Transcript 8. KIC, SUND, TRIVIJALNA KNJIZEVNOST

KIČ, ŠUND,
TRIVIJALNA KNJIŽEVNOST
doc dr Predrag Cvetičanin
29. 11.2012
TERMINI I POJMOVI: KIČ
• Reč “kič” u današnjem značenju javlja se u Minhenu,
oko 1860. godine.
• Dolazi od glagola kitschen što na nemačkom znači
sklepati, gomilati blato sa ulica, nov nameštaj
preparirati tako da izgleda kao star (prema Ludvigu
Gicu), odnosno praviti nov nameštaj od starog
(prema Abrahamu Molu); k tome etwas verkitschen
znači: krišom podmetnuti, prodati nešto jeftino, i to
umesto onoga što se htelo kupiti.
• Prema nekim manje ubedljivim tezama, reč “kič”
dolazi od iskvarene engleske reči sketch (skica).
TERMINI I POJMOVI: ŠUND
• U nemačkoj književnoj kritici, od sredine XVIII
veka, u upotrebi je i reč “šund” (nem. Schund,
nevredna stvar, loša roba), kao opšta oznaka
za književne proizvode bez vrednosti.
• Zdenko Škreb smatra da termin šund treba
ostaviti svakodnevnom govoru i da nema
potrebe komplikovati terminološki aparat
njegovim uvodjenjem i diferenciranjem u
odnosu na pojmove “kiča” i “trivijalne
literature.
TRIVIJALNA KNJIŽEVNOST
• Nemački termin Trivialliteratur - “trivijalna
književnost” po nekima je značenjski
ekvivalent termina “kič” u oblasti književnosti
(na engleskom subliterary literature, na
francuskom sous-littérature).
• Skovan je u nemačkoj književnoj kritici 1923.
godine, gde se ustalio kao oznaka za lošu,
neumetničku književnost.
OSOBINE KIČERSKIH PROIZVODA
(PO LUDVIGU GICU)
•
•
Kičerski proizvod je, najpre, sentimentalan, dirljiv;
on vrši lažno de-demonizovanje života tj. skriva
njegovu tamnu i turobnu stranu; kič preobraća
granične situacije ljudske egzistencije (smrt,
očajanje, strepnja…) u “dirljivu idilu”, čime
nepovratno falsifikuje život i njegove istine.
(demunutivna osećanja – “osećajčić”)
Kič je penetrantan (prodoran) i lepljiv, što je
svojstveno nasladjivačkom iskustvu, koje ne da
subjektu da se distancira od predmeta i da zauzme
aktivan stav u estetskom doživljaju.
OSOBINE KIČERSKIH PROIZVODA
(PO LUDVIGU GICU)
•
•
•
•
•
Kič je egzotičan – u njemu se egzotizuje ono što je
familijarno, blisko i svakodnevno, da bi se, zauzvrat,
familijarizovalo ono što je doista egzotično
Kič je sinestezičan – sinestezija je sadejstvo
različitih čula, a u kiču označava gomilanje različitih
čulnih draži, i napadanje više čula odjednom, radi
indukovanja odredjenih raspoloženja.
Kič je jeftin (bukvalno i metaforično)
http://www.youtube.com/watch?v=NeG-h27g5i8
http://www.youtube.com/watch?v=BFHqpRTlgYQ
OSNOVNI PRINCIPI KIČA
(PO ABRAHAMU MOLU)
•
•
•
•
•
Princip neadekvatnosti (odstupanje u odnosu na
nominalni cilj i proklamovanu funkciju)
Princip kumulacije (gomilanje različitih draži)
Princip sinestezijske percepcije (napadanje više
različitih čula odjednom)
Princip osrednjosti (kič je umetnost za mase i za
njega je karakteristično antiavangardno držanje,
kao što je za avangardu uobičajeno da svako
popularno delo i svako prihvatanje takvoga dela
naziva kičerskim).
Princip komfora (ovo “olako prihvatanje” pre
govori o socijalno-psihološkoj i socijalno-istorijskoj
dimenziji, nego o estetskoj dimenziji)
ODLIKE KIČA U KNJIŽEVNOSTI
• Po Zdenku Škrebu, suštinska odlika maksimalno
komercijalizovane trivijalne književnosti jeste
ekstremna shematizacija u svim elementima
književnog dela: “u fabuli, tj. radnji ili zbivanju, u
prikazu likova, u jeziku i u idejnoj pozadini djela…
• Škreb: “Uvjeren sam da se termin trivijalna književnost
može samo tako definirati sa znanstvenom
objektivnošću da se shvati kao oznaka za ekstremno
shematizirane pripovjedačke ili dramske književne
vrste, kadre da im produkcija bude komercijalizovana”.
KIČ - ČOVEK
• Ludvig Gic: antroloploška dimenzija kiča – Gic
pokušava da kič sagleda kao jednu od bitnih
odlika ljudskih bića i govori o njegovoj
suštinskoj ugradjenosti u odredjeni tip
ljudskog ponašanja i čak odredjeni tip čoveka.
Za tu svrhu, on polazi od Brohovog pojma
“kičlije” ili “kič-čoveka” (Kitsch-Mensch).
DVA PRISTUPA FENOMENU KIČA
• Po Ivanu Fochtu, kiču se može pristupiti dvostruko:
• funkcionalistički, odnosno subjektivistički i
relativistički, kada se brani teza da sve može biti kič ili
umetnost, u zavisnosti od našeg individualnog ili
istorijski odredjenog načina doživljavanja;
• supstancijalistički, tj. objektivistički i normativistički,
pri čemu se smatra da je kič utemeljen u samoj
strukturi dela (Focht zastupa ovo drugo stanovište).
• CAMP – dolazi od francuskog slen termina camper,
što znači pozirati uz naglašeno preterivanje – ironičan
pristup kiču.
ISTORIJSKA I SOCIJALNA DIMENZIJA KIČA
• Poreklo kiča – u vezi sa ovim pitanjem po Gicu su se
formirala dva suprotna stanovišta:
• po jednom, kič postoji oduvek, dakle, star je koliko i
ljudski svet, odnosno ljudska kultura (i sam Gic
zastupa ovo stanovište sa svojim antropološkim
utemeljenjem kiča u osobenom tipu uživanja
“kičlije”.
• Drugo stanovište insistira na tezi da je kič nastao u
drugoj polovini XIX veka, i da je pre svega kulturnoistorijski fenomen.
GRAĐANSKO DRUŠTVO I KIČ
• Abraham Mol: kič je fenomen svih vremena i
svih umetnosti, ali je “ipak na svom vrhuncu u
doba trijumfa buržoazije, a zatim “društva
izobilja” - to znači, da kič postaje značajna
društvena pojava, a onda i mogući predmet
sociološkog ispitivanja, tek u gradjanskom
društvu, tj. u uslovima masovne industrijske
proizivodnje zabave i profita.
NAŠE DOBA I KIČ (Đ.DORFLES)
• Đilo Dorfles smatra da fenomen kiča treba vezivati
samo za našu epohu – u starijim epohama umetnost
je imala drukčiju funkciju, tj. organskiju religijsku ili
etičko-političku funkciju, pa je u okvirima date
kulture imala status “apsolutne” i večite tvorevine,
koja se ne može meriti današnjim kriterijumima: bilo
bi, po njemu, “besmisleno pozivati se na loš ukus u
razmatranju tih umetničkih formi, za koje problem
ukusa nije niti postojao”
SREDNJA EVROPA –
DOMOVINA KIČA
• Srednja Evropa – domovina kiča – ova evolucija se
odnosi na kretanja u prvoj, centralnoj zoni kiča i
kičerske produkcije – na području Južne Nemačke,
Bavarske i Srednje Evrope.
• Abraham Mol smatra da je matica sentimentalne
“Gemütlichkeit” (prijatnosti) u XIX veku, dakle,
prestonica kiča – Minhen. Herman Broh, pak, sledeći
svoja neposredna kulturna iskustva, status
“metropole kiča” rezerviše za Beč. U svakom slučaju,
oba centra pripadaju kulturnom krugu tzv. Srednje
Evrope.
POLITIČKI I RELIGIOZNI KIČ
• Carstvo kiča prostire se izvan sistema umetničkih vrsta – Kič
se prvenstveno odredjuje kao pseudo-umetnost, medjutim,
njegovo carstvo prostire se i izvan umetnosti u tradicionalnom
smislu reči, tj. izvan sistema umetničkih vrsta.
• Postoji, naime i tzv “religiozni kič”, koji se locira pre svega u
mestima velikih verskih hodočašća (suveniri), ali je prisutan i
svuda gde crkvene institucije nastoje da prodru u
svakodnevlje, tj. da osvoje deo teritorije i vremena carstva
profanog.
• Postoji i politički kič, pri čemu se misli na sladunjavo fraziranje
i obećavanje brda i dolina, na slatkorečivo osvajanje vlasti,
praćeno svim vidovima skorojevićske neautentičnosti.
• http://max.tportal.hr/Kic-u-religiji-Video_14458_0__0.aspx
NOVA PREBIVALIŠTA KIČA
• Abraham Mol je otkrio i neke novije forme i
prebivališta kiča: pre svega robnu kuću i
supermarket.
• Ove dve institucije industrijskog društva
suštinski su povezane s trošenjem kao novom
vrstom masovnog uživanja. One predstavljaju
neku vrstu savremenog veštačkog raja na
zemlji, u kojem se dobija lažni osećaj moći, tj.
iluzija otvorenih mogućnosti zadovljavanja
svih potreba.
TURIZAM KAO POLJE KIČA
• Turizam, takodje, nudi iluziju zadovoljenja ljudskih
snova, avanturističkih fantazija, i stoga predstavlja
mašinu za pražnjenje neautentične
sentimentalnosti.
• Povrh toga, turizam predstavlja najplodnije tle
produkcije i potrošnje suvenira, a uvodi u estetiku
svakodnevlja i jednu potpuno protivurečno
obožavanje ruina. (vrhunac ovog civilizacijskog
licemerja predstavljaju pojave groteskne
industrijske proizvodnje ruina – za turističku
upotrebu).
SOCIJALNO POREKLO KIČA
• Malogradjanin kao socijalni nosilac kiča - Svaki ozbiljniji
pokušaj da se odmakne od psiholoških i psihologističkih
teorija o tobože arhetipskoj prirodi kičerskih duševnih stanja, i
ustanove socijalni korenovi kiča, ističe tezu o njegovom
buržoaskom poreklu, odnosno o malogradjanštini kao
njegovom glavnom nosiocu.
• Slika sveta malogradjanina – malogradjanin je tipični
predstavnik srednje klase, koji, dakle, ima osrednju imovinu i
prihode, teži socijalnoj i političkoj sigurnosti, ima
konformističke životne i političke stavove, i sklon je
prihvatanju raznih predrasuda i stereotipa; usled takvog
životnog položaja, malogradjanin često pokušava da svoj
neizvesni položaj podupire i “podigne” imitiranjem stila života
ekonomske, političke i kulturne elite.
SOCIJALNO POREKLO KIČA
• Kič je stvoren po meri “malog čoveka” – po Gicu, u
savremenosti susrećemo, s jedne strane, “preosetljivost na kič
kod kulturne elite i povećanje težnje za kičem u širokim
masama. Što elita postaje ekskluzivnija, to se masa
nesputanije predaje kiču.
• T.Adorno: Samorazumljivost kiča je izraz sveprisutne represije
– po Adornu, “to što je niža umetnost razonoda koja je
samorazumljiva i društveno legitimna – to je ideologija; ta
samorazumljivost je samo izraz sveprisutne represije”. Adorno
ističe da ne potcenjuju umetnici mase, već masa podcenjuje
mogućnosti svoga umetničkog ukusa i mogućnosti njihovog
obrazovanja: “umetnost respektuje mase time što u odnosu
prema njima istupa kao prema onome što bi one mogle biti,
umesto da im se prilagodjava u njihovom uniženom obliku”.
MALOGRAĐANSKI UKUS
• I.Focht: “od glazbe će ostati samo melodija, od romana samo
fabula, od slike samo figure” – po Fochtu, “osnovne sklonosti
malogradjanskog ukusa jesu površina i vanjski sjaj, snažni
elementi i fragmenti, sentimentalnost u doživljaju i izrazu,
sadržina i tzv. realistička umetnost, te konzervativizam”.
• Malogradjanin će nepogrešivo, ističe Focht, iz preširokog
korpusa “umetnosti” izabrati upravo ona dela “koja nisu
umjetnička, a na sebi nose vanjske atribute umetnosti”.
• Malogradjanin se zadržava na površini, ne ide “iza”, pa ne
samo da bira površna dela po sebi, već će i kod dela koja imaju
dubinu ostajati na površini: “od glazbe ostat će samo
melodija, od romana samo fabula, od slike samo figure”.
HIPER-KIČ:
KIČ KULTURNE ELITE
• Đilo Dorfles je pokazao nešto više tolerantnosti i
razumevanja za “prosečnog čoveka”, čije
nerazumevanje moderne umetnosti jeste uglavnom
“posledica nedostatka obrazovanja i navike” i čiji se
stav bitno razlikuje od držanja kič-čoveka, očaranog
efektima ugodnosti, prijatnosti, dekorativnosti, i
opsednutog statusnim simbolima.
• S druge strane, Dorfles je pokušao da bude pravedan
i ukazivanjem na mogućnost “lošeg ukusa visoke
kulture”, “hiper-kiča”, tj. “kiča kulturne elite” koja
snobovski fetišizuje avangardu (i svoju tobožnju
avangardnost) u njenim spoljašnjim, površinskim
obeležjima.
KIČ KOD NAS
• Područja kiča u nas – prema uobičajenim i
neposrednim životnim iskustvima, u nas se o kiču
govori u sledećim oblastima kulture: suveniri i
dekorativne drangulije, trivijalna književnost (pre
svega “krimići” i “ljubići”); zabavne (šlagerska) i
“novokomponovana narodna muzika”; novi talas
filmskih komedija; uvezene i domaće “sapunske
televizijske serije…u celini može se reći da osim
novokomponovane narodne muzike, na našem
kulturnom prostoru nema nekih posebnosti u pogledu
kičerske produkcije.
ZABAVA KAO
DOMINANTNA VREDNOST
• Uloga medija – na sve to se nadovezuje i presudno dejstvo
masovnih medija, koji dosta imaju demokratizujuće efekte u
pogledu distribucije kulturnih sadržaja i vrednosti, ali su
podložni snižavanju kriterijuma upravo zbog povladjivanja
masovnom ukusu i komercijalizacije; radi se o propuštanju
mogućnosti da se iskoriste emancipatorski potencijali medija.
• Zabava kao dominantna kulturna vrednost – to verovatno
proishodi i iz pogrešnog shvatanja suštine autentičnog
ljudskog života (za koju se retko vezuju vrednosti stvaralaštva i
nužnost borbe za smisao), zatim iz nevolje radnog vremena i
profesionalnog argatovanja, odnosno neizvesnosti života bez
posla i sigurnih izvora prihoda
SERIJE I FILMOVI
• BROD PLOVI ZA ŠANGAJ
• http://www.dailymotion.com/video/xriemj_brodplovi-za-sangaj-domaci-film-ii-od-iideo_shortfilms
• RANJENI ORAO
• http://www.youtube.com/watch?v=Qhjcj046m8
U
• ŽIKINA DINASTIJA
• http://www.youtube.com/watch?v=WmWHhQDDR4
KIČ ILI NE (I ZAŠTO)
CENZURA ILI
VASPITANJE UKUSA
• U uslovima masovne kič-produkcije i njene medijske difuzije,
svakodnevni razgovori prepuni su zgražavanja, čiji učesnici –
suočeni sa sopstvenom nemoći – obično preporučuju neku
vrstu cenzure. No, cenzura je, po sebi, totalitarno rešenje, i
ona samo otvara mogućnost afirmacije totalitarnog kiča. Osim
toga, cenzura uvek podstiče ekspanziju podzemne produkcije
zabranjenog.
• Jedina civilizacijski prihvatljiva mogućnost jeste vaspitanje
ukusa, kroz opšte i umetničko obrazovanje. (pri tome, valjalo
bi znati da se ukus ne može vaspitavati učenjem pravila,
formula, normi, nekom diskurzivnom obukom; ukus se
obrazuje isključivo u komunikaciji sa autentičnim umetničkim
vrednostima).