Transcript Mooie provincie achter de duinen - Het Zuid

september 2016 - T. Nienhuis, J.P de Wit
©Tympaan Instituut
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
SSamenvatting
Aanleiding
Behoud en bescherming van het Zuid-Hollands landschap is een opgave, voor zowel de provincie als de stichtingen Het Zuid-Hollands Landschap en Erfgoedhuis Zuid-Holland (samenwerkend in Landschap & Erfgoed Zuid-Holland). Voor deze opgave was er behoefte aan
meer inzicht in de manier waarop inwoners van Zuid-Holland het landschap beleven. Daarom heeft het Tympaan Instituut in opdracht van de provincie en Landschap & Erfgoed een
onderzoek uitgevoerd onder 1.200 Zuid-Hollandse burgers over hun beleving van het landschap. Zij zijn benaderd via de kanalen en de gebieden van Het Zuid-Hollands Landschap en
Erfgoedhuis Zuid-Holland. Het onderzoek bestaat uit twee delen: een digitale enquête
waaraan ruim 800 respondenten hebben meegedaan en een veldonderzoek waarbij op vier
terreinen van het Zuid-Hollands Landschap in totaal bijna 400 bezoekers zijn geïnterviewd.
Positieve invloed van erfgoed en natuur op de mens
Uit literatuuronderzoek blijkt de grote waarde van erfgoed en natuur voor de mens. Het
draagt bij aan gezondheid, welzijn en sociale cohesie en daarmee heeft het ook economische meerwaarde omdat het zorgkosten voorkomt en gebiedsaantrekkelijkheid vergroot.
In het bijzonder groen en natuur hebben bewezen gezondheidseffecten door frisse lucht,
beweegmogelijkheden en stressreductie. Hoewel het voor elk mens van waarde is, hebben
met name kinderen baat bij in de natuur zijn (en er spelen). Er is zelfs aangetoond dat
groen positieve effecten heeft die zichtbaar zijn in de hersenen.
Beschermers van het Zuid-Hollands landschap
Ongeveer 45% van alle respondenten bezoekt wekelijks een (natuur)gebied in de omgeving.
Driekwart van de deelnemers aan de digitale enquête is donateur en/of vrijwilliger van natuur en de meeste personen zijn bekend met Het Zuid-Hollands Landschap. De omgeving
van de deelnemers aan de digitale enquête wordt door ongeveer 40% van hen als stedelijk
getypeerd en door bijna evenveel als weiland. Hoewel deze groep hiermee strikt genomen
geen dwarsdoorsnee van de Zuid-Hollandse bevolking genoemd mag worden, is het voor de
vraagstelling van het onderzoek wel representatief: enerzijds zijn het mensen die allemaal
een zekere betrokkenheid en interesse voor het Zuid-Hollandse landschap hebben, anderzijds zullen ze daardoor ook kritischer naar mogelijke verstoringen kijken.
Grote waardering voor landschap en natuur
De waardering voor landschap en natuur in de omgeving is vrij groot: van een 7,6 gemiddeld door de deelnemers aan de digitale enquête tot een 8,3 door de geïnterviewden. Hierbij moet wel opgemerkt worden dat het oordeel van de geïnterviewden het bezoekgebied
betrof en niet de eigen woonomgeving. Het aanwezige erfgoed wordt iets minder gewaardeerd. Dit heeft vermoedelijk vooral te maken met het feit dat het begrip erfgoed vrij onbekend is en dat mensen het landschap niet als erfgoed zien. Desondanks is er een voorkeur voor landschappen met een herkenbaar, historisch karakter zoals de duinen, het
veenweidegebied, de delta, de plassen en de landgoederen.
Kust en duinen behouden
Het oordeel over het totale buitengebied van Zuid-Holland is met een 7,5 redelijk goed te
noemen. De waardering blijkt ook uit het feit dat 53% van de deelnemers aan de digitale
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
enquête Zuid-Holland een van de mooiste provincies vindt. 42% vindt het een van de minst
mooie provincies. De belangrijkste elementen van het Zuid-Hollandse landschap zijn volgens de respondenten weilanden, water en de kuststrook (strand en duinen). Als het gaat
om het behoud van het Zuid-Hollandse landschap en de bezoekvoorkeur, dan scoort de
kuststrook (vooral de duinen) veruit het hoogst: ongeveer tweederde van de deelnemers
aan de digitale enquête heeft een voorkeur voor de duinen. Van het duinenlandschap
wordt ook het vaakst aangegeven dat het zo waardevol is dat men het wil doorgeven aan
de volgende generatie. Het belangrijkste gewaardeerde aspect van het buitengebied is de
natuur an sich, dus bomen, planten en dieren. Natuurbeleving is belangrijk voor de gezondheid, zo is het oordeel van 80% van de deelnemers aan de digitale enquête. Meer dan de
helft van de deelnemers vindt ook het ‘thuis voelen’ belangrijk aan het landschap.
Verkeer en geluidsoverlast verstoren natuurbeleving
Uit het onderzoek blijkt dat verkeer en geluidsoverlast de grootste verstoorders zijn van de
omgeving: ongeveer 40% van de respondenten meldt dat voor elk van beide soorten verstoringen. De overlast van windmolens, verkeer, rommel/slecht onderhoud is relatief het
meest toegenomen in het afgelopen jaar. Voor verreweg de meeste respondenten is de
overlast gelijk gebleven.
Als het gaat om de minst aantrekkelijke gebieden van Zuid-Holland dan staat het havenindustrieel complex van Rijnmond bovenaan. Overigens heeft maar een derde van de respondenten aangegeven dat zij buitengebieden niet of minder bezoeken vanwege de verstorende
elementen.
Bezoeken aan natuurgebieden
Verder blijkt dat 50% van de deelnemers aan het onderzoek wekelijks een bezoek brengt
aan het buitengebied en 40 % aan een specifiek natuurgebied in de omgeving, zoals de vier
gebieden van Het Zuid-Hollands Landschap waar de interviews hebben plaatsgevonden. De
meeste gebieden die bezocht worden liggen korter dan een uur reistijd vanaf de woonplaats. Natuurgebieden in Zuid-Holland buiten de eigen omgeving worden minder vaak bezocht: de meeste respondenten aan de enquête doen dat jaarlijks. Het strand en de duinen
genieten een duidelijke voorkeur van de bezoekers aan het buitengebied. De respondenten
van de enquête komen vooral met de fiets, iets minder met de auto. Bij de geïnterviewden
in de natuurgebieden is dat net andersom. Zowel de deelnemers aan de digitale enquête
als de geïnterviewden verblijven een uur of langer in het gebied. Opvallend is dat de meeste geïnterviewden in de natuurgebieden - bijna de helft - alleen naar het gebied komen. Als
het gaat om Zuid-Holland als geheel geeft de meerderheid van de respondenten aan dat er
voldoende recreatiemogelijkheden zijn in Zuid-Holland. Verreweg het grootste deel van hen
vindt dat ook belangrijk.
Behoefte aan meer bankjes, vuilnisbakken en toiletten
Uit beide deelonderzoeken blijkt dat men vooral bankjes (of rustplekken), vuilnisbakken en
toiletten mist. Om elk van deze voorzieningen afzonderlijk wordt door een minderheid gevraagd. Bij elkaar opgeteld echter mist een meerderheid iets. De specifieke wensen in de
vier onderzochte gebieden verschillen per gebied en hangen duidelijk samen met de doelgroep die het gebied bezoekt.
Aandachtspunten
Op basis van de onderzoeksresultaten worden de volgende aandachtspunten benoemd
voor de provincie en Landschap & Erfgoed Zuid-Holland:
2
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
behoud en bevordering biodiversiteit;
spreiding en toegankelijkheid groengebieden;
extra bescherming van het kustgebied, in het bijzonder de duinen;
concentratie industriële bedrijvigheid in het Rijnmondgebied;
voorzieningen op maat in de groengebieden, tenminste bankjes, vuilnisbakken en toiletten;
• aandacht en promotie van het historisch karakter van (grote delen van) het ZuidHollandse landschap.
•
•
•
•
•
3
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
IInhoud
1
blz
Inleiding
1.1
1.2
1.3
Aanleiding
Vraagstelling en aanpak
Leeswijzer
2
1
1
2
Invloed van landschap, natuur en erfgoed
2.1
2.2
2.3
2.4
Inleiding
Landschap en natuur
Erfgoed
Conclusie: natuur en erfgoed zijn goed voor de mens
3
3
3
8
10
Meningen over ruimtelijke kwaliteit
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
Inleiding
De respondenten
Landschap, natuur en erfgoed in de eigen omgeving
Landschap, natuur en erfgoed in Zuid-Holland
Bezoek landschap, natuur en erfgoed
4
11
11
12
16
18
Landschappen uitgelicht
4.1
4.2
4.3
4.4
Inleiding
De vier landschappen
De respondenten
Bezoeken aan de gebieden
5
25
25
26
26
Conclusies en aanbevelingen
5.1
5.2
Conclusies
Aanbevelingen
LLiteratuur
BBijlagen
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
33
36
1Inleiding
1.1
Aanleiding
De provincie Zuid-Holland en de stichtingen Het Zuid-Hollands Landschap en Erfgoedhuis
Zuid-Holland willen meer te weten te komen over hoe inwoners van Zuid-Holland het landschap ervaren.
Voor de provincie is dat belangrijk vanwege haar taken op het gebied van de ruimtelijke ordening, natuur, cultuur en recreatie. Daarbij streeft zij naar het versterken van de ruimtelijke kwaliteit. Belangrijke elementen van ruimtelijke kwaliteit zijn de aanwezigheid van groen
en erfgoed. De groene ruimte bestaat uit de overwegend onbebouwde ruimte buiten de
steden, dorpen, linten en kassen (het zogenaamde buitengebied) en uit de stedelijke groenen waterstructuur. De groene ruimte heeft kenmerken typerend voor het authentieke ZuidHollandse landschap, zoals duinen, weilanden, vaarten, molens en historische stadsgezichten. Dit landschap vertelt de geschiedenis van Zuid-Holland. De provincie wil gaan monitoren hoe inwoners de ruimtelijke kwaliteit beleven (provincie Zuid-Holland 2014). Die informatie gebruikt zij om haar beleid rond ruimtelijke ordening en groen beter af te stemmen
op de behoeften van inwoners van Zuid-Holland.
Ook Het Zuid-Hollands Landschap en Erfgoedhuis Zuid-Holland, samenwerkend in Landschap en Erfgoed Zuid-Holland (LEZH) spannen zich in om de kwaliteit van het authentieke
landschap van Zuid-Holland te beschermen, te laten beleven en te benutten. Zij doen dat
onder andere door het onderhouden van monumenten en landschappen, het doen van onderzoek, het ondersteunen van vrijwilligers, het faciliteren van een netwerk en de organisatie van publieksevenementen en andere publieksactiviteiten. Om de landschapsbeleving te
versterken, willen zij graag meer weten over de ervaringen en wensen van inwoners met
betrekking tot landschap en erfgoed. Deze informatie gebruikt LEZH om diensten en producten te verbeteren, zoals wandel- en fietsroutes of informatieborden, of nieuwe activiteiten te ontplooien.
1.2
Vraagstelling en aanpak
Dit onderzoek richt zich op de beleving van ruimtelijke kwaliteit en is uitgevoerd via literatuurstudie, een digitale enquête en interviews in vier groene buitengebieden in ZuidHolland.
1 Wat is de mening van inwoners van Zuid-Holland over de ruimtelijke kwaliteit van hun
omgeving, in het bijzonder natuur, landschap en erfgoed?
2 Welke verstoringen van de ruimtelijke kwaliteit ervaren inwoners van Zuid-Holland (in
het afgelopen jaar)?
3 Hoe vaak en op welke wijze bezoeken inwoners de natuur, het landschap en erfgoed (in
hun omgeving)?
4 Hoe ervaren inwoners de verschillende bezoekgebieden en -mogelijkheden?
5 In hoeverre hebben zij behoefte aan (meer of andere) mogelijkheden om landschap en
erfgoed te kunnen beleven?
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Door middel van de digitale vragenlijst zijn de meningen van inwoners van Zuid-Holland
over de ruimtelijke kwaliteit in hun eigen omgeving en in heel Zuid-Holland geïnventariseerd. Deze vragenlijst is uitgezet bij ontvangers van nieuwsbrieven van Het Zuid-Hollands
Landschap en het Erfgoedhuis Zuid-Holland en bij leden van het Seniorenpanel ZuidHolland 1. Om de respons te verhogen is een herinnering verstuurd. In totaal is de vragenlijst
door 830 respondenten deels ingevuld.
De interviews op locatie brengen de ervaring van bezoekers van vier groene buitengebieden in kaart. De vier buitengebieden zijn Nieuw-Leeuwenhorst in Noordwijkerhout, Huys te
Warmond, Hooge Boezem in Haastrecht en Duinen van Oostvoorne. Deze gebieden zijn geselecteerd op basis van geografische spreiding en variëteit in type landschap. Per gebied
zijn circa 100 bezoekers geïnterviewd, dus 394 interviews in totaal.
Er is voor gekozen om groepen te benaderen waarvan verwacht wordt dat zij de vragen
over bezoeken aan landschap, natuur en erfgoed kunnen beantwoorden. Het responspercentage van de vragenlijst is niet betrouwbaar te bepalen, omdat werving via een nieuwsbrief een vertekend beeld geeft. Via een algemene nieuwsbrief voelen mensen zich minder
aangesproken om mee te doen aan een vragenlijst. De herinnering waarbij mensen gericht
zijn benaderd heeft meer effect gehad. Ondanks de lager dan verwachte respons, zijn de
resultaten van de digitale vragenlijst en de interviews in lijn met elkaar. De resultaten komen ook overeen met de bevindingen van de literatuurstudie.
1.3
Leeswijzer
Hoofdstuk 2 gaat in op de positieve invloed van een ‘groene omgeving’ (een omgeving met
veel natuur) op de mens. Daarbij worden ook inzichten uit neuropsychologisch onderzoek
betrokken (literatuurstudie). Hoofdstuk 3 laat zien wat inwoners in Zuid-Holland denken over
de groene buitengebieden in hun directe omgeving en in heel Zuid-Holland (digitale enquête). Ook verstoringen van ruimtelijke kwaliteit komen daarbij aan bod. Hoofdstuk 4 presenteert de ervaringen van bezoekers in de vier gebieden in Zuid-Holland (interviews op locatie).
Tot slot staan in hoofdstuk 5 de conclusies en aanbevelingen.
1
De nieuwsbrief is aan circa 19.300 personen verstuurd, de mailing aan 750 leden van het Seniorenpanel.
2
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
2Invloed van landschap,
natuur en erfgoed
2.1
Inleiding
Dit hoofdstuk beschrijft de resultaten van literatuuronderzoek naar het effect van landschap, natuur en erfgoed op de mens.
Er zijn verschillende manieren waarop natuur en een groene omgeving een positief effect
hebben op mensen. Het draagt onder meer bij aan het tegengaan van gezondheidsklachten, aan herstel van stress, aan de ontwikkeling van kinderen, het zet aan tot sociaal contact en kan stimuleren tot bewegen, persoonlijke ontwikkeling en zingeving. De verschillende invloeden zijn in dit hoofdstuk afzonderlijk beschreven, maar hangen nauw samen.
Het belang en de betekenis van erfgoed is aan het verschuiven. Door de decentralisatie van
het ruimtelijke ordeningsbeleid en de zorg voor het landschap komt behoud en ontwikkeling van het landschappelijk erfgoed meer in de regio te liggen en dus dichter bij de burger
(Gelinck et al 2014, Jongenelen 2013, Loeff 2013). Erfgoed en landschap kunnen zo in elkaar
overlopen in omgevingsgebonden erfgoedbeleid (Janssen 2013).
2.2
Landschap en natuur
2.2.1
Preventie van gezondheidsklachten
Mensen in de omgeving van groen voelen zich beter, zowel naar eigen zeggen als op basis
van doktersbezoek. Ook hebben ze minder gezondheidsklachten dan mensen die geen
groen in de omgeving hebben, ook wanneer gecorrigeerd wordt voor sociaaleconomische
achtergrond. Dat blijkt uit het landelijk onderzoeksprogramma Vitamine G (Verheij et al
2009).
Uit diverse onderzoeken blijkt dat mensen die in een groene(re) omgeving leven in veel opzichten gezonder zijn dan degenen die dat niet doen. Dat geldt vooral voor stemmingsstoornissen, hart- en vaatziekten, aandoeningen bij zwangerschap en aandoeningen van de
luchtwegen (Van den Berg 2013).
Een groene omgeving heeft onder meer een positieve invloed op de gezondheid omdat het
bijdraagt aan een betere luchtkwaliteit. Problemen met luchtkwaliteit ontstaan onder meer
door fijnstof. Vooral op plaatsen met veel verkeer en/of industrie zijn er hoge concentraties
fijnstof in de lucht. Fijnstof kan nadelige gezondheidseffecten hebben, zoals longontsteking,
verergering van astma en COPD, hart- en vaatziekten. Naar schatting overlijden jaarlijks
vroegtijdig 2.300 tot 3.500 mensen in Nederland door kortdurende blootstelling aan fijnstof. De gevolgen van langdurige blootstelling zijn onvoldoende bekend. Het Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) schat dat jaarlijks circa 18.000 mensen vroegtijdig
overlijden door langdurige blootstelling aan fijnstof (RIVM 2013).
Beplanting doet dienst als een filter voor fijnstof. Zo kunnen bomen, heesters, mos en vetplanten fijnstof opvangen en vasthouden. Het is niet aangetoond dat beplanting fijnstof be-
3
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
strijdt of er tegen beschermt. Wel is vastgesteld dat de luchtkwaliteit in stadsparken in het
algemeen beter is dan in de omringende straten (Hiemstra et al 2008).
Daarnaast leidt een groene omgeving onder meer tot stressreductie en nodigt het uit tot
meer bewegen. Die effecten hebben (in)direct een positieve invloed op de gezondheid.
2.2.2
Betere mentale gezondheid
Natuur heeft niet alleen fysiek, maar ook mentaal diverse positieve effecten. Recent is wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de relatie tussen mentale gezondheid en verschillende groenkenmerken in de omgeving in twee Groningse wijken. De wijken zijn vergelijkbaar qua bevolking en hoeveelheid groen, maar in de ene wijk is het groen beter toegankelijk dan in de andere wijk. De inwoners van de wijk waar het groen meer toegankelijk was
voelden zich mentaal beter dan inwoners van de wijk waar het groen minder toegankelijk
was (Yang Zhang et al 2015).
Minder stress
Een groene omgeving leidt tot stressreductie, zo blijkt uit meerdere onderzoeken (Jiang et
al 2016, Verheij et al 2009, Van den Berg 2013). Mits het groen goed is onderhouden, geeft
het een veilig en rustig gevoel. Het zorgt voor afleiding en geeft een gevoel er even uit te
zijn. De natuur bevordert het herstel van stress, pijn en mentale vermoeidheid en verbetert
het concentratievermogen. Dat is te meten aan de hoeveelheid stresshormoon, cortisol, in
het lichaam. Er zijn aanwijzingen dat het effect van stressreductie alleen opgaat bij mensen
die in hun jeugd voldoende in contact waren met de natuur (Van den Berg 2013).
Het onderzoek naar stressreductie door een groene omgeving is vooral gericht op kortetermijneffecten. Over de langetermijneffecten is relatief weinig bekend (De Vries et al
2009).
Minder psychische problemen
Mensen in de stad hebben een grotere kans op psychiatrische problemen dan mensen op
het platteland. Zo kampen zij 50% vaker met schizofrenie, 39% met depressie en 21% met
angststoornissen. Dat geldt ook als rekening wordt gehouden met economische en sociale
verschillen. Opvallend is dat kinderen die in hun jeugd op het platteland opgroeien en pas
na hun 15e in de stad gaan wonen, geen verhoogde kans hebben op schizofrenie (Mieras
2014).
Dit effect lijkt te maken te hebben met de prefrontale cortex, ook wel voorhoofdshersenschors genoemd. Dat deel van de hersenen wordt in verband gebracht met negatieve gedachten en gedrag. Die negatieve gedachten zijn een risicofactor voor depressie en andere
psychische stoornissen. Bij mensen die in de natuur zijn, ook als in dat maar een korte periode, is er minder activiteit in de prefrontale cortex en zijn er minder negatieve gedachten
(Bratman et al 2015). De Stanford University heeft hier onderzoek naar gedaan. 38 proefpersonen, zonder een geschiedenis van psychische stoornissen, uit een stedelijke omgeving
deden hieraan mee. Zij werden willekeurig verdeeld in twee groepen: één groep moest 1,5
uur wandelen in de natuur, terwijl de andere groep eenzelfde wandeling langs een drukke
weg moest maken. Voor en na de wandeling vulden ze een vragenlijst in en ondergingen
een hersenscan. De groep die in de natuur had gewandeld rapporteerde zelf minder negatieve gedachten en had een minder actieve prefrontale cortex.
4
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Betere concentratie
Natuur helpt om aandacht beter te kunnen richten. Die gerichte aandacht speelt een belangrijke rol bij het leren. Daardoor kunnen mensen zich beter concentreren na bijvoorbeeld een wandeling in de natuur. Er is meer ruimte voor reflectie: nadenken over jezelf en
over anderen en het verwerken van gebeurtenissen. In een stedelijke omgeving worden
mensen makkelijker afgeleid door diverse prikkels en is het moeilijker om te concentreren.
Dat kan leiden tot overbelasting en uitputtingsverschijnselen. Die overbelasting wordt nog
versterkt doordat mensen verslaafd raken aan prikkels en deze prikkels steeds opzoeken,
ook al is dat niet goed voor ze. De natuur kan dan helpen om op te laden.
Zeker kinderen met ADHD hebben baat bij de natuur, om zo overprikkeling tegen te gaan
(Mieras 2014). Recent onderzoek van Alterra (De Vries et al 2015) bevestigt dit. Dit onderzoek is uitgevoerd onder alle kinderen uit het databestand van zorgverzekeraar Achmea die
in 2011 tussen 5 en 12 jaar waren. Vervolgens is op basis van het huisadres gekeken naar de
hoeveelheid groen in de omgeving (binnen 250 meter) en naar gebruik van ADHD-medicatie.
Ook zijn kenmerken van de buurt, zoals WOZ-waarde van de huizen, in het onderzoek betrokken.
Hoe groener de directe woonomgeving, hoe kleiner de kans dat een kind ADHD-medicatie,
zoals Ritalin, gebruikt. Opvallend is dat deze samenhang alleen bestaat voor kinderen in
minder welgestelde buurten.
In buurten met woningen met een gemiddelde WOZ-waarde van minder dan € 145.000,00
gaat meer groen in de omgeving samen met circa 10% minder kans op gebruik van ADHDmedicatie. Dit verband wordt zwakker naarmate de WOZ-waarde van de woningen stijgt.
2.2.3
Goed voor ontwikkeling kinderen
Groen draagt bij aan de ontwikkeling van kinderen. De leefomgeving waarin kinderen opgroeien is van invloed op de ontwikkeling van de hersenen, bijvoorbeeld op de auditieve en
vocale centrale en op het emotionele systeem (Mieras 2014).
Kinderen die opgroeien in de stad, vertonen onder sociale druk een duidelijk verhoogde activiteit voorin de cingularis 2, vergeleken met mensen uit het dorp/platteland. Dit deel van
de hersenen detecteert fouten en verwerkt emoties rondom beloning en straf. Kinderen die
zijn opgegroeid in de stad kunnen goed ‘op een kluitje’ leven, maar hebben meer last van
sociale stress. Bij chronische stress heeft dat negatieve invloed op de gezondheid: op het
eetpatroon, het afweersysteem, hart- en vaatziekten. Ook speelt sociale stress een rol bij
het ontstaan van burnout, angst, depressie en schizofrenie (Mieras 2014).
Kinderen in een omgeving zonder natuur spelen minder buiten dan kinderen in een omgeving met natuur. Maar juist door buitenspelen raken kinderen hun ‘overtollige’ energie
kwijt en zijn ze in beweging (goed voor het gewicht). Ook is buitenspelen belangrijk voor de
emotionele en cognitieve ontwikkeling, zo concludeert Mieras (2014) op basis van verschillende onderzoeken. Kinderen die in beweging zijn kunnen daarna beter leren. Onderstaande figuur toont de hersenactiviteit op een EEG van 9-jarigen die 20 minuten hebben gewandeld.
2
Dit is een structuur in de prefontale cortex.
5
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Figuur 1 Effect van bewegen op de hersenen van kinderen
Links is de EEG voor de wandeling, rechts na de wandeling.
bron: Mieras 2014
Ook uit onderzoek van Bratman et al (2015) blijkt dat kinderen die op school te maken krijgen met een groenere omgeving beter én makkelijker leren.
2.2.4
Meer bewegen
Mensen bewegen meer naarmate zij meer groen in hun omgeving hebben, zo blijkt uit diverse onderzoeken (Van den Bergh et al 2013). Vooral bij kinderen lijkt een groene omgeving te stimuleren tot meer bewegen, vooral in de vorm van buitenspelen. Ze laten meer
gevarieerd speelgedrag zien en worden uitgedaagd om hun motorische vaardigheden te
ontwikkelen en grenzen te verleggen. Ouderen die een tuin hebben en voldoende groen op
loopafstand blijven actief. Sporters vinden het sporten in een groene omgeving minder
vermoeiend en plezieriger dan in een sportschool. Meer buiten zijn in de natuur kan bijdragen aan het besef dat er zorgvuldig met de natuur omgegaan moet worden om het te bewaren voor toekomstige generaties.
2.2.5
Meer sociale contacten
Natuur kan bijdragen aan het bevorderen van sociale contacten. Wandelroutes die aantrekkelijk en groen zijn, bieden meer mogelijkheden voor oppervlakkige ontmoetingen.
Voor de langere ontmoetingen helpt het als er als er een plek is om langer te blijven, zoals
een bankje. Met name voor (alleenstaande) ouderen geldt dat een aantrekkelijke groene
omgeving belangrijk is. Zij stellen ook hogere eisen aan de infrastructuur (bankjes en verharde paden) (De Vries et al 2009).
2.2.6
Persoonlijke ontwikkeling en zingeving
Onderzoek naar vrijetijdsbesteding in natuurlijke omgevingen geeft aanwijzingen dat groen
een bijdrage kan leveren aan persoonlijke ontwikkeling en zingeving. Door in de natuur te
wandelen, te fietsen of gewoon buiten te zijn, voelen mensen zich meer ontspannen, autonoom en competent. Daardoor staan ze meer open voor reflectie. De symboliek in de natuur helpt daarbij, denk bijvoorbeeld aan jaargetijden (overgang van winter naar lente
waarin de natuur weer tot leven komt) en de kringloop van het leven. Dit reflectie- en zingevingproces is zeer belangrijk voor het fysiek, psychisch en sociaal welbevinden. Er is overigens nog onvoldoende wetenschappelijk onderzoek naar natuur en zingeving gedaan
(Gezondheidsraad 2004).
6
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
2.2.7
Veiliger gevoel
Mensen voelen zich in een groene omgeving veiliger en zijn minder geneigd tot agressie en
criminaliteit (Van Vugt 2010). Ook vrouwen en ouderen, de zogenaamde kwetsbare groepen als het gaat om zich veilig voelen, voelden zich veilig in woonomgevingen met meer
groen. Vooral als het goed onderhouden en open is. Alleen in sterk stedelijke gebieden
werd een negatieve relatie gevonden tussen groen en gevoelens van sociale veiligheid. Dat
komt vooral door gesloten groene gebieden, zoals een groep bomen of hoge struiken. Hierbij is rekening gehouden met het feit dat mensen die het zich kunnen permitteren om in
een groene omgeving te wonen vaak rijker en hoger opgeleid zijn (Maas et al 2008). Het
idee dat stedelingen hebben dat groene plekken hinderlagen zijn, klopt overigens niet.
Daarvoor worden vooral portieken, steegjes en parkeergarages gebruikt (Vlekken 2015).
In wijken waar groen aanwezig is, blijkt er gemiddeld 42% minder criminaliteit te zijn dan in
wijken waar groen ontbreekt. Bovendien heeft groen invloed op de sociale cohesie in de
buurt. Dit betekent dat de bewoners elkaar kennen, wat ertoe leidt dat de sociale controle
toeneemt en de criminaliteitscijfers dalen (Bade et al 2010). Uit een kleinschalig onderzoek
van Natuurmonument blijkt dat 4 tot 10% van de mensen in natuurgebieden zich daar onveilig voelt. De cijfers over subjectieve veiligheid in natuurgebieden zijn mogelijk vertekend
door het feit dat alleen bezoekers die op het terrein komen, werden ondervraagd (Van
Winsum-Westra et al 2004).
2.2.8
Economische meerwaarde
De gezondheidswinst die ontstaat door een groene omgeving kan vertaald worden naar
een economische meerwaarde. Het investeren in groen leidt tot lagere kosten voor zorg en
ziekteverzuim. KPMG (2012) heeft in twee wijken in Amsterdam een schatting gemaakt van
het effect van meer groen in de wijk op de zorgkosten. Een toename van 10% is de hoeveelheid groen in een wijk kan behoorlijke besparingen opleveren.
2.2.9
Alle beetjes helpen
Natuur helpt om fysiek en mentaal gezond te blijven. Het grootste effect is als mensen in de
natuur zijn. Maar ook kleine beetjes natuur of zelfs kijken naar natuurfoto’s hebben al een
waarneembaar effect op de hersenen (figuur 2). Er is dan een verhoogde activiteit zichtbaar
in de auditieve schors (luisteren), het pallidum (vrije beweging), caudatus (gevoel van
waarde) en precuneus (zelfbewustzijn en reflectie) (Mieras 2014).
7
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Figuur 2
Effect van kijken naar natuurfoto’s op de hersenen
bron: Mieras 2014
Onderzoek door de Universiteit van Illinois en Hong Kong levert soortgelijke bevindingen
op. Zelfs kijken naar een enkele boom, omringd door gebouwen kan al zorgen dat we minder stress hebben. Onderzoekers concludeerden dit na een test bij 160 proefpersonen. Die
werden eerst in een stresstoestand gebracht door het geven van een speech voor een volle
zaal mensen. Vervolgens kregen ze een virtual reality opname te zien van een stad. Met de
computer kon het percentage bomen in de omgeving worden gevarieerd van 0 tot 70%.
Hoe meer bomen, hoe minder stress de proefpersonen zelf rapporteerden. Elke boom telt:
zelfs een paar bomen zijn beter dan geen (Jiang et al 2016).
2.3
Erfgoed
Er is veel over erfgoed geschreven, maar nog relatief weinig over de maatschappelijke effecten van erfgoed. Erfgoed was van belang, omdat het van belang was als autonome
waarde. Maar de afgelopen jaren is er meer aandacht voor de maatschappelijke waarde die
erfgoed heeft: in termen van eigenheid, kwaliteit, de verbinding en de vertaling daarvan in
ruimtelijke, sociale en economische waarden. Hier behandelen we de verschillende onderzoeken die hiernaar gedaan zijn. Vooral de meer recente gegevens zijn afkomstig uit buitenlandse studies.
2.3.1
Sociale waarde
De sociale waarde van erfgoed bestaat eruit dat het mensen de mogelijkheid biedt zichzelf
te ontwikkelen tot zelfstandig denkende en participerende burgers. Daardoor kan het positieve effecten op de sociale samenhang hebben. Dit noemt Bolink (2012) de sociaalpolitieke pijler van erfgoed.
Omgang met en kennis van erfgoed genereert een gevoel van zekerheid en verbondenheid.
Mensen voelen zich meer betrokken bij elkaar en daardoor ontstaat een gevoel van saamhorigheid (Bolink 2012). Volgens Van der Linden (2013) is Museum Rotterdam een goed voorbeeld van een museum dat de wijken ingaat op zoek naar alledaags erfgoed waarmee mensen zich identificeren en zo bijdraagt aan sociale cohesie.
8
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Onderzoek onder de vrijwilligers van Historic England laat zien dat erfgoed bijdraagt aan:
• ontmoeten van nieuwe mensen (92% van de vrijwilligers);
• versterken van sociale cohesie, vertrouwen en tolerantie (72%);
• versterken van de gedeelde waardering van de omgeving (meer dan 90%);
• versterken van de sociale interactie (95%).
(Evan 2014)
2.3.2
Economische meerwaarde
Erfgoed kan economische waarde hebben door de aantrekkingskracht op toerisme, de internationale uitstraling en door het bevorderen van aantrekkelijke steden of regio’s als vestigingsplaats (hogere vastgoedprijzen). Dit is de economische pijler volgens Bolink (2012).
Erfgoed heeft vooral onder hoger opgeleiden een duidelijke aantrekkingskracht op toerisme. Dit blijkt uit de volgende onderzoeksgegevens:
• Mensen hebben er extra geld voor over om in een rijksmonument of (in of nabij) een
beschermd stadgezicht te wonen. Dat kan oplopen tot 6 à 20% van de huizenprijs
(Dommelen et al 2013). Een bewoner van een monumentale binnenstad is bereid om
€ 60.000,00 meer te betalen voor een monument dan elders, € 35.000 meer voor wonen
in de nabijheid van een monument en € 30.000 voor wonen met uitzicht op een monument.
• Verder is een gemiddeld huishouden bereid om per vierkante kilometer extra historisch
stadsgezicht ruim € 5.000,00 extra te betalen. Dit is percentueel: voor gemeenten en regio’s waar de gemiddelde huizenprijzen hoger liggen (Randstad) ligt dat dus hoger. Hoger opgeleide huishoudens hebben er meer voor over dan laag opgeleide huishoudens
(Dommelen et al 2013).
• Voor elke 0,25 vierkante kilometer beschermd stadsgezicht zijn binnenlandse toeristen
bereid om 38 kilometer verder te reizen (Dommelen et al 2013). Een stad als Amsterdam
zou bijvoorbeeld jaarlijks 43 miljoen euro mislopen zonder de monumentale grachtengordel, zo is becijferd.
• Uit onderzoek in Engeland (Evan 2015) blijkt dat 54% van de buitenlandse toeristen erfgoed in Engeland bezocht.
○ Dit levert omgerekend 134.000 directe banen (253.000 met natuur erbij) en 5,1 miljard pond op (9,6 met natuur erbij).
○ indirect leidt het tot 742.000 extra banen met natuur erbij en ruim 26 miljard pond.
Het draagt 5% bij aan het Bruto Nationaal Product van het Verenigd Koninkrijk.
○ Er waren in 2011 138.000 bedrijven gehuisvest in cultureel erfgoed, die een waarde
van 4,7 miljard en 1,4 miljoen banen opleveren. Bedrijven die gehuisvest zijn in monumenten doen vaak het relatief goed.
○ Onderhoud en restauratie van erfgoed levert 180.000 banen en 4,1 miljard pond op.
Overigens staan Nederlanders samen met Duitsers en Britten in de Europese top drie wat
betreft bezoek aan cultureel erfgoed: alleen de Scandinaviërs besteden nog meer tijd aan
cultureel erfgoed (Ministerie van OCW 2013).
2.3.3
Ruimtelijke waarde
Erfgoed bepaalt (mede) de aantrekkelijkheid en identiteit van een gebied (Bolink 2012). De
aanwezigheid van erfgoed maakt een stad aantrekkelijker om er te wonen, omdat het voorziet in een behoefte aan authenticiteit. Dit laatste blijkt uit de Atlas van gemeenten 2015
met als thema erfgoed.
De populariteit van historische steden blijkt uit de hogere huizenprijzen. Steden met veel
monumenten hebben vaak een jongere en hoger opgeleide bevolking. Ze hebben betere
9
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
voorzieningen en er is minder leegstand. Al met al zijn deze steden daardoor voor toeristen
aantrekkelijker.
2.3.4
Erfgoed en welzijn
Onderzoek naar de relatie tussen erfgoed en welzijn in Nederland staat nog in de kinderschoenen, maar recent zijn er enkele buitenlandse onderzoeksresultaten verschenen.
Bezoek aan historische plekken draagt significant bij aan welzijn, blijkt uit de Understanding
Society Survey (Benzeval et al 2015). Dit is een grootschalige longitudinale studie onder
Britse huishoudens.
Er is een verband tussen geluksgevoel en bezoek aan erfgoed, aldus het Departement for
Culture, Media & Sport (2014). Mensen moesten zelf hun geluk scoren op een schaal van 110. De mensen die in de afgelopen twaalf maanden erfgoed bezochten, hadden een significant hogere geluksscore dan degenen die geen erfgoed bezochten. Gemiddeld rapporteerden zij geluksscores met 1,6% hoger. In een jaarlijkse survey naar de staat van Engels erfgoed gaf 56% van de respondenten aan dat erfgoed belangrijk is voor hun gevoel van identiteit. 93% zegt dat lokaal erfgoed van invloed is op hun kwaliteit van leven (Bade 2016).
Erfgoedvrijwilligers zijn gemiddeld gezonder en gelukkiger dan de rest van de bevolking, inclusief andere vrijwilligers. Historic England heeft daar onderzoek naar gedaan onder haar
vrijwilligers (Evan 2015).
2.4
Conclusie: natuur en erfgoed zijn goed voor de mens
Uit het literatuuronderzoek blijkt de grote waarde van erfgoed en natuur voor de mens. Het
draagt bij aan gezondheid, welzijn en sociale cohesie en daarmee heeft het ook economische meerwaarde omdat het zorgkosten tegengaat en gebiedsaantrekkelijkheid vergroot.
In het bijzonder groen en natuur hebben bewezen gezondheidseffecten door frisse lucht,
beweegmogelijkheden en stressreductie. Hoewel het voor elk mens van waarde is, hebben
met name kinderen baat bij spelen en zijn in de natuur. Er is zelfs aangetoond dat groen positieve effecten heeft, die zichtbaar zijn in de hersenen.
10
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
3Meningen over ruimtelijke
kwaliteit
3.1
Inleiding
Dit hoofdstuk beschrijft de resultaten van een digitale vragenlijst die via verschillende kanalen is voorgelegd aan inwoners van Zuid-Holland. De vragenlijst is ingevuld door ontvangers
van de nieuwsbrief van Het Zuid-Hollands Landschap, de nieuwsbrief van Erfgoedhuis ZuidHolland, de nieuwsbrief van Landschap en Erfgoed Zuid-Holland en leden van het Seniorenpanel Zuid-Holland.
De ontvangers van de nieuwsbrieven zijn zowel professionals als niet-professionals.
Een verantwoording van dit onderzoek is opgenomen in bijlage 1. In bijlage 2 is de vragenlijst opgenomen.
De resultaten in dit hoofdstuk zijn, indien mogelijk, vergeleken met onderzoeken naar natuurbeleving in andere provincies en heel Nederland.
3.2
De respondenten
In totaal hebben 830 respondenten de vragenlijst (deels) ingevuld. Het aantal respondenten
dat een vraag heeft beantwoord, wordt bij de tabellen en grafieken in dit hoofdstuk aangeduid met n=[getal]. Het percentage respondenten dat een bepaald antwoord heeft gegeven, is berekend op de aangegeven ‘n’.
44% van de respondenten is man, 35% vrouw, van de rest is het geslacht niet bekend.
De meeste respondenten (97%) wonen al 10 jaar of langer in Zuid-Holland. Bijna 35%
woont tussen de 40 en 60 jaar in Zuid-Holland.
De meeste respondenten zijn op één of andere manier actief op het gebied van landschap,
natuur en erfgoed (figuur 3). Een groot deel daarvan is donateur en een kleiner deel zet zich
(daarnaast) in als vrijwilliger of als betaalde kracht.
11
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Figuur 3
Mate van activiteit op het gebied van landschap,
natuur en erfgoed (n=626), in percentages
6%
22%
3%
12%
57%
vrijwilliger
donateur
vrijwilliger en donateur
betaalde kracht
niet actief
De respondenten van 65 jaar en ouder zijn (significant 3) vaker vrijwilliger en/of donateur
dan degene onder de 65 jaar.
Ter vergelijking: uit een onderzoek van Landschap Noord-Holland (Van Wonderen 2015)
blijkt dat 61% daar lid of donateur van een natuurorganisatie is, en 38% is beschermer van
Landschap Noord-Holland (n=7.167). 2,3% van de ondervraagden is actief betrokken bij de
natuur in Noord-Holland. Omdat de doelgroepen van beide onderzoeken verschillen kunnen hier verder geen conclusies aan verbonden worden over de mate van groenparticipatie
van Zuid-Hollanders.
3.3
Landschap, natuur en erfgoed in de eigen omgeving
Respondenten is gevraagd naar hun mening over hun eigen omgeving. De eigen omgeving
is daarbij gedefinieerd als het gebied met een straal van 10 kilometer om het huis.
Stedelijke omgeving en weilanden kenmerken eigen omgeving
Van de 811 respondenten woont 38% in een dorp, 35% in een buitenwijk van een stad, 22%
in/rond het centrum van een stad en 5% in het buitengebied buiten de bebouwde kom.
De respondenten kenmerken hun eigen omgeving vooral als stedelijk en weilanden (tabel 1).
Tabel 1 Typering omgeving respondenten (n=808), in percentages
omgeving
percentage
weilanden
40
stedelijk
39
water: plassen, rivieren
22
landbouw
19
strand en duinen
16
landgoederen
8
bos
7
industrie
5
1
1
Het aantal telt niet op tot 100, omdat respondenten 2 antwoorden konden geven op deze vraag.
3
Dit betekent dat het gevonden verschil niet aan toeval kan worden toegeschreven.
12
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Landschap en natuur staan centraal
Het totale landschap, natuur en erfgoed in het buitengebied in de eigen omgeving krijgen
overwegend een goede beoordeling. Het totale landschap en de natuur krijgen het rapportcijfer 7,6 (op een schaal van 1 tot 10). Dat is hetzelfde als in Overijssel (n=900) (Hazeleger
et al 2015). Het deelrapportcijfer voor het erfgoed in Zuid-Holland scoort met een 7,2 iets
lager.
Landschap en natuur krijgen vaker een hogere beoordeling dan erfgoed (tabel 2). De respondenten die in een dorp of een buitengebied wonen, geven vaker hogere scores voor
landschap, natuur en erfgoed dan degene die in (een buitenwijk van) de stad wonen.
Tabel 2 Rapportcijfers buitengebied eigen omgeving, in percentages
omgeving
totale landschap (n=782)
onvoldoende (<=5)
natuur (n=766)
erfgoed (n=715)
5
5
8
ruim voldoende (6 en 7)
36
35
48
(zeer goed (8 en 9)
57
58
44
2
2
1
uitstekend (10)
Natuur (bomen, dieren en planten) is ook het belangrijkste kenmerk dat het buitengebied
in de eigen omgeving mooi maakt (figuur 4). Daarna volgen ruimte en openheid, water en
het historisch karakter van het gebied.
Figuur 4
Kenmerken die het buitengebied in de eigen
omgeving mooi maken (n=772), in percentages1
natuur: bomen, planten en dieren
ruimte en openheid
water: plassen en rivieren
historisch karakter/aanwezigheid erfgoed
rust en stilte
afwisseling
herkenbaarheid en vertrouwdheid
voorzieningen vrijetijdsbesteding
harmonie en eenheid
geen
0%
1
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
Op deze vraag konden bezoekers maximaal 3 kenmerken noemen
Meeste hinder van verkeer/spoor en geluidsoverlast
Grote verkeerswegen en/of spoorlijnen en geluidsoverlast zijn volgens de respondenten het
meest verstorend voor de natuurbeleving in het buitengebied van hun eigen omgeving (figuur 5). Vooral de grote verkeerswegen en/of spoorlijnen zijn verstorend. Ook stoort meer
dan de helft van de respondenten zich aan industrieterreinen en rommel/slecht onderhoud.
Toeristen/bezoekers worden als minst verstorend ervaren. Ruim 50 respondenten hebben
aangegeven dat er ook andere verstorende elementen in de eigen omgeving zijn. Mensen
13
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
die in buitengebieden wonen, ervaren de diverse elementen minder vaak als verstorend
dan mensen die in een dorp of stad wonen. Dit heeft vermoedelijk te maken met het feit
dat zij eraan gewend zijn en andere verwachtingen hebben dan stadsbewoners.
Figuur 5
Verstorende elementen in de eigen omgeving
(n=631-682), in percentages
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
verstoort
verstoort een beetje
nee, verstoort niet
niet aanwezig
In Noord-Holland wordt geluidsoverlast door vliegtuigen als het meest verstorende element
in de eigen omgeving ervaren (16%). Snelwegen, bedrijventerreinen en industrie volgen
daarna. Windmolens staan op de 5e plek, maar worden ook nog door 14% als erg storend
ervaren (Van Wonderen 2015).
Windmolens, grote verkeerswegen en/of spoorlijnen en geluidsoverlast zijn de elementen
die in de afgelopen 12 maanden in Zuid-Holland het meest zijn toegenomen (figuur 6). Over
het algemeen zijn de respondenten echter van mening dat de verstorende elementen gelijk
zijn gebleven.
14
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Figuur 6
Ontwikkeling verstorende elementen in de eigen
omgeving in de afgelopen 12 maanden (n=172-508)1,
in percentages
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
verergerd
gelijk gebleven
verminderd
Bij elk verstorend element zijn er respondenten die aangeven dat de overlast verminderd is.
Het geldt vooral bij rommel/slecht onderhoud en stankoverlast. Dat zijn ook elementen die
aangepakt kunnen zijn, waardoor men er minder last van heeft. Bij elementen zoals windmolens of hoogbouw zal dat niet het geval zijn. Wellicht dat hier een gewenningseffect optreedt of dat het gecompenseerd wordt door positieve elementen, waardoor de beleving
wel veranderd is.
Natuur belangrijk, vooral voor gezondheid
Vrijwel alle respondenten vinden landschap, natuur en erfgoed belangrijk in hun omgeving.
Bijna 9 op de 10 vinden het zelfs heel belangrijk. In Brabant vindt eveneens 9 op de 10 voldoende natuur en landschap in de directe omgeving belangrijk. Het percentage dat dit zeer
belangrijk vindt, ligt met 38% een stuk lager dan in Zuid-Holland (Van den Berg 2012).
De redenen waarom respondenten landschap, natuur en erfgoed belangrijk vinden, zijn divers (figuur 7). De bijdrage aan gezondheid, frisse lucht en beweging, zichzelf thuis voelen
in het landschap en de mogelijkheid om te ontsnappen aan de dagelijkse werkelijkheid/
ontspanning spelen zeker een rol.
15
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Figuur 7
Belang landschap, natuur en erfgoed (n=724),
in percentages1
gezondheid
thuis voelen
ontspanning
betrokkenheid landschap
onderdeel groter geheel/geschiedenis
mooie herinneringen
0%
1
3.4
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
De percentages tellen niet op tot 100, omdat er meerdere antwoorden mogelijk waren.
Landschap, natuur en erfgoed in Zuid-Holland
Goede beoordeling buitengebied Zuid-Holland
Het buitengebied van de provincie Zuid-Holland krijgt gemiddeld een 7,5. De helft van de
respondenten vindt het buitengebied (zeer) goed tot uitstekend (tabel 3).
De beoordeling van het buitengebied in Zuid-Holland is vergelijkbaar met andere provincies. In Brabant geven inwoners een 7,2 voor het landschap en een 7,4 voor de natuur in de
provincie. 47% van de inwoners geeft de natuur een 8 of hoger; 39% geeft het landschap
een 8 of hoger (n=1.000) (Van den Berg 2012). Noord-Holland krijgt van haar inwoners een
7,4 voor het landschap en de natuur (Van Wonderen 2015). Overijssel krijgt een 7,6 (Hazeleger et al 2015).
Tabel 3 Rapportcijfers buitengebied provincie, in percentages (n=715)
omgeving
buitengebied provincie
onvoldoende (<=5)
3
ruim voldoende (6 en 7)
40
(zeer goed (8 en 9)
56
uitstekend (10)
1
De respondenten die in een dorp of een buitengebied wonen, geven vaker hogere scores
voor het buitengebied van de provincie dan degene die in (een buitenwijk van) de stad wonen.
Ieder eigen beeld van Zuid-Holland
Er is variatie in wat de respondenten het meest karakteristiek vinden aan het buitengebied
in de provincie Zuid-Holland (figuur 8). Wel is meer dan de helft het erover eens dat strand
en duinen, water (plassen en rivieren) en weilanden typerend zijn voor Zuid-Holland.
16
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Figuur 8
Karakteristieke kenmerken buitengebied
Zuid-Holland (n=721), in percentages1
weilanden
water:plassen, rivieren
strand en duinen
afwisseling
natuur: bomen, planten, dieren
ruimte en openheid
landbouw
landgoederen
bebouwing
infrastructuur
drukte
bossen
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% 55% 60% 65%
1
De percentages tellen niet op tot 100, omdat er meerdere antwoorden mogelijk waren.
Opvallend is dat elementen zoals drukte, de infrastructuur en bebouwing relatief weinig
zijn genoemd.
Ieder heeft dus zijn eigen beeld van Zuid-Holland. Dat blijkt ook uit de mening over ZuidHolland vergeleken met andere provincies. 53% vindt het één van de mooiste provincies,
terwijl 42% het één van de minst mooie provincies vindt (n=651). Weinig mensen zijn zo
uitgesproken dat ze het de mooiste of minst mooie provincie noemen (5%).
Invloed verstoringen op bezoek buitengebieden
Circa een derde van de respondenten geeft aan dat zij bepaalde buitengebieden in ZuidHolland niet of minder (graag) bezoeken vanwege verstorende elementen.
De top 7 van deze buitengebieden is:
• industrie- en havengebieden rond Rotterdam (20x genoemd), specifiek zijn ook het Botlekgebied (7x), de industrie van Pernis (5x) en de Maasvlakte (3x);
• het Westland, vanwege de kassen (17x);
• Europoort (15x);
• Duin- en Bollenstreek (8x), vanwege de drukte, de bebouwing en het slechte onderhoud;
• Industriegebied Rozenburg (6x);
• industriegebied Nieuwe Waterweg Noord (5x);
• Duinen van Oostvoorne/Rockanje, vanwege uitzicht op Europoort (5x).
Daarnaast hebben diverse respondenten algemene ergernissen genoemd, zoals:
industriegebieden (37x);
gebieden met snelwegen in de buurt (25x);
lawaai, drukte (19x);
verstoringen aan de kust (19x genoemd), vanwege de bebouwing zoals vakantieparken,
de drukte op het strand en in de duinen (vooral ’s zomers) en windmolens;
• hoogbouw (11x).
•
•
•
•
17
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Meest waardevolle gebieden om te behouden
Respondenten is gevraagd maximaal 3 buitengebieden aan te geven die zo waardevol zijn
dat ze doorgegeven moeten worden aan de volgende generatie. Niet iedereen heeft drie of
zelfs twee gebieden aangegeven, maar als de voorkeuren bij elkaar opgeteld worden 4, ontstaat de volgende rangorde (n=658).
1 De kuststrook, dat wil zeggen strand en duinen, wordt het vaakst genoemd: circa driekwart van de antwoorden betreft minimaal eenmaal (een deel van) de kuststrook. Daarbij worden in het bijzonder de duinen van Meijendel bij Wassenaar genoemd, de duinen
van Oostvoorne en Rockanje, de duinen van Goeree-Overflakkee, de duinen bij Katwijk
en Noordwijk en de Delflandse kust. Binnen deze gebieden worden dan weer specifieke
gebieden genoemd zoals de Tenellaplas, het Quackjeswater, Solleveld of de Kijfhoek.
Verschillende keren wordt hierbij de zorg uitgesproken voor bebouwing van het kustgebied. De kuststrook staat ook het meest op nummer één: de kuststrook telt mee voor
30% van de eerste plaatsen, 26% van de tweede plaatsen en 17% van de derde plaatsen.
2 Het veenweidegebied staat op de tweede plaats (circa 50%), in het bijzonder MiddenDelfland, de Krimpenerwaard, de Alblasserwaard en het Groene Hart als geheel. Daarbinnen worden ook weer specifieke gebieden genoemd zoals de Vlist, de Zouweboezem,
de Hooge Boezem of de Oostvlietpolder.
3 Op de derde plaats (circa 40%) staan de landgoederen, bossen en parken. Die hebben
als gemeenschappelijk kenmerk dat het gaat om aangelegde natuur in de buurt van of
zelfs in grote steden. Genoemde landgoederen zijn onder andere de Keukenhof en
Ockenburg, genoemde bossen het Delftse Hout, het Haagse Bos of het Kralingse Bos en
genoemde parken het Zuiderpark of Park Sorghvliet in Den Haag.
4 Op de vierde plaats (circa 35%) staat het Deltagebied met de eilanden en de rivieren.
Daarbij worden in het bijzonder Tiengemeten, de Biesbosch, Goeree-Overflakkee, de
Hoeksche Waard en de Rhoonse grienden genoemd.
5 Op de vijfde plaats (circa 30%) staan plassen en natte gebieden zoals de Reeuwijkse
plassen, de Ackerdijkse plassen, De Kagerplassen, de Nieuwkoopse plassen, de Rottemeren en de Vlietlanden.
6 Tenslotte is er nog een restcategorie (circa 10%) waarbij vaak ‘alle natuur’ of ‘alle gebieden’ van het Zuid-Holland Landschap worden genoemd. Hieronder valt ook al het genoemde erfgoed, zoals molens (onder anderen van Kinderdijk), boerderijen, monumentale stadjes en dorpskernen evenals de greenports Bollenstreek, boomkwekerijen bij
Boskoop en het Westland.
3.5
Bezoek landschap, natuur en erfgoed
Frequente bezoeken in eigen omgeving en heel Zuid-Holland
Zoals te verwachten bezoeken de respondenten de buitengebieden in hun eigen omgeving
vaker dan andere landschappen en natuurgebieden in Zuid-Holland (figuur 9). Het gaat hier
om recreatieve bezoeken, dus niet om toevallig bezoek.
4
Bij deze optelling is ervan uitgegaan dat iedereen drie verschillende gebieden heeft gekozen, terwijl het ook mogelijk is dat
iemand bijvoorbeeld drie verschillende duingebieden heeft opgeschreven, die dan driemaal meetellen terwijl het maar om
één gebied gaat. Dit kan tot vertekeningen leiden. Daarom zijn er geen absolute percentages gegeven, maar afrondingen.
18
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Figuur 9
Frequentie recreatieve bezoeken buitengebieden
(n=681; n=685), in percentages
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
dagelijks
wekelijks
eigen omgeving
maandelijks
enkele malen per
jaar
nooit
andere gebieden Zuid-Holland
60% van de respondenten bezoekt buitengebieden in hun omgeving minimaal één keer per
week. Bij gebieden elders in Zuid-Holland is dat 12%. De respondenten van 65 jaar en ouder
bezoeken (significant) vaker dagelijks de buitengebieden in Zuid-Holland dan de 65minners. Dat blijkt ook uit onderzoek naar natuurbeleving in Brabant (Van den Berg 2012).
De bezoekfrequentie van natuurgebieden verschilt enigszins tussen provincies (tabel 4).
Zuid-Holland springt er niet speciaal uit.
Tabel 4 Frequentie bezoeken natuurgebieden, in percentages
frequentie
zuid-holland
(n=681)
brabant
(n=1.000)
overijssel
(n=900)
noord-holland
(n=7.167)
nederland, lid
natuurmonumenten
(n=43.365)
nederland,
geen lid
natuurmonumenten
dagelijks
11
10
6
17
9
18
wekelijks
50
47
31
47
39
48
maandelijks
21
25
35
20
25
19
jaarlijks
16
16
25
14
27
14
2
2
3
1
0
0
16
1
0
0
0
0
nooit
niet bekend
bron: gegevens andere provincies, Hazeleger et al 2015, Van Wonderen 2015, Doffer en Van Winden, 2014
Kuststrook meest bezochte natuurgebied in Zuid-Holland
Respondenten is gevraagd welke gebieden (maximaal 3) in Zuid-Holland ze vooral bezoeken.
Niet iedereen heeft drie of zelfs twee gebieden aangegeven, maar als de voorkeuren bij elkaar opgeteld worden, ontstaat de volgende rangorde (n=597).
1 De kuststrook, dat wil zeggen strand en duinen, staat met stip bovenaan. Dit wordt zelfs
vaker genoemd dan bij de vraag over het behoud van waardevolle gebieden: 80% van de
antwoorden betreffen (een deel van) de kuststrook. Daarbij worden in het bijzonder het
strand genoemd, de duinen van Meijendel bij Wassenaar, de duinen van Voorne, de
duinen van Goeree, de waterleidingduinen (bijna overal) en de duinen bij Hoek van Holland. Binnen deze gebieden worden dan weer specifieke gebieden genoemd zoals de
19
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
2
3
4
5
6
Maasvlakte. De kuststrook staat ook het meest op nummer één en twee: de kuststrook
telt mee voor 39% van de eerste plaatsen en 27% van de tweede plaatsen.
Op de tweede plaats (50%) staan de landgoederen, bossen en parken. Die hebben als
gemeenschappelijk kenmerk dat het gaat om aangelegde natuur in de buurt van of zelfs
in grote steden. Genoemde landgoederen zijn onder andere de Horsten, de Keukenhof,
Leeuwenhorst en Ockenburg. Genoemde bossen zijn het Staelduinse bos, het Delftse
Hout, het Haagse Bos, het Hoge en Lage Bergse bos of het Kralingse Bos. Genoemde
parken zijn onder andere het Westerpark bij Zoetermeer en het Zuiderpark en Park
Sorghvliet in Den Haag. Bij deze categorie vallen ook de antwoorden ‘omgeving van (een
bepaalde stad)’. Kennelijk blijven mensen voor een bezoek aan de natuur graag in de directe omgeving van de woonplaats.
Het veenweidegebied staat op de derde plaats (40%), in het bijzonder Midden-Delfland,
de Krimpenerwaard, de Alblasserwaard en het Groene Hart als geheel. Daarbinnen worden ook weer specifieke gebieden genoemd zoals de Berkenwoudse Boezem, de Vlist of
de Hooge Boezem.
Op de vierde plaats (32%) staan plassen en natte gebieden zoals de Reeuwijkse plassen,
De Kagerplassen, de Nieuwkoopse plassen, de Rottemeren en de Vlietlanden.
Op de vijfde plaats (30%) staat het Deltagebied met de eilanden en de rivieren. Daarbij
worden in het bijzonder Tiengemeten, de Biesbosch, Goeree-Overflakkee, de Hoeksche
Waard en de Rhoonse Grienden genoemd.
Tenslotte is er nog een restcategorie (13%) waarbij een paar maal ‘natuur’, ‘fietsen’ of
‘wandelen’ genoemd worden. Hieronder valt ook al het genoemde erfgoed, zoals monumentale stadjes en dorpskernen evenals de greenports Bollenstreek en het Westland.
Figuur 10
Kenmerkende bezochte gebieden in Zuid-Holland
(n=619), in percentages1
strand en duinen
water: plassen,rivieren
weilanden
bos
landgoederen/tuinen
landbouw
0%
1
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
De percentages tellen niet op tot 100, omdat er meerdere antwoorden mogelijk waren.
Bezoekers komen voor (beleving) natuur
De belangrijkste reden om een landschap of natuurgebied in Zuid-Holland te bezoeken is
beleving van de natuur (figuur 11). Daarnaast komen bezoekers voor ontspanning en beweging. Opvallend is dat de aanwezigheid van erfgoed nauwelijks een rol speelt bij het bezoeken van de gebieden in Zuid-Holland.
20
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Figuur 11
Belangrijkste reden bezoek landschap of
natuurgebied in Zuid-Holland (n=613),
in percentages
(beleving van de) natuur
ontspanning
beweging
gezondheid/frisse lucht
ruimte
stilte
hond uitlaten
inspiratie/zingeving
aanwezigheid erfgoed
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
40%
Over de bezoeken
De respondenten (n=612) bezoeken gebieden in Zuid-Holland vooral fietsend (49%) en met
de auto (36%). De overigen komen lopend (12%) of met het openbaar vervoer (4%).
85% heeft een reisduur van maximaal een uur (tabel 5). Eveneens 85% verblijft minimaal
een uur in het gebied. De mensen die in een dorp wonen hebben de kortste reisduur naar
een gebied, de mensen in buitenwijken van de stad de langste.
Tabel 5 Duur reizen en bezoek gebieden Zuid-Holland, in percentages
reistijd naar gebied (n=608)
bezoektijd in gebied (n=601)
<30 minuten
43
1
30-60 minuten
42
14
60-90 minuten
9
41
>90 minuten
6
44
69% van de respondenten vindt dat er in Zuid-Holland voldoende recreatiemogelijkheden
zijn in een landschap met zowel natuur als erfgoed (figuur 12). In totaal 24% (19%+5%)
vindt dat dit niet het geval is. Die 19% vindt het wel belangrijk.
21
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Figuur 12
Hoeveelheid recreatiemogelijkheden in ZuidHolland in landschap met natuur en erfgoed
(n=673), in percentages (n=673)
8%
5%
19%
52%2%
17%
voldoende, en dat vind ik ook belangrijk
voldoende, maar dat is niet belangrijk voor mij
onvoldoende, maar dat vind ik wel belangrijk
onvoldoende, en dat vind ik ook niet belangrijk
weet ik niet of er voldoende zijn
Gemiste voorzieningen
Bijna 60% van de respondenten mist één of meer voorzieningen bij een bezoek aan ZuidHollandse landschappen of natuurgebieden (figuur 13). De top 3 van voorzieningen die gemist worden zijn bankjes/rustplekken, toiletten en vuilnisbakken. De respondenten van
65 jaar en ouder missen (significant) vaker bankjes/rustplekken en toiletten dan respondenten onder de 65 jaar.
Het valt op dat bij diverse voorzieningen het percentage dat bereid is te betalen voor een
voorziening hoger is dan het percentage dat de betreffende voorziening mist. Dit is bijvoorbeeld zo bij erfgoed dat is opengesteld voor bezoek; 45% van de respondenten is bereid
daar voor te betalen. Ook is een derde bereid om daar extra voor te reizen.
22
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Figuur 13
Voorzieningen die worden gemist in de gebieden
in Zuid-Holland of waarvoor men bereid is extra te
betalen en/of reizen (n=464-657), in percentages
bankjes/rustplekken
toiletten
ik mis niets/ben niet bereid
vuilnisbakken
erfgoed opengesteld voor bezoek
wandel- of fietsroutes
borden/folders met uitleg gebied
goede bewegwijzering
voorzieningen gehandicapten
bezoekerscentra
horecagelegenheden
mogelijkheid honden (veilig) los lopen
anders
wandelingen/fietstochten met gids
0%
gemist
5%
10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%
bereid extra te betalen
bereid extra te reizen
Het Brabantse onderzoek (Van den Berg 2012) geeft aan dat een derde van de Brabanders
bereid is te betalen voor het beheer van natuurgebieden. Het gaat dan om een bijdrage van
€ 0,50 bij een bezoek aan een bijzonder natuurgebied. Nog een derde is waarschijnlijk wel
bereid te betalen en een vijfde is misschien bereid. Er is een klein percentage (6%) dat zeker
niet wil betalen.
23
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
24
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
4Landschappen uitgelicht
4.1
Inleiding
Dit hoofdstuk presenteert de resultaten van de interviews die in het voorjaar van 2016 in
vier gebieden van Het Zuid-Hollands Landschap zijn gehouden. Dit zijn gebieden waarin
landschap én erfgoed te vinden zijn. In totaal zijn 394 mensen geïnterviewd, circa 100 per
gebied. Een verantwoording van de aanpak van de interviews is opgenomen in bijlage 1. De
vragenlijst die voor de interviews is gebruikt, is opgenomen in bijlage 3.
4.2
De vier landschappen
Nieuw-Leeuwenhorst
Het bos van Nieuw Leeuwenhorst ligt op de strandwal tussen
Noordwijk en Noordwijkerhout. Het bestaat voornamelijk uit
landgoedbos met parkbos, lanen en voormalig eikenhakhout. Er staan vooral eiken en beuken, met een ondergroei
van braam, kamperfoelie en lijsterbes. Het is mogelijk om
hier te fietsen en te wandelen (Zuid-Hollands Landschap).
Duinen van Oostvoorne
De Duinen van Oostvoorne liggen ten westen van het dorp
Oostvoorne. Het is een zeer gevarieerd natuurgebied met
bos, vochtige duinvalleien, struiken en droge zandhellingen.
De Duinen van Oostvoorne zijn relatief jong. De oudste zijn
ongeveer 800 jaar, maar ook nu nog worden op het strand
nieuwe duinen gevormd. Dankzij deze lage leeftijd is het
duinzand rijk aan kalk. De plantengroei heeft zich daar aan
aangepast en biedt een enorme variatie aan soorten. In het
duingebied grazen onder andere IJslandse pony’s en
Galloway runderen. Deze helpen Het Zuid-Hollands Landschap het duinterrein open te
houden.
Er is een bezoekerscentrum met informatie over het duingebied en een vaste tentoonstelling over het ontstaan van het gebied, de rijkdom aan planten, vogels en andere dieren.
Vanaf het bezoekerscentrum zijn er diverse wandelroutes (Zuid-Hollands Landschap).
Huys te Warmond
Aan de rand van Warmond ligt, verscholen in het groen,
landgoed Huys te Warmond. Op het landgoed ligt een parkbos met lange statige lanen en kronkelende paden. Hier zijn
eeuwenoude taxusbomen, moerascipressen en oude eikenlanen te vinden. Het landgoed is ontstaan uit een middeleeuwse versterkte hoeve in de 14e eeuw. Het is mogelijk om
over het terrein te wandelen (Zuid-Hollands Landschap).
25
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Hooge Boezem achter Haastrecht
De Molen achter Haastrecht maakt deel uit
van het cultuurhistorisch en waterstaatkundig waardevolle complex de Hooge Boezem
achter Haastrecht. Dit staat bekend als de
oudste tweetrapsbemaling van Nederland.
De molen is als enige van een reeks van zeven molens overgebleven en getuigt van de eeuwenlange polderbemalingshistorie van de
Lopiker- en Krimpenerwaard. De natte natuur is rijk aan vogelsoorten. Zowel het gebied de
Hooge Boezem als de molen zijn toegankelijk voor het publiek (Zuid-Hollands Landschap).
4.3
De respondenten
Van de 394 mensen bezochten:
• 101 Nieuw-Leeuwenhorst
• 100 Duinen van Oostvoorne
• 94 Huys te Warmond
• 99 Hooge Boezem achter Haastrecht
82% van de bezoekers kent de organisatie Zuid-Hollands Landschap en 22% is zelfs beschermer (lid) van de organisatie. 17% van de bezoekers kent de organisatie niet. Hierbij is
er geen verschil tussen de gebieden.
4.4
Bezoeken aan de gebieden
Negen op de tien bezoekers hebben maximaal een uur gereisd om in het gebied te komen.
Het merendeel daarvan (78%) had een reistijd van minder dan 30 minuten. Bezoekers
kwamen vooral met de auto (46%), met de fiets (30%) en lopend (24%) naar het gebied.
Een enkeling reist met het openbaar vervoer.
De helft bezoekt het gebied minimaal één keer per week. Daarvan komt 16% dagelijks en
35% wekelijks (figuur 14). De Hooge Boezem wordt (significant) vaker eenmalig bezocht dan
de andere gebieden. Vooral Nieuw-Leeuwenhorst wordt nauwelijks eenmalig bezocht. Ter
vergelijking zijn in figuur 14 ook de bezoeken aan andere gebieden in Zuid-Holland opgenomen.
26
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Figuur 14
Frequentie bezoeken (n=394), in percentages
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
dagelijks
wekelijks
bezochte gebieden
maandelijks
enkele keren per
jaar
voor het
eerst/nooit
andere gebieden Zuid-Holland
De overgrote meerderheid (85%) is minimaal een half uur in het gebied. Daarvan zijn de
meesten (37%) er 30-60 minuten, 24% tussen de 60-90 minuten en 25% meer dan 90 minuten. De Hooge Boezem wordt vaker kort (< 30 minuten) en de Duinen van Oostvoorne vaker lang bezocht (minimaal een uur).
Een groot deel bezoekt het gebied meestal alleen (43%). Daarnaast bezoeken mensen het
gebied met partner (28%) of vrienden (20%). Een klein deel komt meestal met het hele gezin (8%). De Duinen van Oostvoorne worden (significant) vaker met anderen bezocht, met
name met de partner.
Het publiek in de vier gebieden verschilt.
• In Haastrecht komen de meeste kinderen, hoewel er over het algemeen relatief weinig
kinderen naar de vier gebieden komen. Haastrecht kent een gemengd publiek, in het
weekend zijn er wat meer ouderen. Ook zijn er veel vogelaars.
• In Oostvoorne komen relatief veel gepensioneerden.
• Warmond kent een divers publiek, maar minder kinderen dan in Haastrecht.
• Nieuw-Leeuwenhorst komt ook een gemengd publiek, waarbij met name de pubers opvallen (die soms als overlastgevend gezien worden).
Bezoekers komen voor (beleving) natuur
De belangrijkste reden om een gebied te bezoeken is beleving van de natuur (figuur 15).
Daarnaast komen bezoekers voor ontspanning en beweging. Opvallend is dat de aanwezigheid van erfgoed geen rol speelt bij het bezoeken van de gebieden.
27
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Figuur 15
Belangrijkste reden bezoek (n=394), in percentages
(beleving) natuur
ontspanning
beweging
hond uitlaten
stilte
gezondheid/frisse lucht
inspiratie/zingeving
ruimte
aanwezigheid erfgoed
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
40%
45%
50%
Landschap en natuur staan centraal
Bezoekers beoordelen vooral het landschap en de natuur als goed. Het rapportcijfer (op
een schaal van 1 tot 10) voor het totale landschap is een 8,3 en voor de natuur een 8,4.
Mensen maken bij het beoordelen van een gebied nauwelijks onderscheid tussen landschap en natuur: dat voelt als één geheel. Het erfgoed in de gebieden krijgt een 7,6.
Het begrip erfgoed is goeddeels onbekend en als het herkend wordt, dan gaat het over toegankelijk en bezoekbaar erfgoed. Niettemin is er wel belangstelling om meer te weten te
komen over erfgoed, met name op Nieuw-Leeuwenhorst.
Natuur is ook het belangrijkste kenmerk dat de gebieden mooi maakt, volgens de bezoekers
(figuur 16). Op de tweede en derde plaats staan afwisseling en rust en stilte. Bij de Hooge
Boezem en Huys te Warmond speelt het historisch karakter van het gebied (significant) vaker een rol dan bij de andere twee gebieden.
Figuur 16
Kenmerken die het gebied mooi maken (n=394),
in percentages1
natuur: bomen, planten en dieren
afwisseling
rust en stilte
water: plassen en rivieren
ruimte en openheid
historisch karakter/aanwezigheid erfgoed
harmonie en eenheid
herkenbaarheid en vertrouwdheid
voorzieningen vrijetijdsbesteding
geen
0%
1
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
Bij deze vraag konden bezoekers maximaal 3 kenmerken noemen.
28
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Helft bezoekers mist voorzieningen
De helft van de bezoekers mist voorzieningen in het gebied (figuur 17).
Figuur 17
Voorzieningen die worden gemist in het bezochte
gebied of waarvoor men bereid is extra te betalen
(n=394), in percentages
mis niets/ben niet bereid
vuilnisbakken
bankjes/rustplekken
anders
toiletten
borden/folders met uitleg gebied
horecagelegenheden
wandel- of fietsroutes
mogelijkheid honden (veilig) los lopen
goede bewegwijzering
wandelingen/fietstochten met gids
voorzieningen gehandicapten
erfgoed opengesteld voor bezoek
bezoekerscentra
0%
gemist
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
bereid extra te betalen
Daarbij gaat het vooral om vuilnisbakken, bankjes/rustplekken en andere dan bovenstaande voorzieningen. De meeste bezoekers zijn niet bereid om extra te betalen voor voorzieningen die gemist worden. De indruk bestaat dat mensen best willen bijdragen voor onderhoud van het landschap, maar niet apart voor voorzieningen willen betalen.
Behoefte voorzieningen verschilt per gebied
Per gebied zijn er enkele significante verschillen in voorzieningen die gemist worden. Zo
worden in de Hooge Boezem vaker bankjes gemist dan in de andere gebieden. In NieuwLeeuwenhorst en Huys te Warmond worden vaker vuilnisbakken gemist. Met name in
Nieuw-Leeuwenhorst zijn bezoekers daarvoor bereid extra te betalen.
Daarnaast worden per gebied de volgende specifieke voorzieningen gemist:
• In de Hooge Boezem worden vooral voorzieningen voor vogelaars gemist, zoals informatieborden en een uitkijkpost voor vogels. Bezoekers van de Duinen van Oostvoorne hebben behoefte aan meer informatie over uiteenlopende onderwerpen, zoals de bunkers,
de wandelpaden, jachtseizoenen, routes en straatnamen.
• In Nieuw-Leeuwenhorst zijn verschillende verbeteringen mogelijk volgens de bezoekers.
Ten eerste worden voorzieningen voor kinderen gemist, zoals een speelplek met een
houten huisje of houten speeltoestellen, een trimbaan of iets met educatie. Ten tweede
klagen bezoekers over overlast van honden, afval en hangjongeren (met name ’s
avonds). Zij zouden graag zien dat daar meer toezicht op kwam. Ten derde zou er meer
29
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
aandacht mogen komen voor het historisch karakter van het gebied, bijvoorbeeld door
informatieborden of een rondleiding door een boswachter of gids. Tot slot adviseren bezoekers om meer aandacht te besteden aan onderhoud en beplanting, in het bijzonder
meer bloemen op de open plekken en het verwijderen van oud hout.
Een kanttekening die gemaakt wordt bij deze punten is dat Nieuw-Leeuwenhorst nu nog
relatief klein is met weinig voorzieningen. Het gebied is moeilijk te vinden, waardoor er
maar beperkt publiek komt. Dat is tegelijkertijd de charme van het gebied. Meer voorzieningen kunnen een groter publiek aantrekken en dat verandert de uitstraling van het
gebied.
• Bij Huys te Warmond wordt een waterkraan gemist en zou meer gedaan kunnen worden
aan onderhoud. Daarbij denken bezoekers bijvoorbeeld aan de kuilen bij het parkeerterrein, de vervallen bruggetjes, loslopende honden en hondenpoep.
In bijlage 4 is per gebied weergegeven wat de behoefte aan voorzieningen is.
Duinen meest bezochte natuurgebied in Zuid-Holland
Zoals in figuur 14 al is aangegeven bezoekt driekwart van de bezoekers ook andere gebieden in Zuid-Holland. De frequentie van die bezoeken varieert van wekelijks, maandelijks tot
jaarlijks.
De top 5 van best bezochte gebieden in Zuid-Holland ziet er als volgt uit:
1 duingebied, bijvoorbeeld de duinen tussen Den Haag en Katwijk (Pan van Persijn), Wassenaar (Meijendel en de Wassenaarseslag), de Amsterdamse waterleidingduinen, de
duinen in Noordwijk en Noordwijkerhout, de duinen tussen Rockanje en Oostvoorne,
met ondermeer het Quackjeswater en de Kop van Goeree-Overflakkee met de Kwade
Hoek (137 x);
2 poldergebied, zoals het Groene Hart (40x);
3 landgoederen, zoals de Horsten bij Wassenaar of de Keukenhof in Lisse (36x);
4 plassen- en rivierengebied, zoals de Reeuwijkse plassen (36x);
5 bossen, zoals Nieuw Leeuwenhorst (18x).
In bijlage 5 is weergegeven welke specifieke gebieden door de geïnterviewden zijn bezocht.
Duingebied waardevol om te behouden
De deelnemers is gevraagd welke buitengebieden in Zuid-Holland zij waardevol vinden om
door te geven aan de volgende generatie. Dit komt grotendeels overeen met de gebieden
die veelbezocht worden. Ook hier staat het duingebied veruit op de eerste plaats.
De top 5 van de meest waardevolle gebieden om te behouden ziet er als volgt uit:
1 duingebied, bijvoorbeeld Meijendel in Wassenaar, de Amsterdamse waterleidingduinen
en de duinen tussen Rockanje en Oostvoorne (129x);
2 landgoederen, zoals Nieuw-Leeuwenhorst en Huys te Warmond (70x);
3 poldergebied, zoals de Hooge Boezem (29);
4 plassen- en rivierengebied, zoals de Reeuwijkse plassen (23x);
5 bossen, zoals Nieuw Leeuwenhorst (13x).
In bijlage 6 staan de specifieke gebieden die volgens de geïnterviewden het meest gewaardeerd zijn.
Laat het zoals het is!
De algemene indruk van de vier buitengebieden is zeer positief. Bezoekers vinden het
prachtig, fantastisch, ontspannen, het geeft een vakantievakantiegevoel, genieten. Wel
waarschuwen zij voor bijvoorbeeld de gevaren van bebouwing (zoals in België langs de
kust): Laat het zoals het is!
30
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Enkele impressies uit de verschillende gebieden:
Vooral positief, maar wel kanttekeningen
bij de renovatie van het gebied. Meerdere
bezoekers betreuren het kappen van bomen en het herstellen van het oude parkkarakter (Nieuw-Leeuwenhorst)
Het maakt mij gelukkig. Een enkeling vindt het jammer dat het oorspronkelijke boerenland is verdwenen. Vooral de oudere bezoekers verlangen daar naar terug.
Op het fietspad door de Hooge
Boezem rijden vele scooters, die
als overlastgevend worden ervaren (Hooge Boezem).
31
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Fantastisch, mooi, vooral het bezoekerscentrum, de ruiterpaden
en het strand in de buurt.
(Duinen van Oostvoorne)
Een magisch bos. Altijd
enorm naar mijn zin.
Complimenten voor de
vrijwilligers (Huys te
Warmond)
32
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
5Conclusies en
aanbevelingen
5.1
Conclusies
Wat is de mening van inwoners van Zuid-Holland over de ruimtelijke
kwaliteit van hun omgeving, in het bijzonder natuur, landschap en erfgoed?
Profiel van de onderzoeksgroep
Aan het onderzoek hebben ruim 1.200 inwoners of bezoekers van Zuid-Holland meegedaan, die zijn benaderd via de kanalen en de gebieden van Zuid-Hollands Landschap en het
Erfgoedhuis Zuid-Holland. Ongeveer 45% van hen bezoekt wekelijks een (natuur)gebied in
de omgeving. Een groot deel van de respondenten dat de digitale enquête heeft ingevuld is
donateur en/of als vrijwilliger actief voor (de natuur of het erfgoed in) het Zuid-Hollands
landschap. Hoewel deze groep geen dwarsdoorsnee van de Zuid-Hollandse bevolking
vormt, is het voor de vraagstelling van het onderzoek wel representatief omdat het mensen
zijn die allemaal een zekere betrokkenheid en interesse voor hun omgeving hebben. Bij het
oordeel over het buitengebied wordt een onderscheid gemaakt tussen het oordeel over het
de eigen omgeving en over het buitengebied van Zuid-Holland als geheel. De omgeving van
de respondenten die de digitale vragenlijst hebben ingevuld, wordt door ongeveer 40% als
stedelijk getypeerd en door bijna evenveel als weiland. De verdeling tussen stads- en
dorpsbewoners lijkt daarmee gelijk te zijn. Ook daaruit blijkt het karakter van de onderzoeksgroep aangezien meer dan tweederde van de inwoners in Zuid-Holland in een zeer
sterk stedelijke of sterk stedelijke omgeving woont (bron: Databank Zuid-Holland).
Waardering voor de eigen omgeving
De waardering voor landschap en natuur in de omgeving is vrij groot: van een 7,6 gemiddeld door de deelnemers aan de digitale vragenlijst tot een 8,3 door de geïnterviewden.
Voor het laatste cijfer moet wel opgemerkt worden dat het oordeel van de geïnterviewden
het bezoekgebied betrof en niet de eigen woonomgeving. Het aanwezige erfgoed wordt
iets minder gewaardeerd, maar dit heeft vermoedelijk vooral te maken met het feit dat het
begrip erfgoed vrij onbekend is en dat mensen het landschap niet als erfgoed zien. Dit wil
overigens niet zeggen dat het historisch karakter niet gewaardeerd wordt, want er is een
grote voorkeur voor de herkenbaarheid van het landschap: oude veenweide- en duingebieden en landgoederen genieten de voorkeur boven nieuw aangelegde bossen als het Bentwoud of het Balijbos.
Waardering voor Zuid-Holland als geheel
Het oordeel over het totale buitengebied van Zuid-Holland is met een 7,5 goed te noemen.
Dit staat in tegenstelling tot de waardering van Zuid-Holland op het compendium voor de
leefomgeving (clo.nl), waar het Zuid-Hollandse buitengebied op basis van gebiedskenmerken (aanwezigheid infrastructuur, afwezigheid bossen) bijna in zijn geheel lager dan een zeven scoort. Dit toont aan dat de subjectieve beleving beter is dan de objectieve waardering.
De waardering blijkt ook uit het feit dat 53% van de respondenten die de digitale vragenlijst
hebben ingevuld Zuid-Holland een van de mooiste provincies vindt, terwijl 42% het één van
33
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
de minst mooie provincies vindt. Hierbij speelt echter wel het atypische karakter van de
doelgroep een rol: het gaat om personen die bewust kiezen voor het groen en erfgoed van
Zuid-Holland.
De belangrijkste elementen van het Zuid-Hollandse landschap zijn volgens de respondenten
weilanden, water en de kuststrook (strand en duinen). Als het gaat om het behoud van het
Zuid-Hollandse landschap en de bezoekvoorkeur, dan scoort de kuststrook, vooral de duinen, veruit het hoogst boven andere landschapstypen: ongeveer tweederde van de respondenten heeft een voorkeur voor de duinen en van het duinenlandschap wordt ook het
vaakst aangegeven dat het zo waardevol is dat het moet worden dorgegeven aan de volgende generatie.
Aard van de waardering
Het belangrijkste gewaardeerde aspect van het buitengebied is de natuur an sich, dus bomen, planten en dieren. Dit is ook de belangrijkste motivatie voor een bezoek aan het buitengebied. Natuurbeleving is belangrijk voor de gezondheid, zo is het oordeel van bijna 80%
van de deelnemers aan de digitale vragenlijst. Ruim 60% van de deelnemers vindt ook het
‘thuis voelen’ belangrijk aan het landschap en dat onderstreept weer de waardering voor
het herkenbare, historische karakter van het landschap. Deze resultaten sluiten aan op de
bevindingen uit het literatuuronderzoek, waaruit blijkt dat natuur inderdaad bijdraagt aan
een betere gezondheid in de ruimste zin van het woord.
Welke verstoringen van de ruimtelijke kwaliteit ervaren inwoners van
Zuid-Holland (in het afgelopen jaar)?
Deze vraag is alleen beantwoord door de respondenten van de digitale vragenlijst. Uit de
antwoorden blijkt dat verkeer (snelwegen en spoorlijnen) en geluidsoverlast de grootste
verstoorders zijn van de omgeving: ongeveer 40% meldt dat voor elk van beide soorten verstoringen. Dat met name verkeer en geluidsoverlast als storend worden ervaren is vermoedelijk omdat daarmee de belangrijkste gezondheidseffecten van groen deels teniet worden
gedaan: gezonde lucht en minder stress door rust en stilte. Van alle mogelijke andere verstoringen blijkt dat bezoekers en toeristen het minst als verstorend worden ervaren. De
overlast van windmolens, verkeer en rommel/slecht onderhoud is relatief het meest toegenomen het afgelopen jaar. Voor verreweg de meeste respondenten is de overlast gelijk gebleven.
Als het gaat om de gebieden met de meeste verstoringen in Zuid-Holland dan staat het havenindustrieel complex van Rijnmond bovenaan en daarbinnen de industriegebieden van
de Nieuwe Waterweg Noord, Rozenburg, het Botlekgebied, Pernis, Europoort en de Maasvlaktes. Hierdoor worden ook de kusten van Oostvoorne en Rockanje iets minder aantrekkelijk gevonden omdat het uitziet op het Rijnmondgebied. Op de tweede plaats staat het
Westland met zijn kassen. Overigens heeft maar een derde van de respondenten aangegeven dat zij buitengebieden niet of minder bezoeken vanwege de verstorende elementen. In
het algemeen geven deze mensen aan dat industriegebieden, snelwegen, geluidsoverlast
en bebouwing aan de kust als verstorend worden ervaren.
Een opvallende conclusie hierbij is dat verstoringen in buitengebieden minder sterk worden
beleefd door inwoners dan door bezoekers. De laatsten komen vooral voor het natuurschoon en zullen zich dan ook eerder ergeren aan de verstoringen.
34
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Hoe vaak en op welke wijze bezoeken inwoners de natuur, het landschap
en erfgoed (in hun omgeving)?
Deze vraag is beantwoord door zowel de respondenten van de digitale vragenlijst als de geïnterviewden in de gebieden van Het Zuid-Hollands Landschap. Hieruit blijkt dat ongeveer
45% van de deelnemers aan het onderzoek wekelijks een bezoek brengt aan respectievelijk
het buitengebied en/of een specifiek natuurgebied in de omgeving, zoals de vier gebieden
van Het Zuid-Hollands Landschap waar de interviews hebben plaatsgevonden. De meeste
gebieden die bezocht worden liggen tussen korter dan een uur en een uur reistijd vanaf de
woonplaats.
Natuurgebieden in Zuid-Holland buiten de eigen omgeving worden minder vaak bezocht: de
meeste respondenten aan de enquête doen dat enkele keren per jaar. Zoals eerder gezegd
hebben het strand en de duinen daarbij een duidelijke voorkeur.
De belangrijkste redenen om naar het buitengebied te gaan is, zoals hierboven ook al vermeld, de natuur zelf: planten, bomen en dieren. De respondenten van de enquête komen
vooral met de fiets en iets minder met de auto, bij de bezoekers aan de natuurgebieden is
dat net andersom. Zowel de respondenten als de bezoekers verblijven ongeveer een uur of
langer in het gebied. Opvallend is dat de meeste bezoekers aan de natuurgebieden (bijna
de helft) alleen naar het gebied komen.
Hoe ervaren inwoners de verschillende bezoekgebieden en -mogelijkheden?
De deelnemers aan het onderzoek zijn over het algemeen tevreden over het buitengebied.
Als ingezoomd wordt op de vier onderzochte gebieden van Het Zuid-Hollands Landschap
dan is het oordeel nog positiever, met name voor de natuur: dat krijgt een gemiddeld rapportcijfer van 8,4, terwijl het rapportcijfer voor het landschap met een 8,3 ook als goed betiteld kan worden. Het aanwezige erfgoed wordt met een 7,6 iets minder gewaardeerd,
maar dit heeft vermoedelijk vooral te maken met het feit dat het begrip erfgoed vrij onbekend is en dat mensen het landschap niet als erfgoed zien.
Als het gaat om Zuid-Holland als geheel geeft de meerderheid van de respondenten die de
digitale vragenlijst hebben ingevuld aan dat er voldoende recreatiemogelijkheden zijn. Verreweg het grootste deel van hen vindt dat ook belangrijk. 23% van de respondenten is van
mening dat er te weinig recreatiegebieden in Zuid-Holland zijn.
In hoeverre hebben zij behoefte aan (meer of andere) mogelijkheden
om landschap en erfgoed te kunnen beleven?
In zowel de digitale vragenlijst als de interviews is gevraagd naar wat men mist in de natuurgebieden. Uit beide bronnen blijkt dat men vooral bankjes of rustplekken, vuilnisbakken en toiletten mist, zij het dat om elk van deze voorzieningen afzonderlijk maar door een
minderheid wordt gevraagd. Bij elkaar opgeteld echter is er een meerderheid die iets mist.
De specifieke wensen in de vier onderzochte gebieden verschillen per gebied en hangen
duidelijk samen met de doelgroep die het gebied bezoekt.
Bij de Hooge Boezem gaat het in eerste instantie om voorzieningen voor vogelaars: informatieborden en een vogeluitkijkpost in het bijzonder.
Bij de duinen van Oostvoorne is er vooral behoefte aan meer informatie over uiteenlopende onderwerpen zoals de bunkers, de wandelpaden, jachtseizoenen, routes en straatnamen.
35
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
In Nieuw-Leeuwenhorst zijn er verschillende voorzieningen die verbeterd kunnen worden,
zoals voorzieningen voor kinderen en meer toezicht op verschillende soorten overlast zoals
van honden, hangjongeren of afval. Er is ook een zekere belangstelling voor het historisch
karakter van het gebied.
Bij Huys te Warmond zijn verschillende wensen geuit zoals een waterkraan of verbetering
van het parkeerterrein. Er is weinig animo om te betalen voor aparte voorzieningen, maar
wel is bereidheid geconstateerd om te betalen voor het behoud van de landschappen als
geheel. Dit sluit aan op het grote belang van de natuur zelf als motivatie om naar buiten te
gaan.
5.2
Aanbevelingen
Voor het provinciaal beleid water en groen
•
•
•
•
•
Het buitengebied wordt door de burger vooral vanwege de natuur bezocht. Dat betekent dat het bevorderen van biodiversiteit belangrijk is om het buitengebied aantrekkelijk te houden. Door een veelheid en variatie aan planten, bomen en dieren wordt het
beste aangesloten op de behoeften van de burger.
Aangezien burgers vooral het groen in hun directe woonomgeving opzoeken is een goede spreiding van het groen belangrijk. Idealiter zou iedere burger van Zuid-Holland voldoende groen in de buurt hebben om er een uurtje door te kunnen brengen. Gezien de
mate van verstedelijking van Zuid-Holland ligt hier uiteraard ook een belangrijke taak
voor de (grote) gemeenten. De provincie zou hier echter stimulerend in kunnen optreden.
Hoewel men over het algemeen tevreden is over de omvang van het groen in ZuidHolland, zijn er ook zorgen over de druk op de groene ruimte. Mede gezien het grote belang van groen voor de (volks)gezondheid is het dus gewenst dat er geen groen afgaat,
maar eerder bijkomt.
Er bestaat een duidelijke voorkeur voor herkenbare, historische landschapsstructuren
zoals de duinen, het veenweidegebied, de plassen en het Deltagebied. Dit betekent dat
er eerder geïnvesteerd zou moeten worden in het opknappen van historische landschapsstructuren (bijvoorbeeld de landgoederen) dan in het aanleggen van nieuwe landschappen (zoals bossen in het veenweidegebied).
Zeker gezien de vergrijzing is het belangrijk dat er in natuur- en groengebieden voldoende bankjes aanwezig zijn. Daar zou wellicht nog een extra slag in gemaakt kunnen worden.
Voor het provinciaal ruimtelijk beleid
Gegeven de grote voorkeur van burgers, zou prioriteit moeten worden gegeven aan de
bescherming van het duinenlandschap. De druk op juist de kuststrook is namelijk behoorlijk groot. Gegeven de toegenomen provinciale regierol op het gebied van ruimtelijke ordening zou de provincie hier duidelijk stelling moeten nemen, ook als voorbeeldwerking voor de kustgemeenten.
• In het licht van het grote belang dat aan (ongereptheid van)de kuststreek wordt gehecht
door de burgers is de actuele discussie over windmolens voor de kust begrijpelijk. De
provincie zou hierin ook een standpunt moeten innemen.
• Vanuit het oogpunt van bescherming van het landschap tegen aantasting door verkeer
en geluidsoverlast zou een verdere concentratie van industriële bedrijvigheid in het
Rijnmondgebied en in het Westland overwogen kunnen worden om verrommeling van
•
36
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
het open landschap tegen te gaan. Deze gebieden worden gezien als onaantrekkelijk
voor de bezoeker van het landschap.
Voor Stichting Het Zuid-Hollands Landschap
•
•
•
•
•
•
Het is aan te bevelen dat er in de gebieden van het Het Zuid-Hollands Landschap (ZHL)
maatwerk wordt geboden met voorzieningen, afgestemd op de diverse bezoekersgroepen. Elk gebied zou hierbij wellicht apart onder de loep genomen moeten worden. Op
basis van de voorkeuren lijkt het minimaal gewenste niveau te bestaan uit parkeervoorzieningen, bankjes, afvalbakken en toiletten, al dan niet gekoppeld aan kleinschalige horeca.
Het is niet wenselijk om aparte bijdragen te gaan rekenen voor voorzieningen. Er zijn
wel mogelijkheden om eventueel extra inkomsten te genereren door actieve werving
van nieuwe beschermers onder de bezoekers en eventueel sponsoring van gebieden
door het publiek.
Gegeven het grote belang van het duinenlandschap zou extra aandacht gegeven moeten
worden aan behoud en bescherming van de gebieden in en rond de duinen.
Omdat de natuur zelf de belangrijkste reden is voor bezoekers om naar natuurgebieden
van het ZHL te komen, blijft aandacht voor biodiversiteit prioriteit hebben.
Omdat bezoekers hechten aan natuurbeleving is het belangrijk te waken voor natuur- en
gebiedsvreemde elementen, zoals zwerfvuil, hondenpoep en dergelijke.
Gegeven het feit dat bezoekers natuurbeleving vooral in de directe omgeving zoeken is
ook voor ZHL een goede spreiding van haar groengebieden belangrijk, met name in en
rond de steden.
Voor Erfgoedhuis Zuid-Holland
Hoewel erfgoed voor bezoekers van landschappen en natuurgebieden een onbekend
begrip is en zij het landschap niet als erfgoed herkennen, worden juist historische landschappen vanwege hun herkenbaarheid meer gewaardeerd dan nieuwe landschappen.
Het is de uitdaging voor het Erfgoedhuis om het historisch karakter van de landschappen
duidelijker naar voren brengen en het verhaal van de landschappen op allerlei manieren
te vertellen. Daarbij zou Erfgoedhuis het begrip erfgoed nadrukkelijker moeten uitdragen naar het grote publiek.
• Middelen daartoe zouden gecombineerde wandelroutes en rondleidingen kunnen zijn,
waarbij zowel een boswachter als een historicus het historische landschap in beeld
brengen.
• Gegeven de grotere naamsbekendheid van ZHL als gebiedseigenaar en beheerder zou
juist ZHL een coördinerende rol moeten hebben ten aanzien van het erfgoedverhaal en
het gezicht naar buiten zijn. Dat neemt niet weg dat Erfgoedhuis zijn expertise in zou
kunnen zetten om de beleving van landschappen een historische verdiepingsslag te geven.
•
Veelkleurig begroeid
Nu eens beschut, dan weer wijds
Geliefde duinen
(Josselin de Wit)
37
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
38
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
LLiteratuur
Schriftelijke documentatie
Bade T, Smid G, Tonneijck F. Groen Loont! Over maatschappelijke en economische baten van stedelijk groen. De
groene stad, 2010.
Bolink M. De erfgoedsector onder de loep: een inventarisatie van zijn maatschappelijke relevantie. Utrecht: Erfgoed Nederland, 2010.
Bratman GN, Hamilton JP, Hahn KS, Daily GC, Gross JJ. Nature experience reduces rumination and subgenual
prefrontal cortex activation. Stanford University/Royal Swedish Academy of Sciences, 2015.
Benzeval M, Ford J, Patel R, Kanabar R, Martin N. Understanding society. Insights 2015. 2015 findings from the
UK household longitudinal study. Understanding society, 2015.
Berg A van den. Beleving van natuur en landschap in Brabant. Draagvlak- en belevingsonderzoek voor het provinciaal natuur- en landschapsbeleid. 2012.
Berg, A van den. Waarom wij natuur nodig hebben. Factsheet Natuur & Gezondheid. Amsterdam: Instituut voor
natuureducatie en duurzaamheid (IVN), 2013.
Departement for Culture, Media & Sport. Culture, Sport and Wellbeing: An analysis of the Taking Part Survey.
London: Departement for Culture, Media & Sport, 2014.
Dibbits H. De ontwikkeling van een gevoel voor tijd. Over netwerken, makelaars en de overheid. In Erfgoed. Van
wie, voor wie? Boekman 96 Tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid. 25e jaargang, najaar 2013.
Doffer A, Winden S van. Natuurbeleving nader bekeken. Rapport - onderzoek naar Natuurbeleving-Natuurmonumenten. Leusden: Marketresponse Nederland BV, 2014.
Dommelen S, Pen CJ (redactie). Cultureel erfgoed op waarde geschat. Economische waardering, verevening en
erfgoedbeleid. Den Haag: Platform 31 VU en Universiteit Twente, 2013.
Evan M. Heritage Counts 2014: the value and impact of heritage.
Gelinck S, Strolenberg F. Rekenen op herbestemming. Idee, aanpak en cijfers van 25+1 gerealiseerde projecten.
Amersfoort: RCE 2014.
Gezondheidsraad. Natuur en gezondheid. Invloed van natuur op sociaal, psychisch en lichamelijk welbevinden.
Den Haag: Gezondheidsraad, 2004.
Hazeleger E, Timmermans P, Beer T de, Ettema A. Natuurbeleving in Overijssel. Onderzoek naar de beleving,
wensen en bijdrage van inwoners en ondernemers aan natuur en landschap. Amsterdam: TNS NIPO, 2015.
Bade D. Heritage counts. Heritage and Society 2016. London: Historic England, 2016.
Hiemstra, JA, Schoenmaker-van der Bijl E, Tonneijck AEG. Bomen een verademing voor de stad. Boskoop:
All-Round Communication, 2008.
Janssen J. Gevraagd: verandermanagers voor het cultuurlandschap. In Erfgoed. Van wie, voor wie? Boekman 96
Tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid. 25e jaargang, najaar 2013.
Jiang B, Li D, Larsen L, Sullivan WC. A Dose-Response Curve Describing the Relationship Between Urban Tree Cover Density and Self-Reported Stress Recovery. In Environment and Behavior, mei 2016, volume 48, no. 4 607629.
Jongenelen S. Vraagtekens bij erfgoed. In Erfgoed. Van wie, voor wie? Boekman 96 Tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid. 25e jaargang, najaar 2013.
KPMG. Groen, gezond en productief. The Economics of Ecosystems & Biodiversity: natuur en gezondheid.
Amsterdam, KPMG, 2012.
Linden L van der. Hedendaags erfgoed als coproductie. In Erfgoed. Van wie, voor wie? Boekman 96 Tijdschrift
voor kunst, cultuur en beleid. 25e jaargang, najaar 2013.
Loeff K. Erfgoed in andere handen? In Erfgoed. Van wie, voor wie? Boekman 96 Tijdschrift voor kunst, cultuur en
beleid. 25e jaargang, najaar 2013.
Maas J, Verheij RA, Spreeuwenberg P, Groenewegen PP. Physical activity as a possible mechanism behind the
relationship between green space and health: a multilevel analysis. Utrecht: NIVEL, 2008.
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Mieras M. Factsheet Beetje natuur, grote invloed. Amsterdam: Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid
(IVN), 2014.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Cultuur in Beeld. Den Haag: Ministerie OCW, 2013.
Provincie Zuid-Holland. Visie ruimte en mobiliteit. Den Haag: provincie Zuid-Holland, 2014.
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed & Projectbureau Belvedere. Handreiking Cultuurhistorie in m.e.r. en MKBA.
Deventer: Witteveen en Bos, Wageningen UR, 2008.
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Dossier ‘Fijn stof’, hoofdstuk 4 Effecten. Bilthoven: RIVM, 2013.
Verheij RA, Maas J. Vitamine G1: Natuurlijke omgevingen - gezonde omgevingen. Verkenning van de Mechanismen. Utrecht: NIVEL, 2009.
Vlekken W. Duurzaam groen en welzijn. Over het belang van duurzaam groen in de leefomgeving. Weert:
Bullseye Publishing, november 2015.
Vries S de, Maas J, Kramer H. Effecten van nabije natuur op gezondheid en welzijn. Mogelijke mechanismen achter de relatie tussen groen in de woonomgeving en gezondheid. UR Wageningen: Wageningen, 2009.
Vries S de, Verheij R, Smeets, H. Groen en gebruik ADHD-medicatie door kinderen. De relatie tussen de hoeveelheid groen in de woonomgeving en de prevalentie van AD(H)D-medicatiegebruik bij 5 tot 12-jarigen.
Utrecht: Wageningen: Alterra, NIVEL en UMC, 2015.
Vugt B van. De waarde van Groen. Een studie naar de vraagstelling van de waarde van groen in onze samenleving. Houten: Branchevereniging VHG voor ondernemers in het groen, 2010.
Winsum-Westra M van, Boer TA de. (On)veilig in bos en natuur? Een verkenning van subjectieve en objectieve
aspecten van sociale en fysieke veiligheid in bos- en natuurgebieden. Wageningen: Alterra, 2004.
Wonderen J van. Het grote natuuronderzoek 2015. Natuurlijk in de regio. Alkmaar: Mirantes, 2015.
Zhang Y, Dijk T van, Tang J, Berg A van den. Green Space Attachment and Health: A Comparative Study in Two
Urban Neighborhoods. In: International Journal of Environmental Research and Public Health. Nov-2015 12, 11,
p. 14342-14363 21.
Websites
clo.nl
Compendium voor de leefomgeving
dienstgezondheidjeugd.nl
Dienst Gezondheid en Jeugd ZHZ
Zuid-Hollands Landschap
Zuid-Hollands Landschap
2
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Bijlage 1
Verantwoording onderzoeksaanpak
Literatuur
Het literatuuronderzoek brengt in kaart wat de effecten zijn van landschap, natuur en erfgoed op de mens. De gebruikte literatuur is opgenomen in de literatuurlijst.
Digitale vragenlijst
De digitale vragenlijst inventariseert de meningen van inwoners van Zuid-Holland over de
ruimtelijke kwaliteit in hun eigen omgeving en in heel Zuid-Holland.
Opstellen van de conceptvragenlijst
Er is conceptvragenlijst opgesteld op basis van literatuuronderzoek en soortgelijke vragenlijsten. Het concept is voorgelegd aan contactpersonen van de provincie Zuid-Holland, ZuidHollands Landschap (ZHL) en Erfgoedhuis Zuid-Holland (EGH). Op basis van deze eerste consultatie is de vragenlijst aangepast. Er is onderzocht wat de mogelijkheden waren te werken
met geografische kaarten in de vragenlijst (via het programma Maptionnaire) en de vragenlijst te combineren met onderzoek van Alterra naar verstorende elementen. Die mogelijkheden bleken er op dat moment niet te zijn. Wel is besloten te werken met foto’s in de vragenlijst ter verduidelijking van de antwoordmogelijkheden. De conceptvragenlijst is online
gezet in een testomgeving.
Testen van de vragenlijst
De digitale vragenlijst is getest door vijf personen die zijn geselecteerd door ZHL. De testers
zijn de volgende vragen voorgelegd:
• Vindt u de vragen duidelijk?
• Mist u bepaalde antwoordmogelijkheden?
• Vindt u dat de foto’s in de vragenlijst (van gebieden en verstorende elementen) de vragen/antwoorden verduidelijken?
• Loopt u bij het invullen tegen bepaalde problemen aan?
• Hoe lang duurde het om de vragenlijst in te vullen?
Op basis van de test is de vragenlijst definitief vastgesteld.
Benadering respondenten
De benadering van respondenten heeft als volgt plaatsgevonden:
• ZHL heeft een bericht over het onderzoek opgenomen in haar nieuwsbrief (26 mei
2016), met daarin een link naar de online vragenlijst. Deze is verstuurd aan 18.000
abonnees.
• EGH heeft alle 1.340 ontvangers van hun nieuwsbrief gericht aangeschreven via e-mail
(25 mei 2016).
• Het Tympaan Instituut heeft alle 750 leden van het Seniorenpanel Zuid-Holland gericht
aangeschreven via e-mail (11 mei 2016).
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Er is dus een gerichte groep benaderd die naar verwachting de vragen over bezoeken aan
landschap, natuur en erfgoed goed kan beantwoorden.
De deadline voor het invullen van de vragenlijst was 6 juni 2016. De respons op 7 juni 2016
was 481 ingevulde vragenlijsten, waarvan 359 volledig en 122 deels ingevuld. Vanuit het
ZHL waren er 212 en vanuit EGH 149 unieke ‘kliks’ naar de online vragenlijst.
Om de respons te verhogen is een herinnering verstuurd. ZHL heeft (d.d. 15 juni) een gerichte oproep gedaan naar de meest betrokken abonnees van hun nieuwsbrief. Dit zijn degenen die hetzelfde klikgedrag vertonen als de eerste 212 die de online vragenlijst hebben
geopend. Dit betrof 2.559 abonnees. Het Tympaan Instituut heeft een herinneringsmail
verstuurd aan alle leden van het Seniorenpanel. Omdat de vragenlijst anoniem is ingevuld,
was niet bekend welke leden de vragenlijst al hadden ingevuld.
Respons
Het oorspronkelijke bestand van de ingevulde vragenlijsten bevatte 930 ingevoerde records. Dit bestand is opgeschoond. Daarbij zijn onder meer:
• records verwijderd van mensen die alleen de link naar de vragenlijst hebben aangeklikt
en hem niet hebben ingevuld;
• dubbele records verwijderd (op basis van een match met het IP-adres), zoals de mensen
die de vragenlijst eerst deels en vervolgens volledig hebben ingevuld;
• de onbetrouwbare antwoorden verwijderd, zoals bij de vragen naar geboortejaar (met
antwoorden als 2016) en aantal jaren dat iemand al in Zuid-Holland woont. Een aantal
respondenten heeft daar waarschijnlijk hun geboortejaar ingevuld, maar dat kon niet altijd worden vastgesteld.
Het opgeschoonde bestand bevat 830 unieke respondenten die de vragenlijst (deels) hebben ingevuld.
Analyse
De antwoorden (op de gesloten vragen) van de 830 respondenten zijn geanalyseerd met
SPSS, een analyseprogramma. In eerste instantie zijn de zogenaamde ‘rechte tellingen’ uitgedraaid, dat wil zeggen de frequenties dat een bepaald antwoord is gegeven. Vervolgens
zijn kruisverbanden geanalyseerd, bijvoorbeeld verschil in antwoorden voor wel/geen beschermer zijn van ZHL of gebied waar iemand woont.
De antwoorden op de open vragen zijn handmatig verwerkt. Er is geturfd hoe vaak een bepaald antwoord gegeven is en deze antwoorden zijn vervolgens gecategoriseerd.
Interviews
De interviews brengen de ervaring van bezoekers van vier buitengebieden in kaart.
Opstellen plan van aanpak
Er is een globaal plan van aanpak opgesteld voor de interviews. Dit plan van aanpak is in
concept besproken met ZHL en EGH, de provincie is geïnformeerd. Voor deze werkwijze is
gekozen, omdat dit onderdeel van het onderzoek vooral relevant is voor ZHL en EGH. In het
plan is opgenomen dat de interviews worden uitgevoerd door studenten, onder supervisie
van het Tympaan Instituut. Het streven is 100 bezoekers per gebied te interviewen, dus 400
interviews in totaal.
2
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Selectie buitengebieden
De vier buitengebieden zijn geselecteerd door ZHL. Deze gebieden zijn geselecteerd op basis van geografische spreiding en variëteit in type landschap. Er is gekozen voor:
• Nieuw-Leeuwenhorst in Noordwijkerhout;
• Huys te Warmond in Warmond;
• Hooge Boezem in Haastrecht;
• Duinen van Oostvoorne in Oostvoorne.
De beheerders van de gebieden zijn door ZHL geïnformeerd over het onderzoek.
Opstellen interviewinstrumenten
Er is een conceptinterviewchecklist opgesteld op basis van de digitale vragenlijst (meerdere
vragen zijn vergelijkbaar) en ervaringen met andere bezoekersonderzoeken.
Daarnaast is een conceptinstructie opgesteld voor het uitvoeren van de interviews. Dit zodat de studenten die de interviews uitvoeren goed zijn ingevoerd in het onderzoek en de
aanpak. De instructie bevat onder meer informatie over de achtergronden van het onderzoek, informatie over de vier gebieden, over de vragenlijst, de werkwijze voor het interview, praktische informatie (zoals een achterwacht voor vragen) en hoe om te gaan met
mogelijke problemen (zoals weinig bezoekers of klachten over een gebied).
De beide concepten zijn voorgelegd aan contactpersonen van ZHL en EGH. Op basis van de
consultatie zijn de interviewchecklist en de instructie aangepast en definitief vastgesteld.
Selectie studenten
Er is contact gezocht met diverse uitzendorganisaties om de vraag naar geschikte studenten
uit te zetten. Op basis van selectiecriteria, zoals ervaring met interviews, minimaal hboniveau en voorkeur voor studenten in het bezit van een rijbewijs, hebben de uitzendbureaus CV’s van potentiële kandidaten toegestuurd. Deze zijn beoordeeld op geschiktheid.
De potentieel geschikte kandidaten zijn uitgenodigd voor een kennismakingsgesprek. Zij
hebben van te voren de interviewchecklist en instructies ontvangen. In het kennismakingsgesprek is gekeken naar geschiktheid van de kandidaat, ruimte voor vragen over het onderzoek en beschikbaarheid van de kandidaten.
Er zijn vijf geschikte kandidaten geselecteerd. Er is een planning opgesteld voor het houden
van de interviews in de vier gebieden. Daarbij zijn voor iedere interviewdag koppels gemaakt, waarbij is gekeken naar voorkeur van de kandidaten, beschikbaarheid van een auto
en diversiteit in interviewdagen (zowel doordeweeks als in het weekend) per gebied.
Afname interviews
De interviews zijn afgenomen in een periode van twee weken (tussen 18 en 29 mei). ZHL
heeft kleding beschikbaar gesteld, zodat de interviewers duidelijk herkenbaar waren. Ook
heeft ZHL een presentje per gebied geregeld (bijvoorbeeld een wandelkaart), die de interviewers als dank voor het meewerken aan de bezoekers uit konden reiken.
De eerste interviewdagen zijn de studenten begeleid vanuit het Tympaan Instituut. De begeleider vanuit het Tympaan Instituut heeft bij de eerste interviews het voorbeeld gegeven
hoe een interview afgenomen moet worden. Vervolgens hebben de studenten dit onder
supervisie een paar keer zelf gedaan, waarbij zij tips en aandachtspunten kregen.
Om de stand van zaken van het aantal interviews per gebied bij te houden is gewerkt met
een interviewschema in Google.docs. Daarin vulde iedere student na een interviewdag het
aantal uitgevoerde interviews in. Op basis van dit document is in overleg met het Tympaan
3
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Instituut de planning per gebied zo aangepast, dat het beoogde aantal interviews per gebied behaald is.
Verwerking interviews
De gesloten vragen op de vragenlijsten zijn gescand en geanalyseerd met SPSS. Vervolgens
zijn ‘rechte tellingen’ uitgedraaid en zijn kruisverbanden geanalyseerd, bijvoorbeeld verschil
in antwoorden voor wel/geen beschermer van ZHL zijn of voor het bezochte gebied. De
antwoorden op de open vragen zijn handmatig verwerkt.
De resultaten van de rechte tellingen zijn in een briefing gepresenteerd. Daarbij waren de
interviewers en ZHL aanwezig. In deze briefing is gevraagd:
• of de interviewers zich herkennen in de resultaten;
• wat de algemene indrukken waren/wat is opgevallen aan bezoekers;
• of er verschillen waren tussen gebieden qua bezoekers;
• wat de leerpunten waren uit de aanpak en de organisatie van het onderzoek.
De resultaten van de briefing geven een nuancering van de onderzoeksresultaten en zijn
opgenomen in het rapport.
4
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Bijlage 2
Alleen in pdf
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Bijlage 3
Beleving van het landschap
Vragenlijst gebiedsinterviews
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Invulinstructie
Voor de beantwoording van de vragen maakt u het hokje dat past bij uw antwoord met een pen zwart of
blauw. Een vragenlijst waarbij een andere kleur pen of potlood is gebruikt kan niet (automatisch) worden verwerkt.
Bij sommige vragen is één antwoord mogelijk. U maakt dan één hokje zwart of blauw.
Voorbeeld
1 Hoeveel keer per week doet u boodschappen?
Als u één keer per week boodschappen doet, vult u dat als volgt in:

ik doe zelf nooit boodschappen

één keer per week

twee keer per week

meer dan twee keer per week
Bij sommige vragen zijn meerdere antwoorden mogelijk. U kunt dan meer hokjes zwart of blauw maken.
Voorbeeld
2 Waar doet u meestal uw boodschappen? (meerdere antwoorden mogelijk)
Als u zowel op de markt als via internet boodschappen doet, vult u dat als volgt in:

op de markt

in de supermarkt

via internet

anders
Foutief ingevuld?
Heeft u het verkeerde hokje zwart of blauw gemaakt, zet dan een kruis door het foutieve antwoord. Gebruik
geen tipex.
Voorbeeld
3 Doet u wel eens boodschappen op de markt?
Als u ja hebt ingevuld, maar nee had willen invullen, doet u dat als volgt:
 ja
 nee
Er staan ook enkele open vragen in de vragenlijst. Bij deze vragen kunt u uw antwoord op de stippellijn schrijven.
Wilt u de vragenlijst ongevouwen terugsturen. Een gevouwen vragenlijst kan niet (automatisch) worden verwerkt.
Succes met het invullen van de vragenlijst!
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
1
Welk gebied is dit? (zelf invullen)
 Nieuw Leeuwenhorst
 Duinen van Oostvoorne
 Huis te Warmond
 Hoge Boezem achter Haastrecht
2
Hoe bent u hier gekomen?
 lopend
 fietsend
 met het openbaar vervoer
 met de auto
3
Hoe lang heeft u moeten reizen om hier te
komen?
 < 30 minuten
 30-60 minuten
 60-90 minuten
 > 90 minuten
4
Hoe vaak bezoekt u dit gebied?
 eenmalig
 elke dag
 elke week
 elke maand
 een paar keer per jaar
5
Hoeveel tijd besteedt u gemiddeld aan uw
bezoek hier?
 < 30 minuten
 30-60 minuten
 60-90 minuten
 > 90 minuten
6
Als u hier komt, met wie doet u dat meestal?
 meestal alleen (al dan niet met hond)
 meestal met mijn partner
 meestal met mijn gezin
 meestal met vrienden/bekenden/familie
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
7
Wat is de belangrijkste reden voor uw bezoek
aan dit gebied?
 ontspanning
 beweging
 gezondheid/frisse lucht
 hond uitlaten
 (beleving van de) natuur
 aanwezigheid erfgoed
 ruimte
 stilte
 inspiratie/zingeving
8
Geef een rapportcijfer (1 tot 10) voor hoe mooi u dit gebied vindt.
mijn cijfer voor het totale landschap:
mijn cijfer voor de natuur:
mijn cijfer voor het erfgoed:
9
Welke kenmerken in dit gebied maken het
vooral mooi volgens u?
 ruimte en openheid
 herkenbaarheid en vertrouwdheid
 historisch karakter/aanwezigheid erfgoed
 natuur: bomen, planten en dieren
 water: plassen, rivieren
 harmonie en eenheid
 afwisseling
 rust en stilte
 voorzieningen voor vrijetijdsbesteding
 geen
2
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
10 Welke voorzieningen mist u bij uw bezoek
aan dit gebied?
(meerdere antwoorden mogelijk)
 borden of folders met uitleg over gebied
 bankjes/rustplekken
 vuilnisbakken
 bezoekerscentra
 toiletten
 horecagelegenheden
 voorzieningen voor gehandicapten
 mogelijkheid voor honden om (veilig)
los te lopen
 goede bewegwijzering
 wandel- of fietsroutes
 wandelingen of fietstochten met een
gids
 erfgoed dat opengesteld is voor bezoek
 anders
 ik mis niets
11 Voor welke voorzieningen bent u bereid extra
te betalen bij uw bezoek aan dit gebied?
(meerdere antwoorden mogelijk)
 borden of folders met uitleg over gebied
 bankjes/rustplekken
 vuilnisbakken
 bezoekerscentra
 toiletten
 horecagelegenheden
 voorzieningen voor gehandicapten
 mogelijkheid voor honden om (veilig) los
te lopen
 goede bewegwijzering
 wandel- of fietsroutes
 wandelingen of fietstochten met een gids
 erfgoed dat opengesteld is voor bezoek
 anders
 geen enkele
12 Bent u bekend met de organisatie
het Zuid-Hollands Landschap?
 ik ben beschermer van het Zuid-Hollands Landschap
 ik ben geen beschermer, maar ken het wel
 ik ken het Zuid-Hollands Landschap niet
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
3
13 Hoe vaak bezoekt u een landschap of natuurgebied elders in Zuid-Holland?
 elke dag
 elke week
 elke maand
 een paar keer per jaar
 nooit [ga naar vraag 15]
14 Welke gebieden bezoekt u vooral? (maximaal 3 antwoorden)
1 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
2 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
3 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
15 Welke buitengebieden in Zuid-Holland zijn zo waardevol dat u ze graag doorgeeft aan de volgende generatie?
U kunt hierbij denken aan officiële natuur- of recreatiegebieden, bijvoorbeeld Tiengemeten of Vlietlanden. Maar het kan ook gaan om een gebied bij u in de buurt, bijvoorbeeld het bos bij u achter.
Als u de naam niet weet, omschrijf het dan zo goed mogelijk, bijvoorbeeld in geval van Tiengemeten: het natuureiland onder Rotterdam.
(maximaal 3 antwoorden)
1 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
2 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
3 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
16 Wilt u verder nog iets kwijt over uw bezoek aan dit gebied?
Als mensen het rapport van dit onderzoek willen ontvangen, noteer hun e-mailadres.
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Hartelijk dank voor uw medewerking!
4
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Bijlage 4
Antwoorden behoefte voorzieningen per
gebied door geïnterviewden
Hooge Boezem
Bij de Hooge Boezem gaat het in eerste instantie om voorzieningen voor vogelaars: informatieborden en een vogeluitkijkpost in het bijzonder. Individuele opmerkingen zijn de volgende:
• vaker gras maaien;
• meer wandel- en voetpaden;
• borden en bankjes zitten onder de modder;
• te steile brug bij het zwembad;
• betere bewegwijzering voor personen die niet uit Zuid-Holland komen;
• opknappen fietspad;
• geen motoren in het gebied;
• mogelijkheid voor een extra bijdrage (arbeid); bij de molen een geocache plaatsen;
• picknickplekken;
• strooisel op het pad naar de bankjes;
• onvoldoende mogelijkheden voor uitlaten honden;
• banken om de 100 meter;
• drinkwatervoorziening;
• horecavoorziening.
Duinen van Oostvoorne
Bij de Duinen van Oostvoorne valt in eerste instantie op dat er behoefte is aan meer informatie over uiteenlopende onderwerpen, zoals de bunkers, de wandelpaden, jachtseizoenen, routes en straatnamen. Andere wensen die geuit zijn door individuele personen:
• meer of andere bankjes;
• toezicht en aanlijning honden;
• het bosmuizenpad is te smal;
• een laadpaal voor auto’s;
• vooral de natuur de natuur laten: niet teveel kappen;
• betere voorzieningen voor ouderen;
• meer parkeergelegenheid bij drukte;
• meer en betere informatie over evenementen op de website van ZHL.
Nieuw-Leeuwenhorst
In Nieuw-Leeuwenhorst zijn er verschillende voorzieningen die verbeterd kunnen worden.
Er zijn 10 personen die hebben aangegeven voorzieningen voor kinderen te missen, zoals
een speelplek met een houten huisje of houten speeltoestellen, een trimbaan of iets met
educatie. Eveneens 10 personen klagen over overlast van honden, afval en hangjongeren
en zouden graag zien dat daar meer toezicht op kwam. Met name ’s avonds is dat laatste
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
een probleem, sluiting van het park na negen uur zou een oplossing kunnen zijn volgens
één persoon.
Zes personen geven aan dat er ook wel wat meer aandacht zou mogen komen aan het historisch karakter van het gebied, bijvoorbeeld door informatieborden of een rondleiding
door een boswachter of gids.
Zes personen adviseren om meer aandacht te besteden aan onderhoud en beplanting. In
het bijzonder meer bloemen op de open plekken en het verwijderen van oud hout.
Vier personen geven aan dat er meer parkeerplaatsen zouden moeten komen.
Losse opmerkingen die gemaakt zijn:
• meer dieren in het park, zoals herten of konijnen;
• een bankje zonder uitzicht;
• aantrekkelijker maken van het gebied aan de andere kant van de weg (waar honden
mogen komen);
• een kraanwatertap;
• een bankje in plaats van een boomstam op het hoogste punt;
• meer zichtmogelijkheden;
• misschien een theehuisje, maar wel klein;
• picknickmogelijkheden;
• wandelingen met een boswachter.
Huys te Warmond
Bij Huys te Warmond geven vier personen aan graag een waterkraan te zien en één ook een
toilet. Eveneens vier personen zouden graag zien dat er iets gedaan werd aan de kuilen bij
het parkeerterrein. Telkens twee personen willen iets gedaan zien aan de vervallen bruggetjes, de loslopende honden, hondenpoep en het feit dat het gras naast de paden zo vaak
gemaaid worden. Losse opmerkingen zijn:
• betere verlichting ’s avonds;
• betere bereikbaarheid;
• een gids voor vogelkijkers;
• bordjes met uitleg over het gebied in het Engels;
• duidelijker aangeven van het adres op de website;
• sponsoring van banken of bomen met een gedenkplaatje;
• een plek om honden los te kunnen laten lopen;
• een waarschuwingsbord voor teken in het gras;
• een paar strategisch geplaatste prullenbakken;
• modderige paden na regenval zijn hinderlijk;
• betere toegankelijkheid voor personen in een rolstoel;
• een verrekijker over de polder;
• in het broedseizoen meer toezicht voor bescherming vogels en vlinders;
• meer promotie voor het gebied.
2
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Bijlage 5
Antwoorden best bezochte gebieden door
geïnterviewden
Op de eerste plaats
•
•
•
•
•
•
•
•
25 personen noemen specifiek de duinen tussen Den Haag en Katwijk, bij Wassenaar,
dus onder andere Meijendel en de Wassenaarseslag;
19 maal worden de waterleidingduinen genoemd, dit zijn de Amsterdamse waterleidingduinen, dus op de grens van Noord- en Zuid-Holland;
19 personen noemen de duinen in het algemeen;
19 personen noemen de Reeuwijkse plassen;
12 personen noemen de duinen tussen Rockanje en Oostvoorne;
12 personen noemen de duinen bij Noordwijk en Noordwijkerhout;
10 personen noemen (Nieuw) Leeuwenhorst;
8 personen noemen (de kop van) Goeree, de Kwade Hoek, het Quackjeswater.
Op de tweede plaats
16 maal de waterleidingduinen;
11 personen noemen Meijendel of de duinen bij Wassenaar;
8 personen noemen de Horsten bij Wassenaar en 8 personen noemen de Pan van Persijn bij Katwijk;
• 6 personen noemen de duinen bij Noordwijk en 6 personen noemen het Quackjeswater
en 6 personen de duinen in het algemeen.
•
•
•
Op de derde plaats
•
•
•
7 maal de waterleidingduinen;
6 maal Keukenhof;
5 maal duinen algemeen.
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Bijlage 6
Antwoorden meest waardevolle gebieden
door geïnterviewden
Op de eerste plaats
•
•
•
•
•
•
•
•
•
52 personen noemen de duinen bij Oostvoorne.
35 personen hebben specifiek landgoed Nieuw-Leeuwenhorst genoemd.
29 personen vinden dat alle natuurgebieden in Zuid-Holland (buitengebied) behouden
moeten blijven. Daarnaast hebben sommigen ‘alle’ gespecificeerd naar bos, duinen, buitenplaatsen, watergebieden of alles wat er mooi groen en ongerept is. In totaal hebben
36 personen iets met ‘alle’ of ‘alles’ gezegd.
19 personen hebben specifiek de Hooge Boezem genoemd.
18 personen hebben de waterleidingduinen genoemd.
17 personen hebben Meijendel genoemd.
15 personen hebben ‘de duinen’ genoemd.
14 personen hebben het Huis te Warmond genoemd.
12 personen hebben de Reeuwijkse plassen genoemd.
Op de tweede plaats
•
•
•
14 personen noemen het Huis te Warmond;
11 personen noemen de duinen in het algemeen;
8 personen noemen Nieuw-Leeuwenhorst.
Op de derde plaats
Er zijn te weinig en te veel uiteenlopende antwoorden gegeven om specifieke plaatsen te
kunnen noemen, maar geabstraheerd naar type landschap springen opnieuw de duinen eruit: 16 personen noemen dat expliciet, gevolgd door 11 personen die plassen/watergebied
noemen, 10 polders, 7 landgoederen en 5 bossen.
Mooie provincie achter de duinen - Tympaan Instituut - [email protected]
Bijlage 3
Beleving van het landschap
Vragenlijst gebiedsinterviews
Postbus 93010
2509 AA Den Haag
070 3371000
Anna van Saksenlaan 51
2593 HW Den Haag
www.tympaan.nl
[email protected]
@tymp_inst
Invulinstructie
Voor de beantwoording van de vragen maakt u het hokje dat past bij uw antwoord met een pen zwart of
blauw. Een vragenlijst waarbij een andere kleur pen of potlood is gebruikt kan niet (automatisch) worden verwerkt.
Bij sommige vragen is één antwoord mogelijk. U maakt dan één hokje zwart of blauw.
Voorbeeld
1 Hoeveel keer per week doet u boodschappen?
Als u één keer per week boodschappen doet, vult u dat als volgt in:

ik doe zelf nooit boodschappen

één keer per week

twee keer per week

meer dan twee keer per week
Bij sommige vragen zijn meerdere antwoorden mogelijk. U kunt dan meer hokjes zwart of blauw maken.
Voorbeeld
2 Waar doet u meestal uw boodschappen? (meerdere antwoorden mogelijk)
Als u zowel op de markt als via internet boodschappen doet, vult u dat als volgt in:

op de markt

in de supermarkt

via internet

anders
Foutief ingevuld?
Heeft u het verkeerde hokje zwart of blauw gemaakt, zet dan een kruis door het foutieve antwoord. Gebruik
geen tipex.
Voorbeeld
3 Doet u wel eens boodschappen op de markt?
Als u ja hebt ingevuld, maar nee had willen invullen, doet u dat als volgt:
 ja
 nee
Er staan ook enkele open vragen in de vragenlijst. Bij deze vragen kunt u uw antwoord op de stippellijn schrijven.
Wilt u de vragenlijst ongevouwen terugsturen. Een gevouwen vragenlijst kan niet (automatisch) worden verwerkt.
Succes met het invullen van de vragenlijst!
vragenlijst gebiedsinterviews - Tympaan Instituut - [email protected]
1
Welk gebied is dit? (zelf invullen)
 Nieuw Leeuwenhorst
 Duinen van Oostvoorne
 Huis te Warmond
 Hoge Boezem achter Haastrecht
2
Hoe bent u hier gekomen?
 lopend
 fietsend
 met het openbaar vervoer
 met de auto
3
Hoe lang heeft u moeten reizen om hier te
komen?
 < 30 minuten
 30-60 minuten
 60-90 minuten
 > 90 minuten
4
Hoe vaak bezoekt u dit gebied?
 eenmalig
 elke dag
 elke week
 elke maand
 een paar keer per jaar
5
Hoeveel tijd besteedt u gemiddeld aan uw
bezoek hier?
 < 30 minuten
 30-60 minuten
 60-90 minuten
 > 90 minuten
6
Als u hier komt, met wie doet u dat meestal?
 meestal alleen (al dan niet met hond)
 meestal met mijn partner
 meestal met mijn gezin
 meestal met vrienden/bekenden/familie
vragenlijst gebiedsinterviews - Tympaan Instituut - [email protected]
7
Wat is de belangrijkste reden voor uw bezoek
aan dit gebied?
 ontspanning
 beweging
 gezondheid/frisse lucht
 hond uitlaten
 (beleving van de) natuur
 aanwezigheid erfgoed
 ruimte
 stilte
 inspiratie/zingeving
8
Geef een rapportcijfer (1 tot 10) voor hoe mooi u dit gebied vindt.
mijn cijfer voor het totale landschap:
mijn cijfer voor de natuur:
mijn cijfer voor het erfgoed:
9
Welke kenmerken in dit gebied maken het
vooral mooi volgens u?
 ruimte en openheid
 herkenbaarheid en vertrouwdheid
 historisch karakter/aanwezigheid erfgoed
 natuur: bomen, planten en dieren
 water: plassen, rivieren
 harmonie en eenheid
 afwisseling
 rust en stilte
 voorzieningen voor vrijetijdsbesteding
 geen
2
10 Welke voorzieningen mist u bij uw bezoek
aan dit gebied?
(meerdere antwoorden mogelijk)
 borden of folders met uitleg over gebied
 bankjes/rustplekken
 vuilnisbakken
 bezoekerscentra
 toiletten
 horecagelegenheden
 voorzieningen voor gehandicapten
 mogelijkheid voor honden om (veilig)
los te lopen
 goede bewegwijzering
 wandel- of fietsroutes
 wandelingen of fietstochten met een
gids
 erfgoed dat opengesteld is voor bezoek
 anders
 ik mis niets
11 Voor welke voorzieningen bent u bereid extra
te betalen bij uw bezoek aan dit gebied?
(meerdere antwoorden mogelijk)
 borden of folders met uitleg over gebied
 bankjes/rustplekken
 vuilnisbakken
 bezoekerscentra
 toiletten
 horecagelegenheden
 voorzieningen voor gehandicapten
 mogelijkheid voor honden om (veilig) los
te lopen
 goede bewegwijzering
 wandel- of fietsroutes
 wandelingen of fietstochten met een gids
 erfgoed dat opengesteld is voor bezoek
 anders
 geen enkele
12 Bent u bekend met de organisatie
het Zuid-Hollands Landschap?
 ik ben beschermer van het Zuid-Hollands Landschap
 ik ben geen beschermer, maar ken het wel
 ik ken het Zuid-Hollands Landschap niet
vragenlijst gebiedsinterviews - Tympaan Instituut - [email protected]
3
13 Hoe vaak bezoekt u een landschap of natuurgebied elders in Zuid-Holland?
 elke dag
 elke week
 elke maand
 een paar keer per jaar
 nooit [ga naar vraag 15]
14 Welke gebieden bezoekt u vooral? (maximaal 3 antwoorden)
1 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
2 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
3 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
15 Welke buitengebieden in Zuid-Holland zijn zo waardevol dat u ze graag doorgeeft aan de volgende generatie?
U kunt hierbij denken aan officiële natuur- of recreatiegebieden, bijvoorbeeld Tiengemeten of Vlietlanden. Maar het kan ook gaan om een gebied bij u in de buurt, bijvoorbeeld het bos bij u achter.
Als u de naam niet weet, omschrijf het dan zo goed mogelijk, bijvoorbeeld in geval van Tiengemeten: het natuureiland onder Rotterdam.
(maximaal 3 antwoorden)
1 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
2 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
3 ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………
16 Wilt u verder nog iets kwijt over uw bezoek aan dit gebied?
Als mensen het rapport van dit onderzoek willen ontvangen, noteer hun e-mailadres.
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Hartelijk dank voor uw medewerking!
4
BBijlage 4
Antwoorden behoefte voorzieningen per
gebied door geïnterviewden
Hooge Boezem
Bij de Hooge Boezem gaat het in eerste instantie om voorzieningen voor vogelaars: informatieborden en een vogeluitkijkpost in het bijzonder. Individuele opmerkingen zijn de volgende:
• vaker gras maaien;
• meer wandel- en voetpaden;
• borden en bankjes zitten onder de modder;
• te steile brug bij het zwembad;
• betere bewegwijzering voor personen die niet uit Zuid-Holland komen;
• opknappen fietspad;
• geen motoren in het gebied;
• mogelijkheid voor een extra bijdrage (arbeid); bij de molen een geocache plaatsen;
• picknickplekken;
• strooisel op het pad naar de bankjes;
• onvoldoende mogelijkheden voor uitlaten honden;
• banken om de 100 meter;
• drinkwatervoorziening;
• horecavoorziening.
Duinen van Oostvoorne
Bij de Duinen van Oostvoorne valt in eerste instantie op dat er behoefte is aan meer informatie over uiteenlopende onderwerpen, zoals de bunkers, de wandelpaden, jachtseizoenen, routes en straatnamen. Andere wensen die geuit zijn door individuele personen:
• meer of andere bankjes;
• toezicht en aanlijning honden;
• het bosmuizenpad is te smal;
• een laadpaal voor auto’s;
• vooral de natuur de natuur laten: niet teveel kappen;
• betere voorzieningen voor ouderen;
• meer parkeergelegenheid bij drukte;
• meer en betere informatie over evenementen op de website van ZHL.
Nieuw-Leeuwenhorst
In Nieuw-Leeuwenhorst zijn er verschillende voorzieningen die verbeterd kunnen worden.
Er zijn 10 personen die hebben aangegeven voorzieningen voor kinderen te missen, zoals
een speelplek met een houten huisje of houten speeltoestellen, een trimbaan of iets met
educatie. Eveneens 10 personen klagen over overlast van honden, afval en hangjongeren
vragenlijst gebiedsinterviews - Tympaan Instituut - [email protected]
en zouden graag zien dat daar meer toezicht op kwam. Met name ’s avonds is dat laatste
een probleem, sluiting van het park na negen uur zou een oplossing kunnen zijn volgens
één persoon.
Zes personen geven aan dat er ook wel wat meer aandacht zou mogen komen aan het historisch karakter van het gebied, bijvoorbeeld door informatieborden of een rondleiding
door een boswachter of gids.
Zes personen adviseren om meer aandacht te besteden aan onderhoud en beplanting. In
het bijzonder meer bloemen op de open plekken en het verwijderen van oud hout.
Vier personen geven aan dat er meer parkeerplaatsen zouden moeten komen.
Losse opmerkingen die gemaakt zijn:
• meer dieren in het park, zoals herten of konijnen;
• een bankje zonder uitzicht;
• aantrekkelijker maken van het gebied aan de andere kant van de weg (waar honden
mogen komen);
• een kraanwatertap;
• een bankje in plaats van een boomstam op het hoogste punt;
• meer zichtmogelijkheden;
• misschien een theehuisje, maar wel klein;
• picknickmogelijkheden;
• wandelingen met een boswachter.
Huys te Warmond
Bij Huys te Warmond geven vier personen aan graag een waterkraan te zien en één ook een
toilet. Eveneens vier personen zouden graag zien dat er iets gedaan werd aan de kuilen bij
het parkeerterrein. Telkens twee personen willen iets gedaan zien aan de vervallen bruggetjes, de loslopende honden, hondenpoep en het feit dat het gras naast de paden zo vaak
gemaaid worden. Losse opmerkingen zijn:
• betere verlichting ’s avonds;
• betere bereikbaarheid;
• een gids voor vogelkijkers;
• bordjes met uitleg over het gebied in het Engels;
• duidelijker aangeven van het adres op de website;
• sponsoring van banken of bomen met een gedenkplaatje;
• een plek om honden los te kunnen laten lopen;
• een waarschuwingsbord voor teken in het gras;
• een paar strategisch geplaatste prullenbakken;
• modderige paden na regenval zijn hinderlijk;
• betere toegankelijkheid voor personen in een rolstoel;
• een verrekijker over de polder;
• in het broedseizoen meer toezicht voor bescherming vogels en vlinders;
• meer promotie voor het gebied.
2
BBijlage 5
Antwoorden best bezochte gebieden door
geïnterviewden
Op de eerste plaats
•
•
•
•
•
•
•
•
25 personen noemen specifiek de duinen tussen Den Haag en Katwijk, bij Wassenaar,
dus onder andere Meijendel en de Wassenaarseslag;
19 maal worden de waterleidingduinen genoemd, dit zijn de Amsterdamse waterleidingduinen, dus op de grens van Noord- en Zuid-Holland;
19 personen noemen de duinen in het algemeen;
19 personen noemen de Reeuwijkse plassen;
12 personen noemen de duinen tussen Rockanje en Oostvoorne;
12 personen noemen de duinen bij Noordwijk en Noordwijkerhout;
10 personen noemen (Nieuw) Leeuwenhorst;
8 personen noemen (de kop van) Goeree, de Kwade Hoek, het Quackjeswater.
Op de tweede plaats
16 maal de waterleidingduinen;
11 personen noemen Meijendel of de duinen bij Wassenaar;
8 personen noemen de Horsten bij Wassenaar en 8 personen noemen de Pan van Persijn bij Katwijk;
• 6 personen noemen de duinen bij Noordwijk en 6 personen noemen het Quackjeswater
en 6 personen de duinen in het algemeen.
•
•
•
Op de derde plaats
•
•
•
7 maal de waterleidingduinen;
6 maal Keukenhof;
5 maal duinen algemeen.
vragenlijst gebiedsinterviews - Tympaan Instituut - [email protected]
BBijlage 6
Antwoorden meest waardevolle gebieden
door geïnterviewden
Op de eerste plaats
•
•
•
•
•
•
•
•
•
52 personen noemen de duinen bij Oostvoorne.
35 personen hebben specifiek landgoed Nieuw-Leeuwenhorst genoemd.
29 personen vinden dat alle natuurgebieden in Zuid-Holland (buitengebied) behouden
moeten blijven. Daarnaast hebben sommigen ‘alle’ gespecificeerd naar bos, duinen, buitenplaatsen, watergebieden of alles wat er mooi groen en ongerept is. In totaal hebben
36 personen iets met ‘alle’ of ‘alles’ gezegd.
19 personen hebben specifiek de Hooge Boezem genoemd.
18 personen hebben de waterleidingduinen genoemd.
17 personen hebben Meijendel genoemd.
15 personen hebben ‘de duinen’ genoemd.
14 personen hebben het Huis te Warmond genoemd.
12 personen hebben de Reeuwijkse plassen genoemd.
Op de tweede plaats
•
•
•
14 personen noemen het Huis te Warmond;
11 personen noemen de duinen in het algemeen;
8 personen noemen Nieuw-Leeuwenhorst.
Op de derde plaats
Er zijn te weinig en te veel uiteenlopende antwoorden gegeven om specifieke plaatsen te
kunnen noemen, maar geabstraheerd naar type landschap springen opnieuw de duinen eruit: 16 personen noemen dat expliciet, gevolgd door 11 personen die plassen/watergebied
noemen, 10 polders, 7 landgoederen en 5 bossen.