Transcript De ontwikkeling van de kassenbouw in het algemeen en in het

Deontwikkeling vandekassenbouw inhetalgemeen eninhet
Westland inhetbijzonder.
Eenliteratuurstudie.
W.A.vanWinden
13maart1Q85
Opdracht
Deopdracht luidde:ganaoferliteratuur tevindenisover
deontwikkeling vandekassenbouwmetdenadruk opdieinhet
Westland.Motiefvoordezeopdracht wasdat erbetrekkelijkweinig
literatuur over ditonderwerpbekend wasendatdiebovendien
niet ergtoegankelijkwasomdat zijvaakvervat wasingrotere
gehelen.
Denadrukwerd ophetWestland gelegdomdathetProefstationda-r
isgevestigd endezestreekhetbelangrijkste glastuinbouwgebied
vanNederlandis.
Inhetkaderhiervanisgezochtnaar engerapporteerd over
literatuur diedeontwikkeling van dekassenbouw inhasr
algemeenheid behandelt,zondernationale gerichtheid,literatuur
overdeontwikkeling vandekassenbouwinNederland,enliteratuurover deontwikkeling vandekassenbouw inhetY.'estland.
Een tijdsbeperkingwerdinprincipe niet gesteld maaruitpraktische
overwegingen betreffende verkrijgbaarheidenrelevantieis
I9OOweldebenedengrensgebleken.
Verantwoording literatuurrecherche
Omdat ditonderwerpnauwverbondenismethet terreinvande
werkgeverisbegonnenmeteenzoekactie indecatalogusvan
hetProefstation voorTuinbouwonder Glas.Vervolgensiser
on-line gezocht opAgralin,degeautomatiseerdeNederlandse
landbouwkundige database.Deuitgebreide literatuurlijst vande
sterpublikatie dieuitdezetweesearches tevoorschijnkwamis
eveneensalsbrongebruikt.Eristelefonisch contact geweestmet
het Instituut voorMechanisatie,Arbeid enGebouwen (IMAG),met
deVakgroepAgrarische Geschiedenis,beide te'.ageningen,methet
NederlandsAgronomischHistorisch Instituut teGroningen,er.met
hetCentrum voorStreekhistorie teNaaldwijk.Verderisgesproken
meting.P.KruykenR.deGraafvanhetProefstationte
Naaldwijk.Uitdeze contactenkwamenweeranderebronnen voort,
zoalsSangers(22)enBrouwer(7).Alslartsteisgebruikgema-kt
vandebibliothc-ekvanhetTuinbouwmuseum teNaaldwijk.Doorde
relatiefkleine hoeveelheid beschikbare literatuur isdebenedengrensvanhet doorzochte tijdvakbij1900gelegd. (Zieookbijlage
'Uitvoeringvan deliteratuurrecherche*)
ii
Samenvatting
Deontwikkeling vandekasendekascenbouwkomt erinde
literatuur tamelijkbekaaid af.Overdealgemene ontwikkeling
zijnenkele standaardwerken geschreven,waarvan datvanVanden
Muijzenberghfetbelangrijkste entevensmeest theoretiserende is(19).
DenarmVandenKuijzenbergkomt danookineenrelatief groot
aantel publikaties terug.Ingenoemde standaardwerken wordt
degeschiedenis vandeeerstebeschermde teelten totenmetde
twintigste eeuwbeschreven.Dekassenbouw inNederland vormtdaar
eenonderdeelvan.Hierover isgeenmonografie tevinden.
Informatieoverditonderwerpmoet gehaaldwordenuittijdschriftartikelenofonderdelen vangrotere gehelen.Hetzelfde geldtvoer
dekassenbouwinhet"estland.Het spreektvanzelf dattusren
deontwik:.elingvandekassenbouwinNederland endieinhet
Westland,aisgrootstekassencentrum,nogalwatoverlapbestaat.
iii
Inhoudsopgave
Inleiding
1 Deontwikkelingvandekasrenbouw
1
1.0Algemeen
1.1Oudheid
1.2Middeleeuwen
1.3Renaissance
1.418 eeuw
1.519e eeuw
1.620 eeuw
2 DeontwikkelingvandekassenbouwinNederland 4
3 DeontwikkelingvandekassenbouwinhetWestland^
3.0 Algemeen
3.1 Wat eraan vooraf ging
3.2 Lessenaars en kopkassen
3.3 S e r r e s en warenhuizen
3.4 Verdere ontwikkeling
Conclusie
Literatuurlijst
Fijlage
1
1
2
2
3
3
3
3
5
5
6
7
8
8
9
12
Inleiding
Debedoelingvanditliteratuurrapport isenerzijdsdeontwikkeling
van dekassenbouwinhetWestland toe telichten,anderzijds
dieontwikkelingineenruimerkader teplaatsen.Het eerste
wordtminofmeeruitputtend behandeld terwijlhet tweedeeen
meeroriënterend karakter draagt.Beaanleidingwashet feitdater
betrekkelijkweinigoverditonderwerpbekend isendatgenewat
bekend isoverhetalgemeen slecht ontslotenis.Beide bevindingen
zijndoordevoorditrapport uitgevoerde recherche bevestigd.
AlsdeNederlandse autoriteit opditgebiedmaggeldenE.W.E.
vandenKuijzenberg,eertijdsdirecteur vanhet toenmalige
Instituut voorTuinbouwtechniek teWageningen.
Indetekstisgekozenvoor eenaantalverschillendeindelingsprincipes.Dedriehoofdstukken gaanvanhetmeeralgemene,
deontwikkeling vandekassenbouw,naarhetmeerbijzondere,
deontwikkelinginNederland enhetYestland.Binnendehoofdstuk';.enisgekozenvoor eenchronologische indeling (Hoofdstuk 1) .
omdatdatinherentisaandebehandelde materie,ofvcoreen
neer thematischewr-araanechter eveneeens het chronologisch
principe tengrondslagligt(Hoofdstuk3)«
I Deontwikkeling vandekassenbouw
1.0Algemeen
''andenKuyzenberg,deNederlandse autoriteit opditgebied,
diehetmeestrecentewerkheeft verrichtmettallozeliteratuurverw*jzingen(19)»isdeenige die dehistorische ontwikkelingvar.
dekasaan eentheoretischmodel tracht teonderwe.r;en(13,18, 19).
Zoverklaarthijdeontwikkelinginhaaralgemeenheid alseen
zoekennaar eengroterebeschikbaarheid voordeplanten vanhet
aanwezige licht ennadeRenaissancealseencentralisatie vande
warrr.teopwekkingeneendecentralisatievandewarmteafgifte.
Zijntheorieënstrekkenzichookvoorbijhetheden totindetoekomst
uit enzijnindemeestevan zijnpublikatiesinmeerofminder
uitgewerkte vorm terugtevinden.Opverschillende plartsenheeft
hijdrie theoriesnoverdeontwikkelingvandekasinbeeld
gebrecht,ni.ontstaanuitbroeibed,ontstaanuiteenmuurop
hetzuidenwaar glasvoorwerd gezet,enontstaanuiteenkamer
ofhuiswaarvan éênstenenmuurdoorglaswerd vervangen(1,
13,19).DeEilderling geeftdegeschiedenisinvogelvlucht(^) .
Hixgaatinheteerstederlvanzi.:nboek uitgebreider tewerk,
echter zondertheoretisch beginselenvoornamelijkopEngeland
gericht(10).
1.1Oudheid
Decultuurinkassenendebouwvankassenkomtalinde
vroegste oudheid voer.DeFilderlingspreekt overhetfeitdat
deChinezenalvervooronze jaartelling tuinbouw onderglas
bedreven (/+).Vandaiï'uijzenbergdaarentegen laatinzijnstandaardwerkeninenkeleartikelen,deeerste bedekte teeltenplaatsvir.den
bijdeoudeRomeinen.Inplantsvanglasgebruiktemenhierhet
locaalgewonnen 'lapisspeculare',dunne platen doorzichtig
materiaal (13>19)«Hetontstaanvaneentuin,alshetbegrip
omheJndeplaatslaatookhijteruggaantotChina,India,Pabylonië
enlaterdeGrieken enP.omeinen.Ditevolueertindeloepder
tijden,bijv.inRome,totbroeibeddenopwielendiebij zon
buitenstonden enbijslechtweerwerdenbinnengehaald enverwarnd,
vaakachter glasofinkelders (19).OokHixgaatnietverder
terugdandeGriekenenRomeinen endoetditaanzienlijkminder
uitgebreid(10)
1.2Middeleeuwen
Het lijkt l o g i s c h aan t e nemen dat de beschermde t e e l t van planten
in de I'idceleeuwen n i e t geheel v e r l o r e n i s gegaan, ma-r volgens
Van den ''uijzenberg i s er geen enkele verwijzing naar te vinden
en hij v e r o n d e r s t e l t dat het ook geen tijd van technologische
ontwikkelingen op d i t gebied i s geweest ( 1 9 ) . Hix en De B i l d e r l i n g
slaan deze pe'rioöe can ook zonder een woord eraan t e wijden over
U , 10),
1.3 Renaissance
Degroeiende belangstelling voornatuur enwetenschappen zorgt
ookvoorontwikkelingen indetuinbouw.InItali'ê,Engelander.
Frankrijkverschijnendeeersteoranjerieën,stenen gebouwenmet
demuurdieophet zuidenisgericht geheel van glas,diedienden
voordeoverwintering van sinaasappelbomen.Dezeverschenen verrai
aanhoven enbuiteplaatsen,latervormden zeeenbelangrijk
onderdeelvan de eerste botanische tuinenbijuniversiteiten.
Verwarming vandezeruimten doormiddelvankachelskomtin
zwang.VooralNederland namindezeontwikkeling eenvooraanstaande plaatsin(19,10).
l.if18" eeuw
Indezeeeuwkwamen docrdebehoefte asnmerlicht demuurkas3en
inzwang,waarbijinprincipe deverticale glaswand vande
oranjerie schuinwasgezet,enernaarverhoudingmeer glasen
mindermuurkwam.Deverwarming vindtviaeencentrale stookplssts
buitendekasdoormiddel vanhetrookkanaalplaats.Zowel
HixalsVandeiI-iulJzenberggaanuitgebreid enmetve:l illustraties
opdezeperiode in (10, 19).
g
1.5 19 eeuw
In1806wordt deeerstekas gebouwd,datwilzeg-eneengeheel
glazen structu'.rwaarbijge:n gebruikmeerwordt gemarkt va-;muren.
Dewatervoorziening indekaswordtgeregeld,centrale verwarming
komtmeer enmeerinzwang.Cpverschillende plaatsen geeft
VandenMuizenbergdezelfde informatie (13,17,18,19).Hix,
diezoalsgezegd nogal op"ngeland isgericht, irp.pt minderchronologisch enme-_rthematisch tewerk danVandenMuljzenberginal
zijnwerk doet(10).
1.6 20 eeuw
VandenKuijzenbergbeste dtveelaandachtaan deontwikkelingvar.
het electriciteitsgebruik inkassen enwelindevorr vanverwarming enkunstlicht (17,18).P.;' hetmiddenvan de eeuw file-
sofecrthijover the-oriëcnechter deontwikkelingenindegl^stuir:bouw (14),msr-rnoteert ooknuchterwelke detailsveranderen(15).
Hixmaakt eenvergelijkingtussendestandvanzakeninkederland
en"ngeland enga-tinvogelvlucht inopallerlei destijds (1970
geavanceerde constructies opkaseenbouwgebied,internationaal
gezien (10).Van deftMuijzenbergv/ragtzichopverschillende
plaatsenaantoekomstvoorspellingen (li+,17,19).
2 Deontwikkeling vandekassenbouw inNederland
Dezebegintinnavolging vanbuitenlandse voorbeelden bijde
oranjerieënopbuitenplaatsen eninbotanische tuinen vanuniversiteiten,metnamedeTTortusBotanicus teDeiden.ZowelHix
alsVandaiKuijzenbergbespreken ditar?.ndehand vantalloze
illustraties enbronverwijzingen (10,19).Dezeoranjerieën,in
Nederland van eenvoudiger constructie daninhetbuitenland,
werdenaanvankelijk gebruikt voorhet overwinteren ven zure
sinaasappelbomen,latervoorhet forceren vanplanten:zijvaren
uitgerust metkachels.DehortusinLeidenwasook__hjeteerstemet
dezogenaamdemuurkas,vergelijkbaarmet delessenaarsdielater
inhetV'estlandontstonden.Inboeken over tuinbouwalsliefhebberijdieindeachttiende eeuwveelvuldig verschenenwordt
vaak gesproken overbroeiramen.Decommerciële tuinbouw onder
glaskomtpasaanheteind vande19 eeuw tersprake.Behalve
warenhuizen enkassenzoalsdie zichinhetWestland ontwikkelen,
onderscheidt VandenKuijzenbergnogderozen-ofanjerkasdie
vooral inAalsrr.erworktaangetroffen,narrAmerika-nsvoorbeeld
opgebouwd enindeloopder jarenweiniginconstructie veranderd.
Hijgeeftinditartikel eenduidelijkoverzichtvandestand van
zakenin1957 (16).Debloemisterijsectorwaseerderinhetbezit
vankaseendandegroente-en fruittelers,aldusY.'iersma (21+)
die tevenseengoedbeeld geeft vanwateromstretks1920aan
kassenwerd gebouwdinNederland.VanKeulenvergelijkt tweetypen
kassen (11).'Ontwikkelingnaarmoderne teeltruimten'bespre-kt
globarldeontwikkeling sinds eind vorige eeuwophet gebied v m
groente-en fruitkassen (21).Deandere overzichten zijnnog
globaler (5,6 ) .Sängersgeeftvoornamelijk cijfersvanareaal-eproduktieuitbreiding (22).Van den''uijzenberggaattamelijk
uitgebreid inopontwik elingen van eenaantalaspecten vande
kasineenperiodevanvijfjaar,1950-1955 (15).
3Beontwikkeling van dekassenbouw inhetWestland
3.0Algemeen
Opverschillende plaatsen wordthetontstaan envooral devroege
ontwikkeling vandeglascultuurinhetWestland besproken,meestal
alsonderdeel vaneengroter geheel,deontwikkeling van detuinbouwinhetWestland ofeenalgemene beschrijvingvandestreek
(3> 12,25). Datbetekent datmenoverhetalgemeen vrijsummiere
informatiekrijgtvoorgeschoteld waarinvaakdezelfde feitenmetenig=
variatie wordenaangedragen;erisechterooknietoveralle
feiteneensgezindheid.Literatuur diezichminofmeerspecialiseertopditterrein zijnWiersma (2/+)en 'Ontwikkelingnaar
moderne teltruimten'(21).
3.1V.'ateraanvocrafging
Overdevoorlopers vandekas,waeronderwijdanverstaan een
opzichzelf staande,geheel glazenconstructie van zodanige
hoogte dateringelopenkanworr'en,ingebruik voorhetkweken
vanplanten,wordenweverschillend geïnformeerd.VolgensElink
kwamen de tuindersinhun zoekennaarbeterebeschuttingvande
planten,vianatuurlijkebeschutting alsduinen enhagen,later
doormuren,opbescherming van tegenmuren geteeldegewassen,
voornamelijkdruiven,doormiddelvanglas (5).AanFranciscus
Verburgh,pastoor tePoeldijk,wordtinvoering vande 'schoorrarr.en'
in16^7toegeschreven (25).De teeltinbakken,met glasoverdekt,
metbroeimestalsverwarmingsbron,wasreedslangin zwangrr.arr
deoorsprong ervanniet bekend.Farendseplaatst dit ontstaan
vanhetgebruikvanglasbijhet forceren vanculturesin1880-1890
(2).VolgensVanderZandewaseerdergenoemdepastoorVerburgh
geenonbekende ophetlustslot HoEelaersdijkw&-rin deoranjerie
druiven zoudenzijngekweekt (25).TerLaakbetoogtinzijnpopulaire
werkje dathetgebruik,van glas (schiet-/vo'..rzetrarr.c-n)elin
I716wordtvermeld,voornamelijkopbuitenplaatsen (12).V.'eerandere
inforiiatie geeftH.rtman,diehet eerste gebruik,venglasin
hrt estland rond 1850datcrt, enwelalsloscerameninfruitengroenteteelt (8).V.'iersmagefteenzelfdedatering (2Z*).
Opverschillende plaatsenwordtuiterlijkengebruik vandezeschietramenbesproken (2,9» 24). De zware,loggeschietramenof 'huismussen'
bestaande uit eengrootarntalkleinere ruitjesmet lood aan elkaar
gevoegd evolueerden in dezgn.'eenruiters',dieuit éénglazen
plaatmethouten lijstbestonden.Dezewarenlichter,gefabriceerd
volgensgestandaardiseerde maten engoedkoper.Barendse gaatwat
dieperopdezeaspectenin(2).
3.2Lessenaars enkopkassen
Earendse wijsterookopdatdeontwikkeling vandeglascultuurinhet
'.'.'estlandslechtsaarzelend opgangisgekomen.Hetvroegrelatief
groteinvesteringen vandekweker voor eenonbekend iets,bovendien
wasereenalgemeneangst vooroverproduktie doorhetvervroegenvan
deteeltdoormiddel vanglaswaardoor deprezennadelig zouden
wordenbeïnvloed.Het gebruikvanvoorzetramen indedruiventeelt
tegenmurenbleek echter zolucratief,vooralnahetinstorten
vandeaardappelhandel opEngeland enhetmislukken vandedruiven-•
teeltindenatuur voerenkeleopeenvolgende jaren,datmeer enmeer
tuinderstothetgebruik ervanovergingen.Hierdoorontstond debehoefte
hetklimaat achetrhet glas,wasrdetemperaturen tezeerschomr.elden,meertekunnen regelen.Ditbetekendehetontstaan vande
'lessenaar',eenconstructie waarbijdeeenruiters schuin tegen
debovenkant van dedruivenmuurwerden geplaatst,aandeonderzijde
steunend opeenglazenmuurtjeineenminder schuine stand,vanca.
1meterhoogte (zie tekening).ï'aarenwanneerdievoorheteerst
ingebruikkwamenisvolgensTerLa.'konbekend (12).VanderZanöe
geeft1890,Farendse 1885alsjaarwaarindeeerste lessenaarwerd
gebouwd (2,25).Kazeloop (9)envoorall'iersma (21+)geven eenaar.taü
Lessenaar
"opkas
Warenhuis
instructieve afbeeldingen,"it dezev o m venmuurkasrenontwikkelde zichenkele jarenInterde 'kopkas',eenlessenaar
waarbijdenok5-à100cmboven dedruivenmm:ruitstak (zie
tekening).Inbeide typenontwikkelde zichklimaatregeling inde
vorm vanluchtingsmechanieken.
3.3 Serresenwarenhuizen
Hetverhaal datin1888enkelevooruitstrevende Poeldijksetuiniers
naarHoeylaert (België)afreisdenomdat?rhetsysteem van
kassenbouw tebestuderen endatdaarna doorsmid Grimbergenir.
Poeldijkdeeerste druivenkasofserrevanhetWestlandwerd
gebouwdkomtineenaantalpublikaties terug (21,25,8,6,2er.
12). Slechtsoverhet jaartalbestaatwatvaagheid.Bouwman(6?
enHartman (8)noemen1891» TerLaak (12)spreekt overheteind
vandejaren1880.Integenstelling totdelessenaars diemeestal
vanhoutwaren,werdendeze serresvanijzervervaardigd (2^).
Opkomst vandeseriebetekende tevenshetontstaanvandetomatenteeltinhetWestland:omdat dedruivenboom deeerste jarenna
plantennognietproduktief iswerd dezeleemteopgevuld doorde
kastebetelenmet tomaten (24).Indeschaduw vanhet genoemde
verhaalvandereisnarrBelgië endebouwvan dedruivenkas,en
paralleldaaraanisdereisin1903van enkele tuindersuit
LoosduinennaarEngeland omdaardecultuurvankomkommersin
kassen tebestuderen.Tit resulteerde indatzelfde jaarindeeeuw
vandeeerstekomkcmrr.erkasinLoosduinen.Dit feitkrijgtechter
langniet zoveelaandacht indeliteratuur.Y.iersma (2£f),Fcuvr.rn
(6), enHartman (8)refereren erzijdelingsaan .AlleenNederpel
gaat erdieperopin,daarbijdetailsgevend vanuiterlijken-ontwikkelingvandezekassen (20)
Eetontstaan vanhetwarenhuis,eenconstructie dievande
serre verschilt doordathetonderste deelvolledig verticaalis
enoveralminimaal2meterhoog (zietekening)wordtslechtsir.
'Ontwikkelingnaarmoderne teeltruimten' (21)metharde feiten
geïllustreerd:het zouin1909vanhet eiland Guernsey zijnovergewaaid.VolgensVanda:''uijzenbergdar-rentegenzouhethetenige
tyre zijndatvanoorsprongNederlandsis (16).Fldersindeliteratuurwordterofwelnietnaderopingegaanofwelgesuggereerd
dathetwarenhuisuitdeplatglasteeltisontstaan(25).
3»k Verdere ontwik.cling
Deontwikkelingen zoalsdiezichnahetontstaan ven deserres
enwarenhuizeninhetV.'estlandvoordedenwordenindeliteratuur
slechtssummierbehandeld.V/elwordtopverschillende plaatsen
vermeld dathetglasareaal zich gestadiguitbreidde metenkele
stagnaties tijdensdeEerste enTwerdeV.'ereldoorlogentijdens
decrisisjaren (2,22,25,8 ) .Detuinbouwtellingen van190Z+,1912
enI927vormenvoorverschillende auteurssprekende illustratie
vandie SOILSstormachtige groei(22,6,5 ) .Over deontwik eling
van dekasalszodanig,veranderingeninconstructie,gebruik
vanmaterialen etc.,wordtnauwelijksgesproken.'Ontwikkeling
naarmoderne teeltruimten'isdeenigepublikatie diehiernader
opingaat (21).Deovergang var.houtnarrijzerenbeton,het
ontstaan vanrolv/arenhuizenendeontwikkeling van degoedkope-;n
lichtecrisiskas,de zgn.Venlokas,komenhierinaanbod.Hoewel
niet specifiek overhetV.'estlandgeschreven,rr.a-rweloverde
groenteteelt,gelden dehierbesproken thema's,doordecentrale
plantsdiehetV.'estlandindeNederlandse glastuinbouwinneemt,
bijuitstekvoerdezestreek.Koebedoelde ontwikkelingen zich
voordoenmedealsgevolgvan eenbeter begrijpenvannatuurkundige
enbiologischewetmatigheden komtooktersprake in 'Uitde
geschiedenisvandetuinbouw'(23)terwijlNederpeldesituatie
opditgebied inLoosduinen toelicht(20).
Conclusie
Deliteratuur overdeontwik.elingvandekasr.enbouv;isin
tweeenteverdelen:kassenvoorwetenschappelijkonderzoekenliefhebberijenkassenvoorcommerciëletuinbouw.Het eerstekrijgt
meeraandacht danhet tweede ,zoweluitalgemeenalsuitNederlandsoogpunt.Overkasrjenzoalsdiezichindeberoepstuinbouv.en
metnaneinhetV.'estlandontwikkelenisgeen enkelediepgarnde
studie tevinden.Dezeontwikkelingkomtookindestandaardwerkenoverdegeschiedenis vandekas,diehierbesproken
worcen,slechts zijdelingstersprake er.isverder zonu endan
(deelvanx hetonderwerpvanminder .etenschap^elijkgefundeerde
teksten.
Literatuurlijst
1
AgrarischeWinklerPrins (Veenman'sEncyclopedievoorLandbouw,TuinbouwenFosbouw).
Wageningen,Veenman,1956-1957.Deel2.Flz.491-492.
2 Parendse,J.
Holland'sTuin;deWestlandse tuinbouwvanvroegertotnu.
's-Gravenzsnde,EondWestland,1951.Elz.I37-I44.
3 Eergen,E.van.
Door het Y.estland; g e ï l l u s t r e e r d e gids niet a u t o - , f i e t s - en
tramkaartje.
Hoek van Holland, 1920. E l z . 1 5 - 2 3 .
4 Pilderling,N.de.
The evolutionofhorticulture.
ChronicaHorticulture 1± (1974)no.2,.'.ugust,tlz.17-24.
5Blink,H.
Nederlandalstuinbouwland.
's-Gravenhage,Kouton&Co.,1920.Elz. 230-364.
6Bouwman,P.J.
Detuinbouw.
In:GeschiedenisvandeNederlandse landbouw,1795-1940« 2 edr
Z.W.Sneller (red.).
Groningen,'Volters,1951.Flz.422-440.
7 Brouwer,W.D.
EibliografievandeNederlandse lenöbouwgeschiedenis.
Wageningen,Pudoc,1975.Vol.I.Elz.88-89;Vol.II.Blz.127-128,
8 Hartman,A.J.
Vijftig jpren Eond Westland 1889-1939.
B l z . 89-95.
9 Hazeloop, J.G.
De tuinbouw i n het Westland.
Tijdschrift voor Tuinbouw j> (1897). E l z . 55-113.
10Hix,J.
Theglasshouse.
London,Phaidon,1974« Flz»1-81.
11Keulen,V.'. van.
Deontwikkelingvandekassenbouwindelaatstejaren.
MededelingenvandeDirecteurvandeTuinbouwIk (1951),
blz.198-2.'2.
12lack,P.J.ter.
Europa's t u i n ; de g e s c h i e d e n i s van de tuinbouw i n het V'estlanc.
Zaltbomr.el, 1975. E l z . 5 4 - 5 7 .
10
13Kur'zenberg,F.W.F,vanden.
Overzicht vandehistorische ontwikkeling vandenkassenbouw
ende kasverwarming.
Instituut voorTuinbouwtechniek (i.e.).Wageningen,1943.
Mededeeling1.
litI'uijzenberg,E.V'.P.vanden.
Tv/irtLgsteeeuw,overgang vankwantiteit naarkwaliteit.
DeTuinbouw 6(195D,biz.51.
15Eînfzenberg,E.W.B,vanden.
Further developmentoftheglasshouse asacontrolled environmentroom.
In;Proceedings ofthe14thInternationalHorticulturalCongress.
Wageningen,International Society forHorticulturalScience,
1955.Elz.1084-1092.
16Muizenberg,S.W.B,vanden.
Laconstruction etlechauffage desserresauxPays-Pas.
RevueHorticole2215 (1957).Elz.1580-1583.
17Hurzenberg,E.V/.B.vanden.
Thehistoryofgreenhousesanditspossible developmentin
thefuture.
In:Proceedingsofthe19th InternationalHorticulturalCongress.
V.'ageningen,International Society forHorticulturalScience,
1974.Biz.I64.
18Kurzenberg.E.W.F.vsnden.
Climate controlingreenhouses,areview ofthedvelopment
throughout theages.
In;Phytotronics,Phytotron.
Gif/Yvette,C.K.R.S.,1975.Elz.364-369.
19Kui.'zenberg.E.W.F.vanden.
Ahistoryofgreenhouses.
V.'ageningen,1°30.
20Nederpel,L.G.
VijftigjaarLoosduinsekaskomkommercultuur.
Groenten enFruit9_(1954),4 febr.,biz.735-736.
21Ontwikkelingnaarmoderneteeltruimten.
Tuinderij,Jubilcurr.nur.:/.er,1971,biz.27-34.
22Sangers.'.'.J.
DeontwikkelingvandeNederlandse tuinbouw (tothet jaar 1930).
Zwolle,TjeenkY/illink,1952.Flz.230-236.
2%Uit de geschiedenisvandetuinbouw.
Bloei-enkrant,1Ç84,7febr.,blz.7.
2l, V.iersna, T '.
r a s s e n en kassenbouw.
• s - G r a v e n h a g e , Footsmr, 1916.
11
25 Zande, K. van d e r .
Het v . e s t l a n d ; de t u i n van ^urojja.
' s - G r a v e n h a g e , Boekencentrum, 1 9 7 8 . B l z . 2 0 - 2 5 .
N i e t ontvangen l i t e r a t u u r
B l i n k . II.
Opkomst en b e t e e k e n i s van h e t V.estland a l s tuinbouwgebied,
Vragen van de dag if5_ ( 1 9 3 0 ) , b l z . 5 2 9 - 5 5 2 .
Simons,A.J.
Allaboutgreenhouses.
London,Gifford,1957.
12
Bijlade
<*ó*
Uitvoeringliteratuuronderzoek
DeProefstationscatsloguswerkt volgens eeneigen codering;er
isgezocht op0951 (kassenbouw,typenkassen),O963(materialer.),
^0 (tuinbouwtechniek)en80 (geschiedenis vande tuinbouw).
InAgralinison-linegezocht opUDC codes728.98,631.23'.,
72,93» (09),opverschillende manierengecombineerd,enoptitelwoorden glasshouse(s),kaatsen),constructie,geschiedenis,ontwikkeling.Uitbeidenkwam VandenMuizenbergalssterpublikatie
naarvoren (19)•Deliteratuurlijsthiervan leverdenogalwat
materiaal op.Detelefonische contactenmetIVageninegnleverder.
nietsop (IKAG,Agrarische Geschiedenis).HetNederlands
Agronomisch Historisch Instituut teGroningen (bibl.)beloofde
eenliteratuurlijst overhetonderwerpoptesturen,maarondanks
enkeletelefoontjesisdittotophedennietontvangen?De
contacten meting.F.KruykenR.deGraaf,hetCentrum voor
Streekhistorie enhetTuinbouwmuseum leverdenvoorwathet
Westland betreft eenaantalbruikbarepublikatiesopdieniet
viademeer formele circuitsontsloten zjjn.Opgrond vandezecon.
tactenz:;nookSängers (22)enErouwer(7)nogalsbrongebruikt
echterde eerste zonderenig,detweede zondernieuwmateriaal
opteleveren.
Op13maart berichttedeheerPot,bibliothecarisvanhet
Instituut datergeenrelevante literatuurvoorhandenis,behalsre
hetwerkvanVandenMuizenberg (19)