Transcript Inngangur, sjávarlíffræði

Líftækni
Lífverur sjávar
Hreiðar Þór Valtýsson
Assistant Professor, Faculty of Business and Science, University of Akureyri
Director, the Fisheries Sciences Center at the University of Akureyri
Borgir (2nd floor, office 228), Norðurslóð, 600 Akureyri
Tel.: 862 4493
E-mail: [email protected]
Lyf úr dýrum
•
Fusetani, N. 2000. Drugs from the sea. Karger
•
Náð í á Google books
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Lyf úr dýrum
•
Lifandi vísindi – Lyfjaskápur framtíðarinnar
Tenglar inn á greinar
• Lifandi vísindi Lyfjaskápur
framtíðarinnar
• Marine drugs
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Upplýsingar
Lesefni
Meginefni (allt af vefnum)
•
Fisheries.is – www.fisheries.is/ecosystem/marine-life/
•
Glærur - http://staff.unak.is/hreidar/ smella á SLT1103 efst til vinstri
Hjálparefni
•
Wikipedia – t.d. en.wikipedia.org/wiki/Marine_biology
Einnig síður um lífverurnar
•
Lykilorð á glærum er =
SLT11U03
fish
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Sjávarlíffræði - grunnatriði
• Hafið þekur 70% af jörðinni
• Selta yfirleitt um 35‰ = 3,5%
– Við árósa og í lokuðum innhöfum (t.d. Eystrasalt) getur
selta verið allmikið minni
– Meirihluti lífvera sjávar getur einungis lifað í fullsöltum
sjó (35‰ )
• Hitastig sjávar getur verið frá -2°C til 30°C
– Yfirborðshiti sjávar sveiflast mikið, djúpsjórinn er
hinsvegar einsleitur og stöðugur
– Framleiðni hafsins yfirleitt meiri í köldum sjó en hlýjum
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Sjávarlíffræði - grunnatriði
Eating each other (afrán)
•
•
•
•
Eilíf keppni er á milli rándýra og bráðar eða sníkjudýra eða
baktería og hýsils
Önnur að finna betri leiðir til að ná í hina og éta eða sníkja á,
hin að reyna að sleppa.
Náttúruval því sterkt
Ýmsar leiðir notaðar til að verja sig
–hraði
–fela sig
–dulmálning
–gaddar
–skeljar
–vont bragð
–Eitur og efnahernaður
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Hafið við Ísland- grunnatriði
•
•
•
•
Hlýr Atlantssjór umlykur landið og gerir það
að verkum að hér er hlýtt miðað við hversu
norðarlega við erum
Há frumframleiðni miðað við flest önnur
hafsvæði
Límassaframleiðni í hafinu kringum Ísland
er einnig mikil á öðrum stigum
fæðukeðjunnar
• Vegna reglulegrar blöndunar á
sólríkum yfirborðssjónum og
næringarríkum djúpsjó
• Einni vegna blöndunar á köldum
hafstraumum úr norðri og hlýjum úr
suðri
• Stórt landgrunn
Mikill breytileiki milli ára, sérstaklega
norðan við landið
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Procaryotes (dreifkjörnungar)
• Minnstu, frumstæðustu og einföldustu lífverurnar’
• 2 hópar, bakteríur (bacteria) og fornbakteríur (archaea)
• Nánast allar bakteríur eru það smáar að þær sjást ekki
með berum augum (nema ef í miklu magni), þó eru til
undantekningar
• Þessar bakteríur eru mjög mikilvægar að því leiti að þær
losa um næringarefni og viðhalda því efnahringrás
hafsins
• Sumar frumbjarga
• Rannsóknir takmarkaðar
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Unicellular algae (einfrumuþörungar)
• Sjást ekki með berum augum, nema í miklu magni geta þeir litað sjóinn
• Gegna sama hlutverki og gras á landi, undirstaða fæðukeðju hafsins
• Eru þeir dýr eða plöntur ??
– Sumir geta hreyft sig líkt og dýr
– Sumar tegundir sem geta alls ekki ljóstillífað (autotrophic) eru skyldar
tegundum sem ljóstillífa (heterotrophic)
– Aðrar tegundir geta gert bæði eftir aðstæðum
• Helstu flokkarnir eru
– Kísilþörungar (diatoms)
– Skoruþörungar (dinoflagellates)
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Unicellular algae (einfrumuþörungar)
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Unicellular algae (einfrumuþörungar)
Diatoms (Kísilþörungar)
• Oft stakar frumur en geta myndað keðjur
• Eru með ytri skel úr kísli (SiO2)
• Skelin í 2 hlutum, annar minni, lokast líkt og
petriskál
• Þessir þörungar eru með mjög litla hreyfigetu
• Geta fjölgað sér gífurlega hratt ef aðstæður eru
góðar og eru því mikilvæg fæða ýmissa svifdýra
• Ráðandi þörungar á kaldari hafsvæðum, þ.m.t. hér
• Einnig í ferskvatni, t.d. Kísilþörungarnir í Mývatni
sem nýttir voru hér
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Unicellular algae (einfrumuþörungar)
Dinoflagellates (Skoruþörungar)
•
•
•
•
•
•
•
•
Eru með 2 svipur
Geta notað þær til að synda => geta því hreyft sig ólíkt kísilþörungum
Frumuveggir úr sellulósa (eins og plöntur á landi)
Geta einnig lifað sem dýr, þ.e. Éta aðrar örverur
Get vaxið mjög hratt ef aðstæður eru hentugar
Geta þá litað sjóinn, kallað blóðsjór
Stundum eitraðir, fer eftir tegundum
Helsta dæmið hér eru eitranir í skelfiski
a.
Samlokan étur eitruðu þörungana
b.
Eiturþörungarnir drepa ekki skelfiskinn en
c.
Eitrið safnast fyrir í lifur og öðrum líffærum
d.
Fólk étur skelfiskinn og verður veikt eða jafnvel deyr
e.
Skelfiskurinn losar sig smá saman við eitrið
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Botnþörungar (benthic algae)
•
Botnþörungar líkjast plöntum og frumframleiða eins og þær en eru í raun
ólíkir þeim að mörgu leiti
•
Flokkast því í raun ekki sem plöntur
•
Skapa mikilvæg vistkerfi í sjó líkt og plöntur gera á landi
•
Þó eru til eiginlegar plöntur (kallaðar háplöntur) í sjó
•
Sjaldgæfar og einskorðaðar við takmörkuð svæði
•
Þó botnþörungarnir séu fjölfrumungar (flestir) er bygging þeirra mun
einfaldari en háplantna á landi
•
Af botnþörungum eru 3 megingerðir
•Grænþörungar (Chlorophyta)
•Brúnþörungar (Phaeophyta)
•Rauðþörungar (Rhodophyta)
•
SLT11U03
Í grundvallaratriðum þekkjast þeir á litnum, en þó eru ætíð undantekningar
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Botnþörungar (benthic algae)
Grænþörungar (Green algae)
•
Algengustu botnþörungarnir í ferskvatni, einnig til á landi.
Tiltölulega fáar tegundir finnast í sjó.
•
Þar af eru margar einfrumungar
•
Á sumum stöðum í sjó geta grænþörungar þó verið mjög algengir,
sérstaklega þar sem sveiflur eru miklar í seltu svo sem ofarlega í
fjöru og við árósa
•
Hafa yfirleitt fremur einfalda byggingu, grannir þræðir, þunnar
himnur eða sem einfrumungar
•
Þó grænþörungar séu svo einfaldir í byggingu
eru þeir skyldastir háplöntunum af öllum
þörungunum. Það má sjá á því að þeir eru með
sömu litarefni
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Botnþörungar (benthic algae)
Brúnþörungar (Brown algae)
•
•
•
•
Flestar stærstu og algengustu botnþörungarnir eru brúnþörungar
Geta verið nokkuð breytilegir á litinn, oftast brúnleitir
Nánast eingöngu að finna í sjó
Brúnþörungar þekja oft fjörur, kallast þang
•
Stærri tegundir sem finnast neðan fjörumarka kallast þari
•
Þar myndar þarinn þétta þaraskóga (þó ekki í hitabeltinu)
•
Stærsta tegundin, risaþarinn (Macrocystis pyrifera) sem finnst við
Kaliforníu getur orðið allt að 100 m hár.
•
SLT11U03
Getur vaxið allt að 50 cm á dag
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Botnþörungar (benthic algae)
Brúnþörungar (Brown algae)
•
Þeir eru ásamt frumskógum hitabeltisins
þeir staðir á jörðinni þar sem
frumframleiðni er mest á fermetra
•
Framleiðni um 10 x meiri en hjá
svifþörungum, botnþörungar eru hinsvegar
einungis á örmjórri ræmu við ströndina
•
Beint aða óbeint eru þeir þó mikilvægir
fyrir fæðukeðjuna
•
Annað mjög mikilvægt hlutverk er að þeir
veita fjölmörgum lífverum skjól og auka þar
með við tegundafjölbreytnina
•
Á mörgum stöðum, þ.m.t. hér við land eru
þeir nýttir af okkur
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Botnþörungar (benthic algae)
Rauðþörungar (Red algae)
•
Rauðþörungar eru tegundaauðugasti
þörungaflokkurinn
•
Tegundirnar þó ekki stórar né áberandi
•
Flestar tegundir eru rauðar, en þó eru auðvitað
undantekningar
•
Nánast eingöngu í sjó
•
Eru nýttir víða í heiminum
•
Eru yfirleitt einfaldir í byggingu, oft himnur
•
Einnig til rauðþörungar (Corallina) sem mynda
kalkstoðgrind, líkt og kóralar. Er rauður þegar
hann er lifandi en verður hvítur þegar hann
drepst
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Botnþörungar (benthic algae)
Efnahagslegt mikilvægi (Economic importance)
•
•
•
•
•
•
SLT11U03
Botnþörungar hafa verið notaðir til áts frá alda öðli
Á vesturlöndum, þ.m.t. hér voru söl og aðrar tegundir mikilvægur
matur á tíðum. Sum staðar eru söl enn étin, en þó er það orðið
sjaldgæft
Þörungar eru einnig notaðir til áburðar og sem fóður fyrir húsdýr,
hér á landi var hann notaður til brennslu
Þari er seldur í töfluformi
Í Austurlöndum fjær er þörungaát þó mun þróaðra
Þar eru þörungar jafnvel ræktaðir
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Botnþörungar (benthic algae)
Efnahagslegt mikilvægi (Economic importance)
•
Ýmsar aukaafurðir eru einnig unnar úr þörungum
•
Einna mikilvægast er algín sem er unnið úr stórum brúnþörungum, það
er notað sem bindiefni í ýmis matvæli, s.s. ís, sósur og osta. Það er
einnig notað í prentiðnaðinum til að gera prentsvertu þykkari
•
Carrageenan er unnið úr rauðþörungum og er notað í matvælaiðnaði.
•
Agar er unnið úr rauðþörungum, agarinn er notað sem hleypir í matvælaiðnaðinum og einnig í petriskálarnar ykkar
•
Hann fáum við úr rauðþörungategundum
•
Kalk er einnig unnið úr kóralþörungum.
kalkið er borið á tún til að lækka þar sýrustig.
Kalkþörungavinnsla í Arnarfirði
•
Nú til dags er þörungavinnsla á Reykhólum á Breiðafirði sem vinnur um
10.000 tonn af klóþangi og 2000 tonn af hrossaþara á ári
• SLT11U03
Úr þessu er unnið algín, heilsuvörur,
Hreiðar Þór Valtýsson áburður og fóðurbætirThe web
Dýr
•
Dýr geta ekki framleitt eigin fæðu líkt
og plöntur
•
Skiptast í 2 meginhópa,
hryggleysingja og hryggdýr
•
Hryggdýr eru fiskar, skriðdýr, fuglar,
froskdýr og spendýr, allt annað eru
hryggleysingjar
•
Hryggleysingjar því mun fleiri en
hryggdýr, í flestum tilfellum eru þeir
einnig minni
•
Í sjó finnast fjölmargir hópar
hryggleysingja, mun fleiri en á landi
•
Enda hófst þróun lífs í sjónum og
einungis örfáum hópum hefur tekist að
nema land
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Lægstu fæðuþrepin - dýrasvifið
Margir hópar
Mikilvægustu
hóparnir eru
krabbaflær (t.d.
rauðáta) og ljósáta
Ekki veidd en
mikilvægur hlekkur í
fæðukeðjunni
important species
are planktonic at
young age
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Drawings: Jón Baldur Hlíðberg – www.fauna.is
Lægstu fæðuþrepin - Botnhryggleysingjar
Leturhumar
Stóri kampalampi
(rækja)
Beitukóngur
Hörpudiskur
Fjölbreyttari en
svifið
Sumar tegundir
veiddar af okkur
Ígulker
Kúfskel
Aðrar mikilvæg
fæða nytjafiska
Kræklingur
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Svampar (Sponges – Porifera)
•
„Frumstæðastir“ dýra
•
Nálægt því að vera sambýli einfrumunga,
frumurnar eru þó sérhæfðar að ýmsu leiti
•
Mynda þó ekki vefi og því einfaldir
•
Eingöngu í sjó
•
Eru botnfastir og geta ekki hreyft sig
•
Þó fjölbreyttir í útliti, kúlulaga, blaðlaga, vasalaga, skán ofl
•
Sérstakar frumur í svampinum sjá um að dæla sjó í gegnum þá,
eru því virkir síarar
•
Á svömpum eru einnig stærri göt, eða jafnvel eitt gríðarstórt (eins
og op á vasa) þar sem sjó er dælt út
•
Svampurinn sjálfur er búinn til úr nálum (spicules) og svampefni
(spongin), sumar tegundir eru með bæð°i aðrar einungis með
svampefni
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Svampar (Sponges – Porifera)
•
•
•
•
Taka sjó inn um lítil göt á yfirborðin
þar fer sjórinn í gegnum göng þar sem fæða er síuð úr sjónum
Þessi göng ásamt sveigjanlegri stoðgrind gera svampa “svampalega”
viðkomu
Þó frumur svampana séu sérhæfðar geta þær breyst úr einni í aðra,
ein fruma getur einnig myndað nýjan svamp
•
Nálarnar virka einnig sem vörn fyrir svampinn því þær stinga. Sýnið
því varúð í nærveru svampa og snertið þá ekki berhent, óþægilegur
kláði gæti þá fylgt á eftir
•
Áður fyrr voru baðsvampar búnir til úr sjávarsvömpum (tegundum
sem ekki höfðu nálar), nú hefur plastið að mestu leyst þá af
•
Mikilvægi svampa á þó kannski eftir að aukast verulega aftur því
margir svampar framleiða eiturefni sem mikil not má ef til vill hafa af í
líftækniiðnaðinum. Af lífverum sjávar eru svampar einmitt hvað
áhugaverðastir að þessu leiti
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Holdýr (cnidarians: Radial symmetry)
•
Næstfrumstæðust dýra á eftir svömpum
•
Einföld líkamsbygging en ólíkt svömpum með
sérhæfða vefi - Geta því synt
• Hveldýr (hydrozoans)
Eru af 2 formum - Flestar tegundir fara í gegnum
bæði stigin
• Kórallar og sæfíflar
(schypozoans)
•
3 meginhópar
• Marglyttur (scyphozoans)
•Separ (polyp) eru botnlæg form
•Hvelja (medusae) eru sviflæg
•
Nánast öll holdýr eru rándýr
•
Sérstakar frumur (nematocysts) eru notaðar til að
ná í og lama eða drepa bráðina
•
Inni í frumunum eru uppvöðlaðir þræðir með krók á
endanum, nokkur konar skutull
•
Oft eru þeir einnig eitraðir
•
Ef dýr snertir frumuna springur hún og skutullinn
skýst út og í dýrið
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Holdýr (cnidarians: Radial symmetry)
Marglyttur (scyphozoans)
• Stórar miðað við hveldýrin
• Sviflæga formið (marglyttan)
algengast
• Margar tegundir fara þó í gegnum
sepastigið
• Geta synt að takmörkuðu leyti
• Flokkast þó sem svif því straumar
ráða mestu um ferðir þeirra, því
stærstu svifdýrin
• Sumar marglyttutegundir eru með
eitruðustu dýrum jarðarinnar
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Holdýr (cnidarians: Radial symmetry)
Kóraldýr og sæfíflar (anthozoans – sea anemone and coralls)
•
Fjölbreyttur hópur þar sem sepastigið er ráðandi
•
Sumar tegundir eru sjálfstæðir einstaklingar sem
geta náð nokkurri stærð, t.d. sæfíflar
•
Aðrar eru smávaxnar og lifa í sambýli, t.d. kóralar
•
Sambýli þessi geta bæði verið mjúk og lík plöntu eða úr kalki og því
hörð (kóralar).
•
Sæfíflar geta hreyft sig aðeins úr stað
•
Oftast festa þeir sig á föstu undirlagi, einnig er vinsælt meðal þeirra
að festa sig á kuðunga
•
Kóralrif
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Ormar (Bilatral symmetrical worms)
• Ýmsir fylkingar orma eru á næsta þróunarstigi ofan við
holdýrin
• Eru bilateral symmetrískir (líkt og við)
• Hafa því fram og afturenda ólíkt holdýrunum
• Helstu fylkingar eru
•Flatormar
•Þráðormar
•Liðormar
•Fjölmargir aðrir til
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Liðormar (Segmented worms)
•
Líkaminn liðskiptur eins og nafnið gefur til kynna. 3 flokkar
• Ánar (oligochaeta), til í sjó en ekki áberandi
• Blóðsugur (hirudinea), til í sjó en ekki áberandi
• Burstaormar (polychaeta), aðallega í sjó og mjög áberandi þar =>
• Eru með fóttotur og bursta (hár) á hverjum lið, gerð þessara bursta og
fóttota mjög mismunandi milli tegunda
• Í ýmsum stærðum, yfirleitt 5-10 cm, einnig mun minni og þeir stærstu eru
allt að 3 metrar
• Lifnaðarhættir fjölbreyttir
•
Rándýr, grotætur, síarar
•
Frítt lifandi ofan á botninum, grafa sig
niður eða í rörum
•
Sumir eru einfarar, aðrir búa margir
saman
•
Rörin eru fjölbreytt, gerð úr slími, leir,
sandi, kalki eða þara
•
Flestir eru botndýr, en einnig eru til
burstaormar sem eru sviflægir
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Lindýr (Molluscs: The successful soft body)
•
Mjög stór og fjölbreyttur hópur sjávardýra, ef til vill sá fjölbreyttasti.
•
Finnast alstaðar í sjó, fæðuval mjög fjölbreytt
•
Eru með mjúkan líkama og kalkskel
•
Eru með nokkurskonar fót, skráptungu (radula) og tálkn
•
Margar útgáfur eru af ofangreindu, sumir flokkar hafa jafnfvel týnt
sumu af þessu í þróuninni
•
Stærstu hóparnir eru
•Samlokur
•sniglar
•Smokkar
•einnig til eru aðrir hópar
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Sniglar (Snails - Gastropods)
•
Stærsti og fjölbreyttasti hópur lindýra
•
Oftast með eina snúna skel
•
Stundum er skelin þó ekki snúin
•
Hjá mörgum tegundum hefur skelin
horfið í þróuninni
•
Ein algengasta fæðuöfunaraðferðin er að
skrapa þörunga af steinum með
skráptungunni
•
Aðrir eru setætur, hræætur eða rándýr
•
Sæsniglar án skeljar verjast gjarnan með
eitri, eru þá skrautlega litaðir
•
Alengastir á hörðum botni, en finnast
einnig á linum og sem svifdýr
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Samlokur (Bivalves)
• Mjög stór hópur
• Eru allar með 2 skeljar
• Nota yfirleitt tálkn til að sía fæðu úr sjónum
• Flestar tegundir grafa sig í setið, senda þá rana upp á
yfirborðið og fá þær þar súrefni og stundum fæðu
• Margar festa sig einnig á fast undirlag og sía fæðu úr
sjónum, t.d. kræklingur og ostrur
• Aðrar tegundir eins og diskar eru frítt lifandi ofan á
botninum
• Einnig til tegundir sem grafa sig inn í steina og tré
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Smokkar (Cephalopods)
•
•
•
•
•
•
Tiltölulega fáar tegundir, en mjög þróaður hópur,
einungis í sjó
Bestu sunddýrin meðal hryggleysingja, einnig þau
gáfuðustu
Nánast allir rándýr, lifa á fiskum og smokkfiskum
Fóturinn skiptist í marga arma, á þeim eru yfirleitt
sogskálar sem notaðar eru til að grípa fæðu
Lifa mjög stutt og hratt, yfirleitt aðeins í eitt ár, allir
smokkar deyja að lokinni hrygningu (líkt og loðna)
3 meginflokkar
•Kolkrabbar (e. octopuses) – 8 armar - botn
•Smokkfiskar (e. squids og cuttlefishes) – 10 armar –
uppsjór
•Kuggar (e. nautilus)
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Liðfætlingar (Arthropods)
•
Langstærsta dýrafylkingin, 3 af hverjum 4 dýrum er liðfætlingur
•
Mjög fjölbreytt að lifnaðarháttum líkt og lindýrin
•
•
Eru með liðskiptan líkama og útlimi
•
Eru með ytri skel (exoskeleton), sem er undirstaða velgengni þeirra. verndar
þau, Virkar einnig sem festing fyrir vöðva, (liðfætlingar eru því mjög virkir),
•
er hörð og takmarkar því vöxt, Leysa það vandamál með því að kasta ytri
skelinni reglulega og blása sig út, nýja skelin harðnar svo. takmarkar einnig
stærð, því eru flestir liðfætlingar smáir
3 meginhópar, Krabbadýr (crustacea), Klóskerar (chelicerata), Skordýr
(insecta)
•
Langflestir liðfætlingar í sjó eru krabbadýr
•
Því stór og fjölbreyttur hópur
•
Flest eru krabbadýrin í sjó en ferskvatns og landtegundir eru einnig til.
•
Flest krabbadýr eru smá og er fjöldi þeirra gríðarlegur
•
Þau er að finna nánast hvar sem er í sjónum, ofan á botninum, ofan í botninum,
í svifinu, á eða á í öðrum lífverum
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Krabbadýr (Crustaceans)
•
Krabbaflær (e. copepods) eru yfirleitt mjög
litlar
•
Sennilega mikilvægasti hópurinn í
dýrasvifinu, en einnig algeng við botninn
•
Mikilvægasta tegundin hér er rauðátan
(Calanus finnmarchicus), aðalfæða
síldarinnar
•
Ljósáta (euphausids) er eingöngu að finna í svifinu
•
Tegundirnar eru mjög fáar, en þær bæta það upp með fjöldanum því mergð
þeirra getur verið gríðarleg
•
Eru nokkuð stærri en t.d. krabbaflærnar, en minni en rækjur sem þær líkjast
•
Að mestu leiti síarar, en einnig rándýr
•
Sérstaklega algengar á kaldari svæðum heimsins,
einnig hér við land
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Krabbadýr (Crustaceans)
•
Ýmis sviflæg krabbadýr
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Krabbadýr (Crustaceans)
•
Hrúðurkarlar (e. barnacles) eru einu krabbadýrin sem
eru botnföst
•
Líkjast í raun ekki krabbadýrum við fyrstu sýn því þeir
sitja inni í kalkhúsi, svipað og mörg lindýr
•
Sía plöntusvif úr sjónum
•
Marflær (amphipods) eru litlar og hliðarflatar (líkt og
venjulegar flær). Mjög algengar við botninn og í fjörum
•
Nokkuð fjölbreyttir lifnaðarhættir, setætur, svifætur,
hræætur, rándýr og sníkudýr.
•
Sumar búa í rörum í botninum, nokkrar tegundir finnast
einnig í svifinu
•
Jafnfætlur (isopods) svipar til marflóa að stærð, en eru
yfitrleitt flatar frekar en hliðarflatar
•
Lifnaðarhættir jafnfjölbreyttir og hjá marflóm
•
Nokkrar eru þekkt sníkjudýr, t.d. fiskalýs og óskabirnir
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Krabbadýr (Crustaceans)
•
•
•
•
•
•
•
Tífætlingarnir (decapoda) eru stærsti og fjölbreyttasti
krabbadýrahópurinn
Þar er einnig að finna stærstu einstaklingana, krabba og
humra og rækjur
Margar tegundir þeirra mjög mikilvæg nytjadýr
Eru með 5 pör af fótum, fyrsta parið er oft stærra og með
klóm
Humrar, aflangir, botndýr, ein tegund hér = leturhumar
Karbbar, lítinn afturbol, botndýr, nokkrar tegundir hér
Rækjur – sjá næsta
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Krabbadýr (Crustaceans)
Rækjur (shrimps)
•
Rækur eru aflangar og með hala, sem við étum
•
Eru gro- eða hrætætur, þ.e. nærast á lífrænum leifum, bakteríum og
einfrumungum í botnsetinu. Einnig rándýr
•
Sumar lifa við botninn, aðrar í svifinu, aðrar grafa sig í sandinn
•
Margar rækjutegundir til við Ísland, einungis ein nýtt, stóri
kampalampi, aðrar sérstaklega ísrækja í kaldari sjónum mikilvæg
fæða þorsks og grálúðu. Flestar tegundir minni en stóri
kampalampinn, en einnig til stærri tegundir, þær þó ekki algengar
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Skrápdýr (Echinoderms)
• Eru með sogfætur (tube
feet) sem notaðar eru til að
rölta með
• Notað til þess sjóþrýstingur
• Helstu flokkar
•
•
•
•
•
SLT11U03
Krossfiskar
Slöngustjörnur
Ígulker
Sæbjúgu
Sæliljur
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Skrápdýr (Echinoderms)
Krossfiskar (sea stars)
•
Flestir með 5 arma, stundum fleiri og er fjöldinn þá yfirleitt eitthvað
margfeldi af 5. Armar vaxa aftur á þau ef þeir eru teknir af
•
Hreyfa sig um með sogfótunum og geta þá farið í allar áttir, fara þó hægt
•
Eru yfirleitt með fremur sveigjanlega kalkbeinagrind, en þó margar útgáfur
•
Krossfiskar eru í raun grimm rándýr og éta mikið af samlokum, sniglum og
hrúðurkörlum, þ.e.a.s. dýrum sem ekki komast hratt yfir
•
Opnar samlokur með því að umlykja þær og toga í sundur smá saman,
þegar smá op hefur myndast sendir hann magann út úr sér og inn í
samlokuna og meltir hana smá saman
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Skrápdýr (Echinoderms)
Marígull
Ígulker (sea urchins)
•
•
•
•
•
•
•
•
Eru ætíð með 5 skiptan líkama
Geta verið eitruð
Eru með harða kalkhúð og því yfirleitt ekki sveigjanlega
Ferðast um á sogfótum og hreyfanlegum göddum
Éta þara, þörungaskánir á steinum, grot, hræ og í raun allt sem
þau geta náð í.
Hafa öfluga “kjálka” sem kallaðir eru lampar Aristotelesar.
Tvær helstu ígulkerategundirnar hér við land eru skollakoppur
(eða grænígull) og marígull (eða rauðígull) (Echinus esculentus).
Báðar finnast allt í kringum landið, en skollakoppurinn er mun
algengari, hann er einnig nýttur
Talsverðar veiðar voru stundaðar frá 1993 til 1996, en vegna
markaðsaðstæðna hafa þær verið svo til engar síðan
Skollakoppur
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Skrápdýr (Echinoderms)
Sæbjúgu (Sea cucumbers)
•
Sæbjúgu eru aflöng og yfirleitt með mjúka húð. Líkjast því stundum ormum
•
Eru ekki með gadda en með sogfætur, geta einnig hreyft sig með því að
teygja á og draga líkamann saman
•
Yfirleitt setætur eða síarar
•
Sæbjúgu eru stór, friðsæl, hægfara dýr sem ættu að vera mjúk undir
tönn, hversvegna eru ekki önnur dýr búin að éta öll sæbjúgun
•
Sum verjast með þykkri húð
•
Önnur með því að bregða árásardýrinu með því að æla út öllum
innyflunum. Árásardýrið bregður þá annaðhvort svo við þessari
ógeðslegu hegðun að það forðar sér, eða fer að
éta innyflin og sæbjúgað sleppur. Innyflin vaxa
svo aftur inni í sæbjúganu
•
Þriðja leiðin er að framleiða eitur
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Seildýr (chordates without backbone)
• Mjög stór og fjölbreyttur hópur, megnið af þeim eru
hinsvegar ekki hryggleysingjar
• Hryggdýrin, sem við ásamt fiskum tilheyra eru í þessari
fylkingu.
• Aðrir flokkar eru möttuldýr og lancelets sem ekki hafa
hrygg
• Öll hafa þessi dýr hinsvegar seil á einhverjum hluta
æviskeiðs síns, seilin er nokkurskonar brjósk sem
hjálpar til við hreyfingar dýranna. Eru einnig með taug
eftir seilinni, tálkn og skott eða sporð
• Hjá hryggdýrum hefur seilin breyst í hrygg
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Seildýr (chordates without backbone)
Möttuldýr (Tunicates)
•
Tiltölulega fjölliðaður flokkur. Eingöngu í sjó
•
Sía fæðu úr sjónum, með 2 op, sjór er síaður inn um annað og út um hitt
•
Margar tegundir eru botnfastar (e. sea squirts) og eru það einu seildýrin
sem eru svo
•
Sumar tegundir lifa stakar aðrar
í sambýli
•
Líkjast þá að mörgu leiti
svömpum (sem eru á hinum
enda þróunarskalans)
•
Þessi botnföstu stig eiga fátt sameiginlegt með öðrum seildýrum,
skyldleikinn kemur í ljós á lirfustiginu, sem eru ekki ósvipuð halakörtum
•
2 hópar eru einnig sviflægir. Salps eru nokkurskonar fljótandi útgáfur af
botnforminu, geta verið mjög algengir, þ.m.t. hér við land. Geta fjölgað sér
gríðarlega ef aðstæður eru rétta, fer oft illa með sjómenn ef mikið af þeim
lenda í nót (sulta). Larvaceans, líkjast lirfustiginu alla æfi
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Drawings: Jón Baldur Hlíðberg – www.fauna.is
Sjófuglar
Mjög algengir í
kringum landið
Lundinn er
algengastur, áætlað
er að 2-3 milljónir
varppara séu hér.
Fýlinn er
næstalgengastur
Margar tegundir nota
einnig hafið hluta úr ári,
t.d. eru margar endur
þar á veturnar
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Drawings: Jón Baldur Hlíðberg – www.fauna.is
Selir
• Einu selirnir sem kæpa við Ísland eru landselurinn (15.000) og útselurinn (6.000)
• Aðrar norðlægari tegundir heimsækja landið reglulega, sérstaklega norðurströndina
Norrænir
Ringed seal - hringanóri
Harp seal - vöðuselur
Bearded seal - kampselur
Walrus - rostungur
Hooded seal blöðruselur
Suðrænir
Grey seal - útselur
Harbor seal - landselur
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Drawings: Jón Baldur Hlíðberg – www.fauna.is
Hvalir
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Drawings: Jón Baldur Hlíðberg – www.fauna.is
Botnfiskar
Margar og ólíkar tegundir
sem hafa verið okkur afar
mikilvægar í gegnum
tíðina
Þorskurinn þó ætíð sú
mikilvægasta
SLT11U03
Hreiðar Þór Valtýsson
The web
Drawings: Jón Baldur Hlíðberg – www.fauna.is
Uppsjávarfiskar
Lanternfish
Herring
Pearlside
Capelin
Síld og loðna hafa verið
afar mikilvægar fyrir
Íslendinga í gegnum
tíðina.
Mackerel
Horse mackerel
Blue whiting
Blue- fin tuna
Sandeel - sandsíli
SLT11U03
Loðna, sandsíli og síld
eru hérna að staðaldri.
Aðrar tegundir ganga
annað slagið um íslenskt
hafsvæði
Hreiðar Þór Valtýsson
Oft um eða yfir
helmingur heildarafla
Makríllinn gæti einnig
verið að koma sterkur
inn
The web
Óhefðbundnar fiskafurður
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
SLT11U03
Grýta efh – bragðefni og súpur
Iceprótein – þyngja flök
BioPol – kollagen úr grásleppu, lifandi lýsisperlur
Norðurbragð – bragðefni
Primex – kítosan og kítín úr rækjuskel
Genis – beinsement, bólguhemjandi (kítin)
Dr. Bragi – Húðvörur
Sjávarleður / Atlantic Leather
Uggi Lights
Kerecis – sáraumbúðir og stoð vefur úr þorskroði
Hreiðar Þór Valtýsson
The web