kunt u niets doen.
Meer informatie:
Supplement ‘Uiterlijke verzorging’ 5.1.3 verandering van de nagels (aan handen en voeten)
Wat merkt u?
Door de behandeling kunnen de nagels trager groeien, breekbaar worden en gemakkelijk scheuren of slijten. Ook kunnen er verkleuringen optreden. Meestal treedt dit op een paar weken na het starten van de behan deling.
Een vervelende en pijnlijke bijwerking is een nagelriemontsteking. Om verergering te voorkomen is het belangrijk deze klacht meteen te melden aan uw behandelend arts, verpleegkundig specialist oncologie of oncologieverpleegkundige.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 6 van 21
Wat kunt u zelf doen?
• Houd vinger- en teennagels kort. Knip de nagels recht af. Goede nagelverzorging voorkomt infecties.
• Het vijlen kan het beste in één richting plaatsvinden, omdat de nagels anders ge makkelijk kunnen scheuren.
• Smeer meerdere malen per dag uw handen en voeten in met alcoholvrije, vochtinbrengende crème. Smeer de crème goed in zodat de handen en voeten niet vet aanvoelen of wit zien.
• Het gebruik van kunstnagels en nagelverharder wordt afgeraden, omdat de lijm de nagels kan beschadigen.
• U kunt uw nagels eventueel beschermen met een pleister (geen plakband).
• Gebruik bij huishoudelijk werk handschoenen om uw nagels te beschermen.
• U kunt uw nagels laten verzorgen door een manicure of pedicure.
• Beperk het contact met water en zeep.
• Smeer nagelriemen in met antiseptische crèmes.
• Bijt niet op de nagels of de velletjes van de nagelriem.
• Draag katoenen sokken en schoenen die niet knellen.
• Vermijd chemische stoffen.
• Houdt uw nagels vet.
5.2 invloed op wondgenezing
Wat merkt u?
Sommige behandelingen remmen de tumorgroei doordat ze de aanmaak van nieuwe bloedvaatjes naar de tumor remmen. De aanmaak van nieuwe bloedvaten is ook nodig voor normale wondgenezing. Vandaar dat deze medicijnen de normale wond genezing vertragen. Bij kleine wondjes kan het lang duren voordat ze geheel zijn genezen. Soms vindt definitieve genezing pas plaats als de behandeling onderbroken of gestaakt wordt.
Wat kunt u zelf doen?
Als een chirurgische of tandheelkundige ingreep noodzakelijk is, overleg dan met uw behandelend arts of verpleegkundig specialist over het juiste moment hiervan. Het kan noodzakelijk zijn om de behandeling een tijdje te onderbreken om er voor te zor gen dat de wond kan genezen. Ook is het van belang wondjes te voorkomen.
5.3 invloed op het beenmerg: leukopenie, anemie en trombopenie Beenmerg zit in de botten en maakt bloedcellen aan. Grofweg zijn deze bloedcellen in drie groepen te verdelen: • witte bloedcellen (leukocyten), zorgen voor de afweer tegen infecties; • rode bloedcellen (erytrocyten), zorgen voor het transport van zuurstof in het lichaam; • bloedplaatjes (trombocyten), zorgen voor de stolling van het bloed.
Door de behandeling kan de aanmaak van de bloedcellen verminderd zijn. Dit herstelt zich weer in de periode dat u geen behandeling (medicijnen) krijgt. Vlak voor de volgende kuur wordt uw bloed gecontroleerd. We kijken dan of voldoende bloedcellen aanwezig zijn, zodat u de volgende behandeling verantwoord kunt krijgen. Zelf kunt u niets doen om de aanmaak van de bloedcellen te stimuleren. Wel kunt u medicijnen of een bloedtransfusie krijgen als dit nodig is. Dit besluit uw behandelend arts.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 7 van 21
5.3.1 leukopenie: een tekort aan witte bloedcellen
Wat merkt u?
• Koorts (38,5 °C of hoger).
• Koude rillingen.
• Hoesten.
• Pijnlijke mond.
• Slikproblemen.
• Pijn bij het plassen.
• Huidinfecties.
36, 5 º 37, 5 º 38, 5 º 39, 5 º 40, 5 º
Wat kunt u zelf doen?
• Zorg voor de gebruikelijke dagelijkse hygiëne.
• Ga niet naar het zwembad of sauna.
• Vermijd contact met mensen met griep of een besmettelijke ziekte.
• Zorg voor een goede mondverzorging. Zie bijlage.
• Wees alert op wondjes en verzorg ze direct.
• Houd uw lichaamstemperatuur in de gaten. Als u zich niet lekker voelt, neem dan uw temperatuur op.
5.3.2 anemie: tekort aan rode bloedcellen (bloedarmoede)
Wat merkt u?
• Duizeligheid.
• Hoofdpijn.
• Bleke kleur.
• Vermoeidheid.
• Kortademigheid.
• Concentratieproblemen.
• Hartkloppingen.
Wat kunt u zelf doen?
U kunt niets doen om deze klachten te voorkomen. Mocht u deze klachten ervaren en het gaat niet over, overleg dan met uw behandelend arts of verpleegkundig specialist.
5.3.3 trombopenie: een tekort aan bloedplaatjes
Wat merkt u?
• Aanhoudend bloeden van wondjes (langer dan 15 minuten).
• Spontane of aanhoudende bloedneus (langer dan 15 minuten).
• Spontaan ontstaan van blauwe plekken.
• Ontstaan van puntbloedinkjes in de huid.
• Bloed bij ontlasting of urine.
• Bloed bij het hoesten.
• Hevige menstruatie.
Wat kunt u zelf doen?
• Probeer het ontstaan van wondjes of blauwe plekken te voorkomen.
• Scheer bij voorkeur elektrisch.
• Gebruik een zachte tandenborstel.
• Stelp een bloedneus door uw neus dicht te knijpen en uw hoofd voorover te hou den.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 8 van 21
5.4 vermoeidheid en/of verminderde energie Vermoeidheid kan ontstaan als gevolg van de ziekte, de behandeling en/of de psychi sche belasting. Dit kan toenemen naarmate u meer behandelingen heeft gehad. De vermoeidheid zal na de behandeling langzaam afnemen. Het is mogelijk dat de ver moeidheid niet volledig overgaat.
Wat merkt u?
• (Ernstige) lichamelijke vermoeidheid.
• Beperking in het dagelijks leven.
• Slaapproblemen.
• Concentratieproblemen.
• Vergeetachtigheid.
• Emotioneel reageren.
• Piekeren.
• Angstig zijn.
Wat kunt u zelf doen?
• Neem voldoende tijd om te rusten; ga bijvoorbeeld ’s middags een uurtje naar bed.
• Verdeel de activiteiten die u wilt doen of moet doen over de dag of over de week.
• Probeer uw conditie op peil te houden door toch in beweging te blijven. Probeer elke dag 30 minuten te bewegen of te sporten. De tijd kunt u ook verdelen over de dag, bijvoorbeeld twee keer 15 minuten. De vermoeidheid gaat namelijk niet over door veel te rusten.
• Zorg voor een goede en regelmatige nachtrust.
• Eet goed en gezond.
• Bespreek uw problemen met uw naasten.
• Maak gebruik van de hulp die u wordt aangeboden door familie of vrienden. U heeft dan meer tijd, en mogelijk meer energie, voor de dingen die u leuk vindt.
• Stel nieuwe grenzen aan uw mogelijkheden/beperkingen.
• Stel prioriteiten: durf nee te zeggen.
• Volg thuis het bewegingsprogramma OncoMove. De verpleegkundige kan u hier meer over vertellen.
• Informeer naar de revalidatieprogramma’s Fysieke training en Herstel & Balans. Deze programma’s helpen bij vermoeidheid.
Meer informatie:
Voor het programma Herstel & Balans, zie www.jbz.nl/revaliderenbijkanker Brochure KWF ‘Vermoeidheid na kanker’ Brochure ‘Help ik ben zo moe’ 5.5 verandering van het mondslijmvlies In normale omstandigheden vormt het mondslijmvlies een bescherming tegen het binnendringen van allerlei bacteriën, schimmels en virussen die in de mond voorko men. Door de behandeling verliest het mondslijmvlies deze beschermende functie. Er kunnen wondjes in de mond ontstaan. Bovendien heeft de behandeling tot gevolg dat uw afweer vermindert, waardoor u extra vatbaar bent voor infecties.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 9 van 21
Wat merkt u?
• Droge mond.
• Gevoeligheid bij het eten of drinken van zure of gekruide spijzen en dranken.
• Gevoeligheid voor de temperatuur van eten of drinken.
• Slechte adem.
• Snel bloedend tandvlees.
• Taai speeksel.
Wat kunt u zelf doen?
Om de kans op klachten te verminderen, is een goede en regelmatige mondhygiëne van belang.
Meer informatie:
Bijlage: Mondverzorging bij de behandeling van kanker 5.6 invloed op smaak en reuk 5.6.1 Smaakverandering De behandeling heeft invloed op de smaak.
Wat merkt u?
• Bepaald eten en drinken smaakt anders.
• Eten en drinken staat u tegen.
• Reuk kan veranderen.
Wat kunt u zelf doen?
• Een goede mondverzorging vermindert tijdelijk de vieze smaak.
• Drink voldoende: minimaal anderhalve liter per dag. Dit zorgt ervoor dat u minder last heeft van een vieze smaak.
• Gebruik regelmatig kleine maaltijden, liefst zes tot acht keer per dag.
• Warme maaltijden of de geur daarvan kunnen tegenstaan. Een alternatief is een koude maaltijdsalade, een ei, vis of kaas.
• Tegen smaakverandering kunt u weinig doen. Probeer verschillende producten uit.
• Om een metaalsmaak te verminderen, kunt u op een zuurtje of pepermuntje zuigen.
• Een waterijsje of ijsblokje kan een verfrissend gevoel in de mond geven.
• Schakel eventueel de diëtist in.
5.6.2. reuk Heeft u last van sterk ruikende producten of verminderde reuk?
• Blijf in de kamer als er in de keuken gekookt wordt.
• Kookt u zelf? Gebruikt u dan eens een magnetron of stoomoven, die geven minder etensgeuren af.
• Gebruik in plaats van sterk ruikende producten eens koude vis, koude kip, vlees waren of vlees verwerkt tot ragout of in een saus, bijvoorbeeld spaghettisaus, een eiergerecht of vegetarisch product.
• Drink thee in plaats van koffie.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 10 van 21
• Ruikt u weinig of niets? Dan kunt u de smaak verbeteren door goed en lang te kauwen.
5.7 invloed op het maag-darmkanaal Bij de behandeling kunnen er klachten van misselijkheid, brandend maagzuur, braken, diarree, maar ook van verstopping (obstipatie) en pijn ontstaan. Mocht u deze klachten ervaren, neem dan contact op met uw verpleegkundig specialist.
5.7.1 Diarree
Wat merkt u?
We spreken van milde diarree bij toename van de stoelgang met vier of vijf keer per dag in vergelijking tot uw ‘normale’ stoelgang. De opname van vocht en voedingsstoffen is verstoord door irritatie van het slijmvlies van de darmen en een verandering van de stofwisseling van de dunne darm.
Klachten die hierbij kunnen optreden zijn: • Buikpijn/buikkrampen.
• Donkere urine en minder vaak urineren.
• Vaak naar het toilet moeten voor ontlasting.
• Overgevoeligheid voor bepaalde voedingsmiddelen.
• Pijn en huidirritatie van het gebied rondom de anus.
• Toename van de hoeveelheid ontlasting.
• Verkleuring van de ontlasting.
Wat kunt u zelf doen?
• Drink veel (heldere) vloeistoffen om het vochtverlies aan te vullen. Dit houdt in dat u ongeveer 2 tot 2,5 liter per dag drinkt. Dit zijn 16 kopjes of 14 bekers. Thee, bouillon, sportdrank, bosbessensap en tomatensap zijn goede producten om tekor ten (onder andere zouten) aan te vullen die door de diarree zijn veroorzaakt.
• Drink géén sterke koffie, koolzuurhoudende dranken en alcohol (vooral donker bier).
• Gebruik wat vaker kleine maaltijden met vezels zodat het vocht zich hieraan kan binden. Bijvoorbeeld volkoren brood, muesli, rijst, pasta en toast. • Eet liever geen prikkelende producten zoals hete of ijskoude producten, citrusfruit, ui, prei, koolsoorten, noten, scherpe specerijen en peulvruchten.
• Gebruik geen laxeermiddelen.
• Vraag om een verwijzing naar de diëtiste als dat nodig is.
• Overleg met uw behandelend arts of verpleegkundig specialist over het gebruik van anti-diarree medicijnen.
5.7.2 obstipatie (verstopping)
Wat merkt u?
• Harde ontlasting.
• Noodzaak tot persen.
• Geen ontlasting (langer dan drie dagen).
• Buikkrampen.
Wat kunt u zelf doen?
• Zorg ervoor dat u voldoende drinkt, minimaal twee liter per dag.
• Beweeg voldoende.
• Gebruik vezelrijke voeding, zoals bruin of volkoren brood, groenten en fruit.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 11 van 21
5.7.3 pijn Mocht u tijdens de behandeling plotseling hevige pijn krijgen in de maag of darmen, neem dan direct contact op met uw arts, verpleegkundig specialist of met de Spoed eisende Hulp.
5.8 misselijkheid en braken Chemotherapie kan in lichte tot ernstige mate misselijkheid en braken veroorzaken. Dit is mede afhankelijk van de soort cytostatica en de dosering.
Wat merkt u?
• Tegenzin in eten en drinken.
• Een onaangenaam gevoel in de buik.
• Bleek zien.
• Zweten.
• Veel speeksel.
• Opboeren.
• Aandrang tot braken.
• Braken.
Wat kunt u zelf doen?
• Gebruik de voorgeschreven medicatie tegen misselijkheid volgens voorschrift.
• Gebruik de ‘zo nodig’ medicatie tegen misselijkheid, braken, een vol gevoel, of als het eten u tegenstaat of zwaar op de maag ligt.
• Het is belangrijk dat u voldoende drinkt. Afvalstoffen worden hierdoor sneller uit uw lichaam verwijderd. Voldoende drinken zorgt dat u zich minder misselijk voelt. Drink minimaal anderhalf tot twee liter vocht per dag.
• Forceer het eten niet. Haal de ‘schade’ in als u zich weer beter voelt. Besteed dan extra aandacht aan uw eten.
• Gebruik regelmatig kleine maaltijden, zes tot acht keer per dag. Een lege maag kan ook een misselijk gevoel geven.
• Eet op tijdstippen dat u minder misselijk bent, zelfs ’s nachts als u wakker bent.
• Zet eten dat u niet heeft opgegeten meteen weg.
5.9 invloed op vruchtbaarheid en seksualiteit De ziekte, de behandeling en/of de psychische belasting kan invloed hebben op de menstruatie, vruchtbaarheid en seksualiteit.
5.9.1 veranderingen van de menstruatie Door de behandeling kunnen veranderingen optreden in het patroon van de menstru atie.
Wat merkt u?
• Onregelmatige menstruatie.
• Uitblijven van de menstruatie.
• Heftiger en vaker bloedingen.
5.9.2 versneld in de overgang Als u in de overgang komt, kunt u last krijgen van overgangsklachten.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 12 van 21
Wat merkt u?
• Opvliegers.
• Gewichtstoename.
• Droge slijmvliezen.
• Transpireren.
• Gewrichtsklachten.
• Stemmingswisselingen.
5.9.3 vruchtbaarheid Tijdens de behandeling en de periode erna is het beter niet zwanger te worden. Voor mannen geldt dat u in deze periode beter geen kind verwekt. De medicijnen zijn namelijk schadelijk voor het ongeboren kind. Bespreek met uw arts welke vorm van anticonceptie voor u geschikt is.
De behandeling kan ook invloed hebben op de vruchtbaarheid. Bespreek met de behandelend arts de mogelijke gevolgen. Zo nodig kan voor start van de behandeling sperma ingevroren worden voor toekomstig gebruik.
5.9.4 erectieproblemen Soms kunt u problemen ervaren met het krijgen van erecties, bijvoorbeeld door vermoeidheid als gevolg van de behandeling of door de psychische belasting. De medicijnen hebben soms effect op het seksueel verlangen en erecties, doordat de testosteronproductie vermindert. Dit kan zich herstellen als de behandelingsperiode is afgerond.
5.9.5 anders vrijen/verminderd seksueel verlangen Tijdens de behandeling kunt u niet zo’n zin hebben om te vrijen. Meestal is daar geen lichamelijke oorzaak voor, maar komt het door de omstandigheden. U kunt wel behoefte hebben aan intimiteit, dus dicht bij elkaar zijn, elkaar vasthouden, knuffelen en tegen elkaar aan liggen.
Wat merkt u?
• Pijn.
• Misselijkheid.
• Vermoeidheid.
• Angst.
• Stress.
• Schuldgevoel.
• Veranderd zelfbeeld.
In sperma en vaginaal vocht zijn de resten van de medicatie minimaal. Dit heeft geen gevolgen voor de gezondheid. Sommige mensen vinden het toch prettiger om in deze periode met een condoom te vrijen.
Invloed op vruchtbaarheid en seksualiteit: wat kunt u zelf doen?
• Praat met uw partner/naasten over uw gevoelens.
• Bespreek uw problemen met een professioneel hulpverlener.
• Uw vagina kan droger zijn als gevolg van de behandeling. Gebruik zonodig een glijmiddel tijdens het vrijen.
• Voorkom zwangerschap.
• Bespreek met de behandelend arts de mogelijke gevolgen van de behandeling voor uw vruchtbaarheid.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 13 van 21
Meer informatie:
Brochure KWF ‘Kanker en Seksualiteit’ 5.10 emotionele veranderingen De behandeling is vaak erg ingrijpend en kan gepaard gaan met onzekerheid en grote veranderingen in het dagelijkse leven. Dit kan aanleiding geven tot diverse psycho- sociale klachten voor zowel u als uw naasten.
Wat kunt u zelf doen?
Bespreek uw zorgen en angsten met uw behandelend arts of verpleegkundig specialist oncologie.
Brochure KWF ‘Voeding bij kanker’ 5.11 invloed op de zintuigen 5.11.1 De ogen De ogen worden bedekt door een laagje slijmvlies. Dit slijmvlies is erg gevoelig voor de medicijnen die u krijgt. Deze behandeling kan leiden tot verschillende oogaandoenin gen. In het algemeen merkt u (bijna) niets van deze aandoeningen. Meestal is hiervoor geen behandeling nodig.
Wat kunt u zelf doen?
• Draag geen contactlenzen. Dit om klachten te voorkomen.
• Als u klachten heeft van uw ogen, neemt u dan contact op met uw verpleegkundig specialist oncologie.
5.11.2 De neus Tijdens het gebruik van doelgerichte therapie kan het slijmvlies in de neus veranderen.
Wat merkt u?
Er kan een loopneus of juist een zeer droge neus ontstaan. Daarnaast is het mogelijk dat bij het snuiten kleine spoortjes bloed meekomen en/of er veel droge korsten in de neus zijn.
Wat kunt u zelf doen?
• Snuit de neus voorzichtig. Dit doet u door eerst met voorzichtige druk het ene neusgat en vervolgens het andere te snuiten.
• Bij zeer droge binnenkant al dan niet met korstvorming, kunt u gebruik maken van vaseline. Breng dit voorzichtig aan aan de binnenzijde van de neus. Als u zuurstof gebruikt, is het gebruik van vaseline niet toegestaan.
• Bij een loopneus kunt u gebruik maken van een neusspray met xylometazoline, verkrijgbaar bij de drogist. Gebruik dit niet langer dan een week.
• Gebruik geen inhalatiecapsules en -middelen (bijvoorbeeld met menthol of euca lyptus). Deze zijn erg agressief voor het neusslijmvlies.
5.12 invloed op organen Sommige doelgerichte geneesmiddelen werken specifiek op een orgaan. In het behandelplan wordt hier rekening mee gehouden door regelmatig de functie van het specifieke orgaan na te kijken. Dit gebeurt door middel van bloedonderzoek of onderzoeken die gericht zijn op dit orgaan. Bijvoorbeeld een hartfunctieonderzoek of een longfunctietest.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 14 van 21
Wat kunt u zelf doen?
Neem contact op met uw arts of verpleegkundig specialist bij een of meer van de volgende klachten: • Extreme vermoeidheid bij lichamelijke inspanning.
• Hartbonzen (vooral ’s nachts) of onregelmatige hartslag.
• Hoofdpijn.
• Kortademigheid • Vocht vasthouden in de benen.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 15 van 21
6. omgang met orale medicatie (medicijnen die u inneemt via de mond)
Het kan zijn dat uw behandeling of een deel van uw behandeling bestaat uit tabletten of capsules. U moet dan een aantal voorzorgsmaatregelen hanteren.
Hieronder volgen enkele adviezen voor gebruik van tabletten/ capsules in de thuis situatie.
• Zorg ervoor dat u zo min mogelijk huidcontact heeft met de medicatie.
• Zorg ervoor dat de medicatie zo min mogelijk in aanraking komen met uw eigen dommen op verschillende plaatsen in huis. Neem medicatie op vaste plaats in.
• Familie of thuiszorgmedewerkers die u helpen met de inname, moeten handschoe nen dragen.
• Zet de medicatie niet uit in een weekdoos. Bewaar ze in originele verpakking totdat u ze inneemt.
• Tabletten en capsules worden door de apotheek in juiste dosering afgeleverd.
• Het kauwen op de medicatie, het breken van de tabletten of het openmaken van de capsules is niet toegestaan.
• Wanneer u moeite heeft met slikken, neem dan contact op met uw arts of ver pleegkundig specialist.
• Na inname van de medicatie doet u de verpakking in een apart boterhamzakje. Daarna werpt u het weg bij het gewone afval. U kunt ook het advies krijgen om de (lege) verpakking naar de apotheek te brengen zodat het vernietigd kan worden.
• Sommige tabletten of capsules kunt u direct met de maaltijd innemen. Andere moet u één uur voor de maaltijd innemen, of twee (soms drie) uur na de maaltijd. Dit is afhankelijk van het medicament. Uw arts of verpleegkundig specialist oncolo gie informeert u hierover.
Heeft u gebraakt kort na inname van de medicatie? Of bent u te misselijk om de ta bletten in te nemen? Meld dit dan bij uw behandelend arts of verpleegkundig specia list.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 16 van 21
7. veiligheid rondom de behandeling met doelgerichte therapie en chemotherapie
De medicatie die u krijgt toegediend zit nog een aantal dagen na de toediening in uw lichaam. Uitscheidingsproducten, zoals urine, ontlasting en braaksel, bevatten dan nog resten van het medicament. Hoeveel dagen dit is, is afhankelijk van het soort medi cijn. Dit noemen we de risicoperiode.
Als u dagelijks medicatie inneemt, dan blijven deze resten in de uitscheidingsproducten aanwezig en blijft de risicoperiode doorlopen.
Tijdens de toediening en in de risicoperiode nemen de zorgverleners maatregelen om het direct contact met de medicatie en uitscheidingsproducten zoveel mogelijk te vermijden. Deze maatregelen zullen uitgebreider zijn dan u en uw naasten moeten nemen, omdat zorgverleners veelvuldig met cytostatica en de uitscheidingsproducten in aanraking komen.
wat kunt u zelf doen?
• Spoel het toilet na het gebruik twee keer door, met een gesloten deksel. Dit geldt alleen tijdens de risicoperiode. Wanneer de risicoperiode precies is, wordt met u besproken.
• Mannen krijgen het advies om tijdens de risicoperiode zittend te urineren, om spat ten zoveel mogelijk te voorkomen.
• Het toilet moet tijdens de risicoperiode eenmaal per week gereinigd worden met een pH-neutraal schoonmaakmiddel (geen chloor, maar bijvoorbeeld allesreiniger).
• Dep bij het morsen van uitscheidingsproducten deze eerst op met keukenpapier en maak de plek goed schoon met water en pH-neutrale allesreiniger. Maak gebruik van wegwerp schoonmaakdoekjes.
• Komen u of uw naasten in aanraking met een uitscheidingsproduct, was dan direct goed uw handen.
Wasgoed: • Wasgoed dat in de risicoperiode bevuild is met bijvoorbeeld braaksel of urine zo spoedig mogelijk wassen.
• Het wasgoed eerst met een koud spoelprogramma en daarna op het normale wasprogramma wassen.
Afval: • Besmet afval (dit is afval waarop in de risicoperiode uitscheidingsproducten zijn gekomen) kan in een dubbele, goed afgesloten afvalzak, bij het gewone huisafval.
Bovenstaande maatregelen zijn voldoende. U hoeft geen andere maatregelen te tref fen in de omgang met uw partner, (klein)kinderen of andere naasten. U kunt dus ook gewoon van hetzelfde toilet gebruikmaken.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 17 van 21
8. invullijst bijwerkingen
Deze lijst kunt u invullen om de bijwerkingen goed in beeld te krijgen tijdens de be handeling. De bijwerkingen kunt u tijdens het polikliniekbezoek bespreken met de arts of verpleegkundig specialist oncologie.
Wilt u de volgende becijfering hiervoor gebruiken:
0 - geen klachten 1 - licht/beetje 2 - matig 3 - sterk/veel 4 - ernstig
datum
Misselijkheid Braken Verminderde eetlust Diarree Obstipatie Klachten van mond/keel Haaruitval Verandering van de huid Verandering van de nagels Overgangsklachten Allergische reactie Tintelingen in handen/voeten Vermoeidheid Pijn Emotionele veranderingen
andere klachten: gewicht patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 18 van 21
Bijlage mondverzorging
Het mondslijmvlies beschermt tegen het binnendringen van allerlei bacteriën, schim mels en virussen die in de mond voorkomen. Door de chemotherapie verliest het mondslijmvlies deze beschermende functie. Er kunnen wondjes in uw mond ontstaan. Bovendien vermindert uw afweer door de behandeling, waardoor u juist extra vatbaar bent voor infecties. Daarom is een goede en regelmatige mondhygiëne van belang.
Hoe voorkomt u geïrriteerd mondslijmvlies?
Onderstaande maatregelen gelden tijdens de kuur én in de eventuele rustperiode.
Eigen gebit
• Poets vier keer per dag (na de maaltijden en voor het slapen) uw gebit, binnenkant van de mond en tong. Gebruik een zachte (elektrische) tandenborstel en fluoride tandpasta.
• Spoel na het poetsen uw mond uitvoerig met water.
• Spoel de borstel na gebruik grondig af met stromend water. Bewaar de tandenbor stel droog in een beker met de borstelkop naar boven gericht.
• Voor het slapengaan reinigt u het gebied tussen de tanden en kiezen. Gebruik hiervoor een zachte, nat gemaakte houten tandenstoker of flossdraad (waxedfloss). Doe dit alléén als u dit al gewend bent. Anders heeft u namelijk juist een verhoogde kans op tandvleesontstekingen en bloedingen.
• Vet uw lippen vier maal daags in met vaseline of lipbalsem. Hierdoor ontstaan er minder snel kloofjes.
(Gedeeltelijke) gebitsprothese
• Poets vier keer per dag (na de maaltijd en voor het slapen) de gebitsprothese met vloeibare zeep of afwasmiddel, en spoel deze af met kraanwater.
• Vervolgens poetst u de binnenkant van de mond en tong. Hiervoor gebruikt u een zachte (elektrische) tandenborstel en tandpasta.
• Spoel na het poetsen uw mond – zonder gebitsprothese - uitvoerig met water.
• Vet uw lippen vier maal daags in met vaseline of lipbalsem. Hierdoor ontstaan er minder snel kloofjes.
• Doe ’s nachts de gebitsprothese uit en leg deze droog weg.
• Leg eenmaal per week de gebitsprothese in water met een theelepeltje natuurazijn. Dit voorkomt tandsteenaanhechting op de prothese.
• Gebruik geen reinigingstablet; dit is te agressief voor het mondslijmvlies.
• Vóór gebruik spoelt u de gebitsprothese af met stromend water.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 19 van 21
poetsinstructie
1. De buitenkant
Plaats de borstel in een hoek van 45 graden tegen de rand van het tandvlees. Maak kleine, heen- en weergaande bewe gingen zonder druk uit te oefenen.
2. De binnenkant
Plaats de borstel verticaal tegen de achterkant van de onder tanden. Maak korte, op- en neergaande bewegingen.
3. De binnenkant van de kiezen
Plaats de borstel weer in een hoek van 45 graden op de rand van het tandvlees. Maak kleine heen- en weergaande bewe gingen zonder druk uit te oefenen.
4. De kauwvlakken
De kauwvlakken poetst u met korte schrobbewegingen. Als u met een elektrische tandenborstel poetst, hoeft u zelf geen poetsbewegingen te maken.
Hoe behandelt u beschadigd mondslijmvlies?
Ondanks de hierboven beschreven adviezen, kan uw mondslijmvlies veranderen. U kunt bijvoorbeeld pijn in de mond krijgen, of gevoelig zijn voor ‘hard’, gekruid, heet en zuur eten en drinken. U kunt ook gevoelig zijn voor heel warm en/of heel koud eten en drinken. Andere verschijnselen zijn roodheid, het dikker worden van het mondslijm vlies (oedeem), brandend gevoel, bloedend tandvlees, kloofjes en een droge mond.
Heeft u een of meerdere van deze symptomen, neem dan contact op met de ver pleegkundige. Zij zal met u onder andere de volgende behandeling bespreken:
Eigen gebit
• U blijft uw gebit dagelijks verzorgen zoals hiervoor beschreven staat. Het spoelen van de mond mag zonodig vaker, hier zit geen maximum aan.
• Ook ’s nachts als u wakker bent, spoelt u de mond.
• Vermijd het gebruik van zure dranken, gekruid eten, hard ruw voedsel, hete dran ken of heet voedsel.
• IJswater verkoelt en werkt pijnverzachtend. Kamille (-thee of -druppels) kan ver zachtend werken bij kapotte slijmvliezen.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 20 van 21
Bent u niet in staat om uw tanden te poetsen?
Mogelijk bent u niet in staat om uw tanden te poetsen vanwege pijn of andere klachten. U kunt dan ter overbrugging van deze periode spoelen met chloorhexidine. Hiermee verwijdert u de tandplaque.
• U spoelt met 15 ml chloorhexidine 0,12% gedurende 1 minuut. U doet dit steeds na het spoelen met water.
• In verband met de werkzaamheid van chloorhexidine 0,12%, mag u na het spoelen een half uur niets eten of drinken.
• Chloorhexidine kan een bruine verkleuring geven van de tanden en kiezen. Na het stoppen met de spoelingen verdwijnt deze verkleuring geleidelijk.
(Gedeeltelijke) gebitsprothese
• U blijft uw gebitsprothese en mond dagelijks verzorgen zoals hiervoor beschreven staat. Het spoelen van de mond mag zonodig vaker, hier zit geen maximum aan.
• Ook ’s nachts als u wakker bent, spoelt u de mond.
• Draag de gebitsprothese zo weinig mogelijk totdat het mondslijmvlies weer hersteld is. De gebitsprothese bewaart u droog.
• Vermijd het gebruik van zure dranken, gekruid eten, hard ruw voedsel, hete dran ken of heet voedsel.
IJswater verkoelt en werkt pijnverzachtend. Kamille (-thee of -druppels) kan verzach tend werken bij geïrriteerde slijmvliezen.
patientenvoorliChting
jeroen BoScH ziekenHuiS 21 van 21