Transcript Programma Open Monumentendag Oosterhout 2016

Iconen & Symbolen
Oosterhout
Inleiding
Jaarlijks wordt in het tweede weekend van september landelijk
de Open Monumentendag georganiseerd. De landelijke
organisatie stelt een thema vast waarmee Stichting Open
Monumentendag Oosterhout aan de slag gaat.
Open Monumentendag 2016, in het weekend van 10 en 11
september, staat in het teken van Iconen en symbolen.
Stichting Open Monumentendag heeft ervoor gekozen om dit
jaar een bewaarmagazine uit te brengen waarmee je altijd op
pad kunt. Uiteraard zijn er voor het weekend van 10 en 11 september 2016 een aantal panden opengesteld en exposities
ingericht, maar ook zonder deze activiteiten biedt dit magazine
je zeer interessante informatie om de gemeente mee te verkennen en met andere ogen te bekijken.
Colofon
Redactie Stichting Open Monumentendag Oosterhout
Vormgeving [ Ik-ook ] grafisch ontwerp
Illustraties Len, Miranda en Luka
Met dank aan alle deelnemende organisaties en personen
Bronnen Fietsroute Historisch Oosterhout - Stichting Fietsroute Historisch
Oosterhout | Wikipedia | Oosterhoutse Tijdmachine - Regionaal Archief Tilburg |
Blogsenioren.net | even ‘n moment voor ‘t monument - Anne-Mieke van Gilsvan Dongen | molendatabase.org | Gemeente Oosterhout | Heemkundekring
de Heerlijkheid Oosterhout
2
Iconen & Symbolen
Het zijn twee termen die vaak door elkaar heen gebruikt
blijken die niet helemaal op waarheid te berusten. Denk maar
worden. Het zijn dan ook allebei aanduidingen voor objecten
aan het Oosterhoutse “eerst eten-verhaal”.
en beelden die een bijzondere betekenis hebben. Maar waar
In immateriële iconen herkennen we onszelf en ervaren we
iconen nog (enige) gelijkenis vertonen met datgene waar ze
een verleden van eeuwen. Niet voor niets zijn vele streek-
voor staan, is die samenhang er bij een symbool niet meer.
gebonden culinaire specialiteiten en lekkernijen nog steeds
Toch kan het om hetzelfde object gaan.
populair: denk aan de Oosterhoutse kaneelstok, Mooie
Keetje-koek en ondertussen ook het ijs van Via Via en de
Het thema Iconen en symbolen biedt vrijwel onbeperkte aan-
kaneellikeur.
knopingspunten voor monumenten, plaatsen en onderwerpen
in Oosterhout. Want juist in, aan en op monumenten wemelt
Het Oosterhoutse landschap ligt vol resten van een verleden
het van de iconen en symbolen: gevelstenen, beeldhouw-
dat zonder die resten vergeten zou zijn. Daarmee vormen die
werken, ornamenten, reliëfs, schilderingen en ga zo maar door.
sporen niet alleen het bewaarde historische erfgoed van deze
En ook de monumenten zelf hebben iconische waarde en/of
gemeente, maar zijn het ook symbolen van de geschiedenis.
een symbolische betekenis: zij getuigen van religiositeit, van
Denk bijvoorbeeld aan de opgravingen bij de Contreie (2010)
macht, van een periode in de geschiedenis. Maar ook ons
en de resten die zijn gevonden van de Napoleonsweg (2014).
dagelijkse leven zit vol iconen en symbolen, als je er maar
oog en oor voor hebt.
En dan zijn er natuurlijk nog symbolen die van begin af aan
als symbool bedoeld zijn geweest. Symbolen van historie, van
Aan de iconen en symbolen, oftewel erfgoed, ontlenen we
grootsheid en kracht, van overwinning en van verlies. Ooster-
onze identiteit. Je ontkomt ook niet aan tradities, regionale en
hout heeft standbeelden van helden en beroemdheden en
plaatselijke eigenheden en specialiteiten, de levende cultuur
gedenktekens van belangwekkende gebeurtenissen.
rondom de monumenten, kortom: immaterieel Oosterhouts
erfgoed. Symbolen die gemeenschappen erkennen als deel
Ook in het straatbeeld zijn gevelstenen te zien met afbeel-
van hun erfgoed en die hun een gevoel van identiteit of
dingen die in één blik een boodschap of functie overbrengen.
continuïteit geven. Het gaat dus niet alleen om het concrete
En wat denk je van de iconen op verkeersborden: over de
gebouw, het monument of het technische detail, maar om de
gehele wereld spreken we deze zelfde ‘taal’.
traditionele vormen en de culturele betekenis van plekken,
gebeurtenissen, activiteiten voor een groep of gemeenschap.
Tijdens de Open Monumentendag worden elk jaar de verhalen
Het gaat vaak ook over een gevoel, over verhalen, ook al
over het verleden vanuit een ander perspectief verteld.
3
Erfgoed is feitelijk een diamant waar je op heel veel verschil-
Iconen & Symbolen
lende manieren naar kunt kijken. Dit keer kijken we vanuit de
thematiek van iconen en symbolen. We willen jou laten kijken
naar de iconische waarde of de symbolische betekenis van
allerlei details en vormen die we in of rond monumenten en
overal om ons heen tegen komen. Want niet alleen in en om
monumenten zijn iconen en symbolen zichtbaar. Dezelfde
beeldtaal die in monumenten werd gebruikt, is tot op de dag
van vandaag te vinden in de kunst, in vormgeving en in de
hedendaagse architectuur. Daarmee kan met het thema van
dit jaar een lijn worden getrokken van het verleden naar het
Als je aan monumenten denkt, dan denk je al snel aan oude
gebouwen zoals een kasteel, boerderij, theater, fort of kerk.
Maar monumenten kunnen ook tuinen of oude vervoersmiddelen
zoals schepen zijn. En wat dacht je van straatmeubilair zoals een
waterpomp of standbeeld?
Dit jaar is het thema van de Open Monumentendag Iconen en
symbolen.
Je gaat aan de hand van een aantal opdrachten goed kijken en
daarna nadenken en praten over wat je ziet.
heden en de toekomst. Want de bouwwerken van vandaag
worden de iconen van ons land(schap) voor de komende
eeuwen.
De informatie en opdrachten voor jou
herken je aan dit icoontje
We hopen dat je tijdens de route goed gaat kijken, misschien
wel met ‘andere ogen’, (door)denkt, praat, misschien zelfs
discussieert... Want wat is in deze tijd eigenlijk een icoon en
De antwoorden van vragen vind je terug op pagina 51.
wat een symbool?
Icoon (spreek je uit als: ikoon)
We geven toe, wij wisten het ook niet altijd en zijn benieuwd
1 geschilderde afbeelding van Christus of een heilige
2 persoon die of voorwerp dat een bepaalde periode, partij,
club enz. als het ware belichaamt
3 eenvoudige tekening als herkenningssymbool, bijvoorbeeld
voor een computerprogramma
welke verbindingen jij maakt!
Met je
heb je de plattegrond bij de hand en de locaties
snel gevonden. En anders haal je een ouderwetse plattegrond
bij het VVV.
4
Symbool (spreek je uit als: simbool)
Een symbool is een ding, een dier of een teken dat iets anders
voorstelt. Een witte duif is bijvoorbeeld het symbool van de vrede.
Geheimschrift .... welke vraag staat hier?
?
=
a
=
e
=
i
=
m
=
q
=
u
=
y
=
b
=
f
=
j
=
n
=
r
=
v
=
z
=
c
=
g
=
k
=
o
=
s
=
w
=
d
=
h
=
l
=
p
=
t
=
x
5
Kunstwerk Er is geen klok er is alleen maar tijd -
Muziekinstrumenten laten de vluchtigheid van muziek zien,
Helen Vergouwen & Marjoke Linckens 2009
die verklinkt zodra de laatste noot is gespeeld.
Lukwelpark - tussen de eerste en tweede flat, Hertogenlaan,
Oosterhout
Tijdens Open Monumentendag 2016
Kunstwerk gemaakt door de Oosterhoutse kunstenares Helen
Prachtige boeketten, bijzondere decoraties, heerlijke geur en
Vergouwen met tekst van de Oosterhoutse Marjoke Linckens.
een fantastische sfeer. Een bezoek aan de winkel van Rietveld
Er is geen klok er is alleen maar tijd
Het werk doet denken aan een klok.
De bank die erbij staat is een eenvoudige
geometrische vorm die bijna zwevend staat.
Kan je er eigenlijk wel op zitten..
Dingen zijn niet wat ze lijken te zijn.
Etalage Rietveld Bloemisten, Torenstraat 15a, Oosterhout
is altijd een cadeautje. Speciaal voor deze gelegenheid heeft
eigenaresse Edith met haar team een vanitasboeket gecreëerd.
Hierbij zie je kunstwerken van Oosterhoutse kunstenaars
binnen het thema maar geheel in eigen stijl.
Kunstwerk Vanitas mit Flower (2016) - Geeert Kollau
Geeert Kollau gebruikt een mix van beelden uit het verleden,
heden en toekomst om zijn maatschappijkritische blik te uiten
Vanitas stilleven
waarbij hij veel symboliek gebruikt.
Vanitas is een thema in de kunst. Het woord vanitas is Latijn
Zonder titel - Peter Nuijten
en betekent ijdelheid en leegheid. Met bijvoorbeeld schedels,
Peter Nuijten is de klassieke schilderkunst trouw gebleven.
gedoofde kaarsen, verwelkte bloemen, zeepbellen, vergane
De hedendaagse stillevens in fijnschildertechniek ademen de
boeken, muziekinstrumenten, klokken, zandlopers of omge-
sfeer van toen, toch is in zijn werken de 21e eeuw duidelijk
vallen glazen wordt de ijdelheid, tijdelijkheid en zinloosheid
aanwezig.
van het aardse gevisualiseerd. Vooral in Nederland en Vlaan-
Zebravink op tijd - Piet Hohmann
deren werd dit schildersthema in de 17e eeuw veel gebruikt.
Piet Hohmann maakt onder meer pentekeningen, muur-
Ook in moderne tijden wordt er, bijvoorbeeld door magisch-
schilderingen, etsen, penningen, mobielen en objecten.
realistische schilders, teruggegrepen op dit onderwerp.
Hij verwerkt ook graag oude materialen met een historie
Met een vanitas schilderij wil de kunstschilder de boodschap
tot ruimtelijke objecten met een nieuw verhaal.
overbrengen dat het plezier van het leven slechts een moment
duurt. Omdat de tijd beperkt is, zou men dan ook ten volle
van het huidige moment moeten genieten. De symboliek van
een schedel of overrijp fruit verwijst naar de sterfelijkheid.
6
Zandlopermuseum
schijnlijk veelal plaats op de Heuvel. Daarna werd het lijk over-
Isabellastraat 69, Oosterhout
gebracht naar de galg (Galgenberg - nabij Vijf Eikenweg en
Een zandloper of uurglas is niet alleen een instrument voor
Plantagelaan) om daar getoond te worden aan voorbijgangers
tijdmeting, maar ook het symbool van de vergankelijkheid.
als een soort van waarschuwing. Aan het begin van de 17de
Hierdoor werd het ook in vanitas stillevens gebruikt. Theo
eeuw werd de vierschaar op de Heuvel gesloopt en werd het
Adriaanse heeft in zijn museum, dat officieel geen museum
raadhuis van de vrijheid Oosterhout er gebouwd:
maar kijkkamer is, een schitterende verzameling van onge-
het Vrijheidshuis op nummer 13.
veer 5700 zandlopers, ieder met een eigen verhaal, en
daarnaast nog een verzameling van bidprentjes, grafzerken,
Joodse Begraafplaats
klokken, schilderijen en nog veel meer.
Pannenhuisstraat - nabij Vrachelseheide, Oosterhout
Tijdens Open Monumentendag 2016
Joodse doden moeten op een zodanige plaats begraven wor-
Open: zaterdag 9.00-16.00 uur.
den, dat ze daar kunnen blijven tot het einde der tijden. Hun
kerkhoven liggen daarom bijna nooit in de stad omdat daar op
Misdadigers kerkhof
den duur niet genoeg uitbreidingsmogelijkheden meer zijn.
Oude Bredasebaan - achter Lievenshove, Oosterhout
Op deze plaats op de Vrachelse heide begroeven de joden
Heemkundekring de Heerlijkheid Oosterhout heeft een paar
hun doden in ieder geval al sinds 1811. In 1822 werd het stuk
jaar geleden de locatie van een oud en vergeten ‘misdadigers
grond aangekocht door een van de leden van de joodse
kerkhof’ in de bossen gevonden. De plek is door het plaatsen
gemeenschap om er een begraafplaats in te richten. In 1866
van een informatiebord weer herkenbaar gemaakt. Anton
werd in Oosterhout aan de Sint Janstraat 56 een synagoge
Kamps over deze plaats: “God heeft de aarde geheiligd als
ingewijd, die tot 1899 in gebruik zou blijven. In dat jaar werd
het werk van zijn handen, dus alle grond is heilige grond”.
de synagoge verkocht en van dat geld werd de muur van de
begraafplaats gefinancierd. De joodse gemeente van Ooster-
Vierschaar
hout werd in 1910 opgeheven en bij die van Geertruidenberg
Heuvel, Oosterhout
gevoegd. De begraafplaats wordt nog steeds gebruikt door
Op de Heuvel werd onder een lindeboom een vierschaar
de joodse gemeente Breda.
gebouwd, een openlucht rechtbank. Veelal werd er feitelijk
Sinds eind 2003 zijn de begraafplaats op de Vrachelse Heide,
vergaderd in een lokale herberg maar de houten vierschaar
de beheerderswoning, het metaheerhuisje (voor het ritueel
vormde wel één van de symbolen van de eigen jurisdictie.
reinigen van de doden) en het kohaniemhuisje (huisje voor de
Ook de executie van ter dood veroordeelden vond waar-
Priester) een beschermd gemeentelijk monument.
7
Expositie ‘Vergeet mij niet’
Kunstwerk Stadspoort (1995) - Paul Elshout
Sint Janstraat 29, Oosterhout
Oostpolderweg - bij rotonde met Hoofseweg, Oosterhout
In de kleine etalage van deze voormalige drukkerij zijn
Bij dit kunstwerk van Paul Elshout heeft de Oosterhoutse
regelmatig (thema)presentaties te zien.
dichter Tim Stoop in 2011 het gedicht “Tijd Slijpt (een kunst-
Tijdens Open Monumentendag 2016
werk hernoemd)” geschreven. De titel is in het kunstwerk
Voor Open Monumentendag hebben de bewoners uit hun
geslepen.
verzameling rouw- en herinneringssieraden en objecten een
selectie gemaakt: 19e eeuwse broches waarin mensenhaar
verwerkt is, fotosieraadjes uit begin vorige eeuw en werk van
eigentijdse ontwerpers.
Kunstwerk Anoniemen - Paul Elshout (1982)
Slotpark-West, Oosterhout
Er zitten een aantal mensen verscholen onder een laken in
de vorm van een stoel. Als bezoeker kun je gaan zitten en zelf
bedenken of dromen bij wie je wilt zijn: een overleden iemand,
een romantische herinnering of juist het tegenovergestelde...
Dit kunstwerk wordt in de volksmond ook wel “de spookjes”
genoemd. In 2012 beschilderde de 17-jarige Vinnie Vermeulen,
leerling van het Frencken College, het beeld met de tekst
van een zelfgeschreven gedicht. Het was een opdracht van
CKV en bedoeld voor de Open Monumentendag dat jaar.
Vinnie kreeg hiervoor zonder aarzelen toestemming van Paul
Elshout, de maker en bedenker van het karakteristieke beeld.
Die zag het zeker niet als bekladding van zijn werk. “Graffiti
hoort bij onze maatschappij”, stelt Elshout. “Dit is geen
vernieling.”
8
Een monument van staal en steen,
als stadspoort tussen nieuw en
ouder. Een mene-tekel voor
vergankelijkheid: tijd slijpt.
De doorgang, scheefgezet van het
begin, is het profetisch teken
dat niets hetzelfde blijft.
Wij, kijkers met gebonden handen.
Drie zetels in de stenen nis
voor wie wil mediteren,
de treurwilg zien die boven
spiegelend water twijgen huilt.
En hoger, op de stalen platen,
hebben de graffitischrijvers,
als slijpers in verloren tijd,
hun spuitbus-sporen nagelaten.
Kunstwerk 8baan - Jeroen Veenstra
Ketenbaan - tussen Vijf Eikenweg en Setersedwarsweg,
Oosterhout
Langs de doorgaande weg Dorst-Oosterhout passeer je een
vreemde installatie. “Een metalen constructie is de drager
van een houtdek in de vorm van een 8 dat doet denken aan
het houten speelgoed treintje uit mijn kindertijd. Ook het
bruggetje is in het kunstwerk terug te vinden maar in de
bochten buigen zich tot 45 graden om de vaart in het spel
en het beeld te brengen. Het is zo niet alleen een kunstwerk
maar ook een speeltoestel. De 8 roept ook associaties met
een skatebaan of een indoorwielerbaan op en nodigt zo uit
om gebruikt te worden door jong en oud”.
De liggende acht doet ook denken aan een lemniscaat; het
symbool voor het oneindige, de eeuwige beweging zonder
begin en zonder einde. Maar het is ook een verwijzing naar de
specifieke dynamiek: met de flow meebewegen, zoeken naar
evenwichten, tegenstellingen transformeren tot samenstellingen, veranderingen zien als een constante, voortdurend in
dialoog gaan, flexibel denken… De lemniscaat is een zeer oud
en veel gebruikt teken. Je vindt het terug in bijna alle culturen.
9
Molen
‘De molen’ kan iconisch zijn als beeld van onze strijd tegen
het water. Maar ‘de molen’ is voor veel buitenlanders niets
minder dan het symbool van ons land, van heel Nederland.
Die symbolische betekenis staat los van het object zelf en
overstijgt de feitelijke betekenis van het begrip molen.
De molenaars hebben ook een eigen taal met de wieken: de
stand van de molenwieken vertelt een verhaal over de molen
of de molenaar. En ook de molen heeft zijn weg gevonden
Een molen is een werktuig dat door wind of door water wordt
aangedreven. In sommige molens woonde de molenaar met
zijn hele gezin, maar vaak woonde ze in een huisje naast
de molen. In Nederland zijn veel verschillende molens. Een
paar voorbeelden: molens om graan mee te malen, hout
mee te zagen, om polders mee droog te malen en molens
om papier te maken. In Oosterhout werd er vroeger graan,
eikenschors en lijnzaad gemalen en gerst gepeld.
Heb jij een molen thuis waarmee je kunt malen?
in verbale symboliek: ‘Gods molens malen langzaam maar
zeker’ of ‘Een tik van de molen (beet) hebben’.
Molen Victoria (tot 1952 De Hoop)
Zo is de molen niet alleen een icoon en symbool, maar is
Provincialeweg 143, Oosteind
het als symboliek ook in het dagelijks leven en taalgebruik
Deze stenen molen uit 1890 heeft bij de start de naam ‘De
terechtgekomen. Dit gebruik zie je vaker, misschien kun je
Hoop’. Omdat er niet altijd genoeg wind is om de molen te
zelf een voorbeeld bedenken?
laten draaien, wordt in 1909 een zuiggasmotor op kolen geplaatst. Tien jaar later begon de molenaar ook een leerlooierij
Korenmolen De Hoop
en fungeerde de molen ook als runmolen. Hier werd schors
Ruiterspoor 8, Den Hout
Het is een ronde stenen beltmolen. De molen is in 1837 gebouwd, tot ongenoegen van de molenaars op drie molens in
Oosterhout, die met de komst van een vierde molen hun inkomsten zagen dalen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd
De Hoop zwaar beschadigd en in de daaropvolgende jaren
verving een elektrische maalderij de molen. De molenberg
werd deels afgegraven. In 1975 verkocht de eigenaresse de
molen aan de Gemeente, die hem in 1985 liet restaureren. In
1995 is De Hoop maalvaardig gemaakt en voorzien van twee
maalkoppels, maar maalt al enige jaren niet meer. Het is de
enige molen in Oosterhout die nog zeer regelmatig draait.
10
Bromtol van Piet Hohmann
illustratie uit “Propje in Oosterhout”,
gemalen om run mee te maken wat gebruikt werd bij het
looierij gezeten. Ook heeft er een wagenmakerij en later een
looien van leer. De molen en looierij worden in 1925 overge-
carrosseriebedrijf gezeten. Sporen van de oude structuur van
nomen en twee jaar later wordt er een veekoekenfabriek in
het monument zijn terug te vinden in de amerikaans grenen
werking gesteld. Veekoek is het overblijfsel van lijnzaad nadat
kapconstructie met bijzondere penverbindingen, de robuuste
de lijnzaadolie er in een molen uitgeperst is.
verdiepingvloer van zware houten balken en de lange corridor
Op 5 september 1929 voltrekt zich een ramp: de molen brandt
in de lengteas van de woning. Het huis is lange tijd door liefst
geheel uit. Nog datzelfde jaar wordt begonnen met het herstel
drie gezinnen bewoond. De eigenaresse heeft in de uitbouw
van de molen, maar de molen wordt niet meer voorzien van
aan de achterzijde, een van de oudste delen van het huis, een
wieken. De aandrijving van de molen vindt vanaf dan plaats
tweedehands boekuitleen gecreëerd waar mensen terecht
door een motor. In 1954 doopt de nieuwe eigenaar de molen
kunnen om een boek te lezen en te lenen onder het genot
om tot ‘Victoria’. In 2007 wordt de molen eigendom van de
van een kop koffie.
Stichting Molen Victoria Oosteind, die bezig zijn om de molen
Serendipity betekent “het vinden van iets onverwachts en
in oorspronkelijke staat te herstellen.
bruikbaars terwijl je op zoek bent naar iets totaal anders”.
Tijdens Open Monumentendag 2016
Serendipity Boekuitleen
Open: zondag 11.00 - 16.00 uur.
Rulstraat 42, Oosterhout
In dit vrijstaande 18e eeuwse pand heeft in de 19e eeuw een
, door Juul Langenberg, Desiree Langenberg, Miranda van Bragt, Pien, Sep en Boet
Corneliuskerk door Casper van Aggelen
11
Ronde van de Molen
(1872) en Fanfare St. Joris (1926) in Dorst. Het 100-jarig
De Stichting Ronde van de Molen organiseert sinds 1956
bestaan van de Kermis werd in het derde weekend van juni
wielerwedstrijden in Oosterhout. Tot en met 2012 was dat
2016 gevierd met verschillende activiteiten.
onder de naam ‘Ronde van de Molen’, vernoemt naar de Hooge
Molen die aan de Keiweg stond. De molen was gebouwd van
Oosterhoutse Abrahamorgel
steen en was gelegen op een zogenaamde molenberg, dit om
Het orgel uit 1925 is gemaakt door de orgelfamilie J. Verbeeck
beter de wind te kunnen vangen. Op 4 mei 1946 brak er brand
uit België als dansorgel, het duurde tot 1966 voor het voor het
uit door wrijving en brandde hij geheel uit. Op 27 april 1966
eerst speelde. In 1978 werd het omgebouwd tot straatorgel.
werd de molen gesloopt. Dit was nodig voor de uitbreiding
Wanneer je goed naar het orgel kijkt zie je verschillende ver-
van de woningbouw in de wijk. De molen is enige generaties
wijzingen naar Oosterhout en de naam van het orgel. Leo van
lang eigendom geweest van de familie Kock, vandaar dat de
der Pluijm heeft 31 jaar de winkelende mensen in Oosterhout
molen ook wel “Molen van Kock” genoemd werd. Vanaf 2013
van vrolijke deuntjes voorzien. In 2015 heeft Frank Vermeeren
is de wielerwedstrijd onder de naam ‘Hart van Oosterhout’
het centenbakje van hem overgenomen. Iedere zaterdag kun
verplaatst naar het centrum.
je dit mooie orgel in het centrum zien en horen.
Kermis Dorst en Den Hout
Nu de gemeente de kermissen in deze kerkdorpen niet meer
organiseert wordt dit door de dorpelingen zelf gegedaan. In
Den Hout valt de kermis op of rond 16 september; de jaardag
van de beschermheilige Cornelius. Een traditie die in ere moest
worden gehouden vond de erfgoedstichting. Er is een speciale
werkgroep die zich bezighoudt met het jaarlijkse feestje wat
het doel heeft er een gezellig dorps-feest van te maken,
waarbij iedereen van harte welkom is.
Sinds 1916 bestaat de kermis in Dorst. Vanaf 2010 wordt de
kermis in Dorst georganiseerd door een zelfstandige Stichting
Kermis. Statutair is bepaald dat de netto opbrengsten van de
kermis ten goede komen aan de Scherpschuttersvereniging
12
Afval van nu, het archeologisch
verhaal van de toekomst!
Hoe vaak vind je ‘propje’
in dit boekje?
13
In 1890 is het Kalbergse bos gekapt en ontstond een heideveld
Kunstbank Kei - Wien de Graaf
dat in de volksmond de Fickenhei heette, naar de eigenaar
Park Brakestein - achter Ridderstraat 88, Oosterhout
Fick. In 1900 koopt Delcourt van Krimpen de grond en begint
Het licht en de schaduwplekken van het bos en heide en de
met de aanleg van een prachtig bos met vijver: landgoed
geschiedenis van het keienrapen vertaalde de Oosterhoutse
Oosterheide. De grote, met keien bezaaide heide eromheen
kunstenares Wien de Graaf in grote goudglanzende keien, die
was nu zijn eigendom. De wijk Oosterheide is gebouwd in
in het zonlicht de verwondering wekken van de voorbijgangers
wat vroeger de Kaaipolder heette. Kolonel Adam van Broeck-
en ze even stil laten staan bij onze Oosterhoutse cultuur. De
hyusen, een bekend reiziger uit de 18e eeuw, wandelde hier
armoe van de mensen toen en de rijkdom nu. Op het kunst-
doorheen in 1758. Hij schreef:
werk stond (niet meer zichtbaar) een gedicht van Petra Muller:
“So doet sig vooruyt van verre op den vrye heerlykheid
Oosterhout, bedekt met ene reij hooge landduijnen (De
Voorhei). ... Agter de steenen windkorenmolen (Hoge Molen):
de Moordberghen. De Moordberghen hebben diepe vallyen
daar veel keselkeyen van verschyde verver (kleuren) in het
sand leggen. Den gehele heijde is hieromtrent wel voorsien.”
Verras met een plaats in het bos
waar het zonlicht stolt in het gras en roerloos wordt.
Daar neem ik alle woorden terug en pijn die oud werd
en ging kraken in de takken en in mij.
Jij ruilt spijt voor het goud
van de verwondering;
over hoe wij elkaar nog kunnen raken.
Die keien vertegenwoordigden in het Oosterhout van vroeger
een belangrijke economische waarde. Voor het rapen van keien
Kunstwerk Hohmanneke - Piet Hohmann
moest de Prins van Oranje, destijds eigenaar, vergunning
Park Brakestein - achter Ridderstraat 88, Oosterhout
geven, uiteraard tegen betaling. De keien werden gebruikt
Onder de brug hangt het Hohmanneke. Het ‘aardmannetje’ is
voor de aanleg van wegen in en rond Oosterhout. Soms
gemaakt van een forse kassei.
werden ook de armen ingeschakeld om keien en grind te
rapen: die kregen per gewicht uitbetaald en konden zo een
heel klein centje verdienen. Hier komt ook de naam Kaaiendonk vandaan. Landgoed Oosterheide is nu in bezit van
Natuurmonumenten.
14
In de steen hakte Piet Hohmann een gezichtje, maar als je
ondersteboven hangt (uitkijken bij de brug!) dan zie je…
Vrijheidshuis
Slotbosse Toren
Heuvel 13, Oosterhout
Kasteeldreef, Oosterhout
Toen het Vrijheidshuis in 1620 op de Heuvel gebouwd moest
Met de bouw van de burcht Huis ten Strijen werd begonnen in
worden, waren daar natuurlijk stenen voor nodig. De vertelling
1288, het kasteel stond toenertijd op een bijzonder strategische
gaat dat die niet voldoende voorradig waren en de bevolking
plaats: precies op de grens van het Hertogdom Brabant en het
werd opgeroepen om - tegen een kleine vergoeding - zoveel
Graafschap Holland. De belangrijkste bewoner van de burcht
mogelijk stenen bij elkaar te brengen en deze op de Heuvel
was Willem van Duvenvoorde. Hij kocht het kasteel in 1324
te verzamelen. Binnen de kortste keren lag er een geweldige
en liet het in de jaren daarna aanzienlijk uitbreiden met een
hoop op de Heuvel en de notabelen vroegen zich verbaasd
voorhof en een dierentuin. Het kasteel werd in de 16e eeuw
af hoe de mensen dat in hemelsnaam in zo’n korte tijd voor
tijdens de Tachtigjarige Oorlog verwoest en in 1714 en 1753
elkaar gekregen hadden. “Het kan niet anders of die moeten
grotendeels gesloopt, met uitzondering van een gedeelte van
ze gescheten hebben”, sprak een omstander met kennis
de hoofdtoren. De stenen werden gebruikt voor de bouw van
van zaken en zie; vanaf dat moment heten de inwoners van
diverse gebouwen in Oosterhout. De 25 meter hoge toren is
Oosterhout, Oosterhoutse Kaaienschijters. Het verhaal vertelt
bewaard gebleven. De naam Slotbosse Toren is te danken
verder dat de meeste stenen die op de Heuvel lagen, afkom-
aan het eikenbos dat er vroeger omheen lag.
stig waren van de ruïne van Huis ten Strijen waarvan nu enkel
de Slotbosse Toren nog rest. Dat er stenen van de ruïne voor
Napoleonsweg
de bouw zijn gebruikt klopt. De grote kloostermoppen kun je
Effentweg - redelijk aan het begin vanaf Kamillepad, Oosterhout
aan de achterkant, aan de parkzijde, nog goed zien zitten. Het
Het Oosterhoutse landschap ligt vol resten van een verleden
Vrijheidshuis was tot 1932 het kantongerecht voor de regio.
dat zonder die resten vergeten zou zijn. Daarmee vormen die
In 1839 werd het sterk verbouwd, er zou oorspronkelijk een
sporen niet alleen het bewaarde historische erfgoed van onze
toren op hebben gezeten. Tot 1942 heeft het Vrijheidshuis
stad, maar zijn het ook symbolen van de geschiedenis. Denk
dienst gedaan als raadhuis van Oosterhout.
bijvoorbeeld aan de resten die in 2014 zijn gevonden van de
Napoleonsweg tijdens werkzaamheden aan het Oosterhoutse
rioolstelsel. De ‘Napoleonsbaan’ was een doorlopende route
tussen Parijs en Amsterdam, die ruim twee eeuwen geleden
werd aangelegd in opdracht van de Franse generaal.
15
Het Oosterhoutse gedeelte is tussen 1813 en 1816 aangelegd.
geen graf maar op deze manier hebben ze een naam en
De brede, stenen weg liep dwars door Oosterhout; behalve
daardoor blijven zij in herinnering bestaan. Door te struikelen,
over de Effentweg ook over de huidige Markt, Heuvel en
maak je symbolisch een buiging voor deze oorlogsslacht-
Bredaseweg. Enkele dagen na de ontdekking van de resten
offers. Heemkundekring de Heerlijkheid Oosterhout heeft
van de Napoleonsweg zijn de twee eeuwen oude stenen
ervoor gezorgd dat er drie struikelstenen in Oosterhout zijn
echter verwijderd en afgevoerd. Later is er een reconstructie
geplaatst.
gemaakt in de berm van de Effentweg van 10 meter lang en 1
meter breed. Maar wel met de originele stenen.
Hel van Den Hout
De wielerwedstrijd Omloop van de Houtse Linies bestaat al
Tol
sinds 1986 en wordt jaarlijks in maart verreden. Het hoogte-
Achterstraat - hoek met Houtse Heuvel, Den Hout
punt is wel de originele ‘kinderkopkesweg’ (oftewel kasseien-
Op deze hoek stond een tol. Wie verder wilde in de richting
weg). Zeker bij nat weer is de Dordrechtseweg een hel.
van Geertruidenberg of Breda, moest betalen. De weg daarheen liep door een drassig stuk land en had veel onderhoud
nodig vandaar dat men moest betalen. Men zegt ook dat de
route later veel werd belopen door pelgrims op hun route
naar Santiago de Compostella. Een houten bord met daarop
de regels is als herinnering te lezen.
Struikelstenen
Stoep bij Hoogstraat 80 & Leijsenhoek 73a & Klappeijstraat
45, Oosterhout
Oorspronkelijk heten ze “Stolpersteine” (stolpern betekent
struikelen in het Duits). Een idee en uitvoering van de Duitse
kunstenaar Gunter Demnig. Kubusvormige betonnen stenen
met een messing bovenplaat met daarin de tekst gegraveerd.
De stenen worden geplaatst in het trottoir voor de huizen
waaruit de Joden, Sinti, verzetsstrijders, Roma, politieke
gevangenen zijn verdreven en vermoord. De meesten hebben
16
Teken gezichtjes op de kasseien van de Dordrechtseweg
zodat het een echte ‘kinderkopkesweg’ wordt.
Poolse gedenkstenen
De Kanonnier
Markkanaal - Bergsebaan, Den Hout & Korenbocht, Oosterhout
Sint Janstraat 22, Oosterhout
Deze granietstenen werden opgericht ter herdenking van
Herberg de Kanonnier, op de hoek van de Kannonierstraat en
de strijd om het Markkanaal. Poolse militairen onder leiding
de Sint Janstraat, stond er in ieder geval al in 1644. Drieën-
van Maczek vochten hier op 2 en 3 november 1944 met
eenhalve eeuw lang was het gebouw in gebruik als hotel en
de Duitsers in een poging het kanaal over te steken. Bij de
café. Aanvankelijk vonden hier vooral soldaten onderdak
Bergsebaan kwamen daarbij negentien Polen om het leven.
wanneer ze hier gelegerd waren. Dat was meestal om oefe-
Hier is, naast de gedenksteen ook een luisterplek van de Li-
ningen te houden. Dat gebeurde regelmatig, zowel in de 17e,
beration Route Europe. Bij de Marksluis in Oosterhout verliep
18e, 19e als 20e eeuw. In de twintigste eeuw was het café
de oversteek niet voorspoedig. Pas na een dag van harde
ook bekend vanwege het gelijknamige dansorgel, gebouwd
strijd, met veel verliezen voor beide partijen, was het voor
door Gebroeders Decap uit Antwerpen. Eind jaren 1990 werd
de Engelse 240 Field Company Royal Engineers mogelijk een
het pand afgebroken. Het orgel staat nu in het museum van
Bailey-brug te bouwen. Deze actie kostte aan dertig Polen en
Fredy Kunzler in Zwitserland en de gevelsteen is van de sloop
honderd Duitse soldaten het leven.
gered en ingemetseld in het nieuwe appartementencomplex
dat ongeveer op de plaats van de oude herberg staat.
Monument vliegtuigcrash
Weststadweg - fietspad, Oosterhout
Corneliuskerk
Aan het fietspad op de Weststadweg staat een monument wat
Houtse Heuvel 12, Den Hout
de locatie markeert van een vliegtuigcrash uit 1944. Hierbij
De Sint Corneliuskerk dateert van 1878. Den Hout bezat in
verloor een Amerikaanse vliegenier het leven. Het monument
de 14e eeuw al een Sint-Corneliuskapel. Rond 1600 was
is een initiatief van werkgroep Luchtoorlog Oosterhout
die vervallen en stonden alleen de muren nog overeind. In
1940-1945 en werd gemaakt door Joep Struyk, Piet Joosen en
1609 verzochten de inwoners van Den Hout om de kapel te
Erik Douwerse. Het monument werd in 2014 onthuld door de
mogen herbouwen, maar ze kregen nul op het rekest. In 1644
nabestaanden van majoor Thornton.
probeerden ze het opnieuw. Bij die gelegenheid maakte de
dorpssecretaris van Oosterhout, kennelijk om het verzoek
kracht bij te zetten, valse oorkonden waarin beweerd werd
dat de kapel al van 1336 dateerde. Het uitbreken van de
Tachtigjarige Oorlog met zijn godsdiensttwisten verhinderde
de bouw. In 1787 kregen de inwoners van Den Hout toestem-
17
ming om een schuurkerk te bouwen. Die kerk werd belangrijk
geworden voor de tijd waarin het is gebouwd of de bestemming
uitgebreid in 1836 en tenslotte in 1878 vervangen door de
die een plek vroeger heeft gehad. Denk aan gevelstenen
huidige kerk. Kerktorens zijn soms alleen als toren al een
die verwijzen naar het gebruik van een pand, of naoorlogse
icoon van een dorp of stad, beeldbepalend tot in de verre
gevelkunst, vaak ook voorzien van de nodige symboliek.
omgeving. Het was dan ook een goede plek als uitkijkpost in
de oorlog. De Corneliuskerk is gebombardeerd in de Tweede
Wereldoorlog. De schade is hersteld, maar aan de andersgekleurde stenen in de muren, nog steeds zichtbaar. In de
ruimte waar de heemkunde huist kun je de kogelinslagen nog
in het hout terug zien.
Bekijk de gevelsteen boven de deur van dit monument. Deze
gevelsteen is gemaakt door de Oosterhoutse beeldhouwer
Joep Struyk. Je ziet in deze gevelsteen de geschiedenis van
het pand terug. Welke bedrijven hebben hier gezeten en
welke functie heeft de gevelsteen behalve decoratie?
Gaper
Middeleeuwse put
Grand-Café d’Apotheek, Markt 13, Oosterhout
Tijdens opgravingen op de Markt in 2003 vond met een put
Dit Grand-Café is gevestigd aan de Markt in Oosterhout in een
met etensresten. Opvallend was dat er vooral veel vis werd
monumentaal, karakteristiek pand daterend uit 1680. Een bij-
gegeten in de Middeleeuwen. Piet Hohman en Joep Struyk
zondere ambiance in een pand waarin meerdere apothekers
werden hierdoor geïnspireerd en ontwierpen een soort van
hun vak uitgeoefend hebben. De monumentale gaper hangt
altaarstuk met visafbeeldingen voor in het plaveisel.
nog altijd boven de voordeur. Vroeger kon je herkennen welke
Helaas is het ontwerp nooit gerealiseerd.
winkel of bedrijf er in een pand gevestigd was door de beelden
Tijdens Open Monumentendag 2016
die aan het gebouw te zien waren.
Bakkerij Snelders, Keiweg 9, Oosterhout
In de etalage van Bakkerij Snelders kun je een proefstuk zien
Gevelstenen
van de hand van Joep Struyk. Ook zie je andere objecten die
Sint Jansstraat 9, Oosterhout
te maken hebben met de ‘eetgeschiedenis’ van Oosterhout,
Binnen in of aan de buitenkant van een monument zijn vaak
zoals de Oosterhoutse kaneelstok (Oosterhout stond vroeger
ornamenten zichtbaar: versieringen, beschilderingen en andere
bekend om zijn suikerwarenfabrieken), de Oosterhoutse
details, die bedoeld waren als symbool. In herbestemde panden
zuurstok en de kaneellikeur.
kom je vaak verwijzingen tegen naar de vorige bestemming van
het betreffende gebouw. Soms zijn die details oorspronke lijk
al bedoeld als symbool. Soms is het pas later een symbool
18
19
Sluis 1
Wilhelminalaan 91, Oosterhout
Tussen 1910 en 1923 werd het Wilhelminakanaal gegraven als
verbinding tussen de Amer en de Zuid-Willemsvaart. De werkzaamheden startten in Oosterhout. Om het hoogteverschil te
overbruggen waren vijf sluizen nodig, die genummerd werden
van 1-5. Sluis 1 is inmiddels verdwenen maar het gelijknamige
café op de hoek herinnert nog aan zijn bestaan.
Creatief concept Schip voor Schut - Piet Hohmann
Gangboord, Oosterhout
Geïnspireerd op het industrieel erfgoed, een sluizencomplex
met pomphuis, ontstond in Piet zijn fantasie het idee om
Sluis 1 op te graven en om te bouwen tot een groot atelier.
In de sluis zou hij het water-luchtschip willen creëren als een
mechanisch wonder. Een sluis met een fantastisch schip dat
nooit geschut zal worden. ‘n Dreamboot tot zijn dood. Een
schip voor schut.
20
Kunstwerk Vaarwater - Regina Verhagen
het grondgebied van ‘s Gravenmoer, maar zij waren geen
Landtong Houthaven - bereikbaar via parkeerplaats tussen
woontorens Houtwolplantsoen, Oosterhout
veerman. Waarom de naam is gekozen is onbekend. Als rivier
Kunstwerk gemaakt door de Oosterhoutse kunstenares
het drinkwater, de visserij, scheepvaart en later ook voor het
Regina Verhagen (†2011). Ze maakte de twaalf meter hoge
looien van het leer.
is de Donge van vitaal belang voor deze streek zowel voor
tekstboom van aluminium en staal in 2007, in samenwerking
met schrijver/dichter Gerrit Krol (†2013). Aanvankelijk was het
Brandspuithuisje en cachot
kunstwerk een onderdeel van het project Woordenstroom, een
Kapelerf 10, Dorst
taal/beeldroute langs de vaarweg Lemmer/Delfzijl, maar daar
Het in kruisverband gemetselde brandspuithuisje annex
moest het na vijf jaren weg. Door de krachten te bundelen in
gevangeniscel is omstreeks 1910 gebouwd. Het gebouw heeft
2014 kreeg het kunstwerk een mooie nieuwe plaats aan het
een dubbele inrijpoort met smeedijzeren beslagwerk in de
Wilhelminakanaal in Oosterhout.
rechter travee. In de ruimte achter de dubbele inrijpoort van
de rechter travee was onder andere een mobiele brandspuit
Borstlappenveer
gestationeerd waarmee men in geval van brand snel ter
Groenendijk - einde bij de Donge, Oosteind
plekke kon komen. De spuit werd bediend door de vrijwillige
De Donge was hier niet alleen een scheiding tussen de
brandweer. Dit deel wordt door een muur afgescheiden van
gemeente Oosterhout en ‘s Gravenmoer maar het was ook
de linker travee, indertijd gebruikt als cel waarin wetsovertre-
eeuwenlang een scheiding van twee gewesten. Namelijk het
ders tijdelijk in verzekerde bewaring werden genomen.
Hertogdom van Brabant en het Graafschap Holland. Aan de
Oosterhoutse kant van het riviertje de Donge het Katholieke
Dorpspomp
zuiden, aan de andere kant het protestantse noorden. Ze had-
Heuvel, Oosterhout
den ieder hun eigen bestuur, eigen heffingen, eigen munten
De Heuvel is een fraai plein met zeer veel historie. Het plein
etc. Deze verschillen droegen ertoe bij dat er een levendige
heeft de status van beschermd stadsgezicht. Op het plein
smokkelhandel ontstond. Het Borstlappenveer aan de ingang
stond een historische waterpomp, maar die moest verdwijnen
van de Groenendijkse haven was een berucht smokkelveer.
toen er een parkeerplaats werd aangelegd. Eind jaren 80 van
Er werd beweerd dat deze naam ontstaan was omdat het
de vorige eeuw is er door Sociëteit de Eendracht een nieuwe
smokkelwaar als lappen op de borst werd gedragen... De
pomp geplaatst. Maar er was niet veel geld waardoor de pomp
waarheid is echter heel anders. Het veer is genoemd naar
is samengesteld uit oude stenen ornamenten die nog bij de
de familie Borstlap, die woonde op de noordelijke oever op
steenhouwerij van de familie Struyk op het terrein lagen.
21
Niel Steenbergen was een vriend van de familie en ze hebben
Bier
samen, uit deze oude hardstenen stukken, de pomp samen-
In de middeleeuwen werd vaak bier gedronken in plaats van
gesteld. Niel heeft er toen een tekst op gezet “Het werkelijke
water zelfs door kinderen. De alcohol in het bier zorgde ervoor
vermag meer dan het mogelijke”. Een bijzonder detail is dat
dat de drank hygiënischer was dan vervuild grachtenwater.
de bekroning van de pomp afdekkingen zijn van poortpalen
In Oosterhout begon in 1901 aan de Bredaseweg 106 Bier-
van een oude begraafplaats. Als je goed kijkt zie je er een
brouwerij De Gecroonde Bel en dat werd al snel een succes.
doodskop op staan! Ofwel: is dit water giftig? De pomp is
Deze brouwerij pompte helder grondwater via een pijpleiding
puur decoratief, er kan geen water uitkomen.
naar de brouwerij. In 1927 gingen de zaken echter zo slecht
dat de brouwerij de deuren moest sluiten. Heden ten dagen
Kunstwerk Saltimbanque - Dorothé Jehoel
zijn er nog steeds brouwerijen in de gemeente: Bourgogne
Waterschap Brabantse Delta, Statendamweg 90, Oosterhout
(NB: niet per fiets te bereiken, wel te zien vanaf Metsersweg)
Kruis, de Vergulde Bel en brouwerij ‘t Ent. Bij Café de Beurs
staan van de eerste twee brouwerijen bieren op de kaart.
Deze knalturquoise polyester sculptuur is ontworpen door
Dorothé Jehoel. De opdrachtgever voor het kunstwerk,
BOCK - Waar water was
Waterschap Brabantse Delta, liet dit werk in 2006 plaatsen
Paterserf 10, Oosterhout
i.v.m. de opening van de nieuwe rioolzuiveringsinstallatie die
Stichting BOCK is een verzamelnaam voor een aantal creatieve
twintig meter achter het beeld ligt. Doel van het kunstwerk
Oosterhoutse professionals. Zij werken allemaal vanuit hun
is dat het opvalt zodat het aandacht vraagt voor het werk
eigen atelier of werkplaats in voormalig zwembad de Blikken.
dat het Waterschap doet, ze wilden graag dat het kunstwerk
Daarnaast organiseren zij gezamenlijk sociale, maatschappe-
een landmark is. Haar opvallende Saltimbanque - dat zoveel
lijke en artistieke happenings voor een breed publiek. Deze
betekent als protsenmaker, kunstenmaker - is vrolijk, herken-
projecten vinden plaats in het zwembaddeel van de huidige
baar, de slurfjes verwijzen naar de rioolzuiveringpompen, en
locatie, in de stad Oosterhout en daarbuiten. BOCK heeft
eigenzinnig.
op verschillende manieren een verwijzing gegeven naar de
oorspronkelijke functie van het pand. Zo symboliseert het
blauw de muren de waterlijn van het zwembad.
Tijdens Open Monumentendag 2016
In hun etalage zijn werken en producten van de BOCK-ers te
bekijken. (Zondag 25 september 2016 van 14.00-20.00 uur
organiseren ze weer het festival Eastwoodstock).
22
Schilderijen en (gebruiks)voorwerpen, zoals de pomp, geven,
De grote golf van Kanagawa (神奈川沖浪裏, Kanagawa Oki Nami
als materiële getuigen, inzicht in de taal die de mensen in het
Ura) is een houtsnede (ukiyo-e) van de Japanse kunstenaar
verleden, met behulp van beelden, met elkaar spraken.
Katsushika Hokusai. Het is het eerste stuk van de Zesendertig
In vergelijking met nu waren er toen veel minder beelden
gezichten op de berg Fuji en het bekendste werk van Hokusai.
en middelen om een verhaal vertellen. Een schilderij of een
Hij publiceerde het in 1832. Op het kunstwerk zijn enkele boten
gedecoreerd voorwerp moest destijds daarom een enorm
te zien die op een zee van reusachtige golven proberen te
sterke en betekenisvolle indruk hebben achtergelaten.
varen. De grootste golf dreigt de roeiers te vermorzelen.
Tegenwoordig is dat wel anders. We communiceren nu volop
In deze golf is een monster met klauwen te zien en deze
met beelden. Beelden zijn overal; ze komen in een onafgebro-
verbeeldt de kracht van de natuur maar ook de kracht van de
ken stroom via tablets en smartphones onze levens binnen.
roeiers. Van dit schilderij is een emoji gemaakt wat door velen
Ook onze eigen video’s, foto’s en andere beelden delen we
over de gehele wereld wordt gebruikt. Niet wetende waarop
snel en gemakkelijk via internet. Welke afdruk laten de beel-
de voorstelling van de emoji gebaseerd is en vaak gebruikt in
den van onze tijd achter voor de mensen van de toekomst?
een hele andere context.
Oxford Dictionaries riep november 2015 de huilen-van-hetlachen-emoji uit tot woord van het jaar. Emoji’s in je tekstbericht geven informatie die je met beeld veel makkelijker
kunt overbrengen dan met woorden. Over hoe je je voelt
bijvoorbeeld, of dat je iets serieus bedoelt of juist ironisch.
De uit Japan overgewaaide emoji’s zijn inmiddels niet meer
weg te denken uit onze online communicatie. Dat een woordenboek een beeld uitroept tot woord van het jaar zegt iets
over de veranderingen die de taal ondergaat onder invloed
van sociale media. Een belangrijk kenmerk van onze tijd is dat
beelden, oud en nieuw, eindeloos hergebruikt worden, los van
hun oorspronkelijke context. Ook onze eigen foto’s en video’s
delen we steeds vaker online. Zo komen er voortdurend
nieuwe trends en beeldthema’s op, die over de hele wereld
opgepikt, nagedaan en verspreid worden. En dat kunnen
zomaar de symbolen en iconen van de toekomst worden!
23
Zie jij een jong meisje of juist een oma?
Je ziet wat je wilt zien...
Kostschool voor jonge dames
Laan, Oosterhout
In de Laan in Oosterhout bevond zich in 1851 de protestantse
kostschool voor jonge dames uit de betere stand. Ze was bedoeld om aan “jonge dames een meer dan gewoon beschaafde
opvoeding te geven en hen grondig bekend te maken met de
beginselen der levende talen”. Het vakkenpakket was gelijk
aan dat van de jongenskostschool op de Zandheuvel.
De meisjes kregen les in converseren, muziek, dansen en
handwerken, maar ook Frans, Engels, wis- en natuurkunde
stonden op het programma. Zo werden ze voorbereid op een
“leven op stand”.
Meisjesschool
Houtse Heuvel 30, Den Hout
In 1900 vroeg pastoor Van Breughel aan de zusters fransiscanessen (van de congregatie uit Etten) of ze les konden geven
aan de meisjes op Den Hout. In 1903 vond de aanbesteding
plaats van klooster en school. Soeur Paschalia begon met
het geven van naailes aan de oudere meisjes en met een
“catechismus- of bidschool”. Vanaf september 1905 verzorgden de zusters ook het lager onderwijs.
Voor de jongens in Den Hout kwam er nog geen katholiek
onderwijs. Ze gingen naar de openbare school, die nu in de
praktijk een jongensschool geworden was. Op de plaats van
het klooster zit nu Herberg Het Klosterke en de oude meisjesschool is nu een kinderdagverblijf. In 1931 vestigen de zusters
franciscanessen van Etten zich ook in Dorst. Zij nemen ook daar
de zorg voor de meisjesschool en de bewaarschool op zich.
24
Sint Catharinadal
Kunstwerk Melkmeisje (ca 1660) - Johannes Vermeer
Kloosterdreef 3, Oosterhout
Johannes Vermeer werd geboren in Delft en was een bekende
De Blauwe Camer behoort tot de oudste slotjes van Ooster-
schilder in de Gouden Eeuw. Het Melkmeisje is een van de
hout. Het is gebouwd omstreeks 1400, het linker gedeelte
bekendste werken van hem, het hangt in het Rijksmuseum
naast de toren is het oudst. In de jaren erna wordt het slotje
in Amsterdam. Geheel verdiept in haar werk schenkt een
uitgebreid onder meer met de toren. Op 23 februari 1645 komt
dienstmeisje melk uit een kan. Deze kan blijkt afkomstig te
de Blauwe Camer in het bezit van de zusters Norbertinessen
zijn uit Oosterhout! Daar is uitgebreid onderzoek naar gedaan.
van Sint-Catharinadal. De zusters laten in het voorjaar van 1647
Het is af te lezen aan de ribbels in de hals van de kan en de
aan het kasteel een kloostercomplex bouwen. Het kasteel
grofheid van de klei. in Oosterhout zaten veel pottenbakkerijen.
zelf werd het verblijf van de proost. Rond in 1760 wordt het
De kannen en potten werden verkocht en verscheept naar
klooster weer opgeknapt en uitgebreid. In 1816 wordt een
Rotterdam. Daar werden ze weer doorverkocht en verspreidden
kapel gebouwd. Napoleon beschouwde kloosters als over-
zich zo over het land. Er zijn veel potten en kannen uit Ooster-
bodig, onnodig en zelfs schadelijk. Ze mochten alleen blijven
hout op verschillende plekken terug te vinden. Niet omdat ze
bestaan als ze iets nuttigs deden in de samenleving. Daarom
zo uitzonderlijk mooi of goed van kwaliteit waren maar juist
werd begin negentiende eeuw een gebouw in de tuin ingericht
omdat ze goedkoop waren. Oosterhout was een soort Action
tot school voor onderwijs aan arme meisjes. Van achter tralies
uit die tijd...
gaven de zusters les, terwijl er tussen de meisjes dames voor
de goede orde zorgden. Het onderwijs was gratis en de kinde-
Toren Sint Jansbasiliek
ren leerden er lezen, schrijven, spinnen, breien en naaien. In
Markt 17, Oosterhout
1826 werd een nieuw schooltje gebouwd met twee lokalen.
Pas 20 jaar na de bouw van de kerk werd de vrijstaande toren
Het gebouw bleef als school in gebruik tot 1858, waarna het
gebouwd. Helaas, op twee-derde van de geplande hoogte was
andere bestemmingen kreeg.
het geld op. De toren is nooit afgebouwd. In 1522 kwam de
Tijdens Open Monumentendag 2016
aansluiting tussen kerk en toren tot stand. Heemkundekring
Programma zaterdag: 14.00 uur Gebedsdienst met onderwerp
de Heerlijkheid Oosterhout beheert de toren en heeft een
Iconen & Symbolen waarbij ingegaan wordt op wapen van
archeologische tentoonstelling ingericht in een van de toren-
Catharinadal, 14.30-17.30 uur Openstelling het kasteeltje
kamers. De tentoonstelling bevat onder andere oude munten
De Blauwe Camer, 18.00 uur Gebedsdienst.
en Oosterhouts aardewerk, waaronder een vergelijkbare kan
zoals getoond op het schilderij ‘Melkmeisje’ van Vermeer.
25
Tijdens Open Monumentendag 2016
Standbeeld Mooie Keetje - Nico van Leest
Open: zaterdag en zondag van 12.00 tot 17.00 uur.
Mathildastraat - hoek met Leijsenhoek, Oosterhout
Programma: In de toren zal een presentatie te zien zijn over
Anna Cornelia van der Maade (Oosterhout, 1807-1895), beter
de geschiedenis van de toren en de kerk, en middels een
bekend als Mooie Keetje, was herbergierster en een bekend
kort filmpje krijgt men een indruk van de hoe de torenkamer
volksfiguur in Oosterhout. Volgens de overlevering stond zij
boven eruit ziet.
algemeen bekend als een uitzonderlijk mooie vrouw. Keetje
was een dochter van een herbergiersechtpaar uit Oosterhout.
Gedicht Meisjes - Eus Roovers
Dit koppel runde het logement Van Gendt & Loos aan de
Café De Kloek, Leijsenhoek 6, Oosterhout
Leijsenhoek in Oosterhout. Dit pand is gesloopt in de jaren 60
Dit monument is wellicht uit de 18e eeuw, maar de klokgevel
van de vorige eeuw met de aanleg van de Mathildastraat en
die het pand nu heeft is gedurende de jaren een aantal keer
de aansluiting op de Leijsenhoek. Keetje nam het logement
aangepast. De deur stond oorspronkelijk verder naar voren en
in 1830 over. Velen vielen voor de schoonheid, het goede
het linker grote raam was oorspronkelijk twee kleinere ramen.
karakter en de humor van Keetje. Volgens sommige verhalen
Het pand heeft verschillende functie gehad, onder andere
zou Keetje een verhouding hebben gehad met zowel koning
winkel/bakkerij (1830), herberg en sigarenwinkel. In 1925
Willem II als met diens zoon Willem III. Feit is dat zij van die
werden de stallen omgebouwd tot ‘Garage Bruijns’ (waar
laatste in 1870 een gouden ketting cadeau kreeg. Keetje zou
Restaurant Irodion nu gevestigd is) en in 1952 wordt de garage
tot op hoge leeftijd haar schoonheid hebben behouden.
zelfstandig van het pand waar ondertussen vanaf 1928 een
Toch is ze nooit getrouwd. In 1885 verkocht ze haar herberg.
café en vanaf de jaren 40 van de vorige eeuw een café-restau-
Een decennium later overleed ze in een gasthuis in haar
rant zat. Het café-restaurant kreeg in 1980 de naam ‘t Pauske
geboorteplaats.
en in 1991 veranderde het in het huidige Café de Kloek. Daar
Schrijver Hildebrand, pseudoniem voor Nicolaas Beets,
waar ge oe ai kwijt kan en waar ook veel ontmoetingen plaats
heeft Keetje waarschijnlijk leren kennen toen hij vanwege
vinden. Boven de schouw hangt het gedicht Meisjes van de
de Belgische opstand in 1832 enkele maanden gelegerd
Oosterhoutse schrijver er dichter Eus Roovers.
was in Oosterhout. In 1839 verscheen zijn boek ‘De Camera
Tijdens Open Monumentendag
Obscura’, een verzameling verhalen en beschouwingen. Het
Open: zaterdag vanaf 14.00 uur en zondag vanaf 15.00 uur
boek geeft een beeld van het Nederland van de trekschuit en
de postkoets, waar rond die tijd gewerkt wordt aan de eerste
spoorlijn. Daarin schrijft hij over haar:
26
“Keetje, het fijnst besneden bekje van alle Noord-Brabantsche
meisjes, die ik gezien heb. En dan die groote blauwe oogen,
met dien doordringende opslag. Als zij lacht ontbloot zich
een rij van gelijke tanden, die ooit tussen rozeroode lippen
hebben uitgeschenen.”
Een steeds groter deel van ons sociale leven speelt zich af
op online netwerken en via beeldschermen. Grenzen tussen
de digitale wereld en de tastbare wereld vervagen. Toch zijn
er ook online diensten die juist gericht zijn op interactie in
de fysieke wereld. De datingapp Tinder heeft in Nederland
1,5 miljoen gebruikers. Wat Tinder onderscheidt van andere
datingsites is dat je bij het kiezen van een partner geen
informatie krijgt over iemands leeftijd, opleiding of interesses.
Je gaat enkel en alleen af op iemands profielfoto zoals bij een
eerste ontmoeting in het echt.
Expositie ‘Mooie meisjes door de jaren heen’
Harry van Aperloo Fotografie, Mathildastraat 7V, Oosterhout
Deze fotostudio is al meer dan 30 jaar een begrip in Oosterhout. Je kunt er terecht voor babyfotografie, kinderfotografie,
portretfotografie, familie/groepsfotografie, dierenfotografie
en bruidsfotografie. In de etalage zie de resultaten van deze
fotosessies.
Tijdens Open Monumentendag 2016
In de grote etalage zie je een aantal meisjes die op hun mooist
hebben geposeerd voor de camera van Harry van Aperloo.
27
Maria
Mariabeeldje in gevel
Maria is in het Nieuwe Testament (en ook in de Koran) de
Katholieken accentueerden de inzegening van de woning
moeder van Jezus. De oorsprong van de naam is onduidelijk.
of de intronisatie van huis en gezin regelmatig met het
Het betekent wellicht ‘gewenst kind’, ‘bitter’, ‘rebels’ of
aanbrengen van een plaquette met daarop Maria afgebeeld
‘sterke wateren’, of is afgeleid van het Egyptisch: dan zou het
in de voorgevel van het pand. Het doel was het afsmeken
‘geliefde’ of ‘liefde’ kunnen betekenen. Voor katholieken is
van de bescherming over have en goed, maar soms ook het
zij de belangrijkste heilige. In de Rooms-katholieke Kerk en
uitdrukken van dankbaarheid. Vandaar dat de tekens ook
Oosters-orthodoxe Kerk heeft Maria als Moeder van God een
vrij massaal werden aangebracht na afloop van de Tweede
belangrijke rol in het geloofsleven. Er is binnen de theologie
Wereldoorlog om God te smeken dat de woning en bewoners
zelfs een complete discipline die zich speciaal op haar richt:
van oorlogsleed gespaard werden.
de mariologie. Verschillende liturgische feesten en hoogfeesten
worden ter ere van haar gevierd. In de Orthodoxe Kerk is de
Op heel veel gevels in het zuidelijk deel van Nederland en
gangbare uitdrukking voor Maria ‘Moeder Gods’ en niet Maria.
in Vlaanderen zijn die herinneringen nog terug te vinden. De
meeste huidige bewoners van de panden koesteren deze
Mariakapel
nostalgische herinnering. In sommige gevallen, zoals in boer-
Ridderstraat 29, Oosterhout
derijen, werd er ook wel eens een nis aangebracht waarin dan
Uit dankbaarheid voor de bevrijding werd door het Brabants
weer een beeld van Maria werd geplaatst.
Studentengilde in 1945 deze Mariakapel gebouwd. In de jaren
60 en 70 van de vorige eeuw werd het aanwezige Mariabeeld
Oosteind is een echt lintdorp, een wegdorp of een straatdorp.
verschillende keren gestolen of vernield en ook het interieur
Het is een lang uitgestrekt dorp dat zich heeft ontwikkeld
moest het geregeld ontgelden. Nieuw vandalisme is door een
langs een weg waardoor er een langgerekte, aaneengesloten
aantal aanpassingen, zoals het Mariabeeld achter afgesloten
bebouwing is ontstaan, met hier en daar een uitstulping voor
tralies te zetten, grotendeels voorkomen. Hij wordt onderhou-
‘nieuwe woningen of wijken’. Hier vind je ook veel van deze
den door buurtbewoners.
Mariabeeldjes terug.
Kijk maar op de huizen met nummers 38, 49, 59, 73, 79, 87,
101, 108, 125, 134, 138, 141, 148, 159, 160, 162, 176 en 205.
28
De provinciale weg als een lint van Maria afbeeldingen.
Banken van Jos de Wit in Oosteind.
29
In het dagelijkse leven komen we veel symbolen tegen die
Plekgedicht “Ik heb je lief” - Ad Bol
we allemaal kennen. Denk maar eens aan symbool voor de
Parkeerplaats Zuiderhout / hoek Bloemenhof, Oosterhout
liefde: het
♥
Dit plekgedicht is het winnende gedicht van de gedichtenwed-
Hoe vaak heb je zelf een hartje getekend met daarbij de pijl
strijd ‘Kunst in de Wijk’. Het is geschreven door wijkbewoner
en de naam van “de liefde van je dromen”?
Ad Bol.
Liefde voor altijd vastgelegd
Muurschildering fietstunnel onder de Slotlaan
Black Mosquito, Leijsenhoek 22, Oosterhout
Slotlaan - nabij het Mgr. Frencken College, Oosterhout
Naast het ingebouwde herenhuis, gebouwd in 1898 in neo-
Stichting Bock en Martin Krijnen hebben samen met de cul-
renaissancestijl, is de tattoo- en piercingshop Black Mosquito
tuurcoach in 2012 een bijzonder ontwerp gemaakt. Aan de
gevestigd. Een tatoeage is een versiering van het lichaam. De
buitenwanden zien we de gezichten van de inwoners van de
afbeeldingen staan vaak symbool voor iets persoonlijks. Vaak
wijk Slotjes en binnen in de tunnel zie je honderden slotjes.
is de liefde voor iemand een reden voor een tatoeage.
Geschilderd door vele helpende handen uit de wijk, van de
Tijdens Open Monumentendag 2016
scholen en door de behendige handen van de schilders van
In de etalage zie je een allerlei voorbeelden binnen het thema
Atelier Koa.
liefde die men als lichaamsversiering kan nemen of hebben.
Al jaren vereeuwigden verliefde stelletjes van over de hele
wereld hun liefde door een slotje te hangen aan de Parijse
Plekgedicht “Liefje” - Herman de Coninck
brug Pont des Arts. Helaas bezweek de brug onder al deze
Galerie & schrijfatelier ‘Kunst onder dak’, Griegstraat 19 /
hoek Sweelinckstraat, Oosterhout
liefde en zijn de slotjes nu verwijderd. Maar het ritueel heeft
Het gedicht van Herman de Coninck siert sinds 2012 de
het tunneltje in Oosterhout zie je er een heel aantal hangen!
wel navolging gekregen over de rest van de wereld. Ook bij
zijgevel van het woonhuis van Marjoke Linckens en Theo
Schoonheim. Ze hebben dit gedicht - naar een ontwerp van
Electriciteitshuisje
Studio-P - met een subsidie van NL Doet kunnen realiseren.
In Oosteind staat het laatste witte huisje van de gemeente
Oosterhout met een electrisch gemaal. Dit is er een van de 25
huisjes die behouden zijn in West Brabant. Vanaf 1890 werd
hier stroom opgewekt; dat was toen hoogspanning; want het
was 3kV.
30
Metseltekens Sint Catharinadal
Verkeersborden
Sint Catharinadal, Kloosterdreef 3, Oosterhout
We komen dagelijks tal van symbolen tegen, ter waarschuwing,
Soms zijn ze overduidelijk aanwezig, een andere keer moet
ter informatie of met een ander specifiek doel. We komen
je er naar zoeken. Toch is de kans groot dat een oude toren,
onder andere symbolen tegen wanneer we op de weg zitten,
kerk, poort of kasteel metseltekens draagt. Een metselteken
verkeersborden bevatten immers zo min mogelijk tekst om
is een symbool die met een andere kleur baksteen in het
ons in een oogopslag duidelijk te maken dat we bijvoorbeeld
gebouw gemetseld is. Ook in de gevel van het Sint Catharina-
moeten oppassen. De symbolen op borden langs de weg zijn
dal zijn verschillende metseltekens te vinden.
van nature statisch, het gaat om eenvoudige afbeeldingen die
geen daadwerkelijke beweging bevatten. Afhankelijk van de
Welke metseltekens zie je? Benoem de vormen.
afbeelding die we gebruiken is het echter wel mogelijk om die
beweging te simuleren, we kunnen ons brein het idee geven
Andreaskruis
dat er sprake is van beweging. Des te beter we daarin slagen,
Ook in de gevel boven de zij-ingang van de Sint Jansbasiliek
des te groter ook de kans dat we de waarschuwing op tijd
zijn metseltekens te zien. Het zijn twee ‘maalkruizen’ of ‘And-
opmerken, of we in de gaten hebben dat het menens is wat
reaskruizen’. Het maalkruis heeft vermoedelijk de betekenis
we zien. Let er maar eens op hoe op een aantal verkeers-
dat het kwade geesten van een gebouw moet weghouden,
borden beweging gesuggereerd wordt.
zodat het beschermd wordt tegen brand, hagel, instorting
en ander onheil. Ook kon het aangeven dat er op die plaats
misdadigers berecht werden. Je komt dit Andreaskruis nog
Als jij nieuwe verkeersborden zou mogen verzinnen,
welke zou jij dan maken?
steeds tegen zoals als gevaarsymbool voor irriterende stoffen
en in diverse verkeersborden.
31
Grenspaal Oosterhout-Breda
II van Polanen). De familie van Polanen heeft veel bezittingen
Hoevestraat - redelijk aan het begin van fietspad bij Kalix
Berna, Oosterhout
gehad en veel gemeentewapens en wapens van voormalige
In de bruine toeristische en recreatieve objectbewegwijzering
wapens van Wassenaar, Krimpen aan den IJssel en Monster.
gemeenten zijn van het familiewapen afgeleid, waaronder de
kom je borden tegen met een iconisch beeld van een regio
of een monument. Historische grenspalen deden en doen
(A)social media
het zelfde: ze bevatten een herkenbaar beeld waarmee
Snapchat is een app waarin je grappige foto’s en video’s
de grens van een gemeente, een landgoed, een provincie
makkelijk kunt versturen naar vrienden. En anders dan met
wordt afgebakend. De afbeelding op de paal vertelt in één
Whatsapp kunnen je vrienden de foto maar enkele seconde
beeld het verhaal van de plaats waar je bent. In 1725 zijn de
zien. Als je een foto maakt in Oosterhout kun je er een filter
grenzen tussen de rechtsgebieden van Breda en Oosterhout
voor trekken met een herkenbaar logo zodat je vrienden zien
in de heide van Teteringen opnieuw vastgesteld. De grens
dat de foto in Oosterhout hebt gemaakt. Het logo in Snapchat
werd gemarkeerd door drie stenen palen met de wapens van
voor Oosterhout is pas dit jaar ontworpen. Een leerling uit
Breda en Oosterhout. Teteringen scheidde zich na 1795 van
Havo 4 van het Mgr. Frencken College ontdekte dat die nog
Breda af als zelfstandige gemeente, het werd toen dus de
niet bestond en ontwierp hem tijdens een CKV-opdracht.
Teterings-Oosterhoutse grens. De grenzen bij de herindeling
van 1997 zijn hier en daar getrokken zonder enige rekening te
Door foto’s en video’s te delen op sociale media geef je
houden met de geschiedenis. Teteringen werd weer bij Breda
anderen de mogelijkheid om te zien hoe jij je leven leeft.
gevoegd, maar de grens werd bij de Tilburgsebaan gelegd.
Het effect hiervan is bij veel mensen dat ze door andermans
Een klein gedeelte van het oude Breda valt dus nu onder
ogen naar zichzelf gaan kijken en hun gedrag aanpassen aan
Oosterhout!
wat zij denken dat anderen normaal vinden. Als steeds meer
mensen dit doen en zichzelf op deze manier censureren, is er
Wapen van Oosterhout
dan nog wel plaats voor gekte of voor het afwijkende?
Het wapen van Oosterhout werd op 16 juli 1817 aan de
gemeente Oosterhout toegekend. Het wapen van Oosterhout
Lopend door de stad bekijk je jezelf vast wel eens in de
bestaat uit drie Wassenaars (halve manen). Het wapen is
spiegelingen van een etalage, of in de passpiegels. Je ziet
afgeleid van het wapen van het geslacht van Polanen (Jan I
eigenlijk een iconisch tijdsbeeld van jezelf. Of je legt dit
van Polanen was de vader van Willem van Duvenvoorde, de
vast in de vorm van een selfie (foto die je van jezelf maakt).
bezittingen van Willem van Duvenvoorde gingen over op Jan
Wanneer je jezelf helemaal het einde vindt dan past de term
32
narcisme misschien bij je. Het werd voor het eerst gebruikt
zichzelf en te weinig aan anderen besteden. Verliefd zijn op
door Sigmund Freud. Hij noemde het verschijnsel naar de
jezelf, te veel eigenliefde, anderen gebruiken om jou aan je
figuur Narcissus uit de Griekse mythologie. Narcissus wees
trekken te laten komen, niet een ander beminnen maar vooral
volgens het verhaal alle romantische avances af en werd
zelf bemind willen worden, daar ging het volgens Freud over.
als straf verliefd op zijn eigen spiegelbeeld. Freud doelde
Deze nadruk op eigenliefde is altijd blijven bestaan maar in de
met narcisme vooral op mensen die hun energie te veel aan
loop der jaren zijn er heel veel kenmerken bijgekomen.
33
Herken jij de landmarks van Oosterhout?
34
35
Sint Cornelius
Sint Marcoen
De Heilige Cornelius is de beschermheilige van de boeren en
De heilige Marcoen of Marculphus is een rooms-katholiek
het rundvee (hoorn- en kleinvee). Steun van hem wordt ge-
heilige en missionaris. Hij leefde in Normandië van omstreeks
vraagd tegen epilepsie (de Corneliusziekte), kramp, zenuw- en
490 tot 1 mei 558. In 522 werd hij in Coutances tot priester
oorkwalen. Zijn attributen zijn een hoorn (Cornelius betekent
gewijd en trok daarna rond als missionaris. Met behulp van
‘sterk als een hoorn’), de pauselijke tiara en een drievoudige
de Merovingische koning Childebert I stichtte hij een klooster
kruisstaf.
te Nanteuil, een plaats die tegenwoordig Saint-Marcouf-
Den Hout is een brinkdorp; een dorp met in het hart een
de-l’Isle heet. Als dank schonk Marcoen aan de koning het
brink. Het bijzondere hieraan is dat de brink, in de volksmond
vermogen om koningszeer te genezen. Marcoen stierf als
de Heuvel, in Nederland de laatste is waarvan het eigendom
abt van Nanteuil.
niet in handen is van de gemeente. De gelanders, meestal
Sint Marcoen werd in 1689 door de rector van de kapel in
woonachtig rondom deze brink, zijn eigenaar. Eens per jaar
Den Hout, die vroeger op de plek van de huidige kerk stond,
hebben zij een jaarvergadering in januari. Den Hout is een
als beschermheilige ingevoerd. De rector wist een stukje
actief dorp en het meeste vind toch wel op de brink plaats.
reliek van de heilige los te peuteren bij de bisschop van
Daarvoor moet toestemming gevraagd worden aan het
Antwerpen. De heilige werd meteen populair. De feestdag
Heuvel bestuur. Met zijn allen zorgen ze voor het onderhoud
van Sint Marcoen valt op 1 mei. In de hele maand mei (in
en het behoud.
het dialect: “maai”) trokken talloze bedevaartgangers naar
In het verleden werden alle gehoornde dieren naar de brink
Dorst: Maaikes-Dorst. Sint Marcoen hielp bij de genezing van
gedreven tegen de avond en was er een goed overzicht. Dat
scrofula, eczeem, koningszeer en andere klierziekten van de
de beschermheilige zorg droeg voor deze belangrijkste bron
hals genezen. Om genezen te worden moesten de aangetaste
van inkomen is daarom wel begrijpelijk.
plekken regelmatig met gezegend water worden gewassen.
Een volksnaam van de heilige Cornelius in het Brabantse
Dat water werd tijdens de kerkdiensten in mei gewijd. In de
is: ‘Sint Knillis´. In Den Hout wordt zijn gedenkdag rond 16
glorietijd van de bedevaarten zong het volk “O, Sint Marcoen,
september gevierd met een traditionele kermis.
verlos mij van mijn zweren” hoewel de eigenlijke tekst luidde
“O, Sint Marcoen, gij lieveling des heren”. Maaikes-Dorst bleef
populair tot halverwege de twintigste eeuw.
36
Sint Johannes de Doper
De basiliek van Oosterhout en de kerk in Oosteind zijn beiden
vernoemd naar Johannes de Doper. Johannes de Doper was
volgens het christendom en de islam een profeet. Zijn moeder
Elisabet was verwant met Maria, de moeder van Jezus. Vanwege het leeftijdsverschil veronderstelt men dat Elisabet een
tante van Maria was. Johannes en Jezus verschilden echter
nauwelijks in leeftijd. Johannes verkondigde de boodschap
van bekering en verlossing van alle zonden door de doop.
Hij had veel volgelingen en veel mensen lieten zich door hem
in de Jordaan dopen. Hij leidde een ascetisch bestaan (het
streven naar of het beoefenen van een reine levenswandel
door de eigen hartstochten en begeerten te beteugelen) in
de woestijn, ging slechts gekleed in een kameelharen mantel
en voedde zich met sprinkhanen en wilde honing. Tijdens een
van zijn doopsessies kwam Jezus naar hem toe, die zich door
hem liet dopen. Bij deze gebeurtenis daalde de Heilige Geest
als een duif op Jezus’ hoofd neer.
Tijdens Open Monumentendag 2016
Sint Johannes de Doperkerk, Provincialeweg 84, Oosteind
Open: zaterdag en zondag van 10.00 tot 15.30 uur.
Ook mensen kunnen symbool zijn voor een plek, voor een
deel van de geschiedenis, een historische ontwikkeling, voor
ontwikkelingen in kunst of in de wetenschap.
Het kan ook zo zijn dat iemand ergens een belangrijke rol
Woon je in een Oosterhoutse straat die vernoemd is naar een
heeft gespeeld, en zelfs al is er niets zichtbaars meer dat aan
heilige? Kijk dan op de website van de Open Monumentendag
hem/haar herinnert, maar elders bijvoorbeeld wel, dan is er
Oosterhout, daar vind je ook van die heilige een beschrijving.
toch een verhaal te vertellen.
www.openmonumentendagoosterhout.nl
Kennen wij dergelijke iconische of symbolische figuren?!
37
Willem van Duvenvoorde
zijn dochter, Johanna of Jenne van Polanen, uit aan graaf
Willem van Duivenvoorde (1290-12 augustus 1353) was
Engelbrecht van Nassau; zij was twaalf jaar oud. Zo kwam
een bastaardzoon van Philips III van Duivenvoorde en een
Willems onmetelijke vermogen in het geslacht Van Nassau
halfbroer van Jan I van Polanen. Hij was kamerling en schat-
terecht. Onze koninklijke familie vaart er nu nog wel bij…
bewaarder van graaf Willem III van Holland.
In 1324 kocht hij huis Ten Strijen in Oosterhout, in de grens-
Kunstwerk Willem van Duvenvoorde - Niel Steenbergen
streek tussen het graafschap Holland en het hertogdom
Slotlaan / Hertogenlaan, Oosterhout
Alsof hij naar je zwaait, die man op het paard in natuursteen.
Of de leerlingen van het Mgr. Frenckencollege de weg wijst
naar hun school.
Op de hoek van de Slotlaan-Hertogenlaan staat dit beeld
sinds 1963. Wat hebben de maker en de uitgebeelde persoon
met elkaar?
Beiden kwamen naar Oosterhout om daar te gaan wonen.
De een in 1324 en de ander iets meer dan 635 jaar later.
Willem had Huis Ten Strijen gekocht, waarvan nu nog een
stuk ruïne over is, de Slotbossetoren. Niel kocht een houten
Oostenrijkse woning, kort na de Watersnoodramp van 1953.
Beide woningen hadden een monumentale status.
Niel was creatief in kunst, zoals tekenen, penningen maken,
beeldhouwen, bronzen figuren. Willem was creatief met
geld; hij was een van de rijkste mannen van Holland.
Ze verlegden alle twee hun grenzen; de een deed dat in de
kunst, de ander in dorpen en land, legaal of illegaal.
Terecht zijn beiden tot ridder geslagen. Willem in 1328 door
hertog Jan lll van Brabant. Niel Steenbergen werd in 1973
ridder in de Orde van Oranje-Nassau en in 1976 werd hij ook
ridder in de Orde van Sint Gregorius de Grote.
Beiden hebben zich geworteld in Oosterhout.
Brabant en in 1325 kocht hij de heerlijkheid Oosterhout. In de
jaren daarna verbouwde hij huis Ten Strijen om tot een slot.
Van hieruit liet Willem zijn goederen centraal beheren. Hij verwierf onder meer delen van het land van Breda (in 1342), de
dorpen Baarle, Alphen, Gilze en Ulvenhout. Willem wist tijdens
zijn leven een enorm vermogen op te bouwen, niet alleen
door leningen aan koningen en aan de keizer, maar ook door
een modern centraal beheer over zijn bezittingen. In 1328
werd hij tot ridder geslagen door hertog Jan III van Brabant
en vervolgens benoemde de hertog hem tot zijn baanderheer,
waardoor Willem een aantal leenmannen onder zich kreeg. Hij
werd in 1329 door keizer Lodewijk IV gelegitimeerd, zodat hij
niet langer als bastaard hoefde te gelden.
Willem van Duvenvoorde kon als achteraf wettig geborene
zijn goederen doen vererven, maar zijn huwelijk met Heylwich
van Vianen (overleden in 1351) had hem geen kinderen
geschonken die van hem konden erven. Zijn bastaarden,
minstens twaalf had Willem er, kon hij alleen via omwegen
bevoorrechten.
Het grootste deel van zijn vermogen ging dan ook naar zijn
neef, de zoon van zijn halfbroer, Jan II van Polanen. Jan III van
Polanen erfde van zijn vader. Jan III van Polanen huwelijkte
38
De een heeft de ambtsketen van de burgemeester ontworpen. De ander heeft lang geleden de haven van Oosterhout
laten graven.
De een is begraven in Brussel en de ander in Oosterhout.
Beiden hebben een rijk leven gehad; of door kunst of door
politiek.
bestuurders sprak hij over de teruggave van de Sint-Jan aan
de katholieken. Napoleon bepaalt per decreet dat de hervormden de Sint-Jan aan de katholieken moesten teruggeven,
mits die zevenduizend gulden aan de hervormden betaalden en
zij de kerkelijke goederen bij onderling overleg en goedvinden
zouden verdelen. Napoleon zelf schonk aan de hervormden
zevenduizend gulden. Met deze bedragen zouden ze een
Lodewijk Napoleon
vervangende kerk kunnen bouwen.
Lodewijk Napoleon Bonaparte (Ajaccio, 2 september 1778
Op de 3de van de bloeimaand (3 mei, een week na het
– Livorno, 25 juli 1846), bijgenaamd de Lamme Koning en
bezoek van koning Lodewijk Napoleon) schreef de landdrost
Lodewijk de Goede, was de jongere broer van keizer Napo-
van Brabant een brief aan het gemeentebestuur dat zijne
leon I en de vader van de latere Franse keizer Napoleon III.
majesteit had besloten de gemeente tot de rang van stad te
In 1806 werd hij op last van zijn broer Napoleon koning van
verheffen. Hij probeerde een eigen koers te varen en kwam,
Holland. Op weg naar de hoofdstad bezocht hij Oosterhout
tegen de instructies van zijn broer, op voor de belangen van het
voor de eerste keer. Vele historici beschouwen hem eigenlijk
Koninkrijk Holland. Dat leidde tot steeds meer toenemende
niet als een zelfstandig vorst, maar louter als een gekroonde
conflicten met zijn broer. Als gevolg moest hij in 1810 aftreden,
gouverneur, in dienst van de echte machthebber Napoleon
waarop het Koninkrijk Holland in zijn geheel werd geannexeerd
I. Ook zijn echtgenote Hortense beschreef zijn functie op die
door Frankrijk.
manier. De koning van Holland, aanvankelijk ook door zijn
onderdanen gezien als louter een zetbaas van Napoleon,
maakte zich snel geliefd onder het volk door zijn betrokken
optreden bij rampen, waarin hij werd nagevolgd door alle
Nederlandse staatshoofden die na hem kwamen. Op dinsdag
25 april 1809 bezocht koning Lodewijk Napoleon Oosterhout.
Er was tweeduizend gulden uitgetrokken voor de festiviteiten.
Zowel in Dorst als Oosterhout stonden triomfbogen opgesteld. Het centrum was versierd met linten. De koning werd
ontvangen door burgemeester Sebastiaan Boenders en hij
sprak met bestuurders en met de bevolking. Met de kerk-
39
Natuur is in Nederland zelden toevallig. Feitelijk is natuur hier
vooral ook cultuurlandschap, zelfs bossen, zandverstuivingen
en duingebieden. Dat betekent dat er ook cultuurlandschappelijke iconen aan te wijzen zijn. Die zijn vrij gemakkelijk
te herkennen: aangelegde stadsparken, tuinen en parken,
begraafplaatsen, landgoederen en buitenplaatsen: de groene
monumenten.
Maar ook de vaak minder goed als monumenten herkenbare,
veelal overgroeide fortenlinies, zoals de Houtse Linies.
zelfs een icoon, voor de gemeenschap zijn. Gewoon omdat
ze er staan of juist met een bepaalde bedoeling, zijn ze een
symbool of een icoon (geworden) voor deze plek. Je kan
dan denken aan een kerk, een synagoge, een moskee, een
buurthuis, een voetbalkantine of een muziekkoepel. Maar
ook aan een park of een Heilige Eik.
Welke “monumenten” in Oosterhout kun je bedenken die
van belang zijn voor een groep of de gemeente die je kunt
zien als een symbool of een icoon?
Natuurlijk bestaat er ook een uitgebreide ‘groene’ symboliek.
Dan kun je denken aan een boom, geplant bij de geboorte van
Stadstuin de Schelp
een kind of bij de bouw van een huis of een treurwilg die op
De stadstuin maakte in een ver verleden deel uit van de tuin
een begraafplaats rouw en melancholie weergeeft.
van sociëteit De Eendragt. In 1843 kochten zij een perceel
grond aan aan de Kerkstraat van 4170 m2 groot, met daarop
Heilige Eik
een huis dat als sociëteit dienst ging doen. De tuin, die veel
Achterstraat - hoek met Vrachelsestraat, Den Hout
groter was dan de huidige stadstuin, werd gebruikt voor
Dit is een van de oudste bomen van Brabant. Boomdeskun-
ontspanning en muziekuitvoeringen. In 1895 werd in de tuin
digen hebben vastgesteld dat deze eik rond 1250 is geplant.
de huidige muziekschelp opgericht voor het uitvoeren van
Door blikseminslag is de kern van de boom verbrand. Het is
concerten. Tijdens de crisisjaren werd in 1935 het geheel ver-
een wonder dat hij nog overeind staat. Toch staat de holle
kocht en kwam de tuin in particuliere handen. Dankzij de goede
boom elk jaar opnieuw in blad. Een legende vertelt dat in deze
zorgen bleef de tuin en de daarin aanwezige muziekschelp in
boom een kluizenaar heeft gewoond. De holle stam fungeerde
stand. In 1993 werd het aangekocht door de gemeente om
als een schoorsteen. Onderin stookte hij een vuurtje, bovenin
er een parkeerterrein aan te leggen. Na langdurige en felle
rookte hij spek. De boom staat bekend als Heilige Eik, waar
protesten vanuit de samenleving zag het gemeentebestuur af
vroeger recht onder zou zijn gesproken.
van dit voornemen en werd de tuin in 1996 overgedragen aan
de Stichting Muziekschelp, die sindsdien de tuin beheert en
Bekijk de animatie over de Heilige Eik op de website van
Open Monumentendag Oosterhout. Een monument, in de
natuur of in de stedelijke bebouwing, kan een symbool of
40
zorg draagt voor het gebruik ervan. Elk jaar zijn er beelden en
driedimensionale kunst van lokale en regionale kunstenaars
te zien in de tuin. In de winter van 2015/2016 heeft de tuin
een uitgebreide onderhoudsbeurt ondergaan; veel bomen
Levensboom
zijn gerooid, wildgroei van de beplanting is aangepakt, er zijn
o.a. op Provincialeweg 38, 51, 80, 176 en 190, Oosteind
nieuwe bomen geplant evenals een grote variatie aan bloei-
Een levensboom is in de bouwkunde een gietijzeren ornament
ende struiken en bodembedekkers; de paden zijn verhard.
dat in het bovenlicht van een deur is aangebracht. In Neder-
De ingang van de tuin is als een soort bladerdek; een soort
land zie je ze vaak bij oudere huizen en boerderijen. Dit door-
van ‘verscholen toegang’ tot een bijzonder verstopt groen
gaans wit geschilderde, symmetrische ornament vertoont in
plekje van Oosterhout.
het algemeen een rijkversierde, rechtopstaande stam met
Geopend half mei t/m eind september op vrijdag, zaterdag
een weelderig, gestileerd wortelstelsel en een bescheiden
en zondag 10.00-17.00 uur - gratis toegankelijk (wijzigingen
kruin, waarin zich twee belletjes of klokjes bevinden. De
voorbehouden).
levensbomen worden sinds de 2e helft van de 19e eeuw
Tijdens Open Monumentendag 2016
gefabriceerd in ijzergieterijen en kunstig ontworpen door
Open: zaterdag en zondag 10.00-17.00 uur.
industriële vormgevers. Ook tegenwoordig worden de oude
Programma: Je kunt de tuin inclusief de expositie van beelden
modellen weer vervaardigd, zij het als aluminiumgietwerk.
en driedimensionale kunst van lokale en regionale kunstenaars
Al van oudsher is het symbool van de levensboom ons bekend.
bezoeken. Zondag is er om 15.00 uur een optreden van Het
Hij wortelt in religieuze tradities en culturen. Het is een sym-
Gelegenheidsorkest. Deze Oosteindse muzikanten spelen lichte
bool van onsterfelijkheid, begin en einde, de eeuwige kringloop
harmonie- fanfare- brassbandmuziek. Van klassiek tot populair.
van het leven. Hij ontstaat uit een klein zaadje geborgen in de
schoot van moeder aarde. En vertakt zijn groeiende wortels in
Boomogen
de onderwereld en groeit dan naar boven, naar het licht en de
zon. Door de sappen van de aarde wordt hij gevoed en door
Sommige bomen hebben, als je goed kijkt, een soort van ogen.
Zij bekijken de wereld vanuit hun standpunt. Kun jij er een
aantal zien?
de zon verwarmd. Zijn takken zijn als armen, die bladeren,
vruchten en bloemen dragen. Tot ook zij zaadjes in de aarde
laten vallen en opnieuw ontspruiten. Een voortdurende groei,
leven en herleven, afsterven en opnieuw geboren worden.
Een prachtige symboliek, die eigenlijk ook aan de mens doet
denken.
41
Maak hier de levensboom oftewel een stamboom van jouw familie. Je kunt de personen tekenen of, zoals dat gewoonlijk gebeurt,
fotootjes plaatsen aan de takken.
42
Stadspark-Oost
Gebouw de Bussel
Slotlaan, Oosterhout
Het gebouw is vernoemd naar de bossen takken (een bussel)
In dit stadspark zijn heel veel verschillende, exotische bomen
die op deze locatie vroeger werden gesprokkeld. Busselen
te vinden. De reden hiervan is dat dit vroeger de (voor publiek
is een synoniem voor ‘samenvoegen’. Begin jaren 80 van de
afgesloten) tuin is geweest van het herenhuis op Heuvel 9. Dit
vorige eeuw is het eerste Gebouw de Bussel op deze locatie
huis dateert uit eind 19e eeuw en is in de loop der tijd diverse
gebouwd. Hiervoor ging een stuk tuin met theehuisje, een
keren verbouwd. Bij dit soort huizen hoorden vroeger natuurlijk
muziekkoepel en oude bomen verloren. De Oosterhoutse
ook grote tuinen met prachtige bomen en weelderig groen.
kunstenaar Bas de Groot liet door de toepassing van ver-
Bomen om de tuinen in te richten waren vaak ook een status-
schillende kleuren baksteen en door het metselen in reliëf
symbool.
de beeltenis van een boom terugkomen op de 15 meter hoge
toneeltoren. Dit kunstwerk is door de ingrijpende verbouwing
BEUM
(2015) voor een groot gedeelte verborgen achter wanden.
Wethouder van Dijklaan 19, Dorst
Alleen in de kantoren van het theater is nog een gedeelte te
Deze horecagelegenheid is gevestigd in de werkplaats van een
zien.
voormalige boswachterswoning. Het woonhuis van boswach-
DP6 in samenwerking met 3TO verzorgden het ontwerp van
terij Dorst (nr. 17) is in 1907 onder invloed van de heersende
de nieuwbouw van Gebouw de Bussel. In aansluiting op de
landelijke architectuur voor boswachterswoningen (Hout-
oorspronkelijke context vormen bomen een belangrijk thema
vesterij Breda) gebouwd. Dit woonhuis is in de loop der tijd
in het ontwerp van het gebouw. Zo is de nieuwe draagcon-
bewoond door enkele wethouders van Dorst (vier generaties
structie in de foyer gemaakt van opvallende boomvormige
van de familie Van Dijk). Achter dit woonhuis bevindt zich
kolommen die van buiten zichtbaar zijn en zijn in het interieur
een brandtoren die eind jaren 70 van de vorige eeuw degene
prints van bomen toegepast. Bij de inrichting van de biblio-
verving die in 1968 door Staatsbosbeheer werd gebouwd.
theek heeft ontwerper Aat Vos de bomen laten terugkomen
Al dit soort brandtorens zijn inmiddels in Brabant gesloopt,
met de metershoge ‘boomkasten’.
deze is ruim tien jaar geleden volledig gerenoveerd en blijft
De golvende vormen in de gevel symboliseren de theater-
voorlopig als een soort monument staan. De onderste trap is
gordijnen of gordijnen van een huiskamer.
verwijderd om beklimming tegen te gaan. De werkplaats werd
Geopend maandag t/m vrijdag 10.00-20.00 uur en zaterdag
in 1915 gebouwd.
10.00-17.00 uur (wijzigingen voorbehouden).
Tijdens Open Monumentendag 2016
Open: zaterdag en zondag 09.30-21.00 uur.
43
De Gulden Snede of ‘divina proportia’ is de verdeling van een
Paulusabdij
lijnstuk of rechthoek in twee delen in een speciale verhouding.
Hoogstraat 80, Oosterhout
De gulden snede zou een ideaal maatsysteem hebben en
De Benedictijner monniken uit het Noord-Franse Wisques zoe-
daarmee een intrinsieke schoonheid bezitten, waardoor die
ken in 1901 en toevluchtsoord en kochten in Oosterhout een
verhouding veel zou voorkomen in klassieke architectuur en
mooi stuk grond. Daarop is een priorij gebouwd onder leiding
schilderkunst.
van de architect-monnik Dom Paul Bellot. De kloostergebouwen
Priester en architect Dom Hans van der Laan (1904-1991),
werden een kunstwerk in baksteenarchitectuur en het eerste
die in Oosterhout in de Paulusabdij woonde, ontwikkelde het
grote werk van Dom Bellot. Het kwam gereed in 1907 en
plastisch getal. Het plastisch getal is in de architectuur een
werd in 1910 tot abdij verheven. In 1930 werd de kapittelzaal
speciale verhouding waarmee een hele reeks van met elkaar
(nu recreatiezaal) gebouwd door Dom Hans van der Laan als
verbonden verhoudingen samenhangt. Deze verhoudingen
architect. Samen met Nico van der Laan ontwierp hij ook het
vormen de grondslag van een verhoudingenleer. In navolging
gastenverblijf. Dit werd het eerste bouwwerk op basis van de
en als uitbreiding van het in een bepaald opzicht verwante
grondverhouding der getallen, een stroming in de architectuur
gulden getal φ, wordt het plastisch getal vaak aangeduid met
die uiteindelijk in de Bossche School zijn hoogtepunt zou
de Griekse letter ψ (psi).
bereiken. Tenslotte werd er in 1956 een nieuwe, veel grotere
De meubels van Dom van der Laan zijn van alle tijden en
kerk gebouwd, ontworpen door de Enschedese architect
worden nog steeds geproduceerd. Ad Gorisse voert zijn naam
J.H. Sluijmer jr. in de stijl van de Bossche School. In 2006
in nauwe samenwerking met het klooster in Vaals.
vertrouwden de Benedictijner monniken de abdij toe aan de
Gemeenschap Chemin Neuf (www.chemin-neuf.org) en verhuisden zij zelf naar het kloosterverzorgingshuis Zuiderhout
te Teteringen. De abdij gaat zo door met haar roeping als huis
van gebed en ontmoeting met God.
Info: www.paulusabdij.nl
Tijdens Open Monumentendag 2016
Programma zondag: 11.00 uur Eucharistieviering in de abdijkerk,
12.15 en 15.00 uur Rondleiding/ontmoeting & expositie iconen
van Frans van Beers (CN) en computertekeningen van broeder
Wiro (OSB), 18.00 uur Aanbidding/stil gebed in de abdijkerk.
44
Onze Lieve Vrouwe Abdij
Mgr. Frencken College
Zandheuvel 90, Oosterhout
Slotlaan 40, Oosterhout
In 1901 zochten de Benedictinessen uit Wisques een toevluchts-
Voor architect Jos Bedaux, ontwerper van o.a. het Mgr.
oord en kwamen in Oosterhout terecht, waar een voormalig
Frenckencollege, betekende elke nieuwe ontwerpopgave een
jongensinternaat te koop stond met de veelbelovende naam
nieuw spel met stijlen en variaties. Hij gebruikte meerdere
‘Vredeoord’. Het huis was in 1826 gebouwd als buitenhuis, op
stijlen naast elkaar in hetzelfde ontwerp. Ondanks die variatie
een parkachtig terrein aan de rand van de stad. Vrij snel nadat
en diversiteit is het werk van Bedaux onmiddellijk herkenbaar.
de zusters er kwamen wonen begint een bouwperiode. Naar
Dat zit vooral in de duidelijke volumes en harmonieuze
een ontwerp van de Franse architect Vilain wordt tussen 1905
composities en gevels waarin details telkens anders zijn
en 1911 in neo-gotische stijl het klooster opgetrokken met
toegepast. Bedaux’ vrije omgang met stijlen, de subtiele
een pandgang rond een gesloten binnenhof. De kerk, aan de
manier waarop hij in zijn werk verwijst naar (lokale) tradities
noordzijde, wordt in 1911 gewijd. Vanaf 1970 tot 1987 wordt er
en het gebruik van zowel traditionalistische als modernis-
weer gebouwd en vernieuwd, onder leiding van architect Ruys.
tische vormen zijn kenmerkend voor zijn oeuvre. Zijn werk
In de kerk vindt een ingrijpende aanpassing plaats. In 1961
relativeert de tegenstelling tussen ‘traditionalistische’ en
was daartoe al een aanzet gegeven onder leiding van prof.
‘moderne’ architectuur, eigenlijk past het gebouw nog goed
Grandpré Molière. De sfeer van beslotenheid maakt plaats
in deze tijd. Bij Bedaux staat stijl niet op zichzelf. Vormen en
voor ruimte en licht. Vanaf 1972 vindt er nieuwbouw plaats,
stijlen vloeien voort uit de specifieke ontwerpopgave, die
het oude ‘Vredeoord’ is bouwvallig en te klein geworden. De
bepaald wordt door de locatie, de functie, de opdrachtgever
nieuwbouw van deze laatste fase ademt een heel eigen sfeer.
en de tijd. Jos Bedaux bouwde het Frencken-college voor
De architect laat zich inspireren door het gedachtegoed van
de Broeders van Huijbergen, de broeders die ook hun eigen
de Benedictijn Dom Hans van der Laan.
klooster in de Huize Limburgstraat in Oosterhout door Bedaux
Tijdens Open Monumentendag 2016
lieten bouwen.
Programma zondag: 14.30 en 15.30 uur. Lezing in de abdijkerk
over de symboliek in de kerk met aansluitend een tour door
de kloostergang, over de Maria- en Christussymboliek in de
gebrandschilderde ramen van de kloostergang.
Toegang gratis. Wel graag inschrijven van tevoren via
[email protected]
45
Plattegronden als inspiratie
is echter altijd weer de vorm: een toevallig ontstane vorm of
Atelier Helen Vergouwen, Bredaseweg 48, Oosterhout
een vorm die ontstaat vanuit een lijnenspel dat belangrijke
Aan dit pand uit 1897 is in 1920 een aanbouw van 3x3
plaatsen, gebeurtenissen en ervaringen met elkaar verbindt.
gebouwd die als winkelpand werd gebruikt. In 1997 is dit
De objecten hebben niet alleen een voor- en buitenkant, maar
gedeelte verbouwd, alleen de onderste ramen van het
ook een achter-, zij-, boven-, onder- en binnenkant.
originele winkelpand zijn nog zichtbaar. Dit is nu het atelier
Tijdens Open Monumentendag 2016
van beeldend kunstenaar Helen Vergouwen. In vrijwel alle
De sculpturen van Helen Vergouwen die je op dit moment
objecten spelen tegenstellingen als open-gesloten, ruw-glad,
in haar etalage ziet verwijzen naar of refereren aan platte-
betekend-niet betekend, ruimte-restruimte en de structuur
gronden van haar huis in Oosterhout. Herinneringen aan
van het materiaal een belangrijke rol. De vormverschillen,
die persoonlijke of emotionele beleving worden omgezet in
combinaties van vormen en ruimtelijkheid refereren nu eens
heldere beelden waarin de tijd wordt gereflecteerd en de
aan een plattegrond of kruising van wegen, dan weer zijn het
emotie is gestold in het werk. Het zichtbaar maken van de
architecturale elementen met doorkijkjes, omsluitingen van
menselijke emotie is een belangrijk aspect in de stoere, maar
ruimten of verbindingen. Het uitgangspunt (en eindresultaat)
tevens kwetsbare beelden van Helen Vergouwen.
46
Helen Vergouwen
Kunstwerk Viewpoints - Alike Dalkman
je geconfronteerd met een verkleinde blik op de natuurlijke
Gooikensbos - bereikbaar via wandelpad vanaf Domeinweg,
Oosterhout
schoonheid van het park. Maar je blik wordt “geframed” en
Het kunstwerk bestaat uit een zestal objecten: 3 en 3. De
andere”. Het is een soort van gecontroleerde focus
geleid waardoor je veel meer let op details dan op al “het
eerste staan langs het wandelpad in het zuidelijk deel van het
park (Metsersweg), de andere drie langs het wandelpad in het
Total Power Europe Oosterhout
noordelijk deel (bereikbaar via wandelpad vanaf Keizersdam).
Vorig jaar stond het bedrijf aan Kloosterstraat 5 centraal.
De Viewpoints verleiden je tot een blik door de objecten. De
De Europese specialist en leverancier van custom made
eerste drie objecten zijn kubussen die vergelijkbaar zijn met
schakelende voedingen. De printplaten doen denken aan
een kijkdoos: hierin kan je kijken en zie je een tekst. Deze
kleine industrie gebieden of plattegronden.
tekst is uit het roestvrijstaal gesneden. Vervolgens zijn er drie
objecten die dezelfde grondvorm bezitten. Bij deze kubussen
is het mogelijk er doorheen te kijken als door een camera of
verrekijker. Ook is het mogelijk ze te draaien. Zodoende wordt
47
Schuilkelder
van de familie Kuipers waar op dat moment ongeveer 25
Sint Vincentiusstraat 105, Oosterhout
mensen bescherming zochten in de schuilkelder van de boer-
Achter de Pastorie, gebouwd in 1908 (nu in particulier bezit),
derij. Hij had zijn veiligheidsriemen al ontkoppeld, maar heeft
bevindt zich een schuilkelder. De toenmalige Pastoor A. van
zichzelf niet met zijn parachute in veiligheid gebracht. Had hij
Loon van de Antoniusparochie heeft deze in 1939 laten
niet voldoende tijd of heeft hij de keuze gemaakt om zijn best
bouwen. Het is bekend dat de schuilkelder ook daadwerkelijk
te doen de boerderij te ontwijken? Het monument is gemaakt
als schuilplaats heeft gediend. Dit jaar is besloten om deze
van stenen van het Noorse eiland Flekkerøy, waarvandaan
schuilkelder voor geïnteresseerden open te stellen zodat het
de Noorse sergeant met zijn vrienden was vertrokken om
een voorlichtingsfunctie kan hebben. Elke schuilkelder is een
zich vrijwillig bij het Noorse leger overzees aan te sluiten, en
symbool voor angst, verdriet, onmenselijkheid en vrijheidsbe-
Nederlandse stenen.
roving, maar ook van verzet en hoop.
Tijdens Open Monumentendag 2016
Galvanitas
Open: Zaterdag & zondag 9.30-12.30 uur en 13.30-16.30 uur.
Wilhelminakanaal Zuid 104, Oosterhout
Programma: Onder begeleiding van vrijwilligers kunt u de
Galvanitas was een ambachtelijk productiebedrijf dat vanaf
schuilkelder bezoeken en beleven hoe onze (voor)ouders
sinds 1934 fabrikant was van school-, project- en stadion-
hebben moeten “schuilen” voor het oorlogsgeweld.
meubilair. Een toonaangevend bedrijf dat voorop liep in het
ontwikkelen van kwaliteitsproducten. De S16-stoel werd eind
Gedenkteken Noorse piloot
jaren ’50, begin jaren’60 ontworpen en geproduceerd door
Frits van Egterstraat, Oosterhout
Galvanitas. Ze kozen voor een design met de zo typerende
Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn er boven Nederland zo’n
passerpoten. In plaats van de gebruikelijke buisconstructie,
6.000 militaire vliegtuigen neergestort. Ruim 1.000 daarvan
koos de ontwerper voor een frame van geperst plaatstaal.
zijn er in Noord-Brabant terechtgekomen. Dan gaat het zowel
Een zeer solide en tegelijkertijd revolutionair ontwerp voor die
om geallieerde (Britse, Amerikaanse en Canadese vliegtuigen
tijd. Het was dé schoolstoel van de jaren ‘60. Je hebt er vast
met bemanningen die uit nog veel meer nationaliteiten
op gezeten, want de stoel stond in zo’n beetje alle scholen in
bestonden) als Duitse vliegtuigen. Ook in Oosterhout zijn er
Nederland. En weet je nog: dat zat opvallend goed.
vliegtuigen neergestort.
Op het Galvanitasterrein stond eind jaren vijftig van de vorige
Dit gedenkteken is ter nagedachtenis van de Noor Sergeant
eeuw voor de showroom een Montessori-kleuterschool,
Tormod Bjerum Abrahamsen. Op vrijdag 3 november 1944
opgericht door de vrouw van de eigenaar. Natuurlijk gevuld
stort zijn Spitfire neer. Hij mist op een haar na de boerderij
met Galvanitas stoeltjes. De vorm van de fabrieksgebouwen
48
verwijst naar de hangars op vliegveld Gilze Rijen; door
met het idee een vredeskapel te bouwen. Zo geschiedde
Galvanitas directeur Willem Thuring destijds opgericht.
er kwam een mooi Mariabeeld in de kapel te staan. Namen
van gesneuvelde Poolse soldaten bij de bevrijding van Dorst
Weetje: het vliegtuig uit de film ‘Soldaat van Oranje’ is in
deze hangars verbouwd en het vliegtuig werd bestuurd
door Willem Thuring en vrienden. Ook voor de film ‘Een brug
te ver’ werden de bommen gefabriceerd uit onderdelen uit
de Galvanitas Fabriek.
op 29 oktober 1944 staan op de muur en herinneren aan de
Tweede Wereldoorlog. Ook is er een plaquette geplaatst voor
Peter Attwooll die omkwam in een crash met zijn Spitfire op
29-12-1944 in de Seterse bossen nabij Dorst. Daarom werd
de Mariakapel ook het oorlogsmonument, waar elk jaar op de
vierde mei de dodenherdenking plaatsvindt.
Pools Militair Ereveld
Begraafplaats, Veerseweg 42, Oosterhout
In een hoek van de Algemene Begraafplaats Leijsenakkers
is een afgescheiden erehof met dertig oorlogsgraven. Hier
liggen Poolse gesneuvelde militairen uit de Tweede Wereldoorlog begraven, allen onder een schuilnaam. Het betreft
mensen die zijn overgelopen uit het Duitse leger en anoniem
wilden blijven om hun familie te beschermen. Het informa-
In de kerk zie je veel symbolen en iconen; in de decoratieve
elementen maar ook in de gebruiksvoorwerpen. Zoek maar
eens naar de vier evangelisten; zij worden sinds de derde
eeuw vaak uitgebeeld als symbolische wezens. Matteus als
engel, Marcus als leeuw, Lucas als rund en Johannes als
arend. Weet jij in welke kerken in Oosterhout je de evangelisten zo afgebeeld kunt zien?
tiebord van de Oorlogsgravenstichting geeft wel de echte
namen aan. Sinds 2012 staat er ook het kunstwerk ‘Overbrug-
Sint Jansbasiliek
gen’, gemaakt door beeldend kunstenaar Paul Elshout.
Markt 17, Oosterhout
Dominant in het centrum van Oosterhout pronkt de basiliek
Mariakapel
Sint Jan de Doper. Gebouwd in 1473 in de stijl van de Brabantse
Wethouder van Dijklaan - hoek met Vijftig Bunderweg, Dorst
baksteengotiek op de fundamenten van een voormalig turf-
De kapel werd gebouwd in 1955 en heeft Dorst te danken
stenen kerkje. De kerk werd in 1881-1883 grondig gerestaureerd
aan zuster Reinilda, die jarenlang wijkverpleegkundige was
en verbouwd door architect P.J.H. Cuypers. Hierbij werden
in Dorst. Ze werd erg gewaardeerd vanwege haar grote inzet
de stenen gewelven hersteld en de kerk verbreed met twee
met name in de moeilijke oorlogsjaren. Die dienstbaarheid
zijbeuken. In de gebrandschilderde ramen in de zuiderbeuk
moest bij haar afscheid beloond worden, vond men in Dorst.
zijn door Joep Nicolas sr. belangrijke gebeurtenissen uit de
Maar zuster Reinilda wilde geen cadeau voor zichzelf en kwam
kerkelijke geschiedenis van Oosterhout in beeld gebracht.
49
Zo is daar ook een schuilkerk op te zien. In 1974 startte de
meest ingrijpende restauratie van de kerk. Zo werden onder
andere aan de noordzijde twee nieuwe ramen gemaakt
volgens de bewaard gebleven oorspronkelijke tekeningen, er
werd een nieuwe hardstenen vloer aangelegd, de ingang aan
de Marktzijde werd vernieuwd en de aangebouwde zijkapellen
werden gesloopt. Er kwam een altaar van de Oosterhoutse
kunstenaar Niel Steenbergen, een nieuw kerkorgel en een
aantal nieuwe gebrandschilderde ramen.
In 1977 bestond de parochie 700 jaar en de restauratie, die
vele miljoenen had gekost, werd voltooid. Ter gelegenheid
daarvan verhief paus Paulus VI de kerk tot basiliek. Aan de
eretekens, het conopeum (een half dichtgeslagen zonnescherm (of paraplu) dat in processies wordt meegedragen) en
het tintinnabulum (een klokje in een mooi versierde houder
met daarbij het beeld van de patroonheilige van een kerk),
kan men zien dat een kerk de titel van basiliek draagt.
Tijdens Open Monumentendag 2016
Geopend op zaterdag en zondag van 12.00-17.00 uur.
Geloofsonderdrukking om de Gouden Eeuw
De schuilkerk van Oosterhout is terug te vinden in een van
de gebrandschilderde ramen door Joep Nicolas sr. van de
Sint Jansbasiliek. Het zijn iconen van geloofsonderdrukking
uit de tijd van de Republiek der Verenigde Nederlanden.
Katholieken, remonstranten, lutheranen en doopsgezinden
mochten hun geloof niet uitoefenen, dus trokken zij zich terug
in verborgen en illegale kerkjes.
50
Antwoorden
pagina 5 > van welke symbolen ken jij de betekenis?
Boskapel Onze Lieve Vrouw ter Elzen
Ingang via parkeerplaats Katjeskelder, Katjeskelder 1,
Oosterhout
Het lijkt bijna een soort van schuilkerk in de zomer, daar in de
bossen op het terrein bij de waterzuivering. De Bisschop was
bang dat als mensen op vakantie gingen naar de Katjeskelder
ze te lang hun kerk moesten missen en ‘ontheemd’ zouden
geraken. Daarop werd er in 1959 en Rooms Katholieke
boskapel gebouwd. Een klein gebouw, met daarin alles
wat men nodig heeft om een dienst te doen. Van mei tot
september is er in de bossen elke zondag een dienst in de
open lucht. En blijkt het plots te druk, dan gaan in een mum
van tijd de wanden omhoog, komen de Galvanitas-stoelen uit
de opslag en zitten ze gebroederlijk ‘onder de luifel’. Het lijkt
of iedereen elkaar hier kent, en zo niet hoor je er snel bij: het
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
t
u
v
w
x
y
z
uil
peace-teken
snapscat
kijkwijzer spin
vrouwlijk symbool
icoontje paperclip
emoji huilen van het lachen
lemniscaat
doodskop giftig
hartje
icoontje museum
regenboogvlag
klavertje vier
olympische ringen
mannelijk symbool
mannetje van bij plastic afval
kijkwijzer alle leeftijden
drie wassende manen wapen
oosterhout
facebookduimpje
hoogspanningsteken
duif
ichtusteken
wifi-teken
euro-teken (geld)
hoefijzer
point of interest
wijsheid
vrede
snapchat
angstaanjagende film
vrouw
bijlage bij bijvoorbeeld email
huilen van het lachen
oneindigheid/eeuwige leven
giftig
liefde
museum
homobeweging
geluk
olympische spelen - de vijf werelddelen
man
bij plastic afval
dit is geschikt voor alle leeftijden
Oosterhout
vind ik leuk
hoogspanning
vrede
christen
wifi
euro
bescherming en geluk
locatie-aanduiding op kaart
is een warme en gemoedelijke sfeer. Al komen ze allen van
pagina 10 > zout- of pepermolen, koffiemolen
verschillende kerken, in de zomer ontmoeten ze elkaar hier
pagina 13 > 6 keer
het liefst. Waarschijnlijk heb je het bord ook al eens zien staan
pagina 14 > wij zien een ander gezichtje, maar wat zie jij?
aan de Vrachelse heide en werd je erdoor afgeschrikt: ‘pas op
pagina 18 > Er zat eerst een melkfabriek en de boter-
teken’. Maar misschien bedoelen ze dat wel symbolisch!
productie van Verschuuren. Daarna de bakkerij van Oomes
Tijdens Open Monumentendag 2016
en alles omlijst door de muziekschelp de sinds 1932 bij
Zondag 11 september 8.30-11.00 uur is er een mis. Als je via
de woning behoorde. De steen is tevens een vlaggenstok-
de Vrachelsebaan gaat dan passeer je eerst de Protestantse
houder, in het mandje van de arbeider kan een stok
kapel in het bos die is helaas gesloten op 11 september.
worden gestoken.
pagina 31 > hart, ruit en kruis tekens
pagina 49 > Op het raam boven de zijingang van de basiliek,
maar in heel veel kerken wel ergens. Ga maar eens op zoek!
> bij de overige vragen (bijv. p 24 en p 40) kun je zelf het
antwoord met elkaar bespreken
51
Dit boekje is gedrukt op gerecycled papier.
Ontwerp hier je eigen iconen & symbolen.
Bijvoorbeeld emotie, verkeer, sport, eten/drinken, vakantie, dieren ... Verzin zelf een onderwerp.