Transcript ΕΔΩ - aromalefkadas

ΘΕΟΔΩΡΟΥΓΕΩΡΓΑΚΗ
ΘΕΑΤΡΙΚΗΔΙΑΣΚΕΥΗ
“ΦΩΤΕΙΝΟΣ”
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΒΑΛΑΩΡΙΤΗ
Λευκάδα2012
ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ
ΘΟΔΩΡHΣ ΓΕΩΡΓΑΚΗΣ - ΠΑΠΟΡΑΚΗΣ
Γεννήθηκα στο Πινακοχώρι Σφακιωτών Λευκάδος το
1954. Φοίτησα στην Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή
και Πολιτικές Επιστήµες στο Πάντειο Πανεπιστήµιο.
Επαγγελµατικά έκανα καριέρα, σαν τραπεζικό
στέλεχος, σε µεγάλα καταστήµατα των Αθηνών, αλλά
και στη Λευκάδα.Επί δεκαπενταετία (1980 – 1995)
ασχολήθηκα µε την αθλητική δηµοσιογραφία
δηµοσιογραφόντας σε αθηναϊκές εφηµερίδες. Έργα
µου:
1. To CD «Μουσικό Σεργιάνι στη Λευκάδα», µε σπάνια
Λευκαδίτικα τραγούδια του παρελθόντος.
2. Το βιβλίο: «Σφακιώτες Λευκάδος. Το λίκνο της
καρδιάς µας»
3. Το βιβλίο: «Τα που θυµάµαι µολογώ – Σεργιάνι στη
Λευκάδα του χθες».
4. H Ποιητική Συλλογή: <<Ψυχή µου Σκήπτρο>>.
Επικοινωνία: [email protected]
[2 ]
[3 ]
ΠΡΟΛΟΓΟΣ..................................................................6
ΗΔΟΜΗΤΟΥΕΡΓΟΥ.................................................10
ΟΙΣΦΑΚΙΩΤΕΣ...........................................................14
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΒΑΛΑΩΡΙΤΗ.........................................18
<<ΦΩΤΕΙΝΟΣ>>........................................................ 18
ΑΣΜΑΤΑ:ΠΡΩΤΟ-ΔΕΥΤΕΡΟ-ΤΡΙΤΟ........................18
ΑΣΜΑΠΡΩΤΟ .........................................................19
ΑΣΜΑΔΕΥΤΕΡΟ.......................................................38
ΑΣΜΑΤΡΙΤΟ............................................................. 55
ΘΕΟΔΩΡΟΥΓΕΩΡΓΑΚΗ............................................75
<<ΦΩΤΕΙΝΟΣ>>........................................................ 75
ΑΣΜΑΤΕΤΑΡΤΟ........................................................ 75
ΟΓΑΜΟΣΚΙΟΞΕΣΗΚΩΜΟΣ.....................................77
[4 ]
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:Hεικόνατουεξώφυλλου,που
αναπαριστάτονΖευγολάτηΦωτεινό,ανήκεισε
πίνακατουΣφακισάνουζωγράφουΘεμιστοκλή
Καρφάκη.
[5 ]
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Δεκαετίατου1960στοχωριόμουτοΠινακοχώρι
ΣφακωτώνΛευκάδος,όνταςμαθητήςτουΔημοτικού
Σχολείου,είχαυποδυθείσεσκέτς,κατάτηνεπέτειο
της25ηςΜαρτίου,τονΖώρζηΓρατιανόστον
ΦΩΤΕΙΝΟτουΑριστοτέληΒαλαωρίτη.
Έκτοτεπάντακουβαλώστημνήμημου
αποστηθισμένοσχεδόνολόκληροτοκείμενοτου
έργου,ειδικότερατουπρώτουάσματος,αφούη
δομήτουέργουμόνοστοπρώτοάσμαδίνειτην
δυνατότηταναπαιχθείθεατρικά,πράγμαπουμε
οδήγησεστονπροβληματισμό,χρόνιατώρα,πρώτον,
πωςθακαταστείδυνατόνναδιασκευασθούν
θεατρικάκαιταάλλαδύοάσματατουέργουτου
απαράμιλλουΑριστοτέληΒαλαωρίτηκαιδεύτερον,
ανθαμπορούσα,κάποιαστιγμή,ναδημιουργήσω
προσωπικάκαιτέταρτοάσμα,(ιεροσυλία,έ;),αφού,
όπωςπαρατηρούνόλοιοιβιογράφοιτουΑριστοτέλη
Βαλαωρίτη,σκόπευεοΛευκαδίτηςβάρδοςνα
δημιουργήσεικαιτέταρτοάσμα,όμωςτονπρόλαβε
οπρόωροςθάνατόςτου,στοοποίοθαπεριέγραφε
όλαταΛευκαδίτικαέθιμακατάτογάμο,αλλάκαι
τονξεσηκωμότωνΣφακισάνωνκατάτωνΦράγκων
τουΖώρζηΓρατιανού.(Γ.Σ.ΠΣΑΒΒΙΔΗ:<<
ΦΩΤΕΙΝΟΣ>>ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΒΑΛΑΩΡΙΤΗ)
Έχονταςπάντακατάνουένατέτοιοφιλόδοξομεν,
αλλάφοβεράδύσκολοεγχείρημα,τοέναυσμαμου
δόθηκετοκαλοκαίριτου2010.Τότεαντιπροσωπεία
[6 ]
τουΔήμουΣφακιωτώνεπισκέφθηκεταΣφακιάτης
Κρήτης,σταπλαίσιατωνέπαφώνπουάνοιξαντα
δύομέρη,ΣφακιώτεςΛευκάδοςκαιΣφακιάΧανίων,
μετάτηνδεύτερηεπίσημηΑδελφοποίησήτουςτον
Απρίλιοτου2010,(ηπρώτηείχεγίνειτο1956),
επισφραγίζονταςτονσυγγενικόδεσμότωνκατοίκων
τωνδύοπεριοχών,αφούοιΣφακιώτεςΛευκάδος
δημιουργήθηκανπερίταμέσατου15ουαιώνααπό
Σφακιώτες(Σφακιανούς)εκπατρισθέντεςυπότων
Ενετών,ότανσχεδόνδέκαφορέςείχανξεσηκωθεί
ανεπιτυχώςκατάτωνΕνετώνκατακτητώντουνησιού
τηςΚρήτης.(Πηγές:1.ΠΑΡΙΚΕΛΑΪΔΗ.<<ΙΣΤΟΡΙΑΤΩΝ
ΣΦΑΚΙΩΝ.ΤΟΜΟΣ1ος.ΣΕΛΙΔΑ551>>2.Aγγλικό
κείμενο.<<HISTORYOFCRETEANDTHEREGIONOF
SFAKIA>>).
Εκεί,στηνπρωτεύουσατωνΣφακίων,στηνορεινή
Ανώπολη,πέραναπ’τηνθαυμάσιαΣφακιανή
φιλοξενία,είχαμετηνευκαιρίανα
παρακολουθήσουμεθεατρικήπαράστασημεθέμα
τηνΕπανάστασητου1778σταΣφακιά,μεαρχηγό
τονΔασκαλογιάννη,κατάτωνΤούρκων,ηαποτυχία
τηςοποίαςείχεσαναποτέλεσματονμαρτυρικό
θάνατο,μεγδάρσιμο,τουπρωταγωνιστή
Δασκαλογιάννη.ΣτονρόλοτουΔασκαλογιάννη
πρωταγωνιστήςήτανοηθοποιόςΝίκοςΒερλέκης.
Όταν,στοτέλοςτηςπαράστασης,είχαμαζίτου
συνομιλίακαιτουανέφερατηνεπίσκεψήμαςαπ’
τηνΛευκάδα,αμέσωςμουμίλησεγιατονΦΩΤΕΙΝΟ
[7 ]
τουΑριστοτέληΒαλαωρίτη.Έδειξεναγνωρίζει
άριστατοέργοτουΛευκαδίτηβάρδουκαιμάλιστα
τηντεχνικήαδυναμίατουναμεταφερθείεξ
ολοκλήρουστοσανίδι,σανθεατρικόδρώμενο.
Ακριβώςαυτήηεπισήμανσητουηθοποιούμου
δημιούργησετηνστέρεη,πλέον,πεποίθεσηκαιτην
ιδέαγιατηνεπιχειρούμενηπροσπάθεια.
ΗΔΙΚΗΜΟΥΠΡΟΣΘΗΚΗΤΟΥΤΕΤΑΡΤΟΥΑΣΜΑΤΟΣ
Μεδέοςκαιαπέραντοσεβασμόπροςτονογκόλιθο
τωνΕλληνικώνΓραμμάτων,τονΠανελλήνιο
ΑριστοτέληΒαλαωρίτη,εγώοελάχιστος,επιχειρώ
αυτήτηνπαρέμβασηστονΦΩΤΕΙΝΟ,ώστενα
καταστείθεατρικάαξιοποιήσιμος.Επίπλέονμε
περισσότεροδέοςκαιφόβο,προχωρώ,όπως
προανέφερα,στηνδικήμουδημιουργίατου
συμπληρωματικούτετάρτουάσματος,τοοποίο,
περιλαμβάνειτατουγάμουτηςΘοδούλαςκαιτου
Λάμπρου,σύμφωναόλαμετηΛευκαδίτικη
παράδοση,αλλάκαιτονμεγάλοξεσηκωμότων
ΣφακισάνωνκατάτουδυνάστηΖώρζηΓρατιανού.Επί
πλέονμέγιστομέλημάμουναδιατηρήσωτην
πλουσιότατηΣφακισάνικηκαιΛευκαδίτικη
ντοπιολαλιά,όπωςακριβώςμεθαυμαστότρόπο
χρησιμοποιείοΑριστοτέληςΒαλαωρίτης.
Θαρρώπωςηβιωματικήμουγνώσητης
ντοπιολαλιάςκαιόλωντωνεκφάνσεωντου
χωριάτικουΛευκαδίτικουγάμου,έτσιόπωςτον
[8 ]
έζησαστοχωριόμου,τοΠινακοχώριΣφακιωτών,θα
μουεπιτρέψειναέχωμιαολόπλευρηπεριγραφή
του,δεδομένουότικαιτονδικόμουγάμοτέλεσαμε
όλαταπατροπαράδοταΣφακισάνικαέθιμα.Σεότι
αφοράτηνλογοτεχνικήαξίατουδικούμουταπεινού
πονήματοςτουτετάρτουάσματος,αυτόταπεινάτο
αφήνωσταχέριατωνειδικώνκαιτωνκριτικών.
Σεότιαφοράτατεχνικάστοιχείατης
επιχειρούμενηςθεατρικήςδιασκευήςτωντριών
ασμάτων,δεναφαίρεσαούτεκόμμααπ’τακείμενα
τουμεγάλουποιητή.Όλοιοιδιάλογοιτωνηρώων
τουέργουπαραμένουναυτούσιοι.Μόνοοι
αναφορέςτουποιητήσετρίταπρόσωπα
απαγγέλονταιαπόαναλογίουαπ’τονΑφηγητή,που
εισάγωστηνδιαδρομήτουέργου.Ακόμηεπεχείρησα
ελαφράαναδιάταξηστηνεισαγωγήτουδευτέρου
άσματος,τηνοποίατοποθέτησασανεισαγωγήτου
πρώτουάσματοςκαιτουέργουγενικότερα,αφούτο
περιεχόμενότηςείναιιδανικόγιαναπροϊδεάσειτον
αναγνώστηκαιτονθεατή,γιατο<<Βασίλειοτου
Φωτεινού>>στονεγκρεμνότουΚόντρου.
Ναπαρατηρήσω,επίπλέον,πως,δυνητικά,μπορούν
ναχρησιμοποιηθούνστηνμουσικήεπένδυσητου
διασκευασμένουθεατρικάέργου,ταδύομουσικά
έργαπουτατελευταίαχρόνιαδημιουργήθηκανμε
μελοποιημένααποσπάσματααπ’τονΦΩΤΕΙΝΟτου
Βαλαωρίτη.Πρώτοναπ’τοέργοτουμουσικού
ΠαναγιώτηΦίλιππα,μετονοποίοσυνεργάστηκα
[9 ]
σανεπιλογέαςτωνστίχωνκαιτωντραγουδιών,τα
οποίασυγέντρωσαμεδουλειάχρόνωναπόχωριόσε
χωριότουνησιού,στοδημιουργηθένCDμετίτλο
<<ΜΟΥΣΙΚΟΣΕΡΓΙΑΝΙΣΤΗΝΛΕΥΚΑΔΑ>>.Δεύτερον,
απ’τοσπουδαίοέργοτουΛευκαδίτημουσικού
ΔιονύσηΓράψαμεμελοποιημένααποσπάσματατου
Φωτεινού,καιμεαπόδοσηκειμένωναπ’τον
ΛευκαδίτηηθοποιόΔημήτρηΒερύκιο,τοέργο
παρουσιάστηκετοκαλοκαίριτου2010στους
ΣφακιώτεςμετηνπολυμελήχορωδίατηςΔΕΗ.
Ευελπιστώνταςπωςπροσφέρω,μετιςταπεινέςμου
γνώσειςκαιδυνάμειςμιαπλατύτερηδιάδοσητου
μοναδικούΦΩΤΕΙΝΟΥ,παρουσιάζωτηνδικήμου
προσθήκητουτετάρτουάσματοςκατην
ολοκληρωμένηθεατρικήδιασκευήτουέργου,στο
ελληνικόκοινό,γιαναγνωρίσειπλατύτερατον
μεγάλοπατριωτισμότουΑριστοτέληΒαλαωρίτηκαι
τηνδιαρκήτουμάχηκατάτηςξενοκρατίας,μιαμάχη
πουαπόχτησεδιαχρονικήεπιδίωξηγιατον
Ελληνισμό,ιδιαίτερα,μάλιστατατελευταίαχρόνια
(2010καιεφεξής)πουηπατρίδαμαςαντιμετωπίζει
τονακήρυχτοοικονομικόπόλεμοτωνδυνατώντου
κόσμου.
ΛΕΥΚΑΔΑΝΟΕΜΒΡΙΟΣ2012
ΗΔΟΜΗΤΟΥΕΡΓΟΥ
ΗγέννησητουΦΩΤΕΙΝΟΥμπορείναχρονολογηθεί
μεαρκετήακρίβεια,απότρείςεπιστολέςτουποιητή
[10 ]
προςτονγιότουΙωάννη(Νάνο)Βαλαωρίτη,οοποίος
παραστέκονταν,μέσαστηνΧώρατηςΛευκάδος,και
όχιστονησάκιτηςΜαδουρής,στονήδηάρρωστο
πατέρατουΑριστοτέλη,τονοποίοταλάνιζαν
καρδιακάπροβλήματα.Απ’τιςεπιστολέςαυτές
συνάγεταιτοσυμπέρασμαπωςησυγγραφήτου
ΦΩΤΕΙΝΟΥέγινεμέσασετέσσερειςμήνες,απ’τον
ΦεβρουάριομέχριτονΙούνιοτου1879,ελάχιστο
χρονικόδιάστημαπριντονθάνατότου,στις27
Ιουλίουτουιδίουέτους.
ΑΣΜΑΠΡΩΤΟ.ΤοΝοέμβρητου1356σ’έναχωράφι
στουςΣφακιώτεςΛευκάδος.Οπαλιόςκλέφτηςκαι
πολέμαρχοςΦωτεινόςοργώνειτοχωράφιτουμετον
γιότουΜήτρο.ΟΦράγκοςαφέντηςτουνησιού
ΤζώρτζηςΓρατιανόςέχειβγείγιακυνήγιστηνπεριοχή
μετηνσυνοδείατου.Ταάλογακαιταλαγωνικάτου
ποδοπατούντοχωράφιτουΦωτεινού,οοποίοςμε
σφεντόναχτυπάτασκυλιάτουΓρατιανού.Ο
αφέντηςτουνησιούκαταφτάνεικαιχτυπάστην
κεφαλήτονγέροΦωτεινό,ενώδιατάζειτους
υποτακτικούςτου,γιατιμωρία,νατουσυντρίψουν
ταδάχτυλαπάνωστηνχειρολαβήτουαλετριούτου.
Συγχρόνωςμελόγιασκληράπροσβάλειτοεθνικό
φιλότιμοτουγέροπολεμάρχου.Σανέφυγανόμοια
αγρίμιαοιΦράγκοι,ολαβωμένοςΦωτεινόςορκίζει
τονγιότουΜήτρογιαεκδίκησηκαιεκδιωγμότου
Γρατιανούαπ’τονησί.
[11 ]
ΑΣΜΑΔΕΥΤΕΡΟ.Μάρτιοςτου1357,στονπύργοτου
Φωτεινούγύρωαπ’τηνφωτιάογέροκλέφτης
διηγείταιτακατορθώματάτουστηναγαπημένητου
κόρηΘοδούλα,έμεινεπαιδούλαορφανήαπ’την
μάνατης.Οπατέραςμαντεύειπωςηκόρητουθέλει
γιαάντρατηςτονΛάμπρο,τονγιότουΦλώρου
Χτενά,συμπολεμιστήκαισυντρόφουτου,ηδε
Θοδούλαμαντεύειπωςοπατέραςτηςμαζίμετον
μέλλονταπεθερότηςΦλώροΧτενά,μαζίμετους
γάμουςτηςμετονΛάμπρο,σχεδιάζουνκαι
επανάστασηκατάτουΓρατιανού
ΑΣΜΑΤΡΙΤΟ.Ηθοδούλακοιμάται,οΦωτεινόςκαιο
Φλώροςπίνουνκαικουβεντιάζουν.Μιλούνπρώτα
γιατονγάμοκαιύστεραγιατονξεσηκωμό.Ορίζουν
καιταδύομεγάλαγεγονόταγιατηνΚυριακήτου
Θωμά.ΟΛάμπροςκαιοΜήτροςέχουνεπάειστην
Κεφαλλονιάγιαναζητήσουντηνβοήθειατου
αφέντητηςΚεφαλλονιάςΝικηφόρου.Ότανφτάνουν
ταδύοπαλικάριακαιαναγγέλουντηνευτυχή
κατάληξητηςαποστολήςτους,τότετους
αναγγέλλουντ’αρραβωνιάσματατουΛάμπρουκαι
τηςΘοδούλας,ηοποίαστοκρεβάτιτηςκρυφακούει.
ΟΦωτεινόςστέλνειτονΜήτροσταΜπροστινά
χωριάτηςΛευκάδαςνακαλέσειστουςγάμουςκαι
στονξεσηκωμόκαιοΦλώροςμετονΛάμπρο
αναλαμβάνουντηνίδιααποστολήγιαταΠίσωχωριά
τουνησιού.
ΘΕΟΔΩΡΟΥΓΕΩΡΓΑΚΗ:ΑΣΜΑΤΕΤΑΡΤΟ
[12 ]
ΑΣΜΑΔ.ΗΛαμπρήπλησιάζει,κοντάκαιημεγάλη
μέρατουΑϊΘωμά.Οιετοιμασίεςγιατουςγάμους
τωνπαιδιώνείναιστοαποκορύφωμάτους.Όλατα
έθιματουΛευκαδίτικουγάμουτηρούνταιμε
ευλάβεια.Καταρτίζουντολιγατοχάρτιστοοποίο
αναγράφονταιεπακριβώςόλαταπροικιάτηςνύφης,
σεακίνητακαικινητά.Πλένουνταμαλλιάτηςνύφης
στηνπηγήτηςΑρκολιάς,μεταοποίαθαγεμίσουντα
στρώματατουνιόφωτου.Κάνουνταπροζύμιαστο
σπίτιτηςνύφηςγιαναφτιάξουντοκουλούριτης,
πουθαμοιράσουνστοτραπέζιτουγάμου.Την
ΠαρασκευήτοαπόγευμαγίνονταιταΚαρφώματα,
όπουρίχνουνταπροικιάτηςνύφηςσεκόμπους,για
ναμεταφερθούνμεταάλογαστοσπίτιτουγαμπρού.
Έρχονταιτηνπαραμονήτουγάμουοισυγγενείςτων
μελλονύμφωνμετακανίσκιαστασπίτιατου
γαμπρούκαιτηςνύφης.ΚαιτηνΚυριακή
απολείτουργαγίνονταιταστέφανα.Ακολουθεί
γλέντιμετραγούδιακαιχορούς.Πάνωστον
κολοφώνατουγλεντιούαγγελιαφόροςφέρνειτο
μήνυμαπωςοΓρατιανόςμετουςυποταχτικούςτου
καιεκατόάνδρεςτουναυάρχουΣοράτζου,έχουν
φτάσειστηνΕπισκοπήτωνΣφακιωτών,εκεί
ενώθηκανμεκάποιουςάλλουςΦράγκουςπουήταν
κλεισμένοιστομοναστήρικαιέχουνκάψειτις
αχυροκαλύβες–κατοικίεςτωνΣφακισάνων
ξωμάχων,πέριξτουμοναστηριού.Αστράφτεικαι
βροντάοΦωτεινόςκαιδίνειτοσύνθημακαιτις
οδηγίεςγιατηνμεγάλησύγκρουση.Μεσχέδιο
[13 ]
στρατηγικόοδηγείτονΓρατιανόστοφαράγγιτης
Μέλισσας,όπουταστενάεμποδίζουντηδιαφυγή
τουςστηνΧώρα.Αναγκάζονταινααναρριχηθούνστα
απότομαπρανήτουφαραγγιούκαιναδώσουν
εξαντλημένοικαιπανικόβλητοιτημάχημετους
πεντακόσιουςοπλίτεςκαιτουςσαράντα
καβαλάρηδεςτουΦωτεινού.ΟνικητήςοΦωτεινός
φέρεταιμεγαλόψυχαστονάνθρωποπουτου
σύντριψεταδάχτυλα,αλλάτονστέλνειαιχμάλωτο
στονΝικηφόροΒ,τονδεσπότητηςΗπείρου,ο
οποίοςείχεσυνδράμειστονξεσηκωμότων
Σφακισάνων.
ΟΙΣΦΑΚΙΩΤΕΣ
Τρείςλόγοι,φαίνεται,ναώθησαντονΒαλαωρίτηνα
διαλέξειταχωριάτωνΣφακιωτών,όπου
εκτυλίσσεταιηυπόθεσητουαπαράμιλλου
επικολυρικούτουέργου.
Πρώτον.ΤογεγονόςότιοΓερμανόςΚάρολοςΧόπφ,ο
οποίοςδιέσωσεστηνΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑτουτοιστορικό
[14 ]
γεγονός,αναφέρεισαντόποδιεξαγωγήςτων
συγκρούσεωνμεταξύτωνχωρικώντηςΛευκάδοςκαι
τωνΦράγκωντουΖώρζηΓρατιανούτηνΕπισκοπή,το
μοναστήριπουδιασώζεταισήμεραστηνκορυφήτου
χωριούΣπανοχώριτωνΣφακιωτώνκαιενσυνεχεία
στηνΜέλισσα.Ησύγκρουσηπέρασεστηντοπικήκαι
υπερτοπικήιστορίασαν<<ΗΕπανάστασητης
Βουκέντρας,το1357>>.
Δεύτερον.ΣτονίδιοχώροτωνΣφακιωτών,με
πρωταγωνιστέςκαιπάλιτουςΣφακισάνους,τους
οποίουςακολούθησανκαιταάλλαχωριάτου
νησιού,έχομετημεγάλησύγκρουσητουςμετους
Άγγλουςκατακτητέςτουνησιού,τοΦθινόπωροτου
1819.<<ΤοΡεμπελιότωνΧωρικών>>,όπωςπέρασε
στηνιστορίαονέοςξεσηκωμός,τώρακατάτων
Άγγλων,ξεκίνησεότανοιΆγγλοιεπέβαλαννέα
φορολογία,στουςήδηεξαθλιωμένουςκαφτωχούς
ξωμάχουςκατοίκουςτουνησιού,προκειμένουνα
διανοίξουντονδίαυλομεταξύΛευκάδοςκαι
ΑκαρνανίαςστηνπεριοχήτουΕνετικούκάστρου.Η
μάχηπουέγινεστηντοποθεσίαΜπόζα,στο
μεσοδιάστηματουδρόμουΛευκάδα–Σφακιώτες,
μεταξύτουσυντεταγμένουστρατούτωνΆγγλων,
πουέφτασεαπ’τηνΚέρκυρα,καιτωνχωρικώντου
νησιού,ήταναιματηρή,μεπολλούςνεκρούς
χωρικούς
Τρίτον.Υψηλόαγωνιστικόφρόνημαδιακατέχει,απ’
ταβάθητωναιώνων,τουςκατοίκουςτωνεφτά
[15 ]
χωριώντωνΣφακιωτών,οιοποίοι,κατάκαιρούς,
έχουνγίνειοιμπροστάρηδεςτεσσάρωνξεσηκωμών
τωνκολλήγωντουνησιού,φρόνημαπου
εκπορεύεταιαπ’τιςΚρητικέςρίζεςαυτώντων
κατοίκων,καιδηαπ’ταΣφακιάτωνΧανίων.
Έφτασανκαιεγκαταστάθηκανστοκεντρικόοροπέδιο
τηςΛευκάδαςπερίταμέσατου15ουαιώνα,
εκδιωγμένοισανστασιαστέςαπ’τουςΕνετούς,οι
οποίοικατείχαναπ’το1204τηΜεγαλόνησο.
Τουλάχιστονδέκαφορές,σύμφωναμετιςΚρητικές
ιστορικέςπηγέςστασίασανανεπιτυχώςοι
Σφακιώτες,αφούέτσιαποκαλούντανμέχριτο1900
περίπουοικάτοικοιτωνΣφακιώνΧανίων,οι
σημερινοίΣφακιανοί,όπωςπροκύπτειαπ’τις
κατωτέρωιστορικέςπηγές.(1.ΓΕΩΡΓΙΟΥΔΑΛΙΔΑΚΗ.
<<ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΤΟΥΟΝΟΜΑΤΟΣΤΩΝΣΦΑΚΙΩΝ>>.2.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΣΑΘΑ.<<ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ
ΕΛΛΑΣ.ΣΕΛΙΔΑ363>>3.ΚΥΡΙΑΚΟΥΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ
<<ΞΕΝΟΙΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣΣΤΗΝΕΛΛΑΔΑ333μΧ–1700.
ΣΕΛΙΔΑ120>>4.ΚωνσταντίνουΒοβολίνη<<Η
ΕΚΚΛΗΣΙΑΕΙΣΤΟΝΑΓΩΝΑΤΗΣΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ.ΣΕΛΙΔΑ
120>>).ΟιΕνετοίκαταχτητέςεξεδίωκαντους
στασιαστέςΣφακιώτες(Σφακιανούς)προςτα
Επτάνησα,ταοποίακατείχεηΔυναστείατων
Τόκκων,(1362–1479).Αυτήηδυναστείακατέβαλε
εργώδειςπροσπάθειεςναεμπλουτίσειτο
αραιοκατοικημένοτότενησίτηςΛευκάδοςμενέους
κατοίκους.(Πηγές:1.ΠάνουΡοντογιάννη<<ΙΣΤΟΡΙΑ
ΤΗΣΝΗΣΟΥΛΕΥΚΑΔΟΣ.ΣΕΛΙΔΑ334>>2.Σπύρου
[16 ]
Ασωνίτη:<<TONOTIOIONIOΣΤΟΝΟΨΙΜΟ
ΜΕΣΑΙΩΝΑ.ΣΕΛΙΔΑ251>>και3..ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
ΜΑΧΑΙΡΑ.<<ΗΛΕΥΚΑΣΕΠΙΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ.ΣΕΛΙΔΑ
131>>).Οιδύοδυναστείες–καταχτήτριεςτου
νησιού,πουπροηγήθηκαντωνΤόκκων,αυτέςτων
Ορσίνι(1294–1332)καιτωνΑνδηγαυών(1332–
1362),είχαναποψιλώσειαπόκατοίκουςτονησί,οι
κάτοικοιτουοποίουέφευγαναπέναντιστην
γειτονικήΑκαρνανία,εξαιτίαςτωνδυσβάστακτων
φόρωνπουεπέβαλαν,αλλάκαιαπ’τηνδεσποτική
καιτυραννικήσυμπεριφοράτους.
[17 ]
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΒΑΛΑΩΡΙΤΗ
<<ΦΩΤΕΙΝΟΣ>>
ΑΣΜΑΤΑ:ΠΡΩΤΟ-ΔΕΥΤΕΡΟ-ΤΡΙΤΟ
[18 ]
ΑΣΜΑΠΡΩΤΟ
ΤΟΜΑΡΤΥΡΙΟΤΟΥΦΩΤΕΙΝΟΥ
(Παρουσίασηαπ’τοναφηγητήτουπύργου–
αγροικίαςτουΦωτεινούστονεγκρεμνότου
Κόντρου.)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Φωλιάζουνοισταυραετοίστουβράχουταστεφάνια,
εφώλιασεκιοΦωτεινόςστονεγκρεμότουΚόντρου.
Τέσσαροιτοίχοικάτασπροι,οκάτοικας,τ’αχούρι,η
μάντραγιαταπρόβατα,μιαδεκαριάκυβέρτια,
πλατύς,καθάριοςοβορός,ζωσμένοςδιπλολίθι,όπου
επρασίνιζεπυκνόςονύλακας,τομύρτο,τ’
αγιόκλημα,ημελετινή,κιόπουάπλωνεέναςφράξος
ταδροσεράκλωνάριατουσφιχτάπεριπλεγμέναμ’
εναφτακοίλικαρπερόκαιμ’έναβοϊδομάτη.
Είν’τοβασίλειοτουφτωχού.Τ’άρεσεπάνταεκείθε
ναχαίρεταιτηθάλασσα,π’όσοπλατύτερ’είναιτόσο
σουκλέφτειτηνκαρδιά,τόσοτονουσουπνίγει.Την
έβλεπεχίλιεςμορφέςν’αλλάζει,χίλιεςόψες,πότενα
γλείφειτογιαλό,προσκυνημένηδούλα,καιπότενα
τομάχεται,τρελλή,ξεστηθωμένη,μ’
ανεμοσκόρπισταμαλλιάκαιμ’αφρισμένοστόμα.Κ’
ήτανηέρμη,Ελληνική!Κ’υπόφερνενανοιώθειτα
φράγκικατακάτεργατηράχητηςναοργώνουν,και
νατηςδέρνειταπλευράμετακουπιάτουοΞένος!
[19 ]
Μέσαδενείχεχώρισμαοφτωχικόςοπύργοςκιαπ’
άκρησ’άκρηείν’ανοιχτός.Ολόγυραστοντοίχο
κρέμονταιταδοξάριατου,μετοσπαθίμιαζώστρα,
έναπελέκισκαλιστόσεδεροστειλιασμένο,τ’
ακοίμητοκαντήλιτουεμπρόςσεμιάνεικόνα,
πόδειχνετηνΑνάσταση,κιέφερνεκρεμασμένη,σαν
τάμα,σανπροσκύνημα,τηφοβερήσφεντόνα.Και
σκορπισμέναεδώκ’εκείχίλιωνλογιώνσυγύρια:
αρήλογος,πινακωτήκαιπλάστηςκαιδρυμόνι,η
ανέμηγιαταγνέματα,τοτυλιγάδι,ηδρούγα,οοίκος
μεταμάλλιναταπαρδαλάδιπλάρια,καιμια
κρεμάθαμεπυτιέςσιμάστονκαπνοδόχο,κιο
λυχνοστάτηςστηγωνιά,κιέναςαλατολόγος,καιτου
φτωχούτοχάλκωμα,καιλιναροσκουλίδες,καιτου
γιωργούτασύνεργα:βουκέντρες,καρπολόγοι,και
δικριάνιαένασωρό,καιδέμαμ’αντιράβδια.Και
πάνωστακαταχυτά,φωλιέςχελιδονίσιεςπουδεν
επείραζεκανείς,καιφέρανκάθεχρόνομέσασ’αυτή
τηνκιβωτόχαρά,ζωήκιελπίδες.
(Στηνσκηνή,ήσεανάλογοσκηνικό,βρίσκονταιο
γέροΦωτεινόςμετονκαλόγεροΝικήτα,οοποίος
τουδιηγείταιταπερασμέναμεγαλείατου
Ελληνισμού,μέσααπ’τηνδιήγησητουαφηγητή.)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
ΉρθεστηνΚόκκινηΕκκλησιάεξήνταχρόνουςπίσω,
έναςσοφόςκαλόγεροςφευγάτοςαπ’τηνΠόληκ’
έμειν’εκείκιασκήτευε.ΤονέκραζανΝικήτα.Ήξερε
[20 ]
Εικόνα1–Έριξ’οΜήτροςτ’ορφανότα’αλέτριτουστονώμο…
[21 ]
γράμματαπολλάκαιγιάτρευετουκόσμου,μεξόρκια
καιμεβότανα,ταχίλιαμύριαπάθη:τορίμα,τοκακό
σπυρί,τηφάγουσα,τηλέφα,τομαλαθράκι,το
καρφί,τηλιόκρση,τηλύσσα.
Εκείνοςτου’πεμιαφορά,πουβρέθηκανμονάχοινα
κάθονταιαπολείτουργαστοπέτρινοπεζούλιτουΑι–
ΛιάστηνΕγκλουβή,τηνπερασμένηδόξακαιτ’
άμετραταβάσανατουδύστυχουτουΓένους.Του’πε
τοπώςανάμεσασετρίβολακιαγκάθια,μιαμέρα
θέλησεοθεόςνασπείρειέναλουλούδι,οπού’χε
χίλιεςομορφιέςκαιχίλιεςευωδίες,κιόπουόταν
εμεγάλωσεκαιπρόβαλεδροσάτοδεύτεροςήλιος
έλαμψε,καιτηνψυχήτουκόσμου,π’ούτεδενείχε
ανάκαρακρυφάν’αναστενάζει,τηζέστανε,τη
στόλισεμ’ακούρασταφτερούγια,τηνέμαθεπωςνα
πετά.Καιτολουλούδιεκείνο,πόπρεπεναν’
αμάραντοτοβάφτισενΕλλάδα.
Τόδειξ’εκείπαράμερατηΣάλτενη,τονΚόρφο,και
του’πεπωςαντάμωσανκαιπωςκριαρωθήκαν,μέσα
σ’αυτότοστένωμα,γιατησκλαβιάτουκόσμουδυό
πολεμάχοιφοβεροί,καιπωςονικημένος,απόδυό
λάμψεςπόβλεπεν’αστράφτουνεμπροστάτου–της
Κλεοπάτραςτηματιάκ’έναμεγάλοθρόνο–εδιάλεξε
τηνομορφιάκαισβήστηκεμαζίτης.
Καιτου’πεπωςονικητής,γιαναφυλάξειπάντατη
δόξατουολοζώντανηκαιτηχρυσήτουμοίρα,
εξεθεμέλιωσεσκληράχώρες,χωριάκαιτάφους,κ’
έχτισετηΝικόπολη,κουφάριμεκουφάρια,
[22 ]
σύντριμμαμεσυντρίμματα,κ’ήτανσεισμόςο
χτίστης,Του’πεπωςέναςβασιλιάςοΜέγας
Κωνσταντίνος,τηπρώτημέραπόδραξεσταχέριατην
κορώνα,εξάνοιξ’ότιεπάνωτης,πηχτή–πηχτήσαν
αίμα,τηνεσκοτίδιαζεησκουριάκαιθατηνέτρωγε
όληανδεντηςέδιδεβαφήκαιβάφτισμακαιχρίσμα
τηλάμψητηςΑνατολής,τοφωςτουΣταυρωμένου,
καιτουΒοσπόρουτανερά.
Καιπάραυταφυτρώνει,στοπρόσταγματουγίγαντα,
μέσ’απ’τακύματάμας,τοΚράτοςτοΒυζαντινό
πόζησεχίλιαχρόνια,χωρίςέναξανάσασμα,
ξεσπαθωμένοπάνταγιανακρατείτηνάβυσσοπου
μούγκρζεναπνίξειτηΔύσητηναχάριστη.Κιωστόσο,
μιάναυγή,Φράγκοιφονιάδεςχριστιανοί,με
προδοσιά,μ’απάτη,τουφόρεσαντασίδερα,του
σάλεψαντηρίζα,καιτοκατάκοψανσκληράσ’
αμέτρητεςλουρίδες.
Ύστεραπάλεανάζησε,κ’έρευελίγο–λίγοσαν
πλάτανοςπουπάλιωσεκαιβλέπεικάθεμέρα
κατάξεροιναπέφτουνεοικλώνοιτουένας–έναςμε
κάθεβαρυχειμωνιά,καιπουδενσυγκρατιέται,γιατ’
έχεικούφιατηνκαρδιά,παράμελίγηφλούδα.
(ΑποσύρονταιΦωτεινόςκαικαλόγηρος,ήτοσχετικό
σκηνικό,καιοαφηγητήςσυνεχίζονταςμαςεισάγει
σιγά–σιγάστηνυπόθεσητουέργου.)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
[23 ]
Ταγνώριζ’όλαοΦωτεινός,κιότανεκείθ΄επάνου
ολόγυράτουεκοίταζεκ’έβλεπ’αυτούςτουςτάφους,
όλοναυτόντονξεπεσμό,όληναυτήντηννέκρα,
έμενεσανπαράλυτος,καιγιαναδιώξει,ομαύρος,
τηνκαταχνιάπουεπλάκωνετηνάκακηψυχήτου,
έφευγετοναπέραντο,τονπεθαμένοκόσμο,και
γύρευεπαρηγοριάστακατορθώματάτουπου’ταν
ακόμαζωντανά,καιστύλωνετομάτιμ’ανέκφραστη
κρυφήχαράστουΚαλαβρούταπλάγια,στην
λαγκαδιάτηςΜέλισσας,στιςΣπαθαριές,στονΚάπρο,
σταχίλιαταλημέριατου,καιτότε,αναπαμένος
έριχνελίγοκρίθινοψωμίμεςστοσακούλι,έβανε
μπρόςταβόδιατουκ’έτρεχεστοχωράφι.
(ΤοδράμααρχίζειμεπρωταγωνιστέςτονΦωτεινό
καιτονγιότουΜήτροκαισκηνικόβουκολικό)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Πάρ’ένασβώλοΜήτρο,καιδιώξ’εκείνατασκυλιά
πουμουχαλούντοφύτρο.Οχερουλάτηςέφαγετ’
άχαραδάχτυλάμου,καιστηναλετροπόδαμου
ελιώσανταήπατάμου.Δυόμήνεςέρεψαεδεδώ,
εσάπισαστηνώπημ’αρρώστια,μεγεράματα!
Βάσανα,νήστεια,κόποιγιααυτότοέρμοτοψωμί!
Καιτώραπουπροβαίνεισγουρό,χολάτοαπότηγη,
πουπριντοφανχορταίνειταλιμασμέναμουπαιδιά,
νατοπατούνεμπρόςμουμετόσηαπίστευτηαπονιά
οιδυνατοίτουκόσμου!Εξέχασεςκαιδεμ’ακούς,
εσένακράζωΜήτρο.Διώξεσουλέωτασκυλιάπου
μαςχαλούντοφύτρο!
[24 ]
ΜΗΤΡΟΣ
-ΕίναιτουΡήγα,δενκοτώ…Γιακοίταξ’εκείπέρανα
ιδείςτιθρόςπουγίνεται,τιχλαλοήπατέρα!
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-ΤιΡήγας,τιΡηγόπουλα!Είν’οκαινούργιοςκύρης
πουπλάκωσε,μεξένοβιόςναγίνεινοικοκύρης.
Παλιόφραγκοιπουπέφτουνεσανόρνιαστα
ψοφίμια,εκείνοιπάντακυνηγοίκαιπάνταεμείς
αγρίμια…Καισύτουςτρέμεις,βούβαλε!Παιδίμες
στηφωτιάσου,πουτρίβειςστουρναρόπετραμ’αυτά
ταδάχτυλάσου,πόχειςτετράδιπλανεφρά,και
ριζιμιόταστήθια,τουςβλέπειςκαισεσκιάζουνε!Ο
δούλοςείν’αλήθεια,λίποποτάζειμοναχά,ψυχήκ’
αίμαδενέχει…
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Κιογέρονταςμ’απίδρομοσανπαλλικάριτρέχει,κι
αρπάζειτησφεντόνατου.Έχειχολήσταμάτια.Μετο
σφυρίτουέναγουλίτοσπάσεδυόκομμάτιακαιτο
σταφνίζειστοκαυκί.Γοργάτηνανεμίζεικαιτήνε
σκάειμεδύναμη.Ανοίγειτολιθάρικαιθυμωμένο
ένασκυλίπληγώνειστοποδάρικιέν’άλλοχτυπάει
στοκούτελοκαιτοξαπλώνειχάμου.
(ΘριαμβευτικάγυρίζειπροςτομέροςτουΜήτρουο
Φωτεινός…)
[25 ]
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Βλέπεις,εγώδεντουςψηφώ,μεταγεράματάμου.
ΜΗΤΡΟΣ
-Πατέρα,τι’ναιπόκαμες!
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Περίδρομοςκεφάλα,μηβλαστημήσωτοβυζίπου
σόδωκετογάλα.Δενοιώθειςπωςτουςσχαίνομαι!
Όληναυτήντηνψώραοπόρχεταικάθεφοράκαιμας
δαγκάειτηχώρα–όπωςείν’έναςοθεόςκ’εγώ’μαι
Λευκαδίτης–τηνέπαιρναόληεπάνωμουκαι
πνίγομουνμαζίτης.
Καισυ,τουγέροΦωτεινούμονάκριβοβλαστάρι,του
λύκουτ’ανυπόταχτου,αγγόνιτουΘειοχάρη,π’άλλη
τροφήδενέλαβεςναφαςκαιναχορτάσεις,γιανα
σουβάψειτηνκαρδιάκαιναριζοδοντιάσεις,παρά
τηνέχτρατηνπαλιάπού’ναιθεμελιωμένη,σκληρή,
πατροπαράδοτη,άφθαρτη,στοιχειωμένη,γιακάθε
ξένηναφεντιά,βαθιάμεςστηγενιάμας–εσύ
θελέσι,στέκεσαικαιβλέπειςτησποράμαςνατην
πατούνοιαλλόφυλοικαιχάσκειςσαλουρίτης…Ού
ναχαθείς!Μεντρόπιασες!ΔενείσαιΛευκαδίτης!
ΜΗΤΡΟΣ
-Μηπροπαίρνειςάδικα,Πατέραμου,είναιτόσοι!
Περνούνσανμαύροςσίφουνας…σφιχτάμαςέχουν
[26 ]
ζώσει.Επιάσανάλλοιταριζάκιάλλοιχτυπούντη
λάκκα,ξεθεμελιώνουνσχιναριές,δενάφησαν
ασφάκα,φωνέςκαιχλιμιτίσματα,αλαλαγμοίκαι
χτύποι…ΠάνετουγέροΔημουλάοιπαινεμένοι
κήποι,πάνεκαιφράχτεςκαιλιθιές!
Σανα’τανλυσσασμένοι,μετ’άλογάτουςτουριχτού,
ορμήσανμανιωμένοιναφτάσουνέναδύστυχο,
πατέρα,μισολάγιπουτό’φερανκυνηγητάοισκύλοι
απότοπλάγι.Λεςκ’είν’ανεμοστρόβιλος!Εμπρός…
εμπρόςαπ’όλουςέν’άλογοσιδέρικοσκορπά
λιθάρια,σβόλους,καιστηχρυσήτησέλατουβαστά
ένανκαβαλάρηοπούπετάσαναιτόςκαιπουκρατεί
κοντάρι…
ΠωπωΠατέραχαλασμόςγιαμιανεροχελώνα–δεν
είναιμεγαλύτερο…Πήρετονψυλλιθρώνα,και
τόχασανστοπάτημα…Ολόγυρααλωνίζουναμέτρητα
λαγωνικά,κιαναποδογυρίζουντ’αμπελοφύτιατου
Χτενά,τουΚούρτηταλινάρια.Πήρανξελάκουμια
κοπήκαισφάζουντακριάριαοισκύλοιτουςπου
εμάνιωσαν…
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Κιακόμαδεντουςτρώμε!Τοβλέπειςανείμ’άδικος
όταντουςκαταριώμαι.
ΜΗΤΡΟΣ
[27 ]
-Πατέραμου,εσταμάτησαν…Ωδυστυχιάμου!
εφθάσανκαιτασκυλιάπουελάβωσες!Οικυνηγοίτα
πιάσανκαιτα’φερανστοναρχηγό…Μαςείδανε,
πατέρα…εχούμησανεπάνωμας…ήρθ’ηστερνήμας
μέρα…
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Ναμησαλέψειςαπόδω,μηνανασάνειςλέξη,να
ιδούμεαυτόςοποταμόςωςπόσοθανατρέξει.
Πιάσεταβόδιαμησκιαχτούν….ΑΜήτρο,χέρι–
χέρι…Μόχτα,μωρέ,καιπλάκωσαν…Πρόσεχετο
Δευτέρη.
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Ολόρθοςμένειογέροντας,θολός,στοπάτημάτου,
καικαρτερείτοσίφουναπουμούγκριζ’εμπροστά
του.Κάτασπροτοκεφάλιτου,πυκνό,μακρύ,τογένι
σταλιοκαμέναστήθιατουαφράτοκατεβαίνεισαν
ανθισμένηαγράμπεληπουπέφτειαπόκοτρόνι,του
χρόνουτ’άσπλαχνογενίκαιτηςσκλαβιάςοιπόνοιτο
μέτωπότουαυλάκωσαν,τουτο’χανκατακόψει,ο
ήλιοςτουφθινόπωρουτουρόδιζετηνόψη,ετύλωνε
τηφλέβατου,τουπύρωνεταχείλη,σανκάποιοςνα
ξεφτίλιζε,να’ναβεκαντήλιτηςσυντριμμένηςτου
ζωής,κ’έριχνεστηνκαρδιάτουτηςνιότηςόλοντο
θυμόκαιταπαλιάόνειράτου.
ΞένοςζυγόςδενέγειρετουΦωτεινούτηνπλάτη.Γι
αυτόν,γιατουςσυντρόφουςτου,ταΣταυρωτάκ’η
[28 ]
Ελάτηήσανλημέριααπάτητα,εκείθεροβολούσαν
καικάθ’εχτρόπουφύτρωνε,τηνύχταεπελεκούσαν.
ΤορέματουΣαρακηνού,τ’άγριοΔημοσάρι,χίλιες
φορέςτοχόρτασεμεφράγκικοκουφάρι,κ’ήταν
σωρόςτακόκαλαπουστηνΚουφήΛαγκάδακαιστη
Νεράιδαασπρίζανεγυμνάστηνπρασινάδα.Μόνος
ακόμ’απόμενε.ΤονΓήταυρο,τονΠάλα,τονΔιγενή,
τονΡουπακιά,τουςέφαγεηκρεμάλα.
Γέροντα,τονελάτρευεπάντακρυφάηΛευκάδα,τον
είχεπολεμάρχοτης,χωρίςναπάρειαχνάδαξένος
κανείςτουμυστικού.Κιότανοζευγολάτηςμέσασε
κόσμοεπρόβαινε,μεριάζανταπαιδιάτηςκαι
προσκυνούσανξίσκεπα.Τονείχεβασιλιάτου
φτωχός,πανόρφανοςλαός,καιτ’άσπραταμαλλιά
τουστομέτωπότουελάμπανετοβαρυπληγωμένο
ωσάνκορώναατίμητη,σαφλάμπουρουψωμένο.
Πάνωσ’αυτότοείδωλο,σ’αυτόντονασπρομάλλη,
ακράτητηόλ’ηφράγκικηορμούσεανεμοζάλη-κ’
εκείνοςμένειασάλευτος,σαβράχοςπουπροσμένει
σταστήθιατουταολόγυμνατηθάλασσαοργισμένη.
[29 ]
Εικόνα2-Τασύνεργαγιατοαλώνισμα,δρυμόνι,δικριάνι,
καρπολόγι.
[30 ]
(Ακούγονταιοιυλακέςτωνσκύλωνκαιποδοβολητά
αλόγων,ενώοαφηγητήςσυνεχίζει.)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Τονέζωσαντακύματα,κ’έβραζεγύρα–γύρα
μελανιασμένη,ακράτητηηανθρώπινηπλημμύρα,
σανα’θενατονκαταπιεί.Απάνουτουεχτυπούσαν
φοβέρεςκαιπερίγελα.Εγρούζανε,αλυχτούσανοι
σκύλοιμεςσταπόδιατου,καιμάτωναντοδόντιεις
τηνσκληρήτησάρκατου.Καισυριγμοίκαιβρόντοι,
σαννα’βραναγριογούρουνοπουμέσ’απ’τημονιά
τουδενήθελεναπεταχτεί.
Τ’άχαροφόρεμάτουρεύεικομμάτιακαταγής.Τ’
άλογαχλιμιτούσανκαιαπάνουστ’άσπρατουμαλλιά
βραστούςαφρούςσκορπούσανκαιδέρνανμετη
γλώσσατουςτοχαλινόστοστόμα,φρυμάζανεκι
έσκαφταντουχωραφιούτοχώμα.
Έμεν’οΓέρονταςβουβός.Τοφλογερότουμάτι,
έγινεμόνοτηςψυχήςαπόκρυφοπαλάτι,κ’
εκείθ’αστράφτειόλ΄ηφωτιάπουκαίειτασωθικά
του.Λεςκ’έβλεπεςτοΓένοςτου,μ’όλητηδυστυχιά
του,τηφτώχεια,ταγεράματα,τηνκαταφρόνεσήτου,
ολόρθον’αντρειεύεται,καιμετηδύναμήτουτη
μαγική,τηνάμετρη,γυμνό,κατακομένο,ναδείχνει
πάντ΄ανίκητοτομέτωποστοΞένο.
Μ’αυτόντονήλιοέλαμπεκιαυτόςεβδομηντάρης!
ΤΖΩΡΤΖΗΣ
[31 ]
-Εσύμουπετροβόλησες,παλιόγερεχωριάτη,ταδυό
μουταλαγωνικά;
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Μόνοςεγώκιόχιάλλοι.
ΤΖΩΡΤΖΗΣ
-Μίλειμουταπεινότερα…Λύγισετοκεφάλι,
προσκύνατοναφέντησου,ξεσκλιάρη,διακονιάρη!...
(ΧτυπάμετοκοντάριτουοΤζώρτηςτονΦωτεινόστο
κεφάλι.)
ΤΖΩΡΤΖΗΣ
-Καιγνώριζεςότ’ήτανεκείνασκυλιάδικάμου;
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Ταγνώριζακαιτά’διωξαμέσ’απότησποράμου.
ΤΖΩΡΤΖΗΣ
-Πούθεκατάγεσαιμωρέ;
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-ΕδώθεΣφακισάνος.
ΤΖΩΡΤΖΗΣ
[32 ]
-Κ’εγώ.Σκουλήκιαγνώριστο,οΤζώρτζηςο
Γρατζιάνος.Αφέντηςσουπαντοτεινός,τύραγνος,
άρχοντάςσου.Αυτότοχώμαπουπατώ,οιπέτρες,τα
νεράσου,ήμεροκιάγριοκλαρί,τ’αγέρισου,ηψυχή
σου,ταζωντανάσου,ταπαιδιά,τοαίμασου,ητιμή
σου,όλαδικάμου,μάθετο.Βουνούκαιλόγκου
αγρίμιείτ’έχειτρίχαείτεφτερό,σιχαμερόψοφίμι,το
διαβατάρικοπουλίσ’εμέμονάχαανήκει,κιαξίζειτο
κεφάλισουλαγόπουλοήπερδίκι.
Γιαυτό,όθεθέλωθαπερνώ,κ’εγώκαιτασκυλιά
μου,τίποτεδενορίζετε,κ’είναικιαυτήσποράμου.
Κιούτ’άλλητύχηαξίζετε.Γενιάκαταραμένη,δειλή,
κακογεράματη,στονκόσμοακόμαμένειγιανα
πομπεύειτ’όνομακαιτηνκληρονομιάτης!...
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Ανεξεράθητοκλαρί,πάνταχλωρήείν’ηρίζα.Και
μένειπάνταζωντανό,ήρόδιφάγ’ήβρίζα,αυτότο
βόδιτομανό,π’όσοβαθιάρουχνίζειτόσοεύκολα
μυγιάζεταικιανεμοστροβιλίζει,καιπουτοκράζουνε
λαό.Θασπάσειτοκαρίκικαιθαπροβάλειμεφτερά
μιαμέρατοσκουλήκι.Τότεπουλίτοσερπετό,ποιος
ξέρειπουθαφτάσει!...
ΤΖΩΡΤΖΗΣ
-Δείξεμουαυτότολείψανοπουθαβρικολακιάσει!
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
[33 ]
-Εγώ…οφτωχόςοΦωτεινός,ογέροςοξεσκλιάρης,
πουρίχνωεδώτοσπόρομουγιαναμουτονεπάρεις.
Εγώπουμετονίδρωταταχώματαζυμώνωκαι
τρώγειάλλοςτοψωμί.Πουτρέχωκαικεντρώνωτην
αγριλίδατουβουνούκαιπουδεέχωλάδιν’ανάφτω
τοκαντήλιμουκαιζωμέσαστονάδη.
Εγώπουμετανύχιαμουαναποδογυρίζωτολόγκο
καιταριζιμιά,γιανασαςταστολίζωμεκλήματαπου
δεντρυγώ,καιπουποτέδενέχωλίγοκρασί
κεφαλιακότηγλώσσαμουναβρέχω.Εγώοφτωχόςο
μυλωνάς,πουζωσ’αιώνιαζάληκαιπαίρνωκέρδο,
πλερωμή,προσφάγιτηνπασπάλη.Πουδενορίζωτο
παιδί,πουπάνταζωμετρόμο,καιπουδεβρίσκω
εδώστηγηγιαναμεκρίνεινόμο.
Αυτός,αυτόςείν’οΛαός.
Τ’άψυχοτοκουφάριαυτό’ναιτοκαματερό,το
ψόφιοτοκριάρι…Μηρίξειςάλλοφόρτωμαστην
έρμητουτηνπλάτη…
ΤΖΩΡΤΖΗΣ
-Συμμάζωξετηγλώσσασουτηφιδινή,χωριάτη,μη
μουξανάφτειςτηχολή.Γονάτισεμπροστάμουκαι
ζήτησεσυχώρεσηγιαταλαγωνικάμου…
Δεθες,αντάρτη,δενακούς;…
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
[34 ]
-Καλύτερατοβρόχο,παράταγόναταστηγη…Άρα–
κατάρατο’χω…Θα’φηνανλάκκωμαβαθύ,καιθα’
τανμέγακρίματιμήναθάψωκιόνομαμέσασ’αυτό
τομνήμα.
ΤΖΩΡΤΖΗΣ
-Τώραθαιδείς,παλικαρά…Ακούστεμε,συντρόφοι,
καιμηθυμώστεανλυπηθώαυτόντονάγριονόφη…
Ναμουπλερώσειτασκυλιάμετακαματεράτου.Και
γιατηντόλμηπόλαβανταπέντεδάχτυλάτουνα
σφεντονίσουνκατ’εμάς,εκείστοχερουλάτηνα
συντριφτούνμετοσφυρί…Σ’αρέσει,Ζευγολάτη;
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Καιδυόσκιάδεςπάραυταορμήσανεκιαρπάζουντα
βόδιαπούτανστοζυγό.Δυόάλλοιτοναδράξανκαι
δέσανετοχέριτουστοφοβερόχερούλιμετη
σφεντόναπό’βρανε.Ύστεραμετησκούληαρχίσαν
τουκοντόσπαθουαργάναπελεκάνετ’αντρειωμένα
δάχτυλα,καιναπεριγελάνε.Όλοτ’αλέτριεβάφηκε.
Τομαύροτοπαιδίτουστοχώμαδίπλαεμούγκριζε,
σανα’βγαινεηψυχήτου.Κ’εκειόςογέρο
Δράκοντας,χωρίςούτεν’αχνίσει,εκοίταζετοαίμα
τουπουπότιζεσαβρύσητηγητουτηνταλαίπωρη,
καιμέσαστηνκαρδιάτουμεμιάςαστράψαντα
παλιάτ’ανδραγαθήματάτου,καισπιθοβόλησεστο
νουχρυσόφτερηελπίδα,μετηδικήτουεκδίκησηνα
σώσειτηνπατρίδα.
[35 ]
(ΑποχωρείμετάτομαρτύριοτουΦωτεινού,ο
Τζώρτζηςκαιησυνοδείατου.)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Τοφραγκολόϊεσκόρπισε,βουβόκαιντροπιασμένο,κι
αφήνειεκείτοΦωτεινόστ’αλέτριτουδεμένο.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Παιδίμου,Μήτρο,απέθανες…Πωςσέρνεσαιστο
χώμα;…
ΜΗΤΡΟΣ
-Πατέρα,οιλύκοιεφύγανε;…καιζεις,καιζειςακόμα;
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Σίγακαιλύσεμεαπ’εδώ…Μηνκλαις,ήταν
γραμμένο.
(ΟγέροΦωτεινόςυπομένεικαρτερικάτουςπόνους,
Εκείνο,όμως,πουτονεξοργίζειπερισσότερο,είναι
πουοΤζώρτζηςτονχτύπησεστοπερήφανότου
κεφάλι.)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Μήτρο,τοβλέπεις;Τίποτεδεμαςμένει,ούτε
ζευγάρι,ούτεσπορά.Κρέμονταισταλουλούδια,που
παραστέκουνμαρτυριά,τανύχια,ταμελούδια,το
[36 ]
αίματουπατέρασου.Καισταγεράματάμουεβρέθη
χέριανθρώπινοναδείρειταμαλλιάμου…
ΜΗΤΡΟΣ
-Δεθασβηστούναπ’τηνκαρδιά,κιανζήσωχίλια
χρόνια.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Τ’ορκίζειςμ’όληντηνψυχή;…Μουτάζειςτη
σφεντόναπουβράχηκεστοαίμαμου,νατηφορείς
εικόνακαιφυλαχτόπαντοτινό,γιανακρατεί
αναμμένοτοπάθοςμουτ’ακοίμητοπόχωγιακάθε
ξένο;…
ΜΗΤΡΟΣ
-Τοτάζω…Σουτ’ορκίζομαι…
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Σουδίνωτηνευχήμουδεμένημετηνέχτραμου…
Πάμεαπ’εδώ,παιδίμου…
(ΜαζίΦωτεινόςκαιΜήτροςπαίρνουντονδρόμοτης
επιστροφήςστονΚόντρο.)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
ΈριξεοΜήτροςτ’ορφανότ’αλέτριτουστονώμο,σα
νά’τανκούφιακαλαμιά,καιτουχωριούτοδρόμο
παίρνειμεπάτημαελαφρόκαιμεβαριάτηφρένα.
[37 ]
ΑκολουθούσεοΦωτεινός.Μεμάτιαθερμασμένα
κοιτάζειγύρουταβουνά,καιλεςπουξεθυμαίνει,
θωρώνταςτηνΕλάτητου,ηπύρηπουτονψένει.
Πόσοεμεγάλωσεμεμιάς!Περνάμετηβουκέντρακαι
φαίνεταιψηλότεροςότ’είναιαπόταδέντρα.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ.Στοκλείσιμοτουπρώτουάσματος
μπορείναχρησιμοποιηθείτομελοποιημένοκομμάτι
τουΔιονυσίουΓράψα,όπωςεισαγωγικάτονίσαμε
καιεδικώτερατοεδάφιοπουαναφέρεταιστο…<<
Πόσομεγάλωσεμεμιάςκτλ…>>
ΑΣΜΑΔΕΥΤΕΡΟ
ΠΑΝΤΡΟΛΟΓΗΜΑΤΑΚΑΙΞΕΣΗΚΩΜΟΣ
[38 ]
(ΟγέροΦωτεινόςστηνσκηνήμετηνμοναχοκόρη
τουτηνΘοδούλα.)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Τόμεν’ακόμ’ανύπαντρημιαμόνηθυγατέρα,η
όμορφηΘοδούλατου,γλυκότουστερνοπαίδι.Δεν
είχεκλείσειδεκαφτά,κιάμεστοεμοσχοβόλατου
λόγκουτ’αγριολούλουδο.Ποτέπαρόμοιομάτιτην
δύσηδενεφώτισεπατέραεβδομηντάρη,ούτετ’
αγέριτουΜαγιούτόσηδροσιάκαιγλύκαχύνειποτέ
σεσωθικάμυριοφαρμακωμένα,όσηεσκορπούσε
ολόγυραμετονανασασμότηςαυτήτουΚόντρουη
αμάλαγη,περήφανηπαιδούλα.
Μετοτραγούδικάθεταιστοναργαλειόκ’υφαίνει,
μετοτραγούδιδιάζεται,μετοτραγούδιφέρνειτη
στάμναστοκεφάλιτηςμετουΦρηάτοκρύο,το
κρύοτ’άβρετονερό.Στοβότανο,στοθέρο,παντού,
στοστειρολόγημα,στοντρύγο,στοκοπάδι,όθε
περάσει,τηςκαρδιάςτασύγνεφ’αποδιώχνει,και
βασιλεύει,όπουσταθεί,παρηγοριάκαιγέλιο.
Δροσταλίδατηςαυγής,χαρά!Χαράσταχείληπουθα
τηνπιούνμ’έναφιλί!Χνούδιπαρθένουκρίνου,
χαρά!Χαράσταδάχτυλαπουτομαλάξουνπρώτα!
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Ρίξ’έναξύλοστηφωτιά,ναπιάσουνδέκαθράκια,
ναπυρωθούνταπόδιαμου,καιξύλιασαν,Θοδούλα!
[39 ]
<<ΚαλοκαιριάτηςΠαπαντής,μαρτιάτικος
χειμώνας>>.Θυμάσαιπουσαςτόλεγα;…Σαράντα
χρόνουςπίσω,παρόμοιαμ’ήβρηκεχιονιά.Ήμαστ’
οχτώσυντρόφοικρυμμένοιμέσαστ’Άλατρο.Μας
πρόδωκ’έναςγύφτοςκαιμαςεκλείσανάξαφνα
τριάντατόσοιΦράγκοι.Εσκότωσατοναρχηγόκ’
έχασατονΧαρίτοπου’τανεπύργοςζωντανός.Μετο
σπαθίστοχέριπεράσαμ’οιάλλοιανέγγιχτοι…Μας
πήρανεξελάκου,εχιόνιζεπυκνά–πυκνά,καιτα
πατήματάμαςεσκέπαζανεσπλαχνικάταγνέφηκ’η
μαυρίλα.ΦτάνωσταΧαραδιάτικα.Μουτά’χανε
πιασμένα.ΠερνώτοΓένικ’έρχομαιωςκάτωστου
Δαισήμου.Ήτανοτόποςανοιχτός.
Χωριάναξανασάνω,εμπρός.ΕμπρόςσταΣύβοτα.
Εκείθεστ’ΑλεχτόρικαιμιακαιστοΛειψόπυργο.Στην
ΕύγεροανεβαίνωκαιπαίρνωεκείθετοΣκληρό.
ΠερνώΜαραντοχώρι,ΚοντάραινακαιΒουρνικά.
ΤρώμεψωμίστοΣύβρο.Είχαμεγίνειδεκοχτώ.Ποιος
μεκρατούσετότε.ΑνέβηκαστονΑϊΛιά,κιαπότο
ΛαγηνάκιμεςστοΝιοχώριροβολώ.Οιφράγκοι
μεθυσμένοιστουΛογοθέτηπλάγιαζαν..Κιαπότότε,
ακόμα,Θοδούλαδενεξύπνησαν…Ταχιόνιακιο
χειμώναςμου’τανπαιδίμουσύντροφοι,καιτα
στοιχειάμετρέμαν.Τώραπουολύκοςγέρασετόνε
δαγκάνοισκύλοι…Ηδεμ’ακούς,Θοδούλαμου;Μη
ρίχνειςτόσαξύλα,πίσωείν’οιμέρεςτηςγριάς…
ΘΟΔΟΥΛΑ
[40 ]
-Βλέπειςφωτιά,πατέρα;ούτεΧριστουγεννιάτικη!
Τηνπάντρεψεςοίδιοςτοβράδυτηνπαραμονή,την
πότισεςμελάδι,τηράντισεςκρασίπαλιό…Δε
λησμονείτηχάρη,καιτώραπουτηνέκραξες
αναγαλιάζειεμπρόςσου.Τιξυλοχάλασηείν’αυτή!
Αντα’βρηκ’ητρωγάδατ’άχαραχελιδόνιαμου!...
Πατέρα,νασ’αλλάξω.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Κατέβασεταλάχανα,Θοδούλα,μημοριάσουν,και
φέρελίγοανάλατο.Μ’αυτότ’αγριοκαίριεθύμωσε
τοχέριμουκαινοιώθωότιμεσφάζει…Τάχανα
ξεφεγγάρωσε;Παιδίμουθάρθειαπόψεογέρο
ΦλώροςοΧτενάς…
ΘΟΔΟΥΛΑ
-ΑπόψεδενπροβαίνουνόχιοΧτενάς,Πατέραμου,
αλλ’ούτεοιβρυκολάκοι.Χαράσ’εκείνονπού’ξερε
πουπαραδέρνειοΜήτρος…
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-ΚαιγιατοΛάμπροδερωτάς;…Μουκρύβεσαι,
Θοδούλα…
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Όχι,πατέρα,μηντολές…Γιατίναμεπικράνεις;Για
σεδενέχωαπόκρυφα,κ’είσαιπνεματικόςμου.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
[41 ]
-Μημουχολοταράζεσαι…Έλ’άλλαξεμεπρώτακ’
ύστερατασυβάζομε.Θαδειςπωςλαχταρίζειγιασε
τουγέρουσουηκαρδιά…Βλέπειςμ’αυτάταχιόνια
πωςμουφλογίστηκεηπληγή;Τώραμαθαίνωότ’έχει
πατέραοχάροςτοβοριάκαιμανατουτηνπάγρα…
Κακάπουν΄ταγεράματα!Έχομεπέντεμήνεςμ’αυτά
ταπαλιοδάχτυλα!Άλληφοράθανα’ταν
λησμονημένατρείςφορές…Μακρότερομοτάριβάλε
σ’εκείνητησπηλιά…Σπρώξετοπαραμέσα,
Θοδούλα,μετομήλιμου…δεμουπονεί…μην
τρέμεις…
Καλύτερααπ’αρμόσ’αρμόναμ’ήθελανσυντρίψει,
παράτηνάτιμηξυλιάπουμόχεικαταφέρειεδώ,
Θοδούλα,σταμαλλιάτοφράγκικοθρασίμι…Τη
νοιώθωαπάνωμουβαριά,ωσάντοΜέγαΌροςκαι
τόσομεζεμάτισε,τόσοβαθιά,παιδίμου,εσκύλαψε
τησάρκαμου,π’ακόματρομασμένοςστονύπνομου
ονειρεύομαισυχνάτοδικανίκιπο’δειρετοκεφάλι
μου,καισανατροπελέκιτοβλέπωπάντοτ’έτοιμονα
πέσειναμεκάψει.Δεθαμελιώσειημαύρηγη,αν
δενξεπλύνωπρώτααυτόμουτομελάνωμα.
[42 ]
Εικόνα3-Χορτιότισσαθερίζειμετοδρεπάνι.
[43 ]
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Πατέρα,θατοπλύνεις.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Καιπούθετόμαθεςεσύ;…Πουτ’άκουσες;…Που
ξέρεις;…
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Πατέρα,μηνείσ’άγριος…Μουτο’πενηκαρδιά
μου.Μάρτυραςησφεντόνασου…
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Δεσού’πεοΜήτροςτίποτα;Tίποτακιο
Λαμπράκης;
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Πατέραμου,δεμ’αγαπάς…Τισκιάζεσαιεδώμέσα;
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Μηνκλαίς,Θοδούλαμου,μηνκλαίς.Τοξέρεις,στο
λαιμόμουκρεμάστηκ’όλοςολαός…Αλοίμονο,παιδί
μου,ανπροδοθείτομυστικό…
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Πατέραμου,απόμένα;…
[44 ]
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Όχιαξετίμωτοπαιδί.Ανμέμφομαιτονήλιοπουμου
ζεσταίνειτηνψυχή,τ’άκακοχελιδόνιπουμου
γλυκαίνειτηζωήμετοκελάδημάτουκαιπανωθέ
μουστειφωλιά,τ’αγέριτοδροσάτο,Θοδούλα,την
εικόναμουπ’Ανάστασημουτάζειγιατονεκρότο
Γένοςμουκαιγιατολείψανόμου,μπορώνα
μέμφομαικαισε…Μηνκλαίς,συμπάθησέμε…
(ΜετανοιωμένοςοΦωτεινόςγιατογεγονόςότι
απόκρυψεαπ’τηνΘοδούλατασχέδιάτουγια
ξεσηκωμόκατάτωνΦράγκων,συνεχίζει…)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Θεέμουευτύχισέτην.
Βλέπεις,Θοδούλα,δενμπορώ,μ’όσηκιανέχω
ζόρη,αυτέςτεςδυόβροχίδεςσουμεμιαςνα
χερακώσω.Ξέρειςγιατίπαιδάκιμου;
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Πατέραμουσουμοιάζω.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Ησχωρεμένηημάνασου(νάχομετηνευχήτης)τα
πρώτασόκοψεμαλλιάκαιτά’ριξεστοβάτο…
[45 ]
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Στοχάσουτιπαράλλαμαπουθα’γινακαισκιάχτρο!
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Κιύστεραμεφιδόντυμασ’έτριβεαυγήκαιβράδυ…
Σεσταύρωσα,Θοδούλαμου,μ’αυτότοέρμοχέρι,
νάθεκοπεί,καλύτερα…Μημουτοπαρασφίγγεις,τ’
ανάλατομεγλύκανε…Ωςτότεθαπεράσει…
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Ακούς;ηΛάμιαμουαλυχτά,ζητάκ’εκείνηδείπνο.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Σίγα,Θοδούλα,μιαστιγμή,ν’ακουρμαστώτη
σκύλα…Δεσ’ανακράζειγιαψωμί,βαθιάπερνά
διαβάτης,ήνοιώθειλύκουδιάνεμα…Κάθισ΄εδώ
σιμάμου…
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Καλύτεραγονατιστή…Πρόσταξε…τιμ’ορίζεις;
(ΟγεροΦωτεινόςμιλάανοιχτάστηνκόρητουγια
τονμεγάλοξεσηκωμόκατάτωνΦράγκωνπου
ετοιμάζεικαιφοβούμενοςμήπωςοίδιοςκαιο
Μήτροςχαθούνστονξεσηκωμόαρχίζειναμιλάστην
Θοδούλαποιόνθέλειναπαντρευτεί.)
[46 ]
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Θοδούλα,ότανσωριάζονταιταγνέφηστηνΕλάτηκι
αντίκρυαστράφτειοΖάλογγος,κ’ερθείτο
χρυσοπούλι,καιτασπουργίτιαανταριαστούνστην
κόρνιατουςτοβράδυκαιβιαστικέςοιμέλισσες
αφήσουντηβοσκήτους,μακράδενείναιηχειμωνιά.
Βουνόσυγνεφιασμένοείμαικ’εγώΘοδούλαμου,
φωλιάζουνσταμαλλιάμουαστροπελέκιαφλογερά,
καιτηςκαρδιάςμουοιχτύποιείναιβροντές
απόκρυφες,κ’ένοιωσεςπρινξεσπάσει,καισυγλυκιά
μουμέλισσα,καισυ,χρυσόπουλίμου,τοσίφουνα
πουετοίμασα.
Παιδίμου,ηώρασφίγγει.Θασηκωθούμεστ’
άρματα,κ’εγώφτωχόςκαιγέρος,θαναπιαστώμε
τηνΦραγκιά.ΑπόψεθάρθειοΦλώρος,καιταπαιδιά
πουλείπουνε,ωςαύριοθαφτάσουν–θατάκλεισε
άσφαλταηχιονιάμέσαστομοναστήριτ’ΑϊΝικόλα
στηνΙρά.Αυτήηβοήθαφέρειγοργά–γοργάκαιτο
σεισμό…Οτ’είπεοθεόςθαγένει.
Θοδούλαμουείν’οπόλεμοςτουχάρουτομεθύσι.
ΠροβαίνειτότεοΘεριστήςμετοτυφλόδρεπάνιμες
στηνανθρώπινησπορά,κιόσακανδράξειστάχυα,
είτεμεστάείτ’άμεστα,τακόβειγιαν’αρπάξειδιπλό
τριπλότογήμοροπουτουχρωστάειοκόσμος.Ποιος
ξέρειτιμουμέλλεται,τιμέλλεταιτουΜήτρου.
Θοδούλα,ανμείνειςορφανή…Μηνκλαίς…εσύπαιδί
μου,εβύζαξεςαπόμικρήπαρόμοιεςιστορίες…
[47 ]
Δεθασ’φήσωξίσκεπη…Θοδούλαποιόνεθέλεις;…
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Πατέραμου,κανένανε.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Οτ’είπαεγώθαγίνει.
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Πατέραμεβαρέθηκες;
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Είναιμεγάλοκρίμαναφαρμακεύειςάδικατώρατα
ύστεράμου.
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Πατέρα,μηταράζεσαι…όποιονεθέλειςδώσ’μου.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Σ’αρέσιειο…ΜίχοςοΡιζάς;
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Πατέρα,ακούςτηΛάμια;Ναπάωναδωτιγίνεται;
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Θαρίξειδυόχαλίκια,ανείν’οΦλώροςπόρχεται,σ’
αυτότοπαραθύρι.Μηβιάζεσαι,αποκρίσουμου…
[48 ]
Θοδούλαμου,μηθέλειςτοΦίληπόχειβιόπολύκαι
γράμματακαιγνώση;
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Ησκύλατρώειτασίδερα!...Άλλ’όνομαδενέχεις;
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Σκύψε,κρυφάνασουτοπω…Θοδούλαμου…το
Λάμπρο
ΘΟΔΟΥΛΑ
-ΤοΛάμπρο…ναι…πατέραμου.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Έναμαχαιροβγάλτη,τουΦλώρουτ’αγριόπαιδοτο
βραχοκαταλύτη,πουμέναγρόθοεσκότωσετριέτικο
δαμάλιγιατ’είχ’αψύντονκάματο,πουξενυχτάστο
λόγκογιανασκοτώσειέναλαγό,πουκράτησεένα
λύκομετο’ναχέριαπ’τηνοράκαιτόσχισεμετ΄άλλο
πέρακαιπέρατηνκοιλιά…ΑυτόντονΛάμπροθέλεις;
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Ναι…ναι…πατέρανουγλυκέ…ανείν’ηβούλησή
σου.
[49 ]
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Οσ’είν’τ’αστέριατ’ουρανούκαιάμμοςτου
πελάγου,τόσεςευχέςπαιδάκιμου,καιτόσες
ευλογίεςνάχετετουπατέρασας!...Θαπολεμήσω
τώραχίλιεςφορέςκαλύτερα…Είναιφτωχόςο
Λάμπροςκιάλλονδενέχειθησαυρόπαράτη
λεβεντιάτου,καιτηναγάπητουλαού…
Θοδούλαμου,σουπρέπει!
Άκουμιαπρώτηλιθαριά…Δεσου’παοτ’είν’ο
Φλώρος;Έχειγερότοκόκαλοκαιδενψηφάτα
χιόνια.Ένοιωσεςκαιτηδεύτερη;…Θαπάγωεγών’
ανοίξω,αυτήντηνώραταπαιδιάδεδείχνονταιστη
θύρα.
(ΟΦωτεινόςμιλάσυνθηματκάμέσααπότηνπόρτα
στονΦλώροΧτενά,οοποίοςτουαπαντάμετο
συνθηματικόΣΦΕΝΤΟΝΑ.)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Ποιοςείσαικαιτιφέρνεις;
ΦΛΩΡΟΣ
-ΟΦλώρος–τησφεντόνα…
(ΑνοίγειηπόρτακαιοΦλώροςπέφτειστηναγκαλιά
τουΦωτεινού.)
[50 ]
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Πάρευ,ανοίγειηθύρατουπολεμάρχουδιάπλατη
καιχιονισμένοςπέφτειστηντραχηλιάτουΦωτεινού
ονυχτοπεζοδρόμος.Αγκαλιασμένους,κάτασπρους,
τουςδυόπαλικαράδεςδένεισφιχτάπαμπάλαιη,
σιδερωμένηαγάπη,κ’εμπρόςειςτηναναλαμπήπου
επάνωτουςσκορπούσανταφλογισμέναταδαυλιά,
σουφαίνεταιπωςστέκουνσαδυόκοτρόνια
κλειδωτάκαιθολογυρισμένα,έτοιμανακρατήσουνε,
χωρίςναξεχωρίσουνόλοντομαύροχαλασμόπου
βράζειολόγυράτους
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Φλώρο,τοξέρεις,έδωκαστοΛάμπροτηΘοδούλα.
Έλαπαιδίμου,φίλησετ’αντρειωμένοχέριτου
δεύτερουπατέρασου,καιπάρετηνευχήτου
ΦΛΩΡΟΣ
-Παιδίμουκαλορίζικη.Ήτανδικήμουμοίραναιδώ
μεςτοκαλύβιμουναλάμψειτέτοιααχτίδα.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Θοδούλαμουηκρυφήχαράσουκλείδωσετο
στόμα,κ’είναιταμάτιασουθολά,πνιμέναμεςστο
δάκρυ,Στρώσεμαςναδειπνήσουμεκαιπλάγιασε
παιδίμου.
ΘΟΔΟΥΛΑ
[51 ]
-Είν’έτοιμαπατέραμου…Σ’αφήνωκαλήνύχτα.
(ΑποσύρεταιηΘοδούλα.Οιδυόγέροιπολεμάρχοι
συζητούνγιαταπαλιάτουςκατορθώματακαι
παίρνουντιςμεγάλεςαποφάσειςγιατονγάμοτων
παιδιώντηνΚυριακήτουΑϊΘωμά,αλλάκαιγιατην
ίδιαμέραορίζουντονξεσηκωμόκατάτωνΦράγκων.
ΗΘοδούλακοιμάταικαιοαφηγητήςμακαρίζειμε
ένανανούρισματοντρισευτιχισμένούπνοτης.)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Καιπλάγιασε,πρώτηφοράχωρίςναβασιλέψουντα
μάτιατηςταφωτεινάσταβάθητουπελάγουπου
πλημμυρείγλυκά-γλυκάτηςνιότηςτοκρεβάτικαι
πόχεικύματακιαφρούς,ονείρατακ’ελπίδες.Στα
χείλητηςταδροσεράδεφαίνετ’απλωμένοτ’
ακούραστοχαμόγελοπουστόλιζετηνύχτατ’
αγγελικούπροσώπουτης,καθώςμετάτηδύση
φωτίζ’ηλάμψητουηλιούκαιτ’ουρανούτονύπνο.
ΑλλάτουΜάητοσύγνεφοφεύγειμεμιαςκαι
σβιέταιάματουήλιουσταβουνάπροβάλλουνοι
αχτίδες.Ποιαλάμψητάχατηςφτωχήςτηνκαταχνιά
θαδιώξει;…Τ’ανήσυχαταμάτιατηςστυλώνειστην
εικόναπουεπάνωθέτηςκρέμεται,κοιτάζειτο
καντήλιπουτηφωτίζειακοίμητο,κ’ευθύςστο
μέτωπότης,αστράφτειπάλ’ηξαστεριά,και
κατεβαίνειούπνοςσταβλέφαράτηςελαφρός.Τα
πικραμέναχείληστολίζειτοχαμόγελο,καισα
[52 ]
βυσταρούδιμονάχηναναρίζεταισιγάμετο
τραγούδι.
(Συνεχίζειοαφηγητήςμετοτραγούδι–νανούρισμα
τηςΘοδούλας.)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Σεπαράμερολαγκάδικατεβαίνειμιαναυγή
διψασμένοένακοπάδικαιξανοίγειμιαπηγή,Λένότ’
ήτανμαγεμένοκ’είχεφίλοέναστοιχειόπουτην
ήθελεκλεισμένηναμηβλέπειούτ’ουρανό.Μέρα
νύχταεκείσιμάτηςτησκεπάζειμεκλαριάδεν
αφήνειστανεράτηςναβραχούνούτεπουλιά.
Μαραμέναολόγυράτουρεύουνάνθηκαιφυτά,
άλλαχείληαπ’ταδικάτουδενεγλύκανεηδροσιά.Κι
ότανείδεσταπλευράτου,μερουθούνιατεντωτά,να
φρυμάζουντηνκυράτουχίλιατέραταφριχτά,να
ρεκάζουνλυσσασμένα,τακουδούνιαναχτυπούν,να
ζητούνδαιμονισμένατηνπηγήνακαταπιούν,
στρέφειανήσυχοτομάτι,τηνβρυσούλατουναδει,
ανκοιμάταιστοκρεβάτι,αντρομάζει,αναγρυπνεί.
Κιαυτήβλέπειστονκαθρέφτητουνερούκρυφά–
κρυφά,τονβοσκότονψυχοκλέφτη,πουτηςέριχνε
φιλιά.Τονανάκραξ’απ’τηράχηκαιτουλέει:<<παιδί
τρελό,μημουκρύβεσαι,κιαμάχηαπόσέναδεζητώ.
Έχωκόρηαυτήντηβρύση,π’αγαπάςτόσονκαιρό,
έλαπιέςναξεδιψάσεις,τοπαρθένοτηςνερό>>.Τότε
απλώνειμεςσταβάθητοκακόβουλοστοιχειό,τον
[53 ]
αφρότηςπαίρνει,πλάθει,δίνειβάρκαστονερό,κ’η
παιδούλατονπροβαίνειδροσοστάλαχτη,ξανθή,
φέγγ’ηχώραφωτισμένηαπότέτοιααναλαμπή.Του
βοσκούμεμιαστηπλάτη,σανπορφύραβασιλιά,
λάμπειολόχρυσηηφλοκάτηκαισασκήπτροη
λαγουδιά.Φεύγειτ’άγριοκοπάδι,χίλιαδέντρα
ανθοβολούν,χίλιεςβρύσεςτολαγκάδιτοξερό
δροσολογούν.Ελυθήκανεταμάγια!Στοπλευρότου
βασιλιάεκαμάρωνανταπλάγιατηνγλυκιάτουςτην
κυρά.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:Όπωςέχουμεεπισημάνειστηνεισαγωγή,
τέσσερειςστροφέςαπ’τονανούρισματηςΘοδούλας
έχουνμελοποιηθεί,αρχικά,απόάγνωστολαϊκό
τραγουδιστήκαιχορεύοντανσερυθμόσυρτούστα
χωριάτωνΣφακιωτών.Ακριβώςστονίδιορυθμό
μελοποιήθηκεκαιστοCDΜΟΥΣΙΚΟΣΕΡΓΙΑΝΙΣΤΗΝ
ΛΕΥΚΑΔΑ.ΕπίσηςτονανούρισματηςΘοδούλας
μελοποιήθηκεκαιαπ’τονπροειρημένοΛευκαδίτη
μαέστροΔιονύσηΓράψα.Κατάπερίπτωσημπορείνα
χρησιμοποιηθείημιαμελοποίησητηςαρεσκείαςτου
σκηνοθέτη,γιανακλείσειμεμουσικήεπένδυσητον
Δεύτεροάσμα.
[54 ]
ΑΣΜΑΤΡΙΤΟ
Τ’ΑΡΡΑΒΩΝΙΑΣΜΑΤΑ
(ΣτοτζάκικαθισμένοιΦωτεινόςκαιΦλώρος,πίνουν
κρασίκαιμιλούνγιαταπερασμένα…)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
[55 ]
Δενείναικρίμαδυόστοιχειά,οΦωτεινόςκιο
Φλώρος,πουπεταχτάδρασκέλιζαναπότοΜέγα
ΌροςωςτηνκορφήτουΣύκαιρου,κιοπούείχανε
σεντόνιτηνύχτατοδροσόπαγο,προσκέφαλοτο
χιόνι,π’άλληδενγνώρισανστρωμνήπαράχλωρά
γρυπάρια,ούτ’άλληέλαβανσκεπαστήπάρ’άγρια
πρινάρια,τώραναλενγιαπόλεμοκαιναμιλούνγια
νίκηστρωμένοιεπάνωστηνγωνιά,τωνΣφακιωτών
οιλύκοι.
Γεράματα!Γεράματα!Ποιαθέληση,ποιοχέριμεςτη
λαμπάδατηςζωήςφυτεύειτ’αγιοκέρι;Καιποιαποτέ
ζευγάρωσεναγνώριστηθεότηςκρυφάτο
νεκρολίβανομετονανθότηςνιότης;Γιατίταπρώτα
σπάργανα,πουπροφυλάντηφύτρα,γιατίνάναικαι
σάβανα;Μνήμαγιατί’νημήτρα;…Αυτόςοάφαντος
τροχός,τ’ακοίμητοανεμίδι,να’ναιβαθύμυστήριοή
τυχερόπαιγνίδι;…
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Πιέ,Φλώρο,ακόμαμαφορά.Μ’αυτότοκεροπάτι
θαν’ανασταίνοντοοινεκροίανέπινανκομμάτι.Δώς
μουκ’εμέ’ναδάχτυλο…Χτύπατο…Στηνυγειάμας,
καινα’ναικαλορίζικατ’άχαραταπαιδιάμας.
ΦΛΩΡΟΣ
-Αμήν…Οθεόςκιολόγοςσου…Πουτόχες
κλειδωμένοπαρόμοιοεφτάψυχοθεριό;Γιαιδές,το
ευλογημένο,αναφτεριάζειστογυαλί…Ματην
[56 ]
ιεροσύνηκαιτηχρυσήτουκοινωνιά,τοπίνωκαιμε
πίνει.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Μάντεψετηνπατρίδατου.
ΦΛΩΡΟΣ
-ΟιΚεχρινέςκ’ηΔάφνη,έχειπατέραπατρινόκαι
μάναμαυροδάφνη.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Αλήθεια…δεν…ελάθεψες…έχειςψιλήτημύτηκι
αμπελουργόστοστόμασουσοφόντοσταφυλίτη.Με
τηΘοδούλασύγχρονο,το’χα,Χτενάμου,τάμαστο
γάμοτηςν’ανοίξομετομυστικόμουανάμα.Τ’
αμπέλιαπουμελέτησεςείναιπροικιόδικότης.Καιτο
χωράφιστηνΚαλή,οπούναιμητρικότης,καιτο
λαχίδιστουΖαχιά,καιτ’άλλοστοΣπαθάρι,κ’εξήντα
γιδοπρόβατα,καιτο’νατοζευγάριαπόταδυόπου
εγκαίνιασα,καιτρείςελιέςστοΦάσο,κιόσοθελήσει
κινητό,κιότ’άλλοωςτότεμάσω,καιτηνκαρδιάμου
ολάκερη…
ΦΛΩΡΟΣ
-Φτάνειδατώρα,φτάνει!Καιξεζορκιάστηκεςμε
μιας…Δεντηνκρατείςτηστάνημητήνεθέλειο
Μήτροςσου;…Έχομε…δεμαςμέλει…
ΦΩΤΕΝΟΣ
[57 ]
-Ότιθελήσω,Φλώρο,εγώ,κιοΜήτροςμουτοθέλει.
ΦΛΩΡΟΣ
-Καιπότετοστεφάνωμα;
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Γλήγορα…σ’έναμήνα,τηνΚυριακήτ’ΑϊΘωμά…Αν
έλειπανεκείναπουξέρειςτ’ανταριάσματα,θ’
άφηνατοχειμώναναγένειτοστεφάνωμα,καιτώρα
ηαρραβώνα…Μού’ναιβαρύ,πολύβαρύ,απόμιάν
ώρασ’άλλη–κιόταντοσυλλογίζομαι,Χτενά,με
πιάνειηζάλη–ναφύγειεδώθεαυτότοφως,καιστα
γεράματάμουαδρόσιστηκιαφώτιστηναμαραθείη
καρδιάμου.Αλλάθαζήσομ’ωςεκεί;…Τ’αγέριπου
θασείσειτουδέντρου,Φλώρο,τακλαριά,δενξέρει
ναμετρήσειπόσοικαρποίθαρέψουνε…
[58 ]
Εικόνα4–ΚορίτσιαστονΦρυάτωνΣφακιωτών,πάνεστα
Καρφώματατωνπροικιώνμετιςκοφοπούλεςστολισμένες.
[59 ]
ΦΛΩΡΟΣ
-Τουχάρουείν’ησκοτούρα!Τοπρόβατοδεν
καρτερείπαράλεπίδιήκούρα.Ανείναιδίκαιοςο
θεός,δεθαμαςπαρατήσει…Δώσ’μουναπιώμια
καταψά…Εμπρός…κιαςκατακλύσει…Ναζήσουντα
παιδάκιαμας,να’χουνεκαλήτύχη,καιναμηδούνε,
Φωτεινέ,βλάψιμοσ’ένανύχι!
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Καιναμηδούνεβλάψιμο,καινα’χουνκαλήμοίρα,
όταντογένοςτήκεται,ότανηγημαςστείρατρώγει,
χορταίνειλείψανα,γιαναξερνάσαπίλα.Ρίξετομάτι
ολόγυρα!Τύφλαπαντού,μαυρίλα.Δούλοιοι
πατέρεςμαςψοφούν,παιδιάγεννιώνταιδούλοι,
σκουλήκιαπουδικάστηκαν,θαμέναστοκουκούλι,να
μηνιδούνποτέφτερά…
Ποιοςθα’βρειτ’αντικλείδιν’ανοίξειτοκιβούριμας;
…Σποράμεσιναπίδικαιμεσκαθάρικλήματα,κι
ανθρώποιπουδουλεύουνκ’έχουντορόζοτου
ζυγού,ποτέδενπροστελεύουν…Αυτήθανα’νη
μοίρατους,Χτενά,μηνπαιδιαρίζεις,μηθέλειςμε
γλυκόλογαναμεκαλοκαρδίζεις.
ΦΛΩΡΟΣ
-Εγώδενείμαισανεσέ.Καιμηοθεόςτοδώσειαυτό
τομοιρολόγισουποτέναφαρμακώσειήτων
παιδιώνμαςτηχαρά,ήτηνπαλιάμαςπίστη.Μες
στηνκαρδιάμου,Φωτεινέ,τονοιώθω,δενεσβήστη
[60 ]
τοφωςπουμ’άναψεςεσύ,κιόσοκαιρόκιανζήσω,
τηνπρώτησουτηνδιδαχήδεθατηνλησμονήσω.
Μόλεγεςτότε,Φωτεινέ,ναρθώκ’εγώμαζίσουν’
ακολουθήσωσταβουνάτηντύχητηδικήσου,καιμ’
έφερεςκαιμ’όρκισεςειςτηνΦανερωμένη,ναμην
αφήσωτ’άρματαωσότουθ’απομένειΦράγκοςσ’
αυτάταχώματα.Τότεκ’εγώσκιασμένοςσού’πα:
πωςείναιδυνατόναξεσπερμέψειοΞένος,που
φύτρωνεσανκύπερηκαισαντηναγριάδακιαπ’
άκρησ’άκρηαβρύαζεκ’έπνιγετηνΕλλάδα,μ’αυτά
ταδέκαδάχτυλακαιδυόπαλιολεπίδια;
Καισυμ’απηλογήθηκες,μ’αγριεμέναφρύδιακαιμ’
οργισμένητηφωνή:<<Ποιοςάξοςπεζοδρόμος
εδείλιασεπρινκινηθεί,Χτενά;Ποιοςοργοτόμοςστο
θέρισμαλογάριασεταστάχυαπουθακόψει;>>Κ’
εγώβουβάθηκαοφτωχός…Πωςτώραδενπιστεύεις
πωςθα’ρθεικαιξημέρωμα;Γιατίμεμαρτυρεύεις;
Ποιοςπόνοςνασεμούδιασετηνώρα,τηνημέρα,
πουπλάκωσ’ηεκδίκηση;…
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Οπόνοςτουπατέρα.Μου’τανετότ’αγνώριστος,
καιτώρ’αυτότοδώροπουμόφερ΄ηΘοδούλαμου,
τώρατονοιώθω,Φλώρο,οπούμουζώνειτην
καρδιά,καιπουζευγαρωμένομ’εκείνοτ’άλλοτο
στοιχειό,τηνέχθραγιατονξένο,μουσκοταδιάζει
κάποτε,Χτενά,τολογισμόκαιβλέπωμαύρατ’άστρα
μου,θολόντονουρανό.Αλλ’είμαιεκείνοςπού’
μουνα!Ωσότουναγεννήσωμικρόκυπαρισσόμηλο
[61 ]
μεγάλοκυπαρίσσι,καιτοφυτόγένειδεντρίκαιτο
δεντρίκατάρτιπουνακρατείτοσίφουνα,Χτενάσε
κάθεξάρτι,πολλέςθαλιώσουνγενεές.Τοξέρωκαι
πιστεύωότ’άλλοιθα’ρθουνναχαρούντοσπόρο
πουφυτεύω.
Τονυχτοπούλικυνηγάκαικλέφτεικαισκοτώνειόταν
ηνύχταείναιβαθιά…οήλιοςτοθαμπώνει.Ανπάλ’
αστράψειηανατολήκαιφέξειπάλ’ημέρα,θανα
φανούνκ’οιαητοί…Τονπόνοτουπατέρα,βλέπεις,
Χτενά,τονέπνιξα…Βάλεναπιούμ’ακόμα…Κιαυτό
τοκεροπάτιμαςανβγαίνειαπότοχώμα,γιατίκιαπό
τομνήμαμαςναμημοσχοβολήσεικάποτεένα
μνημόσυνοπουναμαςαναστήσει;Εμπρός,κιας
γίνειθάλασσα!ΚάτωτοΦραγκολόγι…
ΦΛΩΡΟΣ
-Αμήν…καιτακεφάλιατουςναιδούμεκομπολόγι
τουφράξουσουναγέρνουνεκάθεκλαρίκαικλώνο!
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Αμήν…απότοστόμασουκαιστουθεούτοθρόνο!Κ’
εκείθεπίσωτικαλά;Σεδέχτηκανοιφίλοι,καθώςτο
συνηθίζανε,μετηνκαρδιάσταχείλη;Πωςάκουσαν
τοσταύρωμαπουγια’ναμισολάγιμουεκάμανστο
χωράφιμουαυτοίοιχριστιανοφάγοι,καιτηχτυπιά
πουμόδωκαν,κιαυτότοέρμοχέριπ'ότανεκράτει
τοσπαθίεπέτασανξεφτέρικ’έμεινετώρα
κούρβουλο;Μετιψυχήεδεχτήκαντηνπροσβολή
[62 ]
πουμόγινε;Θαρθούν,ήμαςαφήκανμόνουςσ’
αυτόντονκίνδυνο;Ταμπροστινάχωριά,σανα’χαν
όλαένακορμίκαιμόνημιακαρδιά,βράζουν
ετοιμοπόλεμα.Θαστείλουντετρακόσους.
ΚαιΣφακισάνουςδιαλεχτούςθανα’χομ’άλλους
τόσους.Ήρθανκαιμεχαιρέτησανοιπροεστοίκιοι
νέοι,όλ’έχουνεμιαβούληση,όλουςμιαφλόγα
καίει,ναφύγειοΞένοςαπ’εδώ.ΠεςμουΧτενά,εκεί
πίσωεπόνεσανλίγογιαμέ;Τιδύναμαιναελπίσω;
ΦΛΩΡΟΣ
-Ότιζητήσεις,Φωτεινέ,καικάθεπαλικάρι,σ’όλον
εκείνοντοζυγό,τανύζειτοδοξάρι,κιάλλοδεν
ονειρεύεταιπαράνατοπροστάξειογέρο
πολεμάρχοςτουσιμάτουναπετάξει…Ανθέλεις
χίλιους,έρχονται…
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Ναιδούμετώρα,Φλώρο,ποιαθα’χομεαπάντησηκι
απότοΝικηφόρο.Αλιάαπόκείνονε,Χτενά,πουστην
περίστασήτουβοήθει’απ’άλλονεζητείπαρ’απ’τη
δύναμήτου!Φτωχός,μικρός,αδύνατος,σα
μονωμένοαστάχυπουτοχτυπούνοιάνεμοι,γυρεύω
τώρ’αμάχηναπιάσωμ’ένατύραννοπ’αμέτρητ’
άλλοισκύλοιλυσσομανούντριγύρωτου,τουγέροντ’
αντιστύλι,κιαςείν’εκείνοςψόφιος,αςείν’
ξενεωμένος.Θατονχαλάσομε,Χτενά.Τοθέλειο
Σταυρωμένος,τοθέλεικαιτοδίκιομας.
[63 ]
Αλλάτηνάλλημέραπωςθαβρεθούμεμοναχοί,
παιδιάχωρίςπατέρα;ΤουΝικηφόρουτοσπαθί
μπορείναμαςσκεπάσει,είναιπαιδίπαλικαράς,κ’η
μάναπόχειπλάσειτ΄ανδρειωμένοτουκορμί,η
Παλαιολογίνα,τονκέντρωσ΄αίμαβασιλιά,καιδεν
τοντρώγ’ηπείναόπωςαυτάτακνώδαλαπουκάθε
ανεμοζάληανέλπισταστοέρμομαςξερνάτο
περιγιάλι,καιπόχουνετοστόματους,γιατηνκακή
τουςμοίρα,πλατύ,βαθύκιαχόρταγοσαντον
καταποτήρα.
Αςφύγειεδώθ’ηφράγκικηκατελωμένηλίμα,κιαν
είν’γραμμένοναχαθώ,καλύτερατοκύμα,παρά
θολήνεροσυρμή,Χτενάμου,ναμεπνίξει,καλύτερα
έναςδράκονταςμεμιαςναμερουφήξειπαράτο
δόντιτηςοχιάςτηφλέβαμουνασχίζεικαιθάνατο
κάθεστιγμήσκληράναμεποτίζει.
ΦΛΩΡΟΣ
-Τοπαραδέχομαικ’εγώ…Κιανόμωςμετανοιώσει;
(ONικηφόρος)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Τότε,Χτενάμουμοναχοί,καιθαμαςδυναμώσει
Εκείνοςπ’όλαδύναται,καιμετηναπαλάμηγέρνει
τονπλάτανοστηγηκ’υψώνειτοκαλάμι.Απόψεθα’
ρθουνταπαιδιά.Θανάρθουνε,δεσφάλω,πρόσμενε
στηΛιβαθώ,τονήβρανχωρίςάλλο,καιθαμαςπουν
[64 ]
τηντύχημας.Όσ’οκαιρόςπλακώνει,τόσοθεριεύει
κ’ηψυχή.
Γιατούτοτώραμόνοιταβρόχι’αςπλέξουμε,Χτενά,
πουεδώσταπλάγιαεπάνωαβόλεταθαπιάσουνετο
ΤζώρτζητοΓρατζιάνο.Μηνπίνειςάλλο…προσοχή,κ’
έχομετώρ’ανάγκηαπ’όλαμαςταλογικά.
Αλαφιασμέν’οιΦράγκοιπαραμονεύουνεκρυφάτο
κάθεπάτημάμαςσανάξεραντικεραυνοίβροντούν
μεςστηνκαρδιάμας.Ήμαςεπρόδωκαν,Χτενά,ήθα
τουςτρώειτοαίμα,καιπρέπειναταχύνομε.
Κρέμεταισ’έναγνέμαόλ’ηζωήκ’ητύχημας,κ’εγώ
δεθέλ’οΞένοςναμουχτυπάταβύσαλα…δενείμαι
μαθημένος.
ΟΤζώρτζηςδυναμώνεται,κ’είναι,Χτενάμου,
αλήθειαότιτουτάζειφανεράκιοΜοίραρχος
βοήθεια.ΔουλεύουνστηνΕπισκοπή,τηζώνουνμε
χαντάκι,κ’έστειλ’εκείτ’αδέρφιτουπροχτές,το
Νικολάκη,οπού’ρθετώρασύντομακαιτόφερεκαι
πλούτημεξένηδύναμηπολλή,καιμ’ένανΑρναούτη
χριστιανομάχοφοβερόνκαιπρώτοπαλικάρι
ΦΛΩΡΟΣ
-Καιπούθετα’μαθεςαυτά;
[65 ]
Εικόνα5-Στοναργαλειόγιαταπροικιά...
[66 ]
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Τά’μαθ’απ’ένανφλάρηπουβγαίνειτάχαδιακονιά
καιπουτοντρώγ’ηζήλια,γιατί,τουμαύρου,
τόταξανλαγούςμεπετραχήλια,τονμέθυσανμ’
υπόσχεσεςκαιγιατοδεσποτάτο,κ’έπειτατον
εγέλασαν.Είναισκυλίμονάτο,ελύσσαξεγια
εκδίκησηκαιδεθαησυχάσειανπρώτατον
ψωράρχοντατουτόπουδεδαγκάσει.Κιορκίζεταικ’
υπόσχεται,ανέρθ’εκείν’ημέρα,ναπειότ’
εγεννήθηκεμονάχ’απ’τονΠατέρατοΠνεύματ΄
Άγιο,Χτενά,οπάπαςότισφάλεικιότ’είν’ο
πατριάρχηςμαςψηλότεροκεφάλι…
ΦΛΩΡΟΣ
-Μημαςπροδίνει,Φωτεινέ;
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Δεντουπωλώ,γοράζω,καιδελαθεύομαιεύκολα
ότανστυλάκοιτάζω.ΑπότουπάτερΣίλβεστρουτ’
αγιασμένοστόμαέμαθακιάλλεςείδησες,έμαθα,
Φλώρο,ακόμαοτ’όσοιστηνΕπισκοπήβρίσκονται
αποκλεισμένοιβαρέθηκαντημοίρατους,κ’είν’
αποφασισμένοι,γιαναμαςκλέψουνπρόβατα,
γυναίκεςκιότιλάχει,ναφέρουνγύρωταχωριά,να
μηναφήσουνράχη.Ντρέπονται,λένοιάτιμοι,να
βλέπουνσ’έναζάρκομετ’άγριοτολιοντάριτου
κλειστόντονΑϊΜάρκο.
ΦΛΩΡΟΣ
[67 ]
-Δυστυχισμένοι!Νάχανεπατέρα,αδέρφι,μάνανα
τουςμοιρολογούσανε!ΗγημουηΣφακισάνα,πού’
ναικυράφιλόξενητονκόρφοτηςθ’ανοίξεικαιμετο
αίματουςσφιχτάτησάρκατουςθασμίξει!
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Τοχιόνιαυτόμαςέσωσε!Καιτώρα,οσότουλιώσει,
θα’ρθείΜεγαλοβδόμαδο,τοΠάσχαθαπλακώσει.
Θαβγούνμόνοναπόλαμπρα,καιτότ’έρχεταιπρώτη
ηΚυριακήτουΑϊΘωμά…Αχνιότη!Πού’σαι,νιότη!
Δεθαναπρόσμεναωςεκεί!...Τημέρααυτήτου
γάμουθαμαςχτυπήσουνάφευχτα,καρτέρειτους,
Χτενάμου.Κιανδεντοβάλουνκατάνου,οΧάροςνα
μεπάρειανδεντουςσπρώξειεπάνωμαςτοδάχτυλο
τουφλάρη.Δύσκολοτο’χω,αδύνατο,τόσ’άνθηεκεί
νανιώσουν,τριγύρωστηΘοδούλαμου,κιαυτοίνα
μηναπλώσουν!
ΦΛΩΡΟΣ
-Καταλαβαίνω,Φωτεινέ!
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
Υπομονή,μηντρέχεις…Εμπρόςτουςτότεθα’μ’εγώ,
καισυ,Χτενά,θαν’έχειςτρακόσουςφίλους
διαλεχτούςκρυφάστοΣπανοχώρι.Θαπολεμήσω
δυνατά,καιμ’όλημουτηζόρηδεξάπροςτο
Βαθύλακκο,Χτενά,θαπροσπαθήσω,μετηβοήθεια
τουΧριστού,νατουςποδοκυλήσω.Κιανεπιτύχω
μόνοςμου,χωρίςν’αργοπορήσεις,τρεχάτατην
[68 ]
Επισκοπήναπαςναμουχτυπήσεις.Αν,πάλε,ιδείς
πωςδενμπορώνατουςκαταχερίσω,ροβόλαπάνω
στασκυλιά,πελέκατααπόπίσω.Κιαφούτους
αναπάψομε,ανταμωμένοιπάμεκιαρπάζομετον
πύργοτους…
(Μεταξύτωνδύοπολεμάρχωναρχίζεινα
κουβεντιάζεταικατάπόσονοιΦράγκοιτου
Γρατιανούθαεπιλέξουνναέρθουνμαζίτουςσε
ανοιχτήσύγκρουση.,ενώπεριμένουντηνεπιστροφή
τουΛάμπρουκαιτουΜήτρου,πουπήγανστην
Κεφαλλονιάγιαναζητήσουντηνβοήθειατου
ΝικηφόρουστονξεσηκωμότουςκατάτωνΦράγκων.)
ΦΛΩΡΟΣ
-Αυτότοθάμακάμε,ΚυράΦανερωμένημου,ναιδώ
στοπρόσωπόμου,κιαςτοπλερώσειτοφτωχότο
παλιοκέφαλόμου!Ανόμως–πέςμουΦωτεινέ–οι
ΦράγκοιδεθελήσουντηνΚυριακήτουΑϊΘωμάνα
βγούνναμαςχτυπήσουν;
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Θαμείν’ηνύφηστοβουνό,καιπάνωτουςθαπέσω
μ’όσηκιανέχωδύναμη,Χτενά,νατουςβαρέσω…
Απόψεανέρθουνταπαιδιά,όσομπορείςενώρο
στονπίσωπάλετοζυγόνατρέξειςπρέπει,Φλώρο,
στογάμοτουςσυντρόφουςμαςνατουςκαλέσεις
όλους.Καιπέςτους,τόσοιπού’μαστε,μετρόχαλους
καιβόλουςμπορούμενατουςθάψομε.Ναμημε
[69 ]
παρατήσουν,και΄να’ρθουντηνπατρίδατουςκαι
μένανατιμήσουν…
ΠάρετοΛάμπροσουμαζί.Ναμείνειεδώδενπρέπει,
αφούτηθυγατέραμουδεδύναταιναβλέπειόπως
τηνέβλεπεπροτού.Τομάτιτουθαπέφτεικαθώςτο
φύσηματ’αχνούσ’εκείνοντονκαθρέφτη,καιθα
θολών’ηξαστεριάτ’ανέφελ’ουρανούμου,η
παρθενιάτουκρίνουμου,τοφωςτ’Αυγερινούμου…
Σταδώθε,Φλώρο,ταχωριάτοΜήτρομουθαστείλω
τοκάλεσματ’ΑϊΘωμάναπεισεκάθεφίλο.
ΦΛΩΡΟΣ
-Όλακαλά,περίκαλα.Κιαν‘άλλοδεθαπούμε,
συμπάθαακόμαμιαφοράδυόδάχτυλαναπιούμε…
Καλώςνασεβρω,Φωτεινέ!...
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Χτενάμου,στηνυγειάμας!Σιγάμηντην
ξυπνήσομε…Ναζήσουνταπαιδιάμας!
Αποκαμωμένοικαιοιδυότουςαπ’τηνολονύχτια
κουβένταθαπέσουντοχάραμανακοιμηθούν.
ΦΛΩΡΟΣ
-Βαθιάκοιμάταιπάνταονιός,γιατίδεντοντρομάζει
τουτάφουούπνοςοστερνόςπουκάθεγέρο
σκιάζει…
[70 ]
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Όξαπόμένα,Φλώρομου…Ελάλησετ’ορνίθι…
Ξαπλώσουεπάνωστηγωνιά…Σανέναπαραμύθι
μουκάζοντ’όσαθαγενούν,κ’είν’ήσυχηηκαρδιά
μουαφότουτ’αποφάσισα…Γλυκάσταβλέφαράμου
νιώθωτοχέριτουτυφλού…Καλήσουνύχτα,
Φλώρο!
ΦΛΩΡΟΣ
-Καλόξημέρωμ’αδερφέ!...Στάσου!...μουδίνες
δώροεκείνοντονπερίφημοπουμού’πεςΑρναούτη
ναπέσωστοΒαθύλακκομαζίτουμακροβούτι;…
(Οιπολεμάρχοικοιμούνταικαιοαφηγητής…)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Εκοιμηθήκανξέγνοιαστοι,καθώςκαιστ’ακρογιάλι
ότανπεράσειοσίφουναςκαιφύγ’ηανεμοζάλη
κοιμώνταικαιτακύματα,ξεθυμασμένοιλύκοιαυτοί
μέσαστηνκάπατους,κ’εκείναμεςσταφύκη.
Ανάμεσότουςέλαμπε,στενάσυδαυλισμένη,η
ολοζώνταν’ηφωτιά,σαμάνααγαπημένηοπού
θωρείπερήφανηναστέκουνσταπλευράτηςωσάνκι
αυτήαδάμαστατ’ανήμεραπαιδιάτης.Στ’
αυλακωμέναμέτωπαξαπλώνεταικαιλάμπειηπύρη,
δεύτερηψυχή,κ’οιχέρσοιεκείνοικάμποιτη
μυστικήτηςδύναμηκρυφά,σιγά,ροφούσανκαι
χίλιαμαύραονείραταστονύπνοτουςγεννούσαν.
[71 ]
Στηνπέρανάκρητουσπιτιού,μιακόρηφωτισμένη
μετηναχτίδατηχλωμήπ’απόκαντήλιβγαίνεισαν
απόγλυκοχάραμα,κιολόγυράτηςχύνειελπίδες
χρυσοφτέρουγες,γλυκάδα,καιγαλήνη,κ΄εδώ,χολές
πουβράζουνεκαιπόλεμοςκαιπάθηστουύπνου
τουςτ’αμέτρητα,τασκοτεινάταβάθη.
Κ΄εχώριζ’άβυσσοςπλατιάτακοιμισμέναμάτια,ενώ
μιαμόνηπιθαμήχωρίζειτακρεβάτια!
Εκατακάθισ’οβοριάς,καιτ’όψιμοτοχιόνιμετη
νοτιάπουπιάστηκεγοργά–γοργάναλιώνει,και
καθεμιάνεροσυρμή,κάθεφτωχόλαγκάδι,μετα
νεράπουπλημμυρούν,μουγκρίζειστοσκοτάδι.
Έγινανβάλτοιταβουνά,οιράχεςεποντιάσαν,
πελάγωσανοιχωραφιές,παντούπηγέςεσκάσαν–
αλλάΛευκαδιτόπουλαδεντακρατούνποτάμια…
ΑυτιάστηκεπατήματακιαλύχτησενηΛάμια…
(Χτυπάηπόρτα,πετιούνταιπάνωΦωτεινόςκαι
Φλώρος.Γυρίσανεαπ’τηνΚεφαλλονιάοΛάμπρος
καιοΜήτρος.)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Λάμπρο,τονείδετε;…Μαςδέχεται;…πουμένει;…
ΛΑΜΠΡΟΣ
-Σ’ενανεμήναθα’ν’εδώ…ΤονήβραμεστηΣάμη.
[72 ]
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Λοιπόνθενατονέχομετ’ΑϊΘωμάστονγάμο;
Χίλιεςφορέςκαλύτερα!Θαιδείπωςπολεμάνεόσοι
δεθέλουντοζυγότουΞένουναβαστάνε.
(ΈκπληκτοςοΛάμπρος…)
ΛΑΜΠΡΟΣ
-Σεποιόνεγάμοτ’ΑϊΘωμά;…
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-ΠαντρεύωτηΘοδούλα…
ΛΑΜΠΡΟΣ
-ΤηΘοδούλα;…
ΦΛΩΡΟΣ
-Σκύψε,φίλησετοχέριπουσουδίνειπαντοτινήσου
σύντροφοτηνΆνοιξη,ναχύνειολόγυράσου
μυρωδιές,παρηγοριά,δροσούλα…Σκύψε,παιδίμου,
φίλησε…Δικήσουείν’ηΘοδούλα.
(ΣκύβειοΛάμπροςσυγκνημένοςκαιφιλάτοχέριτου
ΦωτεινούκαικατόπιναγκαλιάζεταιμετονΜήτρο…)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Φτάνει,παιδιάμου,φτάνει…Μεςστηφτωχή
καρδιάμουδεδύναμαινακλείσωδυότόσο
[73 ]
ανέλπιστεςχαρέςχωρίςνατηνξεσκίσω,τοξόδιτης
Φραγκολογιάςκαιτηχαράτουγάμου…Σιγάμηντην
ξυπνήσομε…Δενπρέπειεδώπαιδιάμου,νασας
εβρείτοχάραμα.Έχειχιλιάδεςμάτιαοήλιοςο
αδιάντροποςκαιτρέχειμονοπάτιαπ’άλλοςκανείς
δενέτρεξε…
Σύ,Μήτρο,θακινήσειςόλαταδώθεταχωριάναπας
ναχαιρετίσεις,κ’ένανπροςένανφίλομαςθαβρείς
καιθακαλέσειςνα’ρθείσταστεφανώματα.Και
πρόσεξεναδέσειςμ’όρκουςφριχτούςτοτάμα
τους…Πάρεκαισύ,Χτενάμου,τοΛάμπρο,και
ξεκίνησε.Θ’αναπαυτείηκαρδιάμουότανξεκόψετε
απ’εδώ…Ακούςκαιτ’άλλοορνίθι;…
ΦΛΩΡΟΣ
-Τ’ακούωκαιφεύγω,Φωτεινέ…Μεκούφιοκολοκύθι
κακάθαβγούμεανεβατά…Εμπρός,τοκεροπάτι,και
τότεξημερώνομε,σουτάζωτηνΕλάτη.
[74 ]
ΘΕΟΔΩΡΟΥΓΕΩΡΓΑΚΗ
<<ΦΩΤΕΙΝΟΣ>>
ΑΣΜΑΤΕΤΑΡΤΟ
[75 ]
Εικόνα6–Οδημιουργόςτουτετάρτουάσματος,Θεόδωρος
Γεωργάκης.
[76 ]
ΟΓΑΜΟΣΚΙΟΞΕΣΗΚΩΜΟΣ
(ΣτησκηνήΦωτεινός,Φλώρος,ΛάμπροςκαιΜήτρος.
ΣεσυνέχειατωντελευταίωνλόγωντουΦλώρου
<<κακάθαβγούμεανεβατά>>,πουείναικαι
προφητικά,αλλάκαιλιγοψυχικά,οΦλώρος,ανοίγει
την…κουβέντα.)
ΦΛΩΡΟΣ
-Θαξοδιαστούμε,Φωτεινέ,ογάμοςκιοξεσηκωμός
θέλουνεβιόςναγίνουν,καιμειςσποριάδεςγεωργοί,
μερημαγμένοσπιτικό,απ’τ’άπληστοτοχέρι,μες
στακατώγιαδεθαβρείςγένημαν’απομένει,ο
Γρατιανόςτολήστεψε,χίλιεςοκάδεςτάϊσετους
ναύτεςτουΣοράτζου,να’ναιγεροί,μ’ανάκαρα,στις
μάχεςπουθαδώσουνεμεΘώπιακαιΔεσπότη.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-ΦλώροΧτενά,εκιότεψες!Τούτοςογάμοςθαγενεί,
τονθέλουνταπαιδιάμας,μαζίτουκιοξεσηκωμός,
δεύτεροςγάμος,Λαϊκός,τουςξένουςγιανα
διώξουμεπουμαςτρυγούντηχώρα.Θάρθουν
κανίσκιαστησειράμεόλατακαλούδια,οικόφες
θάναιξέχειλες,κρέατακαικουλούρια,τμάτσιακαι
νιόκουςζυμωτάκιολόχρυσασπαέτα.Εμάθαμε
χρόνουςμακρούςτογάμονασυντρέχουμεεμείςοι
Σφακισάνοι,ανασασμόναδίνουμεσ’όποιονπατέρα
ευλογάτονιόφωτοναστήσει,πέραναπάειτηγενιά,
παιδόπουλανατρέχουνεσ’αυλέςκαισεχαγιάτια,να
δρασκελάνετιςβραγιές,ναζεύουνταδαμάλια,να
[77 ]
σπαρταράνοικορασιέςστηστράτασαδιαβαίνουν.
Νιότηδιαβαίνειολόλαμπρη,μεμπράτσα
σαραντάπηχατοβιόςτηςναορίζει,χωρίςσκυφτότον
τράχηλο,χωρίςτουςαφεντάδες.
Χειμάρρωσε,ΦλώροΧτενά,καιτύλωσετοπνέμα,
μηνκαρτεράμεμόνεςτουςνάρθουνοιάσπρεςμέρες,
ανδεντιςσημαδεύουμε,μόνεςποτέδεθάρθουν.
ΦΛΩΡΟΣ
-Ότιπροστάξεις,Φωτεινέ.Χρόνιαμαζί,συντρόφοι,
μαζίεσκλημιδεύαμεστηςΑρκολιάςτιςλάκκες,σαν
παιδαρούδιατρυφερά,στηνίδιαπνιάταφάγαμε
λάχανακαικορφούγκια,μαζίεξεπαστρεύαμε
τ΄αγρίμιακαιτονλύκο,ότανετούτοςόρμαγεαπότο
ΜέγαΌροςκαιχύμαγεσταπρόβατα.Έπειτα,σα
μεστώσαμε,στήσαμετοκαρτέρικαιμεατζάρδο
φοβερότουςφορατζήδεςπιάσαμεμεςστον
Καταποτήρα,πουοΟρσίνιέστειλετοξάϊνα
εισπράξουν,σαντιςκορνάκλεςπουορμούνκάθετα
στοψοφίμι.ΚαισαμιαμέραοΑνδηγαυόςάδραξετα
ηνία,νεόκοποιμπαντίδοιεμείςμ’αλέσταάσπρα
άλογα,τουςφόρουςαρνηθήκαμε,τουςΣφακισάνους
πήραμελεφούσιοργισμένοκαιστήσαμεταστήθη
μαςκόντραστοΦραγκολόϊ,πουτώρασταγεράματα
ξανάθαμετρηθούμε,ετούταδωταχώματαποιοςθα
ταδιαγουμίζει.Μαζίεμεγαλώσαμε,μεκόποτα
παιδιάμας,σπέρνονταςδυόκαιτρείςφορέςφακή,
αγριοκόκι,κορκάλικαιγεννήματαστηνΠοταμιά,στο
[78 ]
Φάσο,ωςκάτωστηνΑγράμπελη,στηνΆγια
Κατερίνη.
Ότιπροστάξεις,Φωτεινέ,μαπρέπειναβιαστούμε.
ΠαραμονήΛαζάρου!Σιμά,κοντάμαςέφτασετουΑϊ
Θωμάημέρα.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-ΈλαΘοδούλα,σίμωσε,κιοΛάμπρος,κιοΜήτρος.
Τοκαλαμάριδίπλασου,Λάμπρομουπαλικάρι,στα
χέριασουταστιβαράτηλάπηκράτησέτην,βλέπεις
εγώδεντομπορώ,μαράγκιασανταδάχτυλα,τόσες
αγκούσεςμού’σπειρεαυτότ’αγρίμιοΓρατιανόςστα
ροζασμέναχέρια.
ΣτολιγατόχαρτοναδείςόσαογέροΦωτεινός
μερίδιασαςδωρίζει,καιόσαηκακορίζικηστον
αργαλειόμητέραέφτιαξεγιατηνκόρητης,την
όμορφηΘοδούλα,όλαστονγήκοήτανεμεθρούμπα
καιλεβάντα,σκόροςποτέναμηνταβρεί,άθιχτα,
ατσαλάκωταναπέσουνεστονκόμπο,ναδούνεοι
γειτόνισσεςτηχρυσοχέραμάνα.
ΆγιαΤριάδα,αφέντισακιΑρχάγγελοιμαρτύροι,ο
γάμοςόπουστήνεταινάναιτρανόγιοφύρι,δυό
σώματαλεβέντικανασμίξει,νασμιρδέψει,να
γίνουνλιονταρόψυχατασερνικάτουςταπαιδιάκι
όμορφεςθυγατέρες.
[79 ]
Εικόνα7–Γάμοςτο1956στηνΕγκλουβήΛευκάδος.Μπροστά
τοπαιδάκιμετηβαντιέραπουέχειεπάνωταστέφανα.
[80 ]
Γράψεπρώταταχτήματα.
Τ’αμπέλιεκείστιςΚεχρινές,πόχειτοκλίμαβαρτζαμί,
κρασίευλογημένο,καιτοσμπιράτοραζακίτηντάβλα
ναγλυκαίνει,σαθαπροβαίνεικέρινοςγλυκόςο
πρωτολάτης.ΛαχίδιεκείστηΛίζαινα,μετο
τρεχούμενονερό,τιςαπλωσιέςτουζευγαριούκαιτο
βαρύτοχώμα,χώρουςναέχειγιαβραγιές,γιαόλα
ταμποστάνια,όσαστηρίζουνφαμελιές,κιαφράτα
αιματώνουνταμάγουλατωνκοριτσιών,τωναγοριών
ταμπράτσα.
ΚαιτιςελιέςστουΚαλαβρού,κλαρίεκατόκιλώνε,με
τοψηφίτηςσκατζολιάς,πληθώραναλαδίζει,εφτά
καρτούτσατοκιλόκιένακαρτεζίνι,μαπιότεροαπ’
όλατηςείναικαιγρανιτένια,στοβράχοναριζοβολά,
ναμηφοβάταιπάγρα,πόχειτολάδιτηςπρικό,μα
γίγαντεςμεστώνει,ματώζαταπαιδόπουλαταχτίζει,
ταπυργώνει.ΚαιστηνΠλωρή,ν’ακουρμαστείς,πίσω
απ’ταΚοντράτα,σουδίνωδυότσοπόρια,νάχειςνα
σπέρνειςτηφακή,ταμπίζα,ταρεβύθια,πουθέλουν
χώμ’αμμουδερό,εύκολαναστραγγίζει,απ΄του
χειμώνατανερά,ναμηλομποκρατάει,είναι
χωράφιακάλοψακαιούτεπουπιεντάνεασφελαχτό
καιψύλιθρα,παλαμωνίδααγκαθωτή,κιαυτότο
άτιμοψηφίπλατιάφαρδακοκύλα.
Μετάνασυνεχίσουμεμ’όλαταχοντροσκούτια.
Τέσσερατασαγιάσματα,όπ’είναικαμωμένααπότο
τράγιοτομαλλί,άγριακαιτριχάτα,ωσάντηνκάπα
[81 ]
τουβοσκού,εκείστιςμέρεςτουχιονιά,σαθα
βογγάειτοΠεργαντίκαιγρήγορατασύννεφαθα
φέρνουνετοχιόνι,κιαπόταμάτιαχάνονταιΚαρυά,
Ρεκατσινάτα,στρωμένατασαγιάσματαμπρόςστη
γωνιά,στοτζάκι,θαφέρνουνετηζεστασά,θ’
αρχίζουνπαραμύθια.
Πέντεναγράψεις,μεχαρά,είναιοιμαντανίες,τις
έφτιαξεδιπλόφαρδες,τιςπλούμισεμεμόστρες,όλες
απόταχέριατηςησχωρεμένηημάνα,πουκάθονταν
στοναργαλειότηνύχτακαιτημέρα,τηνύχτασαν
ελάγιαζανόλεςστονΚόντροοιφωνέςαυτήστον
αργαλειότης,μετολυχνάριοδηγώτιςσαϊτιέςνα
ρίχνει,κελάηδαγανοιμιταριέςστησιγαλιάτης
νύχτας,όμοιαμεήχουςμαγικούςμ’αυτούςτης
Πηνελόπης.Τιςμέρεςτουκαλοκαιριούόλατηςτα
διασίδιαμπρόςστηναυλήμαςδιάζονταν,ερχόνταν
οιγειτόνισσεςόλεςνατηναϊτάρουν,τοκότολο
σηκώνανεκαιμέτραγαντουςπήχες.
Βελέτζεςδύοπλουμιστές,ατάραγες,αφράτες,τις
πήγεστηνεροτροβιάμετ’άλογαοΜπέλτσοςκαι
γένηκανολόλαμπρες,χρώμαγαλάζιοάλικο,όμοιομ’
αυτότηςθάλασσαςπουπάειηΓριάΛαγκάδα,μ’
αλαμανιάκαιχύνεταιστηνάκρησταΠευκούλια.
Τρίακαβαλοσκούτια,μετέχνημακαιζωγραφιέςτις
σέλεςναστολίζουν,σαθακινάτεμεπομπήόλοι
καβαλαραίοιναπάτεστηνΑνάληψη,στουΑϊ
ΓιαννιούτουΑργανάκαιστηΦανερωμένη.
[82 ]
Απλάδια,βλαχοσκούτια,πετσέτες,λινοσέντονα,
κολτρίνεςκαιντεμέλες,εφτάμεσάλιαολόασπρα
ζωσμέναμετιςσπάθες,δυόπαγερίτσαολόγιομαμε
ταξασμέναταμαλλιάκαιδυόκοντέσιατηςγριάς,
πουταφορούνοιπρογιαστέςσταμάνητουχειμώνα.
Καιτούταπουταξέχασα,δύοζωνάριαμάλλινατη
μέσηνακρατάνε,ότανθαξεχωνιάζεταιγιανιό
αμπελοφύτι.Κιακόμαλιανοπράματα,πέντε
ζευγάριαγκέτες,σταπόδιααητοφτέρουγαστη
Λευκαδίτικηστολή,πουπέτουνετηλεβεντιάμέχριτ’
ακροουράνια.Καιδυόβαντάκεςσώρουχαγιατο
γαμπρόκαινύφη.
Έπειταταχαλκώματα,τ’αγγειάτουσπιτικούσας,η
αψηλήητσέτζερηκαιτοβαθύμπακράτσι,ρηχά
ταψιάκιολόβαθα,μαζίκαιτολουμίνιοτιςνύχτεςγια
ναφέγγει,κιέναμαστέλοξύλινοναπλένειη
Θοδούλαόξ’απ’τηΔαφνοπαναγιάεκείστονΜέγα
Λόμπο.Καιμιακαπάσαπήλινηναμπαίνουν
κολυμπάδες,γιαόλεςτιςσαρακοστές,γιαόλατα
ξεμόνια.
Ταέπιπλαμετονκομό,φορτσέρι,καναβέτα,κασέλα
ολοξύλινηκαισκαλιστόαρμάρι,σκαφίδικαι
πινακωτήκαιτάλαρογιατοτυρίναμηντοβρείτο
πθούλι,μαζίκαιημαλάθασαςπουμέσαβάζουντο
ψωμί,ναμηντοβρίσκουντακουφά,γιανατο
μαγαρίσουν.Όλασαςταρεκούμπεραν’ανοίξετετο
σπίτι.
[83 ]
Γράψεκαιγιατοτρόκολο,τηνκάδη,τηνπατήρακαι
δυόβαένιαξύλιναμεεκατόβαρέλες.
Μαζίκαιταχρυσαφικά.
Μπόκολεςολοκαίνουργες,ποντάλικαιβεργέτες,και
δέκαλίρεςμετρητά,προίκεςτηςσχωρεμένης,είναι
στηνκαταρήχωσηκρυμμέναμεςστοβάζο,γιατην
Θοδούλααβύζαρε,πρινφύγειστοταξίδι,νάχει,μαζί
μεταπροικιάτημάναναθυμιέται,σανκάμει
θηλυκάπαιδιάνατηνεξανανοιώσει.
Ναείν’ηΏραηΚαλή!Μετηνευχή,παιδιάμου!
(Οαφηγητήςυμνείτηναιώνιανιότη.)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Νιότηπαντοκρατόρισσα,εγώδιατάζωπροσταγές,
εγώΚλωθώτημοίραστηνηλακάτητηςζωήςόπως
θέλωτυλίγω,αίμααπ’τοαίμαουρανώναθάνατη
βαδίζω,πάνταποθοκρατόρισσακαιπάντα
σαγηνεύτρα,εγώβαστάωτηςζωήςολόχρυση
σφραγίδα,οποιοςτηχάρητηςδεχθείλεύτεροςθα
εμβαίνειμεςστηςΚανάθουτανερά,ναπαίρνειπάλι
απ’τηναρχήτηδοξαριάτηςνιότης,ωσάντηνΉρανα
κρατάέφηβηςδαφνοστέφανα,ναλιώνουνοι
θεάδες,τέτοιαπανώριανιόπλασηδενσύντυχαν
ποτέτους.Ξαναπεράστεουρανοί,εμάθαντα
παιδόπουλαταμυστικάτηςνιότης,αιώνιατα
λειτουργούνολημερίςταψάχνουν,βατήρεςστήνουν
ν’ανεβούνσταχρυσοπάλατάτης.
[84 ]
Ηλιοπλημμυρισμένημουαχτίδαεσύτηςνιότης,στα
ξέφωταναπερπατάς,στιςχάρεςσεργιανίζεις,
αχτίδανασεκαρτερούνστατρίσβαθαναφέξεις,ζωή
ναέρχεταιγοργά,μεθύσινασκορπάει,σ’ένα
ουρανό,κιάλλοουρανό,νατρέχει,ναδιαβαίνει,ζωή
πέραστασύμπαντατομήνυμαναφέρνεις,σαν
τρεχαντήρινιόκοποπουλαχταράειτηθάλασσα,έτσι
νιότηαρπάζεσαιστηςάχνηςτακαράβια,ναπαςσε
πέλααμακρινά,αγάπαγε,τραγούδα,της
Τερψυχόρηςαδερφή,τουΠοσειδώνακόρη.
ΦΛΩΡΟΣ
-ΠαιδιάμουΚαλορίζικα!ΝάχετετηνΕυχήμου.Όσα
καλάκρατάηγηκαιόσαηΜέρατηςΛαμπρής
καλούδιανασαςφέρει,ναμηνπαδείρετεποτέ,να
τάχετ’όλαπλήθια.
ΘΟΔΟΥΛΑ
-Πατέραλιοντρόψυχεπάντατοθέλημάσου,στα
πόδιασουεγνώρισατηΜάνακαιτονΚύρη,σαν
πρώτοαγγελόκρουσμαμουφύλαξεημοίρα,να
χάσωτηνΑφέντραμου,άπλωνεςχέριασαναητός
πάνταναμεσκεπάζεις,ποτέμουδενελάμπαξακάτω
απότέτοιαχέρια.
[85 ]
Εικόνα8–Ταπροικιάτηςνύφηςδεμένασεκόμπουςκαι
φορτωμέναστ’άλογαμεταφέρονταιστοσπίτιτουγαμπρού.
[86 ]
Τώραθασ’αποχωρισθώ,μαπάνταστηνκαρδιάμου
κορώναθάχω,φυλαχτό,ταάγιασουταχρόνια,
γεμάτααπ’τοντίμιοαγώνατουξωμάχου,του
κηνυγάρητηςσκλαβιάςκαιτηςξενοκρατίας,
σούδωκεφωτοστέφανοσταμάτιατηςΛευκάδας,σε
λάτρεψανοιαχαμνοί,καιοιτρανοίσεφεύγαν,το
δίκιοείχεςμέτωπο,τηΛευτεριάαντάρα,σκόρπαγες,
ματασκόρπαγεςστ’ολόδικονησίσου.Γονατιστή
τώραεδώναδώσειςτηνευχήσου.
ΛΑΜΠΡΟΣ
-Μουτόλαχεημοίραμουδυόπατεράδεςνάχω,
μονάτοςσανκαλόαρνίβυζώσεδυόμανάδες,οένας
πουμ’ανάπιασεσανώριμοπροζύμι,μεψώμωσε,με
βλάστησε,όμοιαπουσέρνειαπόπαλιάτων
Σφακιωτώνηβένα,οπόχουνΚρητικήφλεβιά,
κρατούναπ’τουςΚουρήτες.
Οάλλοςπουμ’ατσάλωσεμεςτηφωτιάναμπαίνω,
αλαίμαρχος,αλύγιστος,ναμηριγώστονκίντυνο,να
μησκύβωκεφάλι,όταντηγηποδοπατούντου
κόσμουοιαφεντάδεςκαιτηγιομάραφέρνουνε,σαν
τοσφελάγκιπουζητάτηστράταναμολώσει,το
δίχτυτουαπλώνονταςκαρτέριστουςδιαβάτες.
Πατέρεςχιονοσκέπαστοι,αφέντεςτιμημένοι,στον
όρκοσαςτονιερόγιαπάνταθαομνύω,Φανερωμένη
καιΚυράθαέχωτηΘοδούλα,καιστηνπατρίδαθα
ριγώμεχαλασμόσταστήθια.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
[87 ]
-Ετοιμαζόμαστεγοργά,αύριοπλένουμεμαλλιά,
Τετάρτηταπροζύμια,τηνΠέμπτηγιαταστρώματα,
ΚαρφώματαΠαρασκευήκαιΚυριακήστεφάνι.
ΑύριοτουΛαζάρου,πριντοΜεγαλοβδόμαδο,τώρα
πουτρέχειηΑρκολιά,μαλλιάναπλύνουμεκαλάο
πίνοςγιαναφύγει,προσκέφαλακαιστρώματατην
Πέμπτηναγιομίσουν.Ανύπαντρεςγειτόνισσεςκαι
τουχωριούπαιδούλεςαϊτέριναστεργιώνονταιστο
πλάϊτηςΘοδούλας,όλοιπομπήναφτάσουμε,
μπροστάρητολαούτο,καιστηνπηγήναστήσουμε
τομέγαγλεντοκόπι.Καισταπιστρόφιαηχαρά
ξέχειληνασκορπιέται,ότανηνύφηθακερνά
λαδόπιταστοδιάβα,μετηβαντιέρατηςχαράςστα
χέριαασημένια.ΚαιτηνΤετάρτηΑπόλαμπραώριο
προζύμιναστηθεί,στηςνύφηςτοκουλούρι,οιβέρες
πάνωναστηθούν,νατοσταυρώσειοΚύρης,
κουλούριναμοιράσουμετηνΚυριακήστονγάμο.
ΦλώροΧτενά,τοσόϊσουόλοστονπύργονάρθει,
μαζίσαςκιηΚαρφάκαιναπουξέρειτατραγούδια,
πουπάεισεγάμους,σεχαρές,κιαντιλαλούνοι
γειτονιέςπιότεροκιαπ’τ’αηδόνια,κιόθε
βαστάγονταιγεράφέρνουνκαιλαουτιέρη,τότετο
γλέντιξέφαντο,κρατάειμέχριτοπρωίτοτσάμικο,ο
μπάλος.Τέτοιατραγούδιαναμαςπεί,ναλάμψεικιη
Θοδούλα,μόνονατηςθυμίσουμενασπαρανιάρειτη
φωνή,γιατίδιλόγγουφτάσανεΚαρφώματα,Στεφάνι.
ΤΑΤΡΑΓΟΥΔΙΑΣΤΑΠΡΟΖΥΜΙΑ
[88 ]
(Οχορόςτωνκαλεσμένωνσταπροζύμιατραγουδά…)
ΕΥΧΕΣΤΗΣΜΑΝΑΣ
Φκήσουμεμανούλαμουτώραστ’ώριομου
προζύμι,τώραστ’ώριομουπροζύμικαιστα
καλορίζικάμου.Τηνευχήμουβρεπαιδίμουκιο
θεόςνασεπροκόψει,κιόσακαλάέχ’ηΛαμπρήόλα
νασουταδώσει.
ΣΗΤΑ
Σήταμου,ψιλήμουσήτακαικαλήμουκοσκινίστρα.
Σείσεμαςκαλάτ’αλεύρι,σμίξεμαςκαλάτοταίρι,.
Σήταμουκαφασωτή,κόθρεμουκαμαρωμένε,για
κοσκίναμαςτ’αλεύρι,γιαναφτιάξουμεκουλούρι
τουκαλούγαπρούκαιτ’άξιου.
ΠΟΤΑΜΕ
Αχλιβέμουποταμέμου,άχλιανάναιτανεράσου,π’
αναπιάζουνταπροζύμιακαιτουγάμουτα
κουλούρια.Αχλιβέμουποταμέμουζέστανεμετα
νεράσουνιόφωτοκαμαρωμένο,ναβλαστήσει,ν’
αναστήσειχίλιουςμύριουςαπογόνους,ναγεράσει,
ναασπρίσεικαιμαζίανταμωμένοτηζωήτουνα
γλεντήσει.
ΑΣΗΜΩΣΤΕ
Γιακόπιασεδακυργιεγαμπρέ,γι’ασήμωσεκαι
κάτσε,κιάπλωσεστηντσεπούλασουτην
[89 ]
μαργαριταρένιακαιρίξεασήμιστοψωμίκαιστο
δικόσουγάμο.
ΈλαΜάναχρυσωσέτοκαιΠατέραασημωσέτο,πάει
ημάνατ’ασημώνεικαιτοτροιπλοσταυρώνει,κιο
Πατέραςτοχρυσώνεικαιτοχιλιοκαλορίζει.
(ΟιετοιμασίεςστονπύργοτουΦωτεινού
προχωρούν.Παρασκευήαπόγευμα.Έτοιματα
προικιάγιαταΚαρφώματα.)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Γιαετοιμάστετ΄άλογα,θαρθούνοισυμπεθέροι,
βάλτετουςχάντρεςστονλαιμό,κορδέλλαστα
καπούλια,ναταρεμπεύονταιπολλοίσαθαπερνούν
στηστράτα,δέστετηγίγκλατουςσφιχτά,βαστάζα
να’ναικαιγερά,πάνωτουςτακρεβάτιακαιτα
προικιάθαφορτωθούν,μπροστάτουςμετησάγλα
νασέρνουνεμικράπαιδιά,καιστααγνάταμπράτσα
τουςπεράστετουςκουλούρι.
Μοχτάτεοιγειτόνισσες,λαδόπιτεςκαικέρασμα
έτοιμαστηβαντιέρα,καιστιςσπαλέτεςνάχετε
πολλούςκαρφοβελόνους,σταχέριαορκέλες
κόκκινες,καισταβελόνιαοικλωστέςκαλά
μπελονιασμένες,γιανακαρφώνουνδυνατά,τα
ρούχαπουθαπέφτουνεστοννιόφωτοτονκόμπο,να
βλέπουνοιΧτενέϊσσεςώριαλινάμεσάλιακαι
χοντροσκούτιαπλουμιστά,όλαχρυσοχεράτα,η
σχωρεμένηύφαινεμετοτραγούδιναδονάτα
[90 ]
δώματατουπύργου,μ’άμοιρη,κακορίζικη,δεν
πρόλαβεσαμάναπάνωστονκόμποναπετάτα
χρυσοϋφαντάτης.
Ματώραέφτασεηχαρά.Μουκάζουνπερασμένα.
Άλλαπροστάζειημοίρα.
Αρχίστετοτραγούδι.
(Οικαλεσμένεςγυναίκεςαρχίζουντασχετικάμετα
Καρφώματατραγούδια.)
ΠΡΟΙΚΙΑ
Τρίακλαριάβασιλικόκαιτρίαματζουράνα,χαράσε
τούταταπροικιάπουδίνειτούτηημάνα.Καλώςτα
πουπροβάλανετ’άσπρακαιταχιονάτα,ναταχαρεί
πουτάφτιαξεκαικόπιασεγιαδαύτα.
ΚΑΡΦΩΜΑΤΑ
ΗμέραείναιΠαρασκευή,ταρούχαμουκαρφώνω
καιτοκαλότυχοπροικιόμάναμουτοτελειώνω.
Φκηθήτεμεγονέοιμουταρούχαμουκαιμένα,και
ταωραίαμουπροικιάταμορφοκεντημένα.Μεγειά
καιμεκαλήκαρδιά,ναζεις,ναταχαλάσες,νατα
γλεντήσειςκόρημουκαιναταδιασκεδάσεις.
[91 ]
Εικόνα9-Λευκαδίτικοδιασίδι,φάσητουτυλίγματοςστοαντί.
[92 ]
ΑΗΔΟΝΙΑ
Αηδόνιατηςανατολήςκαισειςπουλιάτηςδύσης,
ελάτενακαρφώσουμεκαιταπροικιάτηςνύφης.
Ζάχαρη,πάλιζάχαρη,ρύζικαιπάλιρύζι,ναγίνει
καλορίζικοτοστρώμαπουγεμίζει.
ΛΑΜΠΡΟΣ
Φορτώστετασταάλογα,σκεπάστεταμ’απλάδιακαι
πάνω–πάνωαςπυργωθούνκόκκιναμαξιλάρια.
Πομπήμπροστάναπερπατάαρνίκερατωμένοκι
ανάμεσαστακέρατακόκκινηηκορδέλλα,χάζινα
κάνουνσταχωριάόθεδιαβαίνειηλαύρα,τραγούδια
Λευκαδίτικαν’ακούγονταιστηστράτα,στηνπόρτα
σταΧτενέϊκαναμ’αναμένειημάνα,μπαμπάκιμετη
ζάχαρηναβάλειστηΘοδούλα,καισαναδειάσουντα
προικιάκαιστρώσουντοκρεβάτι,τοπρώτοσερνικό
παιδίαπάνωναπετάξουν.
(Γιαναακολουθήσουνταέθιμαγιατοστεφάνιμέσα
απ’τηνματιάτουαφηγητή.)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
ΈφτασεΣαββατόβραδο,παραμονήτουγάμου,ο
πύργοςολοφώτεινος,φτάνουνετακανίσκια,κόφες
γεμάτεςκρέατα,κουλούριακαιμανέστρες,καιπάνω
ολοσκέπαστες,κόκκινοκρέπιάλικοτιςχάρεςνα
μηνύει,χάρεςναστήσουνοιχοροίπουολόνυχτα
κρατάνε.
[93 ]
Μαζεύονταιοισυγγενείς,φτάνουνοικαλεσμένοι,
μίαευχήακούγεταισταχείλην’ανεβαίνει:<<Να
είναιπάντασεχαρές,παιδιάναστεφανώνουνκαι
μεςστασπίτιατρυγητόςμόνοχαρέςγονέοι>>.Και
σανθαφέξειηΚυριακήκαιοπαπάςστηνεκκλησιά
τηλειτουργιάτελειώσει,ποτάμιθακινήσουνεοιδύο
συμπεθέροι.Μπροστάπηγαίνουνταβιολιάκαιπίσω
ηβαντιέρα,στρωμένηολοκόκκινακαιπάνωτηςτα
στέφανα,τοφιόρογιατηνύφη,κιανάριατουςνα
κάθονταιάσπραταζαχαράτα.
Κιαφούβλογήσειοπαπάς,ταστέφανατελειώσουν,
πάλιμελίσσιπρόσχαρογιατουγαμπρούτοσπίτι,οπ’
αναμένειηπεθεράτηνύφηναγλυκάνει,ναπάρειμε
ταχέριατηςτοκοφτερότσεκούρικαιτρείςκτυπάτ’
ανώφλιτης,νάναιφιλόξενο,γερό,τονέοσπιτικότης.
Τογλέντιεξεκίνησε,καιοιχοροίκρατάνεκαιστα
μεσάλιαταλευκάμετιςπανώριεςσπάθεςκενώνετ’η
μανέστρα,κιαπ’ταβαγένιατοκρασίνατρέχειαπ’
τονπίρο.
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Γιασηκωθείτενιόφωτοναπιούμεστηνυγειάσας,
καικίνησεΚαρφάκαινατηςμάναςτοτραγούδι,με
τηνευχήτηςστοπλευρόναζήσουν,ναπροκόψουν.
ΟΙΕΥΧΕΣΤΗΣΜΑΝΑΣ
Φκήσουμεμανούλαμουτώραστ’ώριομου
στεφάνι,τώραστ’ώριομουστεφάνικαιστα
[94 ]
καλορίζικάμου.Τηνευχήμουβρεπαιδίμουτου
Χριστούκαιτηδικήμου,τηνευχήμουβρεπαιδί
μου,κιοθεόςνασεπροκόψει.Σύρεστοκαλόπαιδί
μουκαιμεςστηνκαλήτηνώρακαιναγεμίσ’ο
δρόμοςσουδάφνες,μυρτιέςκαιρόδα.Δάφνες,
μυρτιέςστοδρόμοσου,κιηνίκηστοπλευρόσου.
Καιτηςμανούλαςσ΄ηευχή,ναείναιοδηγόςσου.
Εκνέουηπρώτηστροφή.Φκήσουμεμανούλαμου
κτλ.
ΘΟΔΟΥΛΑ
-ΚαιστηνΚυρούλαδέησες,ναπέτομαιστηχάρητης,
νάχωκαιγώηορφανήσαμάνα,σανποσέσο,ο
θρόνοςτηςναθρονιασθείμέσαστοσπιτικόμας,
παιδόπουλαγιαβλόγησε,όμορφεςθυγατέρες,γύρω
γλυκιάμοσκοβολιάστοσπίτιριζωμένη.
ΚΥΡΑΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΜΟΥ
Σήμεραλάμπειοουρανός,σήμεραλάμπειημέρα,
σήμεραστεφανώνεταιαητόςκαιπεριστέρα.Χαρά
στηντύχησουγαμπρέ,χαράστοριζικόσου,που
βάνειςτέτοιονάγγελο,γιαπάνταστοπλευρόσου.
ΚυράΦανερωμένημουμετονμονογενήσου,ο
γάμοςόπουέγινε,νάναιμετηνευκήσου.Κυρά
Φανερωμένημου,καιχάρισέτουςχρόνια,όπως
χαρίζειςτηςελιάςταφύλλακαιτακλώνια.Κυρά
Φανερωμένημουκαιβλόγατοστεφάνι,όμοιο
αστέριναγεννείμάτιναμηντοπιάνει.
[95 ]
ΦΛΩΡΟΣ
-Τηνπεθεράκαλέστετηνναπροσδεχτείτηνύφη,να
είν’αστρί,ναείν’αυγή,ναείναινιόφεγγάρι,ένα
κομμάτιμάλαμα,ναμπεισεπεριβόλι,σαν
φορτωμένεςτιςμηλιέςμ’αρίφνηταταμήλα.
ΗΥΠΟΔΟΧΗΤΗΣΠΕΘΕΡΑΣ
Έβγακυράκαιπεθεράναπροσδεχτείςτηνύφη,που
πρόβαλεσαντοναητόμαζίμετονπετρίτη.Καλώςτα
μάτιαπού’ρχονταικαιφέραντοναγέρα,καφέραντη
νυφούλαμαςμέσασταδυόμαςχέρια.Καλώςτα
μάτιαπού’ρθανε,κιαςκάμανεκαικόπο,αφού’ρθαν
καιμαςφούμισαντονάσχημοτοντόπο.Νυφούλα
καλορίζικημεγειάσου,μεχαράσου,ήρθαντ’
αηδόνιανύφημουναδουντηνεμορφιάσου.
ΛΑΜΠΡΟΣ
-Γιατίοθεόςτιςομορφιέςσανάνθητιςτινάζει,άνθη
ναραίνουνσπιτικά,ναστρώνουνστατραπέζια,εδώ
τραπέζιόμορφο,κάστροθεμελιωμένο,γιαπέστετο
τραγούδιτου,πλημμύραείναιστρωμμένο.
ΤΟΥΓΑΜΠΡΟΥΗΤΑΒΛΑ
Ω,Χριστέκαιτιμ’αρέσειτουκαλούγαμπρούη
τάβλα,πούναιόμορφαστρωμμένηκαικαλά
τραπεζωμένη.Μεπερούνια,μεκουτάλιακαι
μεταξωτάμεσάλια.Τακουτάλιαασημένιακαιτα
πιάταφιρφιρένια.Ταποτήριακρουσταλένια,τα
[96 ]
μαχαίριαατσαλένια.Σ’όσουςγάμουςκιανεπήγα,
τέτοιονιόφωτοδενείδα.Νάν΄ηνύφηκρύαβρύση,κι
ογαμπρόςσανκυπαρίσσι.
Εκνέου,τοΩΧριστέκτλ.
(Καιενώτογλέντιακόμηκαλάκρατεί,μπαίνειστη
σκηνήαγγελιαφόρος,γιαναφέρειτομήνυμαπωςο
Γρατιανόςπροτίμησετηνανοιχτήσύγκρουσημετον
Φωτεινό.ΈφτασεστηνΕπισκοπήκαιενώθηκεμε
τουςδικούςτουΦράγκους,πουήτανεκεί
κλεισμένοι.Έκαψαντιςαχυροκαλύβες,πουήτανστο
περίβολοτηςμονήςκαιχρησίμευανσανκατοικίες
τωνΣφακισάνωνξωμάχωνκαιαπειλούντώρα
ανοιχτάτονΦωτεινό…)
ΑΓΓΕΛΙΑΦΟΡΟΣ
-Εφτάσανεαφέντημου,εφτάσανεοιΦράγκοι.Σαν
είδανστονΠαλιοχαλιάεδώθεναδιαβαίνουντου
Νικηφόρουταπαιδιά,στονΚούλμον’ανεβαίνουν,
εσύναξεοΓρατιανόςόλοτοΦραγκολόϊ,καιπιό
νομάτουςεκατόεπήρεαπ’τονΣοράτζο,
παραγαρτάρουνσ’αντριάκαιπάνεμετοσάλτο,
ωσάνναχύνονταιμπροστάσεμέγαπανηγύρι,να
τρέχουν,νακαμώνονταιπωςμιαχαψιάμαςέχουν.
Επιάσανετοψήλωμα,περάσανστουΚαρφάκη,στη
Μπόζακοντοστάθηκαν,καικείθεμ’ένανόργο
φτάσανεστηνΕπισκοπή,μετουςκλεισμένους
σμίρδεψαν,χαλάσαντιςκαλύβεςκαιτώρα
στρατοπέδεψανμπροστάστομοναστήρι.Εσύπουτα
[97 ]
τζενεύεσαικαιπέτεταιεπάνωσουολόκληρηη
Λευκάδα,ήρθεηώρατηΦραγκιάνακόψεις,να
θερίσεις,ωσάνμαύραλαμπάσματανα
αναφταωθούνε.
(ΣτοάκουσματουαγγελιαφόρουοΦωτεινός
σηκώνεταιαπ’τοτραπέζιτουγάμου.Ήρθεημεγάλη
ηώρα…)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Γιασηκωθείτεστ’άρματα,κιεγώφτωχόςκαιγέρος,
θεναπιαστώμετηνΦραγκιά!Παιδιάμουείν’ο
πόλεμοςτουχάρουτομεθύσι!Όλατούτατα
μούτζαρα,πουζύγωσανθρασύταταμέσαστη
γειτονιάμαςκαιμαςχαλάνταιερά,νακόψουμε
παρεύθυς.Είμαστεπεντακόσιοι,κιανάμεσάμας
διαλεχτοίτόσοικαβαλαραίοι!
ΜπροστάμετασιδέρικαοΛάμπροςκαιοΜήτρος,
ναπιάσουντοεικόνισμακειστουΣταυρούτηδάγκα,
νακλείσουνετηδημοσιά.Καιμειςασκέριδυνατόσε
δυόμποσούςναπάμε,άσφαλτανακυκλώσουμε
όλοιτοΦραγκολόι.Κομμάτιμέσ’απ’τηνΝτεριά,τ’
άλλοσταΜεσοχώρια,ναμημπορέσειοΓρατιανός
τοίσωμαναπιάσει,ναπάεικατάτηΜέλισσα,κει
στοΚακόΛαγκάδι,μεστομωμένοτοστενόναμην
μπορούνναφύγουν.
Στιςπόρτεςσαθαφτάσουνε,όπουευθύςστενεύει
καικάτωχάσκειοβάραγγας,μονάχαδύοσκέψεις
[98 ]
γιαναδιαλέξουνθάχουνε.Ζερβάναπάν’στις
Σπαθαριές,δεξάγιατιςΜποτσάρες.Τοπρώτοκάζει
πιοβατό,εύκολ’αναρριχώνταικαιστόχοςτουςη
θάλασσα,ταπλοίατουΣοράτζου.Κ’εμείςαπ’την
Απεταστή,στοίσομονοπάτι,ξεθεωμένους,
νηστικούς,καρανιασμένουςγιανερό,μονάχαμεδυό
κδέλεςθαξαχουρδίσομεκρυφά,στιςπλάτεςτουςθα
μπούμε,καιτότεθατουςκόψουμε,όληαυτήτην
ψώρα,οπόρχεταικάθεφοράκαιμαςμαδάειτη
χώρα.
(Αφούστηθείηχητικόσκηνικόπολέμου,οαφηγητής,
περιγράφειτηνμάχη,έτσιόπωςτηνκαταγράφει
ιστορικάοΓερμανόςΚάρολοςΧόπφ,οοποίοςστην
ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑΤΟΥμαςδιέσωσετηνμάχητου1357
τωνχωρικώντωνΣφακιωτώνκατάτουΖώρζη
Γρατιανού,πέριξτηςμονήςτηςΕπισκοπήςστο
σημερινόΣπανοχώρικαιενσυνεχείατην
ολοκληρωτικήκαταστροφήτουΓρατιανούκοντάστο
φαράγγιτηςΜέλισσας.ΤοέργοτουΧόπφμετέφρασε
απ’ταΓερμανικάοΚερκυραίοςΓυμνασιάρχης
ΙωάννηςΡωμανόςτο1891.)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
<<…ΟΓρατιανόςκαιοαδερφόςαυτούΝικόλαος
εστράτευσανπροςνεόκτιστονφρούριον,δέκαμίλια
εκΛευκάδοςαπέχον.Ηοδόςήγεδιαποκρήμνων
ορέωνκαιουδείςτωνΓραικώνεφαίνετο.Το
φρούριον,αφρούρητονόν,αμέσωςεπυρπολήθη
μετάτωνπέριξπηλίνωνωςεπίτοπλείστονκαι
[99 ]
αχυροσκεπώνοικιών,ουδεμιάςζωοοτροφίαςή
άλλουτινόςτωνεπιτηδείωνεκείευρεθέντος.
Ουμακράναπ’αυτούεντοσούτωσυνηγέρθησανοι
Γραικοί,500πεζοίκαι40ιππείς,οίτινεςτονμεν
Γρατιανόνεδέχθησανλοιδορούντες,τουςδεενετούς
οπλίτεςέβαλλον,ετόξευονκαιεσφενδόνωνούτως,
ώστεηνάγκασαναυτούςειςυποχώρησινπροςτο
φρούριοντηςΑγίαςΜαύρας.Ίναδ’επισπεύσειτην
πορείαν,ηβουλήθηοΓρατιανόςν’αγάγητην
ευάριθμονστρατιάνδι’επιτομωτέραςκαι
ευπορωτέραςπαράταιςναυσίνοδού.Αλλ’ου
γινώσκοντοςεκείνουακριβώςαυτήν,αφίκοντομετ’
ουπολύειςάβατονφάραγγα.
Απειρηκότεςυπότουκαμάτου,ταλαιπωρούμενοι
υπότετηςδίψηςκαιτηςπείνης,ήλθοντέλοςεις
οροπέδιον,ένθαδιενοούντον’αναπαυθώσιν,ότε
αίφνηςοιΓραικοίεπέπεσονπάντοθενεπ’αυτούςκαι
αιματώδηςσυνεκροτήθηαγών.Μόνονδεχάριν
ετοίμωςπεμφθείσηςπαράτουστόλουβοηθείας
ηυμοίρησαννασωθώσινοισυγκεκλεισμένοι,αλλ’ο
ΓρατιανόςκαιοΝικόλαοςαπήχθησανειςτην
Επισκοπίαναιχμάλωτοικαιδέσμιοι…>>
(Στησκηνήμαζίμεόλουςτουςπρωταγωνιστέςκείται
δεμένοςοΓρατιανόςκαιοαδερφόςτουΝικολάκης,
σταπόδιατουΦωτεινού…)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
[ 100]
-ΔεσεχαλάμεΓρατιανέ.Γερμένουςκαιαδύνατους
εμείςδεντυραννάμε.Μουσύντριψεςταδάχτυλα,
μουσκύλεψεςτηχαίτημεδέκαυποταχτικούς.Μας
σάπιζεςστοξύλοκαιμειςαγκομαχούσαμεαγρίμια
λαβωμένα,μαςλέρωσεςτομέτωπο,μαςγύμνωσες,
μαςκρέμασες,μαςπάτησεςστοχώμα,ρήμαξεςτα
κατώγιαμας,σπυρίκλωνίδενάφησεςσταδόλιατα
παιδιάμας…
Όμωςετούτηηφυλήγερμένουςδεντουςκόβει!!!
ΟΝικηφόροςπρόσταξεστηνΆρταπωςσεθέλει.Εκεί
ναλογαριάσετεδικάσαςνιτερέσα,οπόχουνεστους
θρόνουςτουςτουκόσμουοιδεσποτάδες.
Ξόμπλιναπάρει,μοναχά,ογιόςσουοΒερνάρδος,
πωςανθελήσεικάποτεστ’αψήλωμαν’ανέβει,τους
Σφακισάνουςμιαφοράπωςθαξανασκλαβώσει,ίδιο
θαλάβειτέλεμα,οΛάμπροςκαιοΜήτροςμουμ’
όρκοσφιχτάδεμένοι,εκείπάνωστααίματαστου
σταβαριούτησπάθη,πουμου’λιωσεςταδάχτυλα,
τηνξένηψώραπούρχεταιτηχώραναμαδήσει,
πάνταθατησυντρίβουνε,πάνταθατηνικάνε.
(ΓυρνώνταςοΦωτεινόςπροςτουςανθρώπουςτου
Νικηφόρου,πουτονβοήθησανστηνεξέγερσηκατά
τουΓρατιανού,τουςπροστάζει…)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Πάρτετους,οδεσπότηςσαςπεσκέσιτουςζητάει,
απινωμήςτουςχάθηκανλεβέντεςπαλικάρια.
[ 101]
(ΜεταφέρονταιοιαιχμάλωτοιΓρατιανόςκαιο
αδερφόςτουΝικολάκης.ΟΦωτεινόςκαλείτους
συντρόφουςτουναμοιρολογήσουντους
σκοτωμένουςΦράγκους,όπωςεπιτάσσειηελληνική
παράδοση,καθώςπρέπεισενεκρούς.)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Ήτανκιεκείνοιτουςπαιδιά,παιδιάκαλομανάδων,
πουμπήκανεστηδούλεψητουΓρατιανούγιατ’
Άσπρα,τέτοιατουςέταξεπολλάγιανατους
δελεάσει,καιτηνφωλιάτουςάφησαν,Τοσκάνη,
Καλαβρία.Αςτουςμοιρολογήσουμε,τικιανείναι
Φράγκοι,εμείς,Ρωμαίικηψυχή,εμάθαμεχρόνους
μακρούς,όθεκαιν’άρχονταιοινεκροίμόνονατους
τιμάμε..
ΟΧΟΡΟΣΤΩΝΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΩΝ
Δυστυχισμένοι,νάχανεπατέρα,αδέρφι,μάνα,να
τουςμοιρολογούσανε…
ΗγημουηΣφακισάναπου’ναιΚυράφιλόξενητον
κόρφοτηςθ’ανοίξει,καιμετοαίματηςσφιχτάτη
σάρκατουςθασμίξει…
Δυόδέντραναφυτρώσουνε,τηςλευτεριάς
πλατάνοι…Λεύτεροι,ανεμόδαρτοιεμείςοι
Σφακισάνοιτομήνυμαναστέλνουμε:Ποτέ
ξενοκρατία…Ποτέτουξένουπάτηματηγηνα
μαγαρίσει…
[ 102]
(Γιαναακολουθήσειολεύτεροςξανασασμόςτου
αφηγητήγιατηλεύτερηκαινιόχτιστηπατρίδα…)
ΑΦΗΓΗΤΗΣ
Τώραφτεράσεκαβαλάρισσαφωνή,γλυκάνα
τραγουδήσει,στοξάγναντοσταθήκαμετου
νιόφερτουανέμου,γιακειπουπρωτοχύμηξετοφως
όλοιτραβάμε,χέριαβαστάνετηφωτιάγιαόσαμας
τρομάζουν.
Nαγονατίσουντ’αντιστύλιατωνψυχών,στους
δρόμουςτηςελευθερίας,όσομακρύτεραμπορείςτο
βέλοςσουπατρίδα,πλημμυρισμένοστηςζωήςτανιά
ταμονοπάτια,τραγουδισμένοαπόλαλιέςτωντίμιων
ξωμάχων,πουτοσταβάριοδηγούνίσιαστ’αλέγρο
χώμα,τηςγηςπουτουςαγάπησε,κιοπούτοαίμα
τηςμαζί,αντάματομοιράζουν.
Στουςβράχουςπ’αγαπήσαμερίξεθεέμιαπάχνη,
ανέγγιχτοιναμείνουνεσταδειλιασμέναστίφη,
φωνέςλουσμένοιάμετρες,μεμιαβοήαφέντρα,
ποτέρωγμή,ποτέσκουριά,σταθείαμάρμαράτους.
Ασβεστωμένεςμαςαυλέςγιορτάστε,ξεφαντώστε,
στημόνιατηςελευτεριάςταχέριασαςυφαίνουν,
στιςπιοκαθάριεςτηςγενιάςπηγέςναματισθείτε,με
τηντρανήχαράμπροστάρησαςχορέψτε,
τραγουδήστε,γιαόσααπ’τατρίσβαθα,Ψυχή
Ελληνική,αιώνεςμαςφιλεύεις.
[ 103]
Αητοφτέρουγηγενιάξολεθρεμούςαψήφα,οδρόμος
γιατ’αμάρανταολόϊσατραβάει,τηςλευτεριάςη
χόβοληξανάλαμποκοπάει,τονμαύροφόβοπέρα
φύγαμε,καιμάθαμενακράζουμετηλευτεριά
αφέντρα.
(ΣυνεπαρμένοςκαιοΓέρο–Φωτεινός,απ’τον
οίστροτηςελευθερίας,θακλείσειμετονδικότου
θείοανασασμό,γιατηνευλογημένητουγη…)
ΦΩΤΕΙΝΟΣ
-Ω,γηευλογημένημου,απότηςΓύραςτανερά,στη
χώρατουΑπόλλωνατοβραχερόΔουκάτο,λεύτερα
ναριζοβολάς,λεύτερανακαρπίζεις,ν’αστράφτεις
ναφεγγοβολάς,μεμιαφωνή,μεμιαψυχή:Ποτέ
σκλαβιά!!!Ποτέδεσμά!!!Ποτέξενοκρατία!!!
Καιτώρασταγεράματα,νασ’αγναντέψωμπόρεσα
απ’τηνΚορφήτουΚόντρου,νιόφωτη,ανεμπόδιστη,
χωρίςαλύσουμοίρα,πέραναλάμπ’ηλευτεριά,
γνωρίσαμετοψήλοςτηςμεςστηςψυχήςτακρόσια.
Τηςάβυσσοςαφανιστές,μετηςοργήςταστάχυαστα
χέριαπροχωρήσαμε,λαμποβολέςν’αστράφτουνε
παιδόπουλαστιςρούγες,μεςσταλημέριατηςχαράς
ηνιότηκιηπαλικαριάστιςχάρεςασωτέψτε,στήστε
χορούς,νασμίξουνεηπλάσηκαιηλευτεριάμεθεία
τρυφεράδα…
[ 104]
Ω,μάνααντροκάρπισσα,τ’άχαραταπαιδιάσουγια
σεελαχταρίσανε,οχτύποςτηςκαρδιάςτουςμεσένα
αιματώθηκε,ενίκησανγιασένα!!!
Ω,γηευλογημένημου,στονόργοτηςανατολής
ρήγισσακαισπουδάστρα…Μητέρα…
Αγιομαυρίτισσα…Λεύτερη…Σφακισάνα…
(Δύοκαιτρειςφορέςοτελευταίοςανασασμόςτου
Γέρο–ΦωτεινούγιαναπέσειηΑΥΛΑΙΑ…)
ΛΕΥΚΑΔΙΤΙΚΟΛΕΞΙΛΟΓΙΟ
Αλατολόγος.Ξύλινομικρόκιβώτιογιατοαλάτιτο
χοντρό.
Αγιομαυρίτης.ΟκάτοικοςτηςΛευκάδας.
Αγριοκόκι.Τοφυτόβίκοςγιασανό.
Αλαίμαρχος.Βιαστικός,απαιτητικόςνατακάνειόλα.
[ 105]
Άλογααλέστα.Άλογαμεμεγάλοκαιγρήγορο
βηματισμό.
Αναφταώνομαι.Εξαφανίζομαιξαφνικά.
Ανάκαρα.Δενέχωανάκαρα.Δενέχωδυνάμεις.
Άλατρο,Χαραδιάτικα,Γένι,Δαισήμου,Σύβοτα,
Αλεχτόρι,Λειψόπυργος,Εύγερος,Μαρανοχώρι,
Κοντάραινα,Βουρνικά,Σύβρος,Λαγηνάκι,Νιοχώρι.
ΌλαχωριάκαιτοποθεσίεςστηΝότιαΛευκάδα.
ΑϊΝικόλαςΙράς.Μοναστήριστονοτιότατοάκροτης
Λευκάδας.
Ασφελαχτός.Ακανθώδηςθάμνος,οασπάλαθοςτου
Σεφέρη.
Αϊτέρνω.Βοηθάωκάποιονστηδουλειάτου.
Ανάληψη.ΕκκλησίατωνΣφακιωτώνστοχωριότων
Ασπρογερακάτων.
ΑϊΓιάννηςΑργανάς.Καστρομονάστηροστηνορεινή
Λευκάδα.
Απλάδια.Ρούχαγιακλινοσκέπασμα.
Αγγελόκρουσμα.Ξαφνικόχτύπημα,κυρίωςαπ’την
μοίρα.
Αβυζέρνω.Δίνωεντολή,παραγέλλωκάτι.
Ανάλατο.Ξεραμένολίποςχοίρου.
[ 106]
Αρήλογος.Μεγάλοκόσκινογιατοκοσκίνισματου
σιταριούστοαλώνι.
Αρκολιά.Παλιάπηγήστονμεσοδιάστηματων
χωριώνΑσπρογερακάτα–Πινακοχώριτων
Σφακιωτών.
Αχλιβέποταμέ.Χλιαρέποταμέ.
Απεταστή.Περιοχήκοντάστοφαράγγιτης.
Μέλισσας.
Ατζάρδο.Παράτολμοθάρρος.
Απινωμήςτους.Εξαιτίαςτους,γιαχάρητους.
ΑγκούσαΣτενοχώρια,άγχος.
Ανδηγαυός.ΟΖώρζηςΓρατιανός,κατάγονταναπ’τη
ΦράγκικηδυναστείατωνΑνδηγαυών,πουκατείχαν
τηνΛευκάδα,(1332–1362).
ΑϊΛιάς.Ερημοκκλήσιστηνψηλότερηκορφήτης
Λευκάδας.
Αλαμανιά.Φασαρία,θόρυβος.
Βαστάγομαιγερά.Έχωοικονομικήάνεση.
Βαθύλακκος.ΤεράστιοκοίλωμαστοχωριόΛαζαράτα
τωνΣφακιωτών.
[ 107]
Βάραγγας.Μεγάληβαθιάλεκάνηνερούστα
λαγκάδια,πουπέφτειτονερόαπόψηλάσαν
καταρράχτης.
Βαρτζαμί.ΠοικιλίαμαύρουΛευκαδίτικου
σταφυλιού.
Βαντάκα.Μικρήστίβαρούχωνήάλλων
αντικειμένων.
Βαρέλα.Λευκαδίτικημέτρησητουκρασιούκαιτου
λαδιού,ίσημεδέκαπερίπουσημερινάκιλά.
Βαντιέρα.Μεγάλοςμεταλλικόςδίσκος.
ΒεργέτεςκαιΜπόκολες.Χρυσοίμικροίμεταλλικοί
κρίκοιγιαταγυναικείααυτιά.
Βένα.Ηκληρονομικότητατωνγενιών.
Βερνάρδος.ΟγιόςτουΓρατιανούοοοποίοςτον
διαδέχθηκεστηνηγεμονίατηςΛευκάδος,όμως
πέντεχρονιάμετά,αθόρυβακαιαναίμακτατον
παραμέρισεοΛεονάρδοςΤόκκος,γιανα
εγκαθιδρύσειστηνΛευκάδατηδικήτουδτναστεία,
(1362–1479).
Βρίζα.Ησίκαλη
Γήταυρος,Πάλας,Νικολής,Ρουπακιάς,Διγενής.
Λευκαδίτεςκλέφτεςσταβουνάτουνησιούκατάτην
Φραγκοκρατία,(1295–1479)καιτηνΤουρκοκρατία,
(1479–1684).
[ 108]
Γνέμα.Τονήμαύφανσης.
Γήμορο.Οφόροςσεαγροτικάείδηπουπλήρωνανοι
ΛευκαδίτεςστονΖώρζηΓρατιανό.
Γρυπάρια.Βελονοειδήαγριόχορτα,άριστητροφήγια
ταζωντανά.
Γκαινιάζω.Αποκτώκάτικαινούργιο.
Γεννήματα.Τασιτηρά.
Γήκος.Τοποθετημέναταχοντρόρουχατουσπιτιού
μετησειράσεστίβα.
Γιομάρα.Μαύρημουτζούρααπόοικιακάσκεύη.
Γίγκλα.Δερμάτινολουρίπουστηρίζειτοσαμάρι
στηνκοιλιάτουαλόγου.
ΓριάΛαγκάδα.ΞεροπόταμοτωνΣφακιωτώνπου
ξεκινάειαπ’τονΚόντροκαιχύνεταιστηνθάλασσα
τουΑγίουΝικήτα.
Γύρα.ΤοβορειότεροάκροτηςΛευκάδος,ηθάλασσα
τηςΓυράπετρας.
Διάζομαι.Φτιάχνωτοδιασίδιγιατοναργαλειό.
Δάγκα.Στένεμαδρόμου.
Δευτέρης.Τοδεύτεροβόδιστοζευγάριτου
Φωτεινού.
[ 109]
Δενελάμπαξαποτέ.Δενφοβήθηκαποτέ.
Δαφνοπαναγιά.ΕκκλησίατηςΠαναγίαςστα
ΑσπρογερακάτατωνΣφακιωτών.
Δρυμώνι.Ξύλινοφτυάριγιατοαλώνισμα.
Δρούγα.Τααδράχτι.
Δικριάνι.Τριχαλωτόφτυάριγιατοαλώνισμα.
Δημοσάρι.ΞεροπόταμοτηςΛευκάδοςπουχύνεται
στηνπεριοχήτουΝυδριού.
Δουκάτο.Τονοτιότεροβραχώδεςακρωτήριτης
Λευκάδος.
Ελάτη.ΒουνότηςΛευκάδας.
Επισκοπή.ΙστορικόΜοναστήριτηςΠαναγίαςστο
Σπανοχώρι,τοοποίοκτίσθηκεπερίταμέσατου14ου
αιώνα.ΕδώπρωτάρχισεηΕπανάστασητης
Βουκέντραςτο1357,στηνοποίααναφέρεταιΟ
ΦΩΤΕΙΝΟΣ,αλλάκαιοάλλοςξεσηκωμόςτων
ΣφακισάνωνκατάτωνΆγγλωντο1819.
Ζάρκο.Μέροςπουφυλάνετανεογέννητααρνιά.
Θελέσι.Ογκώδης,βαρύς.σκληρός.
Θώπιας.ΑλβανόςηγεμόναςστηνπεριοχήτηςΆρτας
καιτηςΑιτωλοακαρνανίαςτον14οαιώνα.
[ 110]
Καρίκι.Τοπερίβλημαπουφυλάσσεταιμέσαο
καρπόςτωνοσπρίων.
Καναβέτακαιφορτσέρι.Δύομικράξύλιναέπιπλα
σταοποίαέβαζανταεπίσημαχαρτιάτουσπιτιού,
συμβόλαιακτλ,αλλάκαιτατιμαλφήτους.
Καπάσαγιακολυμπάδες.Μεγάλοπήλινοδοχείο,
όπουπάστωνανμέσατιςελιές.
ΚαλοκαιριάτηςΠαπαντής,Μαρτιάτικοςχειμώνας.
Λευκαδίτικηπαροιμία,σύμφωναμετηνοποία,αν
τηνημέρατηςΥπαπαντήςέχεικαλοκαιρία,θα
ακολουθήσειχειμώναςτονΜάρτη.
Κάτοικας.Τοκοτέτσι.
Καλαβρού.ΑγροτικήπεριοχήτωνΣφακιωτών,
ανήκουσαπροφανώςσεκατοίκουςαπ’τηνΚαλαβρία
τηςΙταλίας,τουςοποίουςμετέφερεηδυναστείατων
Τόκκων,(1362-1479),στηνΛευκάδα.
Κάπρος.ΑγροτικήπεριοχήτωνΣφακιωτών.
Κδέλες.Κινήσειςζικ–ζακ,ελιγμοί.
Κουφά.Ταποντίκια.
Koυρήτες.ΆγρυπνοιφύλακεςτουΔία,στοΙδαίον
ΆντροτουΨηλορείτη,όπουτονέβαλεημητέρατου
Ρέα,γιανααποφύγειτονθάνατότουαπ’τονΚρόνο.
Μετονθόρυβοτωνόπλωντουςκαιμετακρουστά
[ 111]
τουςόργαναεπεσκίαζαντοκλάματουΔία,ώστενα
μηντονακούσειοΚρόνος.
Κύπερη.Αγριόχορτο.
Κ’εκείθεπίσωτικαλά.ΡωτώνταςοΦωτεινόςεννοεί
απ’ταΠίσωχωριάτηςΛευκάδας,τινέαυπάρχουν.
Ταχωριάτουνησιούταχωρίζειηκάθετηοροσειρά
τωνΣταυρωτώνορέωνσεΜπροστινάΧωριά
(βορειοανατολικά)καιΠίσωΧωριά.(νοτιοδυτικά).
Κατελωμένος.Βρώμκος.
Κνώδαλο.Πράγμαευτελούςαξίας.
Κοιτάζωστυλά.Κοιτάζωλοξάκαιπερίεργα.
Κανίσκι.Δώρατωνσυγγενώνκατάτονγάμο,τα
οποίακουβαλούνμέσασεστολισμένακοφίνια.
Κορφούγκια.Τηγανισμένοτοπρώτογάλατων
προβάτων,αφούγεννήσουνκαιείναιπαχύρευστο.
Κρεμάθα.Ξύλινηκρεμάστραγιααντικείμενατου
σπιτιού.
Κορκάλι.Τομικρόκρεμμύδιπροςφύτευση.
Κολτρίνες.Μικρέςκουρτίνεςπλεγμένεςστοχέρι.
Κορνάκλα.Τοκοράκι.
[ 112]
Καρτούτσοκαικαρτεζίνι.Δοχείαμικρά,μεταοποία
μετρούσανσταλιτροβιάτηνπαραγόμενηποσότητα
λαδιού.
Καταποτήρας.ΠεριοχήτωνΣφακιωτώνστο
Σπανοχώρι.
Κλαρίεκατόκιλώνε.Έτσιμετρούσανοιειδικοίτα
λιοστάσιαστηνΛευκάδα,μετοκιλότοκλαρί,όπου
κιλόήτανοόγκοςτουκλαριούτωνελιών.
Κάλοψοχωράφι.Χωράφιπουκάνειβραστερά
όσπρια.
Κοντράτα.ΣυνοικίατουΠινακοχωρίουτων
Σφακιωτών.
Κεχρινές,Δάφνη,Φάσσος.Αγροτικέςπεριοχέςτων
Σφακιωτών.
Καταψιά.Λίγονερό.
Κόθρος..Τοξύλινοπερίβληματηςσήτας.
Καρφοβέλονας.Βελόναμεέγχρωμηκεφαλή.
Κρέπι.Έντονοπολύχρωμακομμάτιύφασμαπου
καλύπτειτονγυναικείομπούστοστηνΛευκαδίτικη
στολήκαιτοοποίοενίοτεχρησιμοποιούσανγιανα
σκεπάζουνταμικράκαλάθια,πουπήγαινανμε
γλυκίσματαοισυγγενείςστουςγάμους.
[ 113]
Κούλμος.ΗπεριοχήτηςαρχαίαςΛευκάδος,που
σήμεραείναιέναςαπέραντοςελαιώνας.
Καρανιάζωγιανερό.Διψάωφοβερά.
Κότολο.ΓυναικείοΛευκαδίτικοένδυμαπουέφτανε
μέχριτουςαστραγάλους.
Καβαλοσκούτι.Υφαντόπολύχρωμορούχοπου
τοποθετούσανπάνωστοσαμάριτωναλόγωνστους
γάμουςκαισταπανηγύρια.
Κοντέσι.ΕξάρτημαστηνΛευκαδίτικηστολήτων
μεγάλωνγυναικών.
Καρπολόϊ.Ξύλινοφτυάριμετοοποίομάζευαντο
αλωνισμένοσιτάρι.
Καταρρίχωση.Τοπάνωμέροςτουτοίχουτου
σπιτιού,στοοποίοπατούσανταμαδέρια.
Καρφώματα.Ταπροικιάτηςνύφηςταέρριχναν
επιδεικτικάσεμεγάλαδέματακαιταοποία
κάρφωνανμεταξύτους,αλληγορικάγιαδέσιμοτων
μελονύμφων,μεκόκκινεςκλωστές.Ηεκδήλωση
γινόνταντηνΠαρασκευήπριντονγάμο.Ενσυνεχεία
αυτοίοικόμποι,όπωςέλεγανταδεμέναρούχα,
μεταφέροντανμεταάλογαστοσπίτιτουγαμπρού,
ενώακολουθούσανοισυγγενείςτηςνύφηςκαιτου
γαμπρούμετραγούδια.
[ 114]
Καρφάκαινα.Γυναίκααπ’τοσόϊτωνΣφακιωτώνμε
τοΚρητικόεπίθετοΚαρφάκης,ηοποίαγνώριζεόλα
τατραγούδιατασχετικάμετονγάμοκαιτις
διάφορεςεκδηλώσειςτου.
Κεντρώνω.Μπολιάζω.
Κριαρώνω.Συγκρούομαιμεκάποιον.
Κρασίκεφαλιακό.ΚρασίΛευκαδίτικοδυνατό.
Κόντρος.ΤοορμητήριοτουΦωτεινού.Περιοχήσε
υψηλόσημείοπάνωαπ’τοχωριότων
Ασπρογερακάτων.
Κυβέρτια.Ταμελίσσια.
ΚόκκινηΕκκλησιά.Μοναστήριτου15ουαιώναστα
ΠλατύστοματηςΛευκάδος.
Κόρφος.ΤοάνοιγματουΑμβρακικούκόλπουκοντά
στηνΠρέβεζα.
Λιναροσκουλίδες.Μάτσααπόακατέργαστολινάρι.
Λέφα.Ηαιματαίμεση.
Λιόκριση.Αρρώστιασαντονίκτερο,πίστευανπως
αποκτάταιότανκοιτάζουμετοφεγγάριστην
πανσέληνο,γι΄αυτόκαιτηγιάτρευανμεξόρκι.
Λίποποτάζειμοναχά.Μόνοπαχαίνει.
Λουρίτης.Φίδιπουτρώειτααυγάκαιμετάλιάζεται.
[ 115]
Λάπη.Τομολύβι,τοστυλόμεμελάνη.
Λιγατοχάρτι.ΤοχαρτίπουκατέγραφανοιΛευκαδίτες
ταπροικιάτηςνύφης,κινητάκαιακίνητα.
Λίζαινα.ΠεριοχήτωνΑσπρογερακάτωνμενερά.
Λαχίδι.Αγροτικότεμάχιο.
ΛιβαθώκαιΣάμη.ΠεριοχέςτηςΚεφαλλονιάς.
Λομποκρατάει.Υπάρχειβαθούλωμαπουκατακρατά
τανεράτηςβροχής.
Λουμίνιο.Μικρόδοχείοφωτισμούμελάδικαι
φυτίλι.
Μαλάθα.Μεγάλοσκεύοςπλεγμένομεκαλάμι,στο
οποίοέβαζαντακαρβέλιατοψωμί.
Μαλαθράκι.Υδροπηκία,έλλειψηνερού.
Μελετινή.Τοφυτόαψιθιά.
Μέλισσα.ΠεριοχήτωνΣφακιωτώνμενερά
τρεχούμενα,όπουυπήρχανεννέανερόμυλοι.
Σήμερατοομώνυμοφαράγγιτηςείναιεπισκέψιμο.
Μεσοχώρι.Σχεδόνβυζαντινόςοικισμόςτων
Σφακιωτών,κάτωαπ΄τοσημερινόΣπανοχώρι.
Μποτσάρες.ΠεριοχήτωνΣφακιωτών,κοντάστο
φαράγγιτηςΜέλισσας.
[ 116]
Μούτζαρο.Ευτελέςπράγμα.
Μοτάρι.Ξανθόνήμα.
Μολώνω.Φράζω.
Μονάτος.Παρόμοιος.
Μ’ένανόργο.Μεμιαγραμμή,μεμιανανάσα.
Μιταριές.Οθόρυβοςαπ’ταμιτάριατουαργαλειού.
Μπέλτσος.Καρσάνοςγυρολόγος,πουμάζευετα
χοντράυφαντά,ταφόρτωνεσταάλογακαιτα
πήγαινεστηνεροτροβιά,στοΜοναστηράκιτου
Ξηρομέρου.
Μανέστρα.Ησούπατουβρασμένουκρέατος.
Μεσάλι.Υφαντότραπεζομάντηλομεπλουμιστά
στολίδια,τιςλεγόμενεςΛευκαδίτικεςσπάθες.
Μπακράτσι.Μικρόμεταλλικόδοχείοστοοποίο
άρμεγανκυρίωςταπρόβατα.
ΜέγαςΛόμπος.Ονομασίατεράστιουβαθιού
μέρουςποταμιού.
Μουκάζεται.Μουφαίνεται,νομίζω.
Ματώζος.Οέχωνκόκκιναμάγουλα.
Μανιώνω.Δυναμώνωαπότομα,εξαγριώνομαι.
[ 117]
Μημοριάσουνταλάχανα.Ναμηνκολλήσουνστο
βράσιμο.
Μπαντίδοι.Ασύδοτοι.
Ντεμέλα.Μαξιλαροθήκηφτιαγμένηστοναργαλειό.
Νύλακας.Οκισσός.
Νώπη.Ηυγρασία.
Νιόκος.Ζυμαρικό,τοκριθαράκι.
Νιόφωτο.Τοζευγάριτωνμελονύμφων.
Ναμάσωότιάλλο.Ότιάλλομαζέψω.
Νικηφόρος.ΟεξουσιαστήςτηςΚεφαλλονιάς.
Ντεριά.ΠεριοχήτωνΣφακιωτώνανάμεσααπ’τα
χωριάΚάβαλλοςκαιΣπανοχώρι.
Ναμηνπαδείρετε.Ναμηνέχετεανάγκη.
Ξάϊ.Ηαμοιβή,οφόρος.
Ξαχουρδάω.Γλιστράω.
Ξεζορκιάζομαι.Ξεγυμνώνομαι.
Ξεφτιλίζωτοκαντήλι.Ανεβάζωτοφυτίλιτου.
Ξεχωνιάζω.Σκάβωβαθιάγιαναφυτέψωνέο
αμπέλι.
[ 118]
Οβορός.Περιφραγμένοςκήπος
Ορκέλα.Ηκουβαρίστρα.
Ορσίνι.ΗδυναστείατωνΦράγκωνπουκατείχαντη
ΛευκάδαπριντονΑνδηγαυόΖώρζηΓρατιανό.
Παράλαμμα.Σκιάχτρο.
Παγερίτσο.Τοστρώμα,τοοποίοσταπαλιάτα
χρόνιαμπορούσεναείναιγεμάτο,εκτόςαπόμαλλιά,
καιμεκαλαμιάαπόβρώμη,τηνβρωμίστρα,ήαπό
εξώφυλλακαλαμποκιούταροκόφυλλα.
Προστελεύω.Υπάρχω,μουμένεικάτι.
Π(ι)νιάτα.Κατσαρόλα.
Πατήρα.Ξύλινοκατασκεύασμαπουπατούσανμέσα
τασταφύλια.
Παραγαρτάρω.Ξεσυνερίζομαιμεκάποιον.
Παλαμωνίδ.Ακανθώδηςμικρόςθάμνος,άριστη
τροφήγιαταγίδια.
Περγαντί.ΚορυφήτωνΑκαρνανικώνορέων.
Πίνος.Κολλώδηςαδιαβροχοποιητικήουσίαστα
μαλλιάτωνπροβάτων.
Πλωρή.ΠεριοχήμεταξύΠινακοχωρίου(Κοντράτων)
καιΑσπρογερακάτων.
[ 119]
Πιεντάω.Υπακούω.
Πέτομαι.Στηρίζομαικάπου.
Πευκούλια.Περίφημηπαραλίασήμερατης
Λευκάδος,στονκόλποτουΑγίουΝκήτα.
Πθούλι.Μύκηταςπουπιάνειεσωτερικάτοτυρί.
Πλένουνταμαλλιάτηςνύφης.Εκδήλωσηπριντον
γάμο,όπουπηγαίνουνστηνγειτονικήπηγήκαι
πλένουνμετραγούδιακαιφαγητάταμαλλιάτης
νύφης,πουθαχρειαστούνγιαναγεμίσουν
μαξιλάριακαιστρώματα.
Προζύμια.ΕκδήλωσητηνΤετάρτηπριντονγάμο,
όπουμαζεύονταιστοσπίτιτηςνύφηςταδύο
συμπεθεριακάκαιζυμώνουνμεχαρέςκαιτραγούδια
τοκουλούριτηςνύφης,πουθαμοιραστείστο
τραπέζιτουγάμου.
Ποντάλι.Λευκαδίτικοσκαλιστόκόσμημαστον
γυναικείομπούστο.
Ποσέσο.Δύναμη,αποκούμπι.
Παλιοχαλιάς.ΠεριοχήτουχωριούΠερατιάτης
Ακαρνανίας,ακριβώςαπέναντιαπ’τηνπιοκοντινή
ακτήτηςΛευκάδος.
Πάγρα.Ηπαγωνιά.
Προπαίρνωκάποιον.Τουμιλώάσχημα.
[ 120]
Ρίμα.Αρρώστιατωνματιών.
Ρεκατσινάτα.ΕγκαταλελειμένησυνοικίατηςΚαρυάς
ψηλάστοβουνό.
Ρεκάζω.Φωνάζωάναρθρα.
Ρεμπεύομαικάτι.Επιθυμώκάτιζωηρά.
Ρεκούμπερατουσπιτιού.Τααπαραίτηταγιατο
σπίτι.
Σάλτενη.ΠεριοχήτουΑκτίου.
Σπαθαριές.ΠεριοχήτωνΣφακιωτώνπάνωαπό
Απόλπαινα,ΦρύνικαιΤσουκαλάδες.
Σπαρανιάρωκάτι.Εξοικονομώκάτι,τοπροσέχω.
Σάγλα.Είδοςσχοινιού.
Σπαλέταήκρέπι.Τούφασμαπουκαλύπτειτο
μπούστοτωνγυναικώνστηΛευκαδίτικηχωριάτικη
στολή.
Σεδυόμποσούς.Σεδύοδόσεις,σεδύοτμήματα.
Σπάθες.ΦιλοτεχήματαπάνωσταΛευκαδίτικα
υφαντά.Κυρίωςταάσπρα.
Σποράμεσιναπίδι.Σποράμέσαστηνοποία
φυτρώνεικαιτοζιζάνιοσιναπίδι.
Σάγιασμα.Χοντρόμάλλινορούχομεγίδινομαλλί.
[ 121]
Σκιάδες.Υποτακτικοί.
Σκλημιδεύω.Τρέχω.
Σκυλίμονάτο.Σκέτοσκυλί,σανσκύλος.
Σπαέτο.Ταμακαρόνια.
Σταφνίζω.Μετρώ,καθορίζω
Συγύρια.Τασκεύητουσπιτιού.
Σκατζολιά.ΠοικιλίαΛευκαδίτικηςελιάς,ιδιαίτερα
ανθεκτικήσεσκληρέςκαιρικέςσυνθήκες.
Σκούλη.Ηξύλινηχειρολαβή.
Σμιρδεύω.Ανακατεύω,παντρεύω.
Σμπιράτοραζακί.ΤραγανόάσπροΛευκαδίτικο
σταφύλι.
Σοράτζο.Φράγκοςναύαρχοςτονοποίοκάλεσεσε
βοήθειαοΤζώρτζηςΓρατιανός,όταναπέναντιαπ’
τηνΛευκάδαεμφανίστηκανοΝικηφόροςκαιο
Θώπιαςκαιαπειλούσαντηδεσποτείατουστονησί.
ΓιανασυντηρήσειοΣοράτζοτηναυτικήτουμοίραο
ΓρατιανόςεπέβαλεφόρουςστουςΛευκαδίτες,οι
οποίοιξεσηκώθηκαν,ξεσηκωμόςπουέμεινεστην
ιστορίασαν<<ΗΕπανάστασητηςΒουκέντραςτου
1357>>.Απ’τηναυτικήμοίρατουΣοράτζοο
Γρατιανόςπήρεεκατόοπλίτεςστηνεπίθεσήτουκατά
τωνΣφακισάνων.
[ 122]
Σφακισάνος.ΟκάτοικοςτωνΣφακιωτών.
Σφελάγκι.Ηαράχνη.
Τάλαρος.Ξύλινοδοχείοπουβάζουντοτυρί.
Τζενεύομαι.Ασχολούμαιεξειδικευμέναμεκάτι.
Τρόκολο.Ξύλινοςσφιχτήραςπουέστιβαντα
απομεινάριααπ’τοπάτηματωνσταφυλιών.
Τμάτσι.ΧειροποίητοΛευκαδίτικοζυμαρικό.
Τσοπόρια.Μικρέςσκάλεςχωραφιώνσεπλαγιές.
Τουριχτού.Επίαλόγωνπουτρέχουν.
Τυλώνω.Τεντώνω.
Τρωγάδα.Κακοκαιρίαμεπολύνερόήχιόνι.
Φαρδακοκύλα.Αγριόχορτοπουαπλώνεταισε
μεγάληέκτασηστοχωράφι.
Φλάρης.Καθολικόςπαπάς.
Φκήσουμε.Αςμεευχηθείς.
Φιόροτηςνύφης.Τομπουκέτοτηςνύφηςστογάμο.
Φρηάς.Μεγάλοιστορικόπηγάδιστηνομώνυμη
τοποθεσίατωνΑσπρογερακάτων,απ’τοοποίο
έπαιρναννερόμετιςβαρέλεςκαιταεφτάχωριάτων
Σφακιωτών.
[ 123]
Φρυμάξανεταάλογα.Έβγαλαντονχαρακτηριστικό
ήχοτωνρουθουνιών,ότανφοβούνται,ήβρίσκονται
σεθόρυβομεγάλο.
Φτακοίλι.ΠοικιλίαΛευκαδίτικουάσπρου
σταφυλιού.
Φούμισετοντόπο.Ομόρφινετοντόπο.
Χαλκώματα.Σκεύητουνοικοκυριού,όπωςταψιάκαι
τέτζερες.
Χειμάρρωσε.Δυνάμωσεσανχείμαρρος.
Ψυλλιθρώνας.Έκτασημετονθάμνοψύλλιθρο.
Ώριοστεφάνι.Πανώριοστεφάνι.
[ 124]
[ 125]
[ 126]
[ 127]
[ 128]