Transcript Het volledige trendrapport leest u hier.

NATIONAAL
SOLAR
TRENDRAPPORT
2016
EEN CONCEPT VAN
IN CO-PRODUCTIE MET
Solar Solutions Int.
Solar MAGAZINE
PARTNERS | TKI Urban Energy, UNETO-VNI, Bouwend Nederland, Holland Solar,
ODE Decentraal, Dutch Heat Pump Association (DHPA), KvINL EN Sterkin
COLOFOn
Het Nationaal Solar Trendrapport 2016 is mogelijk gemaakt door:
Hoofdsponsoren:
Sponsoren:
Partners:
TKI URBAN ENERGY
Topsector Energie
KvINL
Kwaliteit voor
Installaties
Nederland
Kennispartners:
Idee, concept, research en
projectcoördinatie:
Rolf Heynen, Peter Groot en Henriette Vrisekoop
Good!/GVCC Communicatie en Realisatiespecialisten
heeft een succesvol trackrecord met
1. Events: Solar Solutions Int., LED Expo Benelux,
Solar Business Day en Smart Storage Solutions.
2. Publicaties: Nationaal Solar Trendrapport, Nationaal
3. LED Trendrapport en Schaliegas in 1 uur en 43 minuten.
4. Project- en beleidsadvies overheden en scholen.
(Eind)Redactie en vormgeving:
Edwin van Gastel en Bette van Loenen (De duurzame uitgeverij EG Media)
De duurzame uitgeverij EG Media is uitgeverij van
3 vaktijdschriften in het segment van duurzaamheid en
uitvoerder een groot aantal communicatie-opdrachten
zoals het beheer van website NederlandElektrisch.nl:
1. LED Magazine: multimediaplatform over led-verlichting.
2. Solar Magazine: multimediaplatform over zonne-energie.
3. Smart E-Mobility: multimediaplatform over elektrisch vervoer en smart grids.
COLOFON | 3
DE OVERtREFFEnDE tRAP
2016 EEN bETER JAAR DAN 2015?
Voor u ligt de derde editie van het Nationaal Solar Trendrapport (NST). Een
rapport waar meer partijen dan ooit aan samenwerkten. Een rapport dat
u het meest volledige beeld geeft van de status en ontwikkelingen in de
Nederlandse zonne-energiesector. Zonne-energie vormt de belangrijkste
driver voor de transitie van ons huidige energiesysteem naar een echt duurzaam systeem. Aan deze transitie werken u, wij en ruim 10.000 anderen in
Nederland iedere dag mee.
Nooit eerder werd er zoveel nieuw zonne-energievermogen in Nederland
geplaatst als in 2015. In 2015 hoorde Nederland bij de drie snelst groeiende zonne-energiemarkten in Europa. En als we ons realiseren dat dit grotendeels gefinancierd is door burgers en ondernemers is dat niets minder
dan indrukwekkend te noemen.
Het jaar 2016 zou 2015 weleens kunnen gaan overtreffen, mede door stimuleringsregelingen vanuit de Nederlandse overheid: 8 miljard euro SDE+
subsidie, 70 miljoen euro subsidie voor zonneboilers, warmtepompen en
pelletkachels, subsidie voor het verwijderen van asbestdaken (asbest eraf,
zonnepanelen erop), de subsidieregeling Energiebesparing en Duurzame
energie Sportaccommodaties (EDS), fiscale regelingen zoals de EIA,
MIA en VAMIL en de salderingsregeling. Daarnaast zijn er ook nog eens
verschillende soorten subsidies voor onderzoek- en ontwikkeling, innovatie- en demonstratieprojecten. Ondanks dat veel bedrijven de Nederlandse
zonne-energiesector niet innovatief genoeg vinden, zijn velen betrokken bij
innovaties. Meer samenwerking onderling en binnen de TKI Urban Energy
zullen de betekenis, het belang, de zichtbaarheid en de integratie van de
Nederlandse zonnestroom en zonnewarmtesector verder vergroten. Van al
deze overheidsmaatregelen is de salderingsregeling tot nu toe het meest
effectief gebleken. Voortdurende onduidelijkheid en onzekerheid met betrekking tot de salderingsregeling zijn echter een grote bedreiging voor de
verdere ontwikkeling van de zonne-energiemarkt in Nederland en daarmee
voor het verduurzamen van het Nederlandse energiesysteem. Diverse
belangenorganisaties gaven recent een heel duidelijke boodschap aan de
overheid: geef stabiliteit en duidelijkheid tot minimaal 2025 want we staan
nog steeds beschamend onderaan in Europa met de implementatie van
duurzame energie in ons land.
Ook in deze editie van het Nationaal Solar Trendrapport wordt de Nederlandse overheid weer gezien als de grootste bedreiging voor verdere groei
en ontwikkeling. Aan de andere kant wordt juist van de overheid een heel
actieve rol verwacht. De angel zit hem met name in de uitwerking van regelingen zoals de SDE+, postcoderoos, subsidie voor kleine warmtesystemen
en het uitblijven van duidelijkheid over salderen. De markt wil graag meer
betrokken worden bij het ontwerp van de stimuleringsregelingen en een
volwaardig partner zijn van de overheid. Maar… hier moet ook een kritische
noot naar de sector zelf worden geplaatst want, hoewel onze sector makkelijk klaagt, is zij onvoldoende zichtbaar en betrokken bij de belangrijke
belangenvertegenwoordigers als Holland Solar, de Nederlandse Vereniging
voor Duurzame Energy (NVDE), de stichting ZON en FME. Een grotere
betrokkenheid bij deze organisaties zal ons allemaal helpen.
Veel leesplezier,
‘De grote paradox uit het onderzoek dit jaar is
de stevige kritiek op de overheid: de overheid wordt
gezien als grootste bedreiging voor verdere groei en
ontwikkeling en aan de andere kant verwacht dezelfde markt een hele actieve rol van de overheid’
4 | VOORwOORD
Rolf Heynen, Solar Solutions Int.
Wijnand van Hooff, TKI Urban Energy
Edwin van Gastel, Solar Magazine
Peter Groot en Henriette Vrisekoop, Solar Solutions Int.
VOORwOORD | 5
inHOuDSOPGAVE
Colofon
3
Voorwoord
4
Inhoudsopgave
6
Leeswijzer
7
Hoofdstuk 1
De solar branche voor politici en beleidsmakers
8
Hoofdstuk 2
Zonnestroom; branchecijfers historisch
10
Hoofdstuk 3
Prijsontwikkeling zonnestroomsystemen historisch
17
Hoofdstuk 4
Energiemarkt kengetallen
20
Hoofdstuk 5
Wet- en regelgeving zonnestroom & zonnewarmte
24
Hoofdstuk 6
Zonnewarmte; branchecijfers historisch
27
Hoofdstuk 7
Warmtepompen; de marktcijfers
29
Hoofdstuk 8
Douane importgegevens zonnepanelen
31
Hoofdstuk 9
Elektrisch vervoer; de markttrends in Nederland
32
Hoofdstuk 10
Trendonderzoek algemene gegevens
35
Hoofdstuk 11
Zonnestroom; de markttrends in Nederland
38
Hoofdstuk 12
Zonnewarmte; de markttrends in Nederland
54
Hoofdstuk 13
Externe bijdragen
Meer zon voor die plek onder de zon (Bouwend Nederland)
De zon breekt nu écht door (UNETO-VNI)
Boeren en tuinders als regionale energieleveranciers (LTO Nederland)
Zon op eigen huis niet afremmen, maar aanzwengelen (Eigen Huis)
Op weg naar 100% zon in allerlei gedaantes (Holland Solar)
Zon cruciaal voor doelstellingen energieakkoord (Stichting ZON)
Meer zon voor die plek onder de zon (Bouwend Nederland)
Kwaliteit essentieel in volwassen zonne-energiemarkt (KvINL)
Help Nederland de verduurzaamheid door (Sterkin)
63
Verantwoording
72
Hoofdstuk 14
6 | INHOUDSOPgAVE
LEESWiJZER
In het Nationaal Solar Trendrapport is dit jaar een duidelijk onderscheid
gemaakt tussen zonnestroom en zonnewarmte. Ook nieuw ten opzichte van
voorgaande jaren is aandacht voor technologieën die aanverwant zijn aan zonne-energie en in toenemende mate integreren, denk daarbij aan warmtepompen en elektrisch vervoer. Daarnaast is dit jaar ook aandacht voor algemene
cijfers van de Nederlandse energiemarkt om alle trends in het juiste perspectief
te plaatsen. Denk daarbij aan energieverbruik, energieprijs, Nederland ten
opzichte van andere Europese landen, duurzame energie ten opzichte van fossiele energie (zogenaamde ‘Levelised Cost of Energy’ – LcoE), de verrassend
snelle energetische terugverdientijd van een pv-paneel (Energy Payback Time)
en de top 10 van de grootste zonnestroomprojecten 2015.
Ook biedt het rapport houvast met achtergrond informatie over veiligheid,
salderen, het totale aanbod van stimuleringsmaatregelen en de voortslepende
discussie over het werkelijk geïnstalleerd vermogen in Nederland.
Daarnaast zijn drie categorieën van externe bijdragen. Allereerst komen enkele
experts aan het woord over zonnestroom en zonnewarmte en trends van deze
sectoren rond energieopslag, smart grids, innovatie en warmtepompen. Daarnaast een visie van Nederlandse grootste zonne-energie expert Wim Sinke.
Het trendrapport eindigt met bijdragen van voorzitters en directeuren van
de belangrijkste brancheverenigingen: Maxime Verhagen (Bouwend Nederland), Claudia Reiner (UNETO-VNI), Cindy van de Velde (Vereniging Eigen
Huis), Albert Jan Maat (LTO Nederland), Erik Lysen (Holland Solar), Peter
Desmet en Hans Cornuit (stichting ZON), André Derksen (KvINL / ISSO),
Pascal Plaisier (Sterkin / Stroomlijn).
Opbouw Nationaal Solar
Trendrapport bestaat in 2016 uit:
1. Branchecijfers zonnestroom
2. Prijsontwikkeling zonnestroom: panelen, omvormers en systemen
3. Branchecijfers zonnewarmte
4. Douane importcijfers zonnestroom
5. Kengetallen Nederlandse energiemarkt
6. Aanverwante sectoren
7. Trendonderzoek zonnestroom
8. Trendonderzoek zonnewarmte
9. Branchebijdragen
10. Expert bijdragen
LEESwIJZER | 7
1
De zonne-energiesector wil graag partner zijn van de overheid in
meedenken met beleid en over beleidsuitvoering. De sector ziet
immers wisselvallig overheidsbeleid en onzekerheid voor
de (middellange) termijn als grootste bedrijfsrisico
DE SOLAR BRAnCHE
VOOR POLITICI EN bELEIDSMAKERS
“Zonne-energie gaat een nog grotere rol spelen”
Maxime Verhagen, voorzitter Bouwend Nederland
Zonne-energiesector
Van 2014
naar 2015
9.053
2.600
+7%
+5%
334
WERKGELEGENHEID
OMZET & WINST
(x miljoen)
500 MW
Laadinfrastructuur
Het grootste project van 2015
heeft een omvang van 6MW,
oftewel 23.000 zonnepanelen
90%
8 | SOLAR VOOR POLITICI
WERKGELEGENHEID
OMZET
oftewel 0,5% duurzame
stroom aan het net toegevoegd
tegenoverNieuw300MWeninombouw
2014
23.000
van de in zonne-energie actieve
ondernemers verwacht in 2016
groei ten opzichte van 2015
WERKPRODUCTIE
GELEGENHEID (x miljoen)
“Als het aan UNETO-VNI ligt, wordt decentrale energie de standaard.
Daar hoort een verplichte toepassing van zonnepanelen in
de nieuwbouw bij én handhaving van de salderingsregeling”
Claudia Reiner, vicevoorziter UNETO-VNI
“… zonne-energie biedt volgens Vereniging Eigen Huis
volop mogelijkheden en heeft de interesse van de consument.
Politiek Den Haag doet er goed aan deze ontwikkelingen
verder aan te zwengelen in plaats van af te remmen.”
Cindy van de Velde, algemeen directeur Vereniging Eigen Huis
“Stel: ieder agrarisch bedrijf in Nederland legt 2.500 vierkante meter
zonnepanelen aan. Op 26.000 bedrijven zou dat 6.500 hectare aan
zonnepanelen betekenen. Omgerekend zou dat 6.500 megawatt aan
stroom opleveren. En daarom is het zo jammer dat onze overheid
onduidelijkheid laat bestaan over het verdienmodel na 2020 (wanneer
de salderingsregeling formeel ophoud te bestaan). Boeren en tuinders
worden daardoor terughoudend om te investeren, terwijl ze kunnen
uitgroeien tot regionale energieleveranciers.” –
Albert Jan Maat,voorzitter van LTO Nederland
Bijna 80% van de zonne-energiesector is voor behoud
van salderen. Salderen is géén subsidie, het is een
belastingmaatregel. Salderen kost de overheid daarmee
geen geld, maar levert de overheid hooguit minder geld
op (net als fietsende burgers minder belasting betalen
dan autorijders). Maar het verminderen van inkomsten
wordt sterk betwijfeld, aangezien de salderingsregeling
heeft gezorgd voor een binnenlandse markt van ruim
1,5 miljard euro per jaar en bijna 10.000 fte.
SOLAR VOOR POLITICI | 9
2
De totale omzet van Nederlandse bedrijven actief in de hele keten van zonnestroom is in 2015 gegroeid naar ruim 2,5 miljard euro (een groei van 5% ten
opzichte van 2014). De bedrijven hebben in 2015 percentueel meer omzet in
Nederland gegenereerd ten opzichte van hun bedrijfsactiviteiten in het buitenland.
ZOnnEStROOM
Omzet Nederlandse zonnestroomsector die valt in Nederland
bRANCHECIJFERS HISTORISCH
2.000
0
2012
2015
Winst Nederlandse zonnestroomsector totaal
400
300
€ 52.000.000
100
€ 334.000.000
Figuur 3 | De winst van de
zonnestroomsector (totaal) van
2012 tot en met 2015
(x miljoen euro).
€ 45.000.000
Figuur 1 | De omzet van de
zonnestroomsector (totaal)
van 2012 tot en met 2015
(x miljoen euro).
2014
In Nederland wordt ruim 1,9 miljard euro omzet gegenereerd in de gehele
zonnestroomsector. Dat is een groei van 13% ten opzichte van 2014.
200
Omzet Nederlandse zonnestroomsector totaal
2013
€ 144.000.000
Correctie werkgelegenheidscijfers
In 2016 is een correctie gemaakt op de werkgelegenheidscijfers van de
voorgaande jaren. De werkgelegenheidscijfers van de installateurs wijken
dusdanig af dat een berekening op basis van het geïnstalleerd vermogen is
gemaakt. Aangezien het Nationaal Solar Trendrapport 2015 verscheen in
januari, was het geïnstalleerd vermogen nog niet bekend. Daardoor is een
te hoge aanname gedaan op basis van de voorspellingen uit de enquêteresultaten, de trend van voorgaande jaren en op basis van de hoge douane
importcijfers. Voor het jaar 2013 bleken de cijfers juist te laag. Meer uitleg
hierover treft u in hoofdstuk 14 Verantwoording.
€ 1.915.000.000
500
De onderstaande branchecijfers zijn tot stand gekomen doordat deze bedrijven (uit de hele zonnestroomketen) hun omzet, winst (let op: brutowinst) en
werknemers (in fte’s) hebben doorgegeven aan een notaris (notaris Feikema
in Castricum). De notaris heeft deze gegevens geanonimiseerd aangeleverd
voor analyse. Meer informatie over het onderzoek, de respons, de statistische
foutmarge en bronvermeldingen vindt u in hoofdstuk 14 Verantwoording.
€ 879.000.000
1.000
€ 1.665.000.000
1.500
€ 742.000.000
Figuur 2 | De omzet van de
zonnestroomsector in Nederland
van 2012 tot en met 2015
(x miljoen euro).
0
2012
3.000
2.500
2.000
€ 2.424.000.000
€ 2.563.000.000
500
€ 1.825.000.000
1.000
€ 1.815.000.000
1.500
2012
2013
2014
2015
2013
2014
2015
De zonnestroomsector worstelt al jaren met matige winstcijfers en lijkt in
2015 de koers omhoog te hebben gevonden. Een sectorwinst van 331 miljoen euro is een groei van 84% ten opzichte van het voorgaande jaar. Redenen hiervoor kunnen zijn: de totale omzet is gegroeid en de bedrijven hebben
meer grip op de kosten en de algehele bedrijfsvoering gekregen, de marges
op andere producten, diensten en projecten zijn hoger, de inkoopkosten zijn
lager en de marges hoger door producten uit andere landen en van andere
leveranciers te betrekken, etc.
0
10 | ZONNESTROOM HISTORISCH
ZONNESTROOM HISTORISCH | 11
Werkgelegenheid zonnestroomsector
Figuur 4 | De werkgelegenheid
van de zonnestroomsector
(totaal) van 2012 tot en met
2015 (x miljoen euro).
Geïnstalleerd zonnestroomvermogen per kalenderjaar
Figuur 6 | Geïnstalleerd vermogen
zonnepanelen in Nederland (in
megawattpiek, MWp) (bron:
Polder PV / CBS)
10.000
8.000
1.000
Spread 2016: 260
800
2016: scenario hoog
2015: scenario hoog
CBS
6.000
600
Spread 2015: 150
4.000
450
8.339
7.448
8.352
8.974
2012
2013
2014
2015
2.000
490
377
400
302
220
0
200
De groei in werkgelegenheid is meegegroeid met het totaal geïnstalleerd vermogen en de omzetten. De zonne-energiesector als geheel (zonnestroom en
zonnewarmte) passeert de 9.000 fte (na correctie tov vorig jaar). Alleen al de
zonnestroomsector houdt bijna 9.000 fte aan het werk. De groei in werkgelegenheid tov vorig jaar komt met name door de grotere groep installateurs die
het gegroeide geïnstalleerd vermogen realiseerde.
0
2
1
4
11
21
58
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Geïnstalleerd zonnestroomvermogen cumulatief
Figuur 5 | Geïnstalleerd vermogen
zonnepanelen in Nederland (in
megawattpiek, MWp) (bron:
Polder PV / CBS)
2.500
Spread 2016: 315
2.000
2016: scenario laag en hoog
2015: scenario laag en hoog
CBS
1.500
1.498
Spread 2015: 150
1.048
1.000
746
369
500
53
54
59
69
90
149
0
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
12 | ZONNESTROOM HISTORISCH
ZONNESTROOM HISTORISCH | 13
GROOt, GROtER, GROOtSt...
BLiJVEnDE OnDuiDELiJKHEiD
DE gROOTSTE PROJECTEN VAN 2015
OVER HET wERKELIJK gEÏNSTALLEERD VERMOgEN
Figuur 7 | Grootste nieuwe singlesite zonnestroom projecten in
2015. Onder voorbehoud van
nakomende correcties en nog niet
gekende nieuwe projecten.
Naam project
MWp
Modules Leverancier/installateur
1
Zonnepark Vliegveld Ballum
[AEC + partners], Ameland (Fr.)
5,99
23.000
2
Wehkamp [Warehouses de
Pauw], Zwolle (Ov.)
2,51
9.800
3
ThyssenKrupp, Veghel (NB)
1,75
10.300
4
Zuidberg staalservice
(Emitech), Ens (Fl.)
1,71
6.700
Zonnegilde
5
Hoofdkantoor Alliander,
Duiven (Gld)
1,50
6.150
VolkerWessels / HOMIJ
6
Zuivelfabriek Royal A-Ware,
Heerenveen (Fr.)
1,38
5.500
Kromwijk Elektro
7
Bunnik Plants grootste deel
lokatie, Bleiswijk (ZH)
1,34
5.750
SolSolutions
Engie (GDF-Suez) Centrale
Gelderland, Nijmegen (Gld)
1,05
Koepon / Energiepon,
Feerwerd (Gr.)
0,93
3.700
Herbo Groenleven
10 Engie (GDF-Suez) Centrale
Harculo, Zwolle (Ov.)
0,89
3.350
Engie (GDF-Suez)
8
9
Eneco / Solarcentury
Al jaren is er discussie in Nederland over het werkelijk geïnstalleerd zonnestroom
vermogen. In het genereren van eenduidige gegevens loopt Nederland hopeloos
achter ten opzichte van andere landen. Peter Segaar van PolderPV vergelijkt
jaarlijks alle bronnen met elkaar en zoekt in het PIR register naar grote installaties.
Dankzij zijn inspanningen komen we jaarlijks tot een ‘best estimate’.
IZEN
KiesZon / Ikaros Solar
Solar Solutions heeft in het belang van nog betere cijfers voor het Nationaal
Solar Trendrapport op 20 augustus 2015 alle stakeholders bij elkaar gebracht
voor een rondetafeloverleg. Daarbij waren aanwezig: Netbeheer Nederland,
PolderPV, CBS, Rijkswaterstaat, Stichting Monitoring Zonnestroom (SMZ), Holland Solar, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), Tennet, CertiQ,
ECN en Solar Magazine.
Hoe wordt het geïnstalleerd vermogen in kaart gebracht?
Het geïnstalleerd vermogen wordt gebaseerd op primair drie bronnen, namelijk:
1. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)
2. De Klimaatmonitor van Rijkswaterstaat en
3. Het Productie Installatie Register (PIR) (o.a. energieleveren.nl) van de netbeheerders; welke voor een deel de input vormt voor Klimaatmonitor van RWS.
Naast deze bronnen is er CertiQ dat de grotere projecten uit oude subsidieregelingen en de Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE en SDE+) registreert.
3.950
Engie (GDF-Suez)
Is salderen vrijblijvend?
Wat weinigen zich realiseren is dat bij gebruikmaking van salderen het verplicht is
de installatie te registreren bij het PIR-register (www.energieleveren.nl). Door het
ontbreken van handhaving gebeurt dat niet of te weinig. Zolang niet iedere installatie geregistreerd wordt, blijft er onduidelijkheid over het geïnstalleerd vermogen.
In sommige landen is registratie een voorwaarde voor salderen of wordt iedere
installatie eerst gekeurd (en geregistreerd) alvorens opgeleverd te worden.
Hoe worden de statistieken verbeterd?
Tijdens het ronde tafel overleg bleek dat niet alle betrokkenen elkaar kenden of
samenwerkten. Er zijn toezeggingen gedaan onderling meer data uit te wisselen
voor onderzoeksdoeleinden. Daarnaast wordt ook gekeken of de data van de
douane kan worden meegenomen in de statistieken. Wordt vervolgd…
14 | gROOTSTE PV-PROJECTEN 2015
gEÏNSTALLEERD PV-VERMOgEN | 15
3
VEiLiGHEiD VAn inStALLAtiES
PRiJSOntWiKKELinG
ZONNESTROOMSySTEMEN HISTORISCH
Uit de enquête van het Nationaal
Solar Trendrapport blijkt dat de
zonne-energiesector bezorgd is
over veiligheid van de installaties.
Van de zonnestroomsector maakt 55
procent zich zorgen over veiligheid
en bij de zonnewarmtesector
35 procent. De respondenten
die hadden nagedacht over
een oplossingen, suggereerden
nagenoeg allen om een verplichte
keuring van of handhaving op
opgeleverde installaties.
Naar aanleiding van onder andere
deze cijfers is vanuit het Nationaal
Solar Trendrapport een ronde tafel
over veiligheid georganiseerd tijdens
Solar Solutions op 17 maart. Daar
waren aanwezig: Holland Solar,
UNETO-VNI, KvINL, Sterkin, BDA,
Guidion, Delta Lloyd, Libra Energy,
Rexel Nederland en Zonneplan.
Resultaten overleg
• Veiligheid is nog teveel een onderbelicht aspect in de zonne-energiesector.
Weinig installateurs maken gebruik van certificeringen of erkenningsregelingen. Daar staat tegenover dat sommigen een eigen opleidingstraject hebben.
• De basis voor de huidige erkenningsregeling is een voldoende geschoolde
installateur, terwijl een grote groep ongeschoold bezig lijkt te zijn. Ook deze
groep moet betrokken worden bij het belang van scholing over veiligheid.
• Tussen de grote erkenningsinstanties vindt overleg plaats over de inhoud van
erkenningsregelingen. De regelingen zijn redelijk vergelijkbaar. Zowel Sterkin als
KvINL zijn non-profit Stichtingen.
• Toch worden tijdens het overleg organisaties met erkenningsregelingen en opleidingen bekritiseerd om hun commerciële belangen en onderlinge concurrentie die er mede voor zorgen dat het voor installateurs en eindklanten onduidelijk
is welke regelingen er zijn, hoe deze verhouden tot elkaar en welke relevant zijn.
• Het huidige kwalificatiesysteem waarin wordt samengewerkt kan de totale
branche promoten om versplintering met eigen systemen tegen te gaan.
• Een eenmalige opleiding of erkenning voor een installateur is niet voldoende.
Een regelmatige ‘zon-apk’ kan het niveau blijvend hoog houden net als het
(geregeld) keuren van installaties.
• Er moet meer aandacht komen voor werkvoorbereiders en ondersteuning
daarvan. Daarnaast moeten alle installaties gecontroleerd worden door het
eigen bedrijf in de vorm van een kwaliteitscontrole systeem.
• Vanuit de verzekeraars valt op dat bij grote installaties het vaak de omvormers
zijn die uitbranden, dat oa. bij grote projecten kabels door stalen daken worden
gevoerd zonder afscherming en dat brandbeveiliging niet altijd op orde is.
• Volgens de aanwezigen zijn alle ingrediënten aanwezig voor een goede
regeling voor de markt, maar moeten de partijen met elkaar tot een gepaste
oplossing komen. Het is belangrijk dat de betrokken organisaties niet voorbij
gaan aan bedrijven die een goed kwalitatief intern borgingssysteem en eigen
opleidingen hebben. Anderzijds moet een antwoord gevonden worden voor de
ongeschoolde mensen die nu wel installeren.
• Meermalen is verwezen naar het ‘OK-CV’ label van de w-installatiebranche als
marketingtool waar de zonne-energie sector van kan leren (hoewel ook kritiek
is op het ‘OK-CV’ label).
Figuur 8 | De aanschafkosten
van zonnepanelen waarvoor
belastingkorting is aangevraagd
via de Energie-investeringsaftrekregeling (EIA), 2008-2014 (CBS)
Figuur 9 | Gemiddelde module
prijs in Nederland (€ per Wattpiek
inclusief btw, bron: Stichting
Monitoring Zonnestroom)
Jaar investeringsbeslissing
Aanschafkosten per kilowattpiek (euro)
5.000
3.200
2.700
2.300
1.600
1.300
1.200
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
€3,50
€3,00
€2,50
€2,00
€1,50
€1,00
€0,50
€0,00
Februari 2016
April 2014
Januari 2014
Oktober 2013
Juli 2013
Maart 2013
Decem. 2012
Oktober 2012
Juli 2012
April 2012
16 | VEILIgHEID
Prijs zonnepanelen explosief gedaald sinds 2008
Oktober 2011
De Ronde Tafel Veiligheid krijgt naar aanleiding van het overleg opvolging.
Geïnteresseerden die een bijdrage willen leveren aan het verhogen van de veiligheid van installaties in de zonne-energiesector kunnen zich melden bij Solar
Solutions of Holland Solar.
Met dank aan dr. Wilfried van Sark van Universiteit Utrecht en Stichting
Monitoring Zonnestroom voor het aanleveren van de gegevens uit dit hoofdstuk.
Noot: let bij het lezen van de grafieken goed op de schaal. De stap tussen april
2014 en februari 2016 is onevenredig groot en vervormt het beeld, aangezien
voorgaande stappen steeds ongeveer 3-6 maanden zijn. De rode lijnen in de
grafieken is de standaard deviatie (SD). Alle kosten zijn exclusief installatie.
PRIJSONTwIKKELINg ZONNESTROOM | 17
Bedrijven bieden vooral Chinese en Duitse modules aan
Figuur 10 | De herkomst van
de modules die in Nederland
verkrijgbaar zijn (bron: Stichting
Monitoring Zonnestroom)
8%
Figuur 13 | Gemiddelde
systeemprijs voor platte daken
(€ per Watt inclusief btw, exclusief
installatie, bron: Stichting
Monitoring Zonnestroom)
1,5%
3%
China
Duitsland
Japan
Overige niet-Europa
Amerika/Canada
Overige Europa
Onbekend
9%
45%
13%
22%
Systeemprijs platte daken daalt, prijs net boven schuin dak
€2,50
€2,00
€1,50
€1,00
€0,50
€0,00
Maart 2013
Juli 2013
Oktober 2013
Januari 2014
April 2014
Februari 2016
Decem. 2012
Maart 2013
Juli 2013
Oktober 2013
Januari 2014
April 2014
Decem. 2012
Oktober 2012
Juli 2012
April 2012
Aanbod typen zonnepanelen
Figuur 11 | De moduletechnologie
die bedrijven in Nederland
aanbieden (bron: Stichting
Monitoring Zonnestroom)
Omvormers dalen in prijs
1%
4%
44%
Mono kristallijn silicium
Poly kristallijn silicium
CI(G)S
Anders
51%
Figuur 14 | Gemiddelde omvormer
prijs in Nederland (€ per Watt
inclusief btw, bron: Stichting
Monitoring Zonnestroom)
€0,70
€0,60
€0,50
€0,40
€0,30
€0,20
Systeemprijs schuine daken daalt
€0,00
Februari 2016
Oktober 2012
€2,00
Juli 2012
€2,50
April 2012
Oktober 2011
Figuur 12 | Gemiddelde
systeemprijs voor schuine daken
(€ per Watt inclusief btw, exclusief
installatie, bron: Stichting
Monitoring Zonnestroom)
€0,10
€1,50
€1,00
€0,50
€0,00
Februari 2016
April 2014
Januari 2014
Oktober 2013
Juli 2013
Maart 2013
Decem. 2012
Oktober 2012
Juli 2012
April 2012
18 | PRIJSONTwIKKELINg ZONNESTROOM
PRIJSONTwIKKELINg ZONNESTROOM | 19
4
Energieprijs elektra daalt; gas stijgt
Figuur 17 | Energieprijs
huishoudens in Nederland,
elektriciteit (per kilowattuur, kWh)
en gas (per kubieke meter, m3)
(bron: CBS)
EnERGiEMARKt
KENgETALLEN
€0,70
€0,60
Elektra
Gas
€0,50
€0,40
€0,30
€0,20
€0,10
Energierekening huishoudens laatste jaren gedaald
€0,00
2016
2015
2014
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
Figuur 15 | Energierekening
huishoudens in Nederland,
elektriciteit en gas in €, inclusief
btw per jaar (bron: CBS)
2.000
1.500
Aandeel duurzame energie neemt gestaag toe
Elektra
Gas
1.000
Figuur 18 | Elektriciteitsproductie
naar energiebron in Nederland, (in
miljard kilowattuur, kWh)
(bron: CBS)
500
0
125
100
2016
2015
2014
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
75
50
Energieverbruik huishoudens laatste jaren gedaald
0
2014
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
Wind, zon en water
Biomassa
Kernenergie en overig
2004
2003
2002
3.000
2002
Elektra
Gas
2001
3.500
2000
4.000
1999
1998
Figuur 16 | Energieverbruik
huishoudens in Nederland,
elektriciteit (in kilowattuur, kWh)
en gas (in kubieke meter, m3)
(bron: CBS)
25
Andere fossiele brandstoffen
Steenkool
Aardgas
2.500
2.000
1.500
1.000
500
0
2016
2015
2014
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
20 | KENgETALLEN ENERgIEMARKT
KENgETALLEN ENERgIEMARKT | 21
LCoE van hernieuwbare energietechnieken
Figuur 19 | De levelised cost
of electricity (LCoE) van
hernieuwbare energie op
utiliteitsschaal (2010 en 2014)
in Amerikaanse dollar per
kilowattuur (USD/kWh, bron:
IRENA Renewable Cost Database)
Nederland bungelt in Europa onderaan
0,4
Capaciteit
in MWe
1
100
200
>300
0,3
0,2
Figuur 21 | Aandeel duurzame
energie in totale energiemix
Europa en Europese landen
(bron: Eurostat)
100%
80%
2005
2014
60%
40%
0,1
2,5%
0,0
5,5%
20%
Fossil fuel
power cost range
0%
Luxemburg
Malta
Nederland
Verenigd Kon.
België
Duitsland
Frankrijk
EU-28
Spanje
Italië
Finland
Letland
Zweden
Noorwegen
Wind
(land)
IJsland
2014
Wind
(zee)
2010
2014
CSP
2010
2014
Zon-pv
2010
2014
Hydro
2010
2014
Geo
2010
2014
2010
2014
2010
Wind
De energy payback time van zonnepanelen in Nederland
Figuur 20 | De energy payback
time van zonnepanelen
in Nederland voor een
opdaksysteem, uitgaande van
een zoninstraling van 1.200
kilowattuur per vierkante
meter per jaar en optimaal
georiënteerde zonnepanelen
(bron: Mariska de Wild-Scholten,
SmartGreeenScans)
3,0
Omvormer
Montage & kabels
Framing
Laminatie
Zonnecel
Ingots en wafer
Grondstof silicium
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
mono-Si multi-Si
a-Si
μm-Si
CdTe
2011
2011 2008-11 2013 2010-11
CIGS
2011
De energy payback time is weergegeven voor achtereenvolgens de volgende
type zonnepanelen: mono-kristallijn silicium, multi-kristallijn silicium, amorf silicium, micromorf silicium, cadmium telluride en koper-indium-galliumselenide.
22 | KENgETALLEN ENERgIEMARKT
KENgETALLEN ENERgIEMARKT | 23
5
(inclusief belastingen: energiebelasting, opslag Duurzame Energie en BTW)
voor de teruggeleverde energie als die hij betaalt voor de energie die hij op
een ander tijdstip van de energieleverancier afneemt. De salderingsregeling
wordt vanaf 2017 geëvalueerd en u kunt volgens minister Kamp minimaal
blijven salderen tot 2020. Als u energie produceert en u wilt salderen dan
bent u verplicht dit te melden. U kunt dit doen bij www.energieleveren.nl. En
meld ook bij uw eigen energiemaatschappij dat u energieproducent bent.
Anders kan het zijn dat de energiemaatschappij niet kan salderen, omdat de
gegevens in de administratie ontbreken.
WEt- En REGELGEVinG
ZONNESTROOM & ZONNEwARMTE
Postcoderoos
De postcoderoosregeling is per 1 januari 2016 verruimd. Deze coöperaties
hoeven in de eerste schijf van de energiebelasting geen belasting meer te
betalen voor hun gezamenlijk opgewekte hernieuwbare energie. Ook de definitie van een postcoderoos is aangepast waardoor de productie-installatie
ook buiten het centrale postcodegebied kan liggen.
SDE+
De SDE+ staat open voor fotovoltaïsche zonnepanelen (zon-PV) met een
vermogen ≥ 15 kWp en een grootverbruikersaansluiting. Bij ‘Zon-PV’-projecten van meer dan 500 kWp subsidie, is een haalbaarheidsstudie verplicht.
Ook de grootverbruikersaansluiting is hier verplicht.
• De SDE+ voorjaar 2016 is geopend van 22 maart, 9.00 uur tot 28 april
2016, 17.00 uur. De voorjaarsronde heeft een budget van 4 miljard euro
en kent vier fases. U kunt uw aanvraag nu officieel indienen via het eLoket.
• SDE+ najaar 2016 zal plaatsvinden in oktober 2016.
Investeringsregelingen
• EIA: de Energie-Investeringsaftrek (EIA) levert gemiddeld 14% voordeel op.
U kunt 58% van de investeringskosten aftrekken van de fiscale winst, boven
op uw gebruikelijke afschrijving. U dient EIA binnen 3 maanden na het geven van de opdracht aan te vragen. Het budget voor 2016 is €161 miljoen.
• KIA: als u in een boekjaar investeert in bedrijfsmiddelen, dan kunt u in
aanmerking komen voor de kleinschaligheidsinvesteringsaftrek (KIA).
• MIA: met de Milieu-Investeringsaftrek (MIA) kunt u profiteren van een investeringsaftrek die kan oplopen tot 36% van het investeringsbedrag. Dat
komt bovenop uw gebruikelijke investeringsaftrek.
• VAMIL: de Willekeurige afschrijving milieu-investeringen (Vamil) biedt u
de mogelijkheid om 75% van de investeringskosten op een door uzelf te
bepalen tijdstip af te schrijven.
Subsidieregeling
verwijderen asbestdaken
De subsidie bedraagt €4,50 per m2 verwijderd asbestdak met een maximum
van €25.000 per adres. U kunt alleen in aanmerking komen voor de subsidie
als de oppervlakte van het geïnventariseerde asbestdak meer dan 35 m2
bedraagt. Dakbeschot komt niet in aanmerking voor deze regeling. De Subsidieregeling verwijderen asbestdaken richt zich op particulieren, (agrarische)
bedrijven, non-profit organisaties en overheden.
Subsidieregeling Energiebesparing
en duurzame energie
sportaccommodaties (EDS)
Deze regeling is gericht op investeringen in energiebesparing en toepassing
van duurzame energie. De hoogte van de subsidie is een bepaald percentage
van de subsidiabele kosten. De subsidiabele kosten bestaan uit de kosten
voor de aanschaf van een installatie of apparatuur; arbeidskosten zijn niet
subsidiabel. Het subsidiepercentage voor sportverenigingen bedraagt 30% en
voor sportstichtingen 15%. Het verschil in subsidiepercentage komt doordat
rekening is gehouden met BTW-plicht. Er kan maximaal € 125.000,- subsidie
per aanvrager per jaar worden aangevraagd. Subsidieaanvragen, waar de subsidiabele kosten minder bedragen dan € 3.000, komen niet in aanmerking.
Het overzicht van de wettelijke regelingen zonne-energie betreft een verkorte
en onvolledige samenvatting van de regelingen. Let op dat veel regelingen
niet en sommige wel te combineren zijn. Wij verwijzen u naar de websites
van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), de Belastingdienst
en TKI Urban Energy voor een volledig overzicht.
Innovatiesubsidies
Topsector Energieregelingen
(TSE) - TKI Urban Energy
(voorheen TKI Solar Energy)
Regeling Demonstratie
energie innovatie (DEI)
Binnen een TKI werken onderzoeksorganisaties en bedrijven samen aan
een privaat-publiek gefinancierd, meerjarig TKI-programma. Een TKI-programma omvat fundamenteel onderzoek, industrieel onderzoek, experimentele ontwikkeling of een combinatie van deze soorten onderzoek. Het TKI
zorgt voor regie, netwerkvorming en kennisdeling. De vijf programmalijnen
van TKI Urban Energy zijn:
1. Zonnestroomtechnologieën (PV) (6,45 miljoen euro).
2. Warmte en koude installaties (3,38 miljoen euro).
3. Multifunctionele bouwdelen utiliteit, woning en civiele infra (3,4 miljoen euro.
4. Flexibele energie infrastructuur (3,36 miljoen euro).
5. Energieregelsystemen en -diensten (4,1 miljoen euro).
In Nederland een ‘etalage’ van energie-innovaties creëren waardoor Nederlandse
bedrijven gemakkelijker de sprong naar internationaal succes kunnen maken met
producten, processen of diensten die zij ontwikkeld hebben. Dat is de doelstelling van deze tender onder Demonstratie energie innovatie (DEI). Deze komt voort
uit het Energieakkoord. Voor Nederland nieuwe (toepassingen van) apparaten,
systemen of technieken, die energie besparen of die het gebruik van hernieuwbare energiebronnen bevorderen, worden door het bedrijfsleven in de praktijk
toegepast. In 2016 is er via 2 tenders een budget van circa 36 miljoen euro.
Zonnestroom
Salderen
24 | wET- EN REgELgEVINg
Salderen is het verrekenen van verbruikte stroom met de over diezelfde aansluiting zelf geleverde stroom. Hierdoor ontvangt de afnemer dezelfde prijs
wET- EN REgELgEVINg | 25
Zonnewarmte
SDE+
Investeringssubsidie
duurzame energie (ISDE)
De SDE+ staat open voor zonthermische installaties met apertuuroppervlakte
≥ 200 m², waarbij uitsluitend gebruik wordt gemaakt van afgedekte collectoren. De ondergrens van de categorie ‘Zonthermie’ is aangepast van 100 m²
naar 200 m² apertuuroppervlakte.
• De SDE+ voorjaar 2016 is geopend van 22 maart, 9.00 uur tot 28 april
2016, 17.00 uur. De voorjaarsronde heeft een budget van 4 miljard euro
en kent vier fases. U kunt uw aanvraag nu officieel indienen via het eLoket.
• SDE+ najaar 2016 zal plaatsvinden in oktober 2016.
Met de Investeringssubsidie duurzame energie (ISDE) kunt u een tegemoetkoming krijgen voor de aanschaf van zonneboilers, warmtepompen, biomassaketels en pelletkachels. De regeling is voor zowel particulieren als zakelijke
gebruikers. In 2016 is er € 70 miljoen subsidie beschikbaar. De hoogte van
het subsidiebedrag per apparaat hangt af van het soort zonneboiler, warmtepomp, biomassaketel of pelletkachel en de energieprestatie. De exacte
bedragen staan in de apparatenlijsten op de website van RVO.
6
ZOnnEWARMtE
bRANCHECIJFERS HISTORISCH
Onderstaande branchecijfers zijn tot stand gekomen doordat deze bedrijven (de
leveranciers van zonnewarmtesystemen) hun omzet, winst (let op: brutowinst) en
werknemers (in fte’s) hebben doorgegeven aan een notaris (notaris Feikema in
Castricum). De notaris heeft deze gegevens vervolgens geanonimiseerd aangeleverd voor analyse. Meer informatie over het onderzoek, de respons, de statistische foutmarge en bronvermeldingen vindt u in hoofdstuk 14 Verantwoording.
Inschatting installateurs zonnewarmte
De inschatting van het aantal zonnewarmte installateurs is niet gebaseerd op
cijfers uit het brancheonderzoek, maar is gemaakt op basis van een berekening. De inschatting is dat ongeveer 8.000 nieuwe zonnewarmtesystemen
zijn geïnstalleerd in 2015. Gemiddeld zijn 20 manuren nodig voor de plaatsing van een systeem. Dat is 10 fte op basis van 16.000 manuren en 1.600
uur voor één fte. Uitgaande van inefficiënties in planning, werk en tegenslagen hanteren we een ruime marge van 20%. Totaal komt dat neer op 12 fte
in installatie-uren. Daarbij komt het aantal fte in de zonnewarmtesector op
basis van de leveranciers en installateurs gezamenlijk uit op 79 fte.
Omzet leveranciers zonnewarmtesector
Zonnewarmtesector
Van 2015
naar 2014
67
13,1
+7%
+5%
3,5
WERKGELEGENHEID
26 | wET- EN REgELgEVINg
OMZET & WINST
(x miljoen)
WERKGELEGENHEID
OMZET
ZONNEwARMTE HISTORISCH | 27
De hiervoor genoemde cijfers hebben betrekking op alléén de leveranciers
van de zonnewarmtesector. Hierbij is door een gebrek aan data geen volledig
beeld voor omzet, winst en werkgelegenheid van de zonnewarmtesector als
geheel. Data ontbreekt met name over de volgende doelgroepen: installateurs, onderzoekers en adviseurs.
De zonnewarmtesector heeft aan de kant van de leveranciers 67 fte aan het
werk. De schattingen zijn dat enkele honderden installateurs werkzaam zijn
met zonnewarmte. Hierbij moet opgemerkt worden dat een installateur per
paneel meer werk heeft aan een zonnecollector dan aan een pv-paneel.
7
WARMtEPOMPEn
DE MARKTCIJFERS
Geïnstalleerd zonnewarmtevermogen cumulatief
Figuur 22 | Geïnstalleerd
vermogen zonnewarmte in
Nederland (in megawatt, MWth)
(bron: CBS en Holland Solar)
500
Aantal warmtepompen in Nederland groeit explosief
400
316
339
359
380
398
Figuur 24 | Ontwikkeling totaal
aantal warmtepompen in
Nederland (x 1.000)
285
300
226
239
255
300
250
200
200
Totaal aantal warmtepompen
Aantal warmtepompen in woningen
Aantal warmtepompen utiliteit, stal en kas
150
100
100
0
50
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
0
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Geïnstalleerd zonnewarmtevermogen per kalenderjaar
Figuur 23 | Geïnstalleerd
vermogen zonnewarmte in
Nederland (in megawatt, MWth)
(bron: CBS en Holland Solar)
Geïnstalleerd vermogen warmtepompen groeit explosief
30
25
Acol ≤ 6 m2
Acol > 6 m2
20
Figuur 25 | Geïnstalleerd
vermogen warmtepompen in
Nederland (in megawatth)
3.000
2.500
th
th
2.000
15
Totaal warmtepompen (in MW )
Warmtepompen woningen (in MW )
Warmtepompen utiliteit, stal en kas (in MW )
th
1.500
1.000
10
500
0
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
0
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
28 | ZONNEwARMTE HISTORISCH
MARKTCIJFERS wARMTEPOMPEN | 29
8
Jaarlijkse verkopen sinds 2010 fors gegroeid
Figuur 26 | Aantal nieuwe
warmtepompen per jaar
50.000
Totaal warmtepompen
Warmtepompen woningen
Warmtepompen utiliteit, stal en kas
40.000
30.000
DOuAnE
IMPORTgEgEVENS ZONNEPANELEN
20.000
10.000
0%
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Importvolume zonnepanelen in 2015 met 2 procent gedaald
Figuur 27 | Importvolume van
zonnepanelen in € x 1.000.000
Noot: let op schaal!
€ 1.420
-2,0%
€ 1.300
€ 1.390.169.924
€ 1.340
€ 1.418.865.508
€ 1.380
2014
2015
€ 1.260
Singapore en Taiwan na China belangrijkste leveranciers
Figuur 28 | Importvolume
van zonnepanelen per land
in procenten
60%
50%
40%
2014
2015
30%
20%
10%
0%
Overige landen
Vietnam
India
Turkije
Zuid-Korea
Maleisië
Taiwan
Singapore
China
30 | MARKTCIJFERS wARMTEPOMPEN
IMPORTgEgEVENS ZONNEPANELEN | 31
9
Belastingvoordelen voor 2016 en verder
Voor bedrijven gelden ook in 2016 nog fiscale voordelen die elektrisch rijden
aantrekkelijk maken. De bijtelling voor alle leaseauto’s gaat tot en met 2020
geleidelijk naar 22 procent en enkel volledig elektrische auto’s krijgen een extra
stimulans door een bijtelling van 4 procent. Logischerwijs is er allereerst de
21 procent btw die men als ondernemer niet hoeft te betalen. Verder leveren
de Milieu Investeringsaftrek (MIA) en de Willekeurige afschrijving milieu-investeringen (Vamil) een fiscaal voordeel op voor investeringen in milieuvriendelijke
producten of bedrijfsmiddelen die op de Energielijst en Milieulijst 2016 staan.
ELEKtRiSCH VERVOER
DE MARKTTRENDS IN NEDERLAND
Recordverkoop van elektrische personenauto’s in 2015
Figuur 29 | Groei van het aantal
elektrische personenvoertuigen
(x 1.000)
100.000
Totaal elektrische personenvoertuigen
Plug-in hybride personenvoertuigen
Volledig elektrische voertuigen
80.000
60.000
Elektrische auto’s komen in 2016 als volgt in aanmerking voor MIA (noot: plugin hybride auto’s met een dieselmotor zijn uitgesloten voor de MIA):
• Volledig elektrische auto’s met een CO2-uitstoot van 0 gram per kilometer
komen in aanmerking voor 36 procent MIA.
• Plug-in hybride auto’s met een CO2-uitstoot van meer dan 0 tot 30 gram per
kilometer komen in aanmerking voor 27 procent MIA.
• Plug-in hybride auto’s met een CO2-uitstoot van meer dan 30 tot 50 gram
per kilometer komen in aanmerking voor 13,5 procent MIA.
• De laadpaal kan apart worden gemeld als het investeringsbedrag groter is
dan 2.500 euro.
Verder zijn elektrische voertuigen tot en met 2017 vrijgesteld van belasting op
aanschaf, de zogenaamde Belasting van Personenauto’s en Motorrijwielen
(BPM). Volledig elektrische voertuigen zijn ook vrijgesteld van belasting op
bezit, de zogenaamde Motorrijtuigenbelasting (MRB).
40.000
20.000
Nederland op weg naar 2020-doelstelling
0
2012
2013
2014
2015
De registratie van elektrische personenauto’s – te weten volledig elektrische (BEV) en plug-in hybride voertuigen (PHEV) – verdubbelde in 2015.
De PHEV’s groeiden met 112 procent relatief het sterkst. Over heel 2015
bestond 9,7 procent van de nieuw geregistreerde voertuigen uit volledig elektrische en plug-in hybride voertuigen. In 2014 was slechts 3,9 procent van
de totale registraties een volledig elektrisch of plug-in hybride voertuig.
Begin 2015 zijn er 45.915 elektrische voertuigen (noot: dit is inclusief bussen, bestel- en vrachtwagens en driewielers) geregistreerd in Nederland.
Eind 2015 is dit aantal gegroeid naar 90.007 voertuigen. Dit is een toename
van 15.829 elektrische voertuigen, oftewel een groei van 96 procent. In een
automarkt die in 2015 met 15 procent gegroeid is, is het marktaandeel van
elektrische auto’s meer dan verdubbeld.
De sterke groei in 2015 is mede te verklaren door het per 1 januari 2016 ten
nadele van plug-in hybride voertuigen veranderde stelsel van bijtelling. In
december hebben de Nederlandse autodealers als direct gevolg maar liefst
69.156 nieuwe auto’s verkocht, het hoogste aantal ooit dat in een decembermaand bereikt werd.
32 | MARKTTRENDS ELEKTRISCH VERVOER
In januari 2015 heeft het Formule E-Team, een publiek-private samenwerking
tussen het bedrijfsleven, kennisinstellingen en de overheid, in samenwerking
met de voornaamste stakeholders uit de sector van elektrisch vervoer, de
actieagenda en het statusdocument ‘Wegverkeer elektrisch vervoer 20152020’ gepubliceerd. In de actieagenda is een groot aantal ambities voor
Nederland voor het jaar 2020 verwoord: 200.000 elektrische personenauto’s,
32.000 elektrische bestelwagens, 1.000 elektrische vrachtwagens, 500 elektrische bussen, 150.000 light electric vehicles, 2.200.000 elektrische fietsen
en 10.150 voltijdbanen.
Dat elektrisch rijden aan een onstuitbare opmars bezig is, werd recent door
Tesla bewezen. Op 31 maart 2016 ging de Tesla Model 3 – een elektrische
auto voor 5 personeen met een actieradius van 345 kilometer voor een prijs
vanaf 35.000 euro – in de voorverkoop. In 3 dagen tijd mocht de Amerikaanse
fabrikant 276.000 reserveringen verwelkomen, begeleid met een aanbetaling
van 1.000 dollar per afnemer. Topman Elon Musk heeft mensen inmiddels
verzocht zo snel mogelijk te reserveren omdat de wachttijden al oplopen. Het
concern verwacht op korte termijn de productie te kunnen opvoeren naar een
500.000 voertuigen per jaar. Ter vergelijking: wereldwijd werden er in 2015 zo’n
539.000 elektrische auto’s verkocht door alle autofabrikanten samen.
MARKTTRENDS ELEKTRISCH VERVOER | 33
Werkgelegenheid elektrisch vervoer in Nederland
met 25 procent gegroeid
Figuur 30 | De werkgelegenheid
en toegevoegde waarde van de
productie per marktsegment
(bron: Rapportage Verzilvering
Verdienpotentieel Elektrisch
Vervoer, RVO.nl)
Diensten
Aandrijftechnieken
en andere componenten
10
tREnDOnDERZOEK
ALgEMENE gEgEVENS
WERKPRODUCTIE
GELEGENHEID (x miljoen)
WERKPRODUCTIE
GELEGENHEID (x miljoen)
Bedrijven steeds meer actief met zonnestroom én -warmte
Laadinfrastructuur
Nieuw- en ombouw
Figuur 31 | In welk marktsegment
is uw bedrijf actief?
3%
7%
32%
58%
WERKPRODUCTIE
GELEGENHEID (x miljoen)
Zonnestroom
Beide, maar meer zonnestroom
Zonnewarmte
Beide, maar meer zonnewarmte
WERKPRODUCTIE
GELEGENHEID (x miljoen)
De werkgelegenheid van de sector elektrisch vervoer is in Nederland van
het jaar 2013 op 2014 met 25 procent toegenomen. Dit blijkt uit de rapportage ‘Verzilvering Verdienpotentieel Elektrisch Vervoer’ van de Rijksdienst
voor Ondernemend Nederland (RVO.nl). Het aantal voltijdbanen (FTE’s) is
gestegen tot 3.200. De bruto toegevoegde waarde van de sector is 260
miljoen euro. Met name op het gebied van nieuwbouw van maatwerkvoertuigen, laadinfrastructuur en smart grids vindt veel ontwikkeling plaats.
Bedrijven in de elektrisch vervoer (EV-)sector waren daarbij in 2014 goed
voor 820 miljoen euro aan productie.
Nationaal Solar Trendrapport 2016 telt
306 respondenten voor marktonderzoek.
Een kleine 10 procent is primair of alleen
actief met zonnewarmte en 90 procent
volledig of vooral actief met zonnestroom.
34 | MARKTTRENDS ELEKTRISCH VERVOER
SOLAR TRENDONDERZOEK | 35
ZONNESTROOM
ZONNEWARMTE
Gehele zonnestroomketen reageert
Figuur 32 | Hoe is uw organisatie
in de zonnestroomsector actief?
2%
2%
23%
Gehele zonnewarmteketen reageert
Leverancier apparatuur productie
PV-systeemcomponenten
Leverancier PV systeemcomponenten
Leverancier modules, overige
PV-systeemcomponenten en
complete PV-systemen
Installateur, aannemer en
systemintegrator
R&D-instituut, adviseur en niettechnische dienstverlening
25%
48%
Figuur 35 | Hoe is uw organisatie
in de zonnewarmtesector actief?
17%
Leverancier apparatuur productie
zonnewarmtecomponenten
Leverancier zonnewarmtesysteemcomponenten
Leverancier collectoren, overige
systeemcomponenten en
complete zonnewarmtesystemen
Installateur, aannemer en
systemintegrator
R&D-instituut, adviseur en niettechnische dienstverlening
23%
3%
30%
27%
Zonnestroombedrijven: 53 procent omzet zonnestroom
Zonnewarmtebedrijven: 42 procent omzet zonnewarmte
Figuur 33 | Mijn omzet
komt verhoudingsgewijs uit
(verdeel 100 procent)?
Figuur 36 | Mijn omzet
komt verhoudingsgewijs uit
(verdeel 100 procent)?
Omzet in zonnestroom
Overige omzet
47%
Omzet in zonnewarmte
Overige omzet
53%
58%
Consultancy, warmtepompen en led dragen bij aan omzet
Figuur 34 | Mijn bedrijf
is tevens actief met?
50%
40%
40%
30%
30%
20%
20%
10%
10%
0%
0%
Elektrische
opslag
Isolatie
Bio-energie
Windenergie
Smart home /
domotica
(grote projecten)
Smart home /
domotica
(particulieren)
Led-verlichting
Warmtepompen
Advieswerk
Niets anders
Isolatie
Bio-energie
Windenergie
Smart home /
domotica
(grote projecten)
Smart home /
domotica
(particulieren)
Energiemonitoring
Led-verlichting
Warmtepompen
Advieswerk
Niets anders
36 | ZONNESTROOM TRENDONDERZOEK
Consultancy, warmtepompen en led dragen bij aan omzet
Figuur 37 | Mijn bedrijf
is tevens actief met?
50%
42%
ZONNEwARMTE TRENDONDERZOEK | 37
11
Belangrijkste klanten: consumenten,
woningbouwcorporaties en bedrijven
Figuur 40 | De belangrijkste
klantengroep(en) (in termen
van omzetgroei voor uw
onderneming) liggen bij welke
markt/toepassing?
ZOnnEStROOM
DE MARKTTRENDS IN NEDERLAND
70%
60%
50%
40%
Tot 2020
Na 2020
30%
20%
10%
0%
Veldopstellingen
40%
Industrie
60%
Overheid
Mijn omzet groeit fors
Mijn omzet groeit
Mijn omzet blijft gelijk
Mijn omzet daalt
Mijn omzet daalt fors
Agrarische
sector
80%
-Woningbouwcorporaties
100%
Bedrijfspanden
Figuur 38 | Wat verwacht u
van de zonnestroommarkt
de komende jaren?
Consumenten
Ook in 2020 blijft de zonnestroommarkt groeien
Vraag naar kennis over opslagsystemen het grootst
Figuur 41 | Ik heb de grootste
behoefte aan meer kennis over?
20%
60%
50%
0%
2016
2017
2018
2019
2020
40%
30%
BIPV, energieopslag, led en elektrische auto kansen
10%
30%
0%
Seizoensopslag
Smart home /
domotica
(particulieren)
Warmte-pompen
Thermische
opslag
Building
integrated PV
(BIPV)
10%
Zonnepanelen
15%
Wet- en
regelgeving
Tot 2020
Na 2020
Subsidieregelingen
20%
Elektrische
opslag
Figuur 39 | De grootste newbusinesskansen (in termen van
omzetgroei voor uw onderneming)
liggen bij welk product?
20%
5%
0%
Smart home /
domotica (particulieren)
Zonnecollectoren
Elektrisch vervoer
PVT (combisysteem PV en
thermisch)
Dunne film
zonnepanelen
Energiemonitoring
Wamrtepompen
Elektrische
opslag
Led-verlichting
Building
integrated PV
(BIPV)
38 | MARKTTRENDS ZONNESTROOM
80%
MARKTTRENDS ZONNESTROOM | 39
Aanbod gekwalificeerd personeel; gemengd beeld
Veiligheid door gebrekkige kennis een probleem
Figuur 42 | Is veiligheid (van
installaties) een probleem in de
zonnestroomsector?
Figuur 43 | Is er voldoende
gekwalificeerd personeel
beschikbaar op de arbeidsmarkt?
15%
55%
30%
58%
42%
Ja, veiligheid is een probleem
in de zonnestroomsector
Nee, veiligheid is geen probleem
in de zonnestroomsector
Weet ik niet
De oorzaak ligt bij de gebrekkige
kennis bij de installatie
De oorzaak ligt de prijsdruk
vanuit de markt
7%
37%
56%
Ja er is voldoende
gekwalificeerd personeel
Nee er is onvoldoende
gekwalificeerd personeel
Weet ik niet
Tot 2020: beleid overheid grootste bedrijfsrisico
Figuur 44 | De komende vijf
jaren (tot 2020): de grootste
zonnewarmte businessrisico’s
zijn: (in termen van omzetdaling)
voor de zonnewarmte sector zijn?
4%
5%
4%
8%
51%
27%
Onzeker overheidsbeleid
Marge/prijzen
PV-prijsverlaging
Gebrekkige kwaliteit
Lage algemene energieprijzen
Weet ik niet
10%
De oplossing ligt bij
verplichte handhaving
De oplossing ligt bij
scholing en overige maatregelen
Omzet groeide in 2015
90%
Figuur 45 | Mijn zonne-energie
gerelateerde omzet in 2015 ten
opzichte van 2014?
50%
40%
30%
20%
Mijn omzet groeide fors
Mijn omzet groeide
Mijn omzet bleef gelijk
Mijn omzet daalde
Mijn omzet daalde fors
10%
0%
40 | MARKTTRENDS ZONNESTROOM
MARKTTRENDS ZONNESTROOM | 41
“Een ruime meerderheid van de respondenten is
voorstander van het behoud van salderen ná 2020.
Daarbij opmerkend dat salderen wettelijk géén
subsidie is. Velen stellen dat de salderingsregeling
de overheid onder aan de streep geld oplevert door
omzet, werkgelegenheid en verhoogde koopkracht”
Ook de winst groeide in 2015
Figuur 46 | Mijn zonne-energie
gerelateerde winst in 2015 ten
opzichte van 2014?
50%
Mijn winst groeide fors
Mijn winst groeide
Mijn winst bleef gelijk
Mijn winst daalde
Mijn winst daalde fors
40%
30%
20%
10%
Het is belangrijk dat er snel duidelijkheid kom wat er na 2020 gaat gebeuren. Met name de onzekerheid, niet alleen over het salderen, maar over
de algehele wet- en regelgeving rond zonne-energie zit veel ondernemers
dwars. In het licht van het nog lang niet behalen van de duurzame doelstellingen door Nederland, stellen veel respondenten dat salderen en overige
stimuleringsmaatregelen ook na 2020 behouden zouden moeten blijven.
Dat deze regeling geen open einde heeft tot in het einde der tijden wordt
ook begrepen, maar zoals één respondent stelt: ‘de verduurzaming wordt
gerealiseerd dankzij de zonne-energiesector die straks ook opslag zal
helpen realiseren: gooi niet het kind met het badwater weg’. Ook zou de
overheid nu al moeten kijken naar kleinschalig stimuleren van opslagsystemen zoals bijvoorbeeld in Duitsland.
0%
88 procent van de markt verwacht groei in 2016
Figuur 47 | Verwacht u
groei of stagnatie in 2016 in
Nederland van het geïnstalleerd
zonnestroomvermogen ten
opzichte van 2015?
12%
Ik verwacht in 2016 groei
van het geïnstalleerd vermogen
Ik verwacht in 2016 stagnatie
van het geïnstalleerd vermogen
Voor- en tegenstanders importheffing in balans
Figuur 49 | Wat vindt u van de
importheffing op zonnepanelen?
88%
13%
46%
77 procent voor behoud van salderen na 2020
Figuur 48 | Met de volgende
stellingen ben ik het...
100%
80%
Volledig eens
Eens
Neutraal
Oneens
Volledig oneens
60%
40%
20%
0%
Ik ben bereid
behoud salderen
actief te steunen
Maximaal
inzetten voor
behoud salderen
Salderen
afschaffen?
Nooit!
Salderen kan
makkelijk
behouden
Salderen
versoberen?
Pas na 2025
Salderen
mag na 2020
versoberd
Salderen
is na 2020
onhoubaar
42 | MARKTTRENDS ZONNESTROOM
41%
Ik ben tegenstander
van de importheffing
Ik ben voorstander
van de importheffing
Weet ik niet
De markt is na enkele jaren importheffing (MIP) nog steeds sterk verdeeld.
De argumenten van de tegenstanders leunen vooral op het argument
van de vrije markt, dat het verduurzaming in de weg staat, dat de prijzen
nu stabiel blijven terwijl deze internationaal nog steeds dalen en dat de
eindklant nu teveel voor zijn zonnepanelen betaalt. De voorstanders geven
aan dat dumping niet goed is voor de Europese markt, dit de groei niet in
de weg staat, dit de kwaliteit van de zonnepanelen op de markt ten goede
is gekomen, geeft de Europese markt ten goede is gekomen en geeft de
Europese markt een goede kans nu de marges hoger zijn. Diverse respondenten geven aan dat de huidige regeling een halve maatregel is, zolang
hier niet op wordt gehandhaafd.
MARKTTRENDS ZONNESTROOM | 43
Zonnestroommarkt positief over subsidie zonnewarmte
Figuur 50 | Wat vindt u van de
subsidie voor eindgebruikers van
kleine warmtesystemen zoals
zonneboilers, warmtepompen en
biomassaketels van 70 miljoen
euro in 2016?
13%
5%
5%
10%
67%
Zonne-energiemarkt als denktank voor overheid
De zonne-energiesector is positief dat de markt groeit mede dankzij diverse
maatregelen zoals de SDE+-regeling, de salderingsregeling en de btwteruggaveregeling. Om de zonne-energiesector verder te doen ontwikkelen
en groeien stelt de sector de volgende maatregelen voor:
1. vervuiler betaalt door de belasting op fossiele energie te verhogen en grootverbruikers meer energiebelasting te laten betalen;
2. EIA-regeling verruimen, aangezien de drempel nu ligt bij relatief grote installaties (vanaf 25 kilowattpiek);
3. meer duurzaamheidsleningen op lokaal, regionaal en landelijk niveau en hier
ook breed over communiceren;
4. soepeler vergunningstraject door gemeenten voor vrijeveldopstellingen;
5. ontwerp een zonne-energieregeling voor VvE’s zodat zij gemakkelijker in
zonne-energie kunnen investeren;
6. meer investeringen in R&D voor duurzame energie door de centrale overheid en dit niet alleen overlaten aan het bedrijfsleven;
7. de EPC-eisen verduidelijken en concretiseren voor zonne-energie.
Ik vind de subsidie voor
eindgebruikers positief
Ik vind de subsidie voor
eindgebruikers negatief
Ik vind de subsidie voor
eindgebruikers onnodig
Ik vind de subsidie onzin,
zonnestroom heeft een
beter rendement
Weet ik niet
Uitwerking SDE+ kan beter
Figuur 51 | Wat vindt u van de
SDE+-regeling en de verruiming
van het budget naar 8 miljard
euro in 2016?
Zonnestroom kan een stuk innovatiever
12%
9%
De SDE+-regeling is positief
De SDE+-regeling is onnodig
Weet ik niet
Figuur 53 | Is de zonnestroomsector innovatief genoeg?
15%
79%
51%
34%
Diverse respondenten zijn ontevreden over de SDE+-regeling in zijn uitvoering.
Dat heeft te maken met allereerst het gegeven dat de huidige opzet ervoor zorgt
dat de pot overtekend wordt en vervolgens niet leeg komt. Daarnaast zijn zij van
mening dat een onevenredig groot deel allereerst naar biomassa en windenergie
gaat en dat met name de consument en kleine bedrijven de boot missen.
Postcoderoos verbeterd, maar nog steeds complex
Figuur 52 | Wat vindt
u van de verbeterde
postcoderoosregeling?
Ja, de zonnestroomsector
is innovatief genoeg
Nee, de zonnestroomsector
is niet innovatief genoeg
Weet ik niet
De realiteit in de markt is dat deze nog steeds te veel prijs gedreven is. Investeren in innovaties is op dit moment lastig in verband met de lage marges. De
sector zou meer moeten innoveren in het uiterlijk van zonnepanelen. Daarvoor
zou de sector als geheel meer in gesprek moeten gaan met de bouwsector
en met architecten. Dat gaat nog te langzaam. Toch wordt bij veel individuele
bedrijven geïnvesteerd in innovaties, hoewel de return-on-investment (ROI)
matig is. De overheid zou meer kunnen investeren in innovatie. Het ontbreekt
in Nederland aan een industriepolitiek voor duurzame energie.
23%
38%
13%
Postcoderoosregeling is positief
Postcoderoosregeling is positief,
maar kan beter
Postcoderoosregeling is negatief
Weet ik niet
26%
44 | MARKTTRENDS ZONNESTROOM
MARKTTRENDS ZONNESTROOM | 45
Ruim helft van bedrijven betrokken bij innovaties
Figuur 54 | Bent u betrokken
bij innovaties in zonnewarmte?
44%
56%
Ja, ik ben betrokken
bij innovaties
Nee, ik ben niet betrokken
bij innovaties
De innovaties of technologische ontwikkelingen die het meest interessant
zijn voor de sector zijn vooral gericht op hogere rendementen van zonnepanelen, bipv, smart-home oplossingen in combinatie met monitoring, de
koppeling van pv, opslag en elektrisch vervoer en de koppeling tussen pv,
zonnewarmte en warmtepompen. Opvallend is dat accu’s en elektrische opslag veruit het meest genoemd worden. Daarnaast worden in toenemende
mate technieken genoemd zoals het uitrollen van een gelijkstroomnet, waterstof/brandstofcellen, kleur- en vormflexibiliteit van zonnepanelen, off-grid
systemen, (lokale) slimme netten.
Bij de vraag ‘welke rol zou de overheid bij innovaties moeten spelen?’ valt
het op dat het merendeel van de sector wel degelijk een actieve rol van de
overheid verwacht. Dit ondanks alle kritiek op de overheid rond de wet- en
regelgeving, uitvoering van de SDE+ regeling en onduidelijkheid over de
salderingsregeling. De sector verwacht van de overheid vooral een actieve
en stimulerende opstelling gericht op: het investeren in R&D, een voorlichtingsfunctie in publiekscampagnes, subsidiëren, een lange termijn duurzame
visie met daaraan gekoppeld beleid en een actieve rol bij het waarborgen van
kwalitatieve en veilige installaties.
Het is van belang dat iedere vorm van overheidsbeleid gericht is op stabiel
meerjarenbeleid waarbij de sector en eindgebruikers duidelijkheid krijgen. Dit is
belangrijk voor investeringen in duurzame energie en een sterk innovatieklimaat.
Kansen voor TKI Solar Energy / TKI Urban Energy
Figuur 55 | Bent u bekend met
de TKI Solar Energy (TKI Urban
Energy vanaf 2016)? Zo ja, wat
vindt u van de bijdrage die de
TKI levert aan het innovatiever
maken van deze sector?
8%
28%
5%
59%
46 | MARKTTRENDS ZONNESTROOM
Ja / Ja, positief
Ja, negatief
Nee
Weet ik niet
ZEGEninGEn VAn OVERSCHOt
DE TOEKOMST VAN ZONNESTROOM IN NEDERLAND
Professor Wim C. Sinke is
werkzaam bij ECN Solar Energy,
Universiteit van Amsterdam en
FOM-Instituut AMOLF.
Langzamerhand begint het door te dringen dat zonnestroom ook in Nederland een substantiële bijdrage kan leveren aan de energievoorziening. En
dan niet pas in 2050, maar al op veel kortere termijn. Een hardnekkig misverstand blijft echter dat zonnestroom ons alleen gaat helpen om de elektriciteitssector te verduurzamen. Vandaar dat er al snel wordt gesproken over
een plafond in het vermogen aan systemen dat we zinvol in het net “kwijt
kunnen”. In die gedachtegang blijft de bijdrage van zonnestroom beperkt
tot hooguit enkele tientallen procenten van het huidige elektriciteitsgebruik
en daarmee ruim minder dan tien procent van het totale energiegebruik.
Voor een bron met zo’n groot technisch potentieel als zonne-energie is
dat natuurlijk nogal teleurstellend. Nu de mondiale ontwikkelingen op het
gebied van zonnestroom zo snel gaan als in de afgelopen jaren wordt het
tijd om na te denken over veel ambitieuzere scenario´s dan tot nu toe.
Wie op 13 maart jl. heeft gekeken naar VPRO´s prachtige Tegenlicht-aflevering
“De doorbraak van duurzaam” (en wie dat niet heeft gedaan moet hem beslist
alsnog zien) heeft kunnen constateren dat de aardverschuiving is begonnen.
Opwekkosten van 5 tot 6 dollarcent per kilowattuur in zonnige gebieden nú
en mogelijkheden voor verdere kostenverlaging tot ergens tussen de 1 en 2
cent maken zonnestroom een echte game changer. Natuurlijk, in Nederland
zal het altijd wat meer kosten, maar ook hier liggen ultra-lage kosten in het
verschiet. We moeten daarom juist streven naar grote “overschotten” in de
productie van zonnestroom in plaats van ze te proberen te vermijden. Met die
overschotten kunnen we via warmtepompen met compacte warmteopslag de
gebouwde omgeving van lage-temperatuur warmte voorzien, elektrische auto’s laden, de industrie van proceswarmte voorzien en, op termijn, misschien
zelfs zonnebrandstoffen produceren. Op die manier kan (zonne)stroom op
een elegante wijze andere vormen van energiegebruik vervangen. De natuur
heeft het naar verhouding makkelijk gemaakt om op efficiënte en betaalbare
wijze duurzame elektriciteit te maken. Laten we daarvan dankbaar gebruik
maken. Zonnestroom kan dus een prominente plaats krijgen in het korte lijstje
van duurzame-energieopties die écht verschil kunnen maken.
Velen zullen mij een fantast vinden. Nog vorig jaar rekende het CPB voor
dat het met zonnestroom in Nederland en Europa nooit veel kan worden.
Ik heb geen kristallen bol, maar ben in de afgelopen decennia keer op keer
aangenaam verrast door de spectaculaire ontwikkelingen op het gebied van
technologie. Ik zie een stralende toekomst voor zonnestroom, ook in Nederland, en laat me graag opnieuw verrassen.
bIJDRAgE wIM SINKE | 47
innOVAtiES
SMARt GRiDS
VAN gROTE bETEKENIS
wELKE VRUCHTEN PLUKKEN wE?
Wijnand van Hooff is programmadirecteur van de TKI Urban Energy,
een onafhankelijke stichting van en
voor organisaties in Nederland die
zich richten op groene groei door
samenwerking en innovatie van
(duurzame) energieoplossingen in
de gebouwde omgeving.
De energietransitie is in volle gang maar, zeker in Nederland, gaat het nog niet
snel genoeg. Nederland loopt achteraan als het gaat om het verduurzamen van
zijn energiesysteem en een forse inhaalslag is nodig. Toch speelt Nederland op
dit moment een vooraanstaande rol in de wereldwijde zonne-energiesector. In
een aanzienlijk deel van alle zonnepanelen die wereldwijd worden geproduceerd
zit Nederlandse technologie verwerkt. Innoveren is voor de Nederland zonneenergiesector essentieel om zijn huidige positie te behouden en zijn bijdrage
wereldwijd waar mogelijk nog verder uit te kunnen breiden.
Innovatie bestaat uit het slim samenvoegen van bestaande kennis en/of het
ontwikkelen van nieuwe kennis en het naar de markt brengen van de resultaten. Een mooi voorbeeld van nieuw ontwikkelde kennis is de door ECN in
Petten ontwikkelde achterzijdecontacttechnologie voor silicium zonnecellen
en –panelen. Hiermee wordt de stroomopbrengst verhoogd en ontstaan
geheel nieuwe mogelijkheden om panelen vorm te geven. Deze technologie
vormt inmiddels voor een aantal Nederlandse bedrijven de basis om zich te
onderscheiden in een wereldwijd zeer competitieve zonne-energiesector.
Een voorbeeld van innoveren door slim samenvoegen van bestaande kennis
is de ontwikkeling van energetische bouwdelen; multifunctionele bouwdelen
waarbij aan basisfunctionaliteiten als constructieve stevigheid en wind- en
waterdichtheid, functies als energiebesparing, duurzame energieopwekking,
of energieopslag worden toegevoegd.
Innovaties zijn voor Nederland economisch van grote betekenis omdat ze werkgelegenheid en export kunnen creëren. Het is daarbij van belang om innovatieactiviteiten te focussen op die gebieden waarin Nederland voorop kan lopen
en dus wereldwijd concurrerend kan zijn. Daarbij moeten we ons realiseren dat
innoveren tijd nodig heeft, wat vandaag bedacht wordt is niet morgen commercieel beschikbaar. Voordat een innovatie rendabel is zijn vaak jaren, soms zelfs
decennia, aan ontwikkeling nodig. Pas als financiers het commerciële voordeel
van een innovatie zien volgt versnelling en komt het vliegwiel echt op gang.
Samenwerking in de gouden driehoek van bedrijfsleven, kennisinstellingen en
overheid, met aandacht voor maatschappelijke organisaties, is belangrijk voor
een goed werkend nationaal innovatiesysteem. Dit wordt in Nederland georganiseerd door de Topsector Energie met TKI’s die actief de vorming en uitvoering
van innovatieprojecten ondersteunen. Op innovatiegebied is dit één van de
sterke punten van Nederland en ik zou iedereen willen aanmoedigen daadwerkelijk gebruik te maken van de mogelijkheden die de TKI Urban Energy biedt.
48 | bIJDRAgE TKI URbAN ENERgy
Olivier Ongkiehong is projectadviseur Energie Innovatie
bij Rijksdienst voor Ondernemend
Nederland (RVO.nl)
Vanaf 2011 lopen er tientallen experimenten met smart grids en smart energy
systems onder realistische omstandigheden. Consumenten, grotere energiegebruikers, energiecoöperaties, bedrijven, netbeheerders en kennisinstellingen
doen hier aan mee. Daarbij worden PV-panelen, elektrische auto’s, warmtepompen, slimme huishoudelijke apparaten, opslagsystemen en onderstations op
intelligente wijze met elkaar verbonden en energiediensten aan elkaar geleverd.
In 2012 verscheen namens een EZ Taskforce een maatschappelijke kosten
baten analyse (MKBA). Daaruit bleek, dat, in een duurzaam energiescenario
met een groot aandeel decentrale opwekking, intelligente netten en intelligente
energie systemen tot 2040 een positief saldo bieden van € 7,9 miljard netto
contant. Waarbij baten ontstaan uit vermeden investeringen voor netverzwaring, energieopwekking en opslag, minder onbalans en energiebesparing.
Hoe staat het anno 2016 met het perspectief uit 2012? Enkele resultaten:
• Uitzicht op een netto contante waarde van € 1 - 3,5 miljard voor het
energiesysteem als consumenten (exclusief grotere gebruikers van energie) bereid zijn hun energievraag in de tijd te verschuiven ofwel flexibiliteit
aanbieden. Dat is € 21 - 28 per jaar per huishoudelijk apparaat, voor een
elektrische auto € 58 per jaar.
• Verlaging van de avondpiek in een wijk met 5% door de vraag te verschuiven
naar momenten van PV opbrengst overdag. Dat lijkt niet veel, maar bij het
experiment was alleen nog witgoed apparatuur betrokken, er is uitzicht op
meer. En kleine beetjes helpen: in ‘Power to the people’ toont Vijay Vaitheeswaran aan, dat de energiecrisis in Californië voorkomen had kunnen worden
als de vraagpieken die de crisis veroorzaakten 2,5% lager zouden zijn.
• Energiebesparingen van 5 tot 20%.
• Enthousiasme bij de betrokken consumenten en bedrijven.
• Potentiële kostenverlaging van 30% met standaard platforms voor grootschalige toepassing van meetinstrumenten in onderstations. Met uitzicht
op verdere verlaging.
De experimenten tonen aan dat het in 2012 verwachte positieve saldo
realistisch is. Maar ze benoemen wel uitdagingen: verdere kostenverlaging
voor smart grids en smart energy systems apparatuur en de introductie van
spelregels om de waarde van flexibiliteit te verzilveren.
Met de partijen in het ‘eco systeem’ gaat TKI Urban Energy de uitdagingen
aan. Zie ook de TKI kennis- en innovatieagenda 2016-2019.
bIJDRAgE RVO.NL | 49
OPSLAG
TOEKOMST VAN ELEKTRISCHE OPSLAg IN NEDERLAND
Erik De Leeuw is algemeen
directeur van Solarwatt
Benelux. SOLARWATT is een
van de Duitse pioniers in
zonne-energie en ontwikkelt
sinds 1993 zonnepanelen. Met
hoogwaardige zonnepanelen
en intelligente energiesystemen
richt SOLARWATT zich op de
particuliere en zakelijke markt.
Sinds 2014 is SOLARWATT met
de overname van Centrosolar
in de Benelux actief als pionier
met de eerste geïntegreerde
energiesystemen. SOLARWATT
is via investeringsbedrijven
voor 90 procent in handen
van Stefan Quandt, tevens
grootaandeelhouder van BMW.
De prijzen van zonne-systemen en opslag-technologie dalen dusdanig snel,
dat er sprake is van een disruptive technology voor het huidige elektriciteitssysteem. Nog maar weinig mensen zijn zich bewust van de implicaties. Het
bedrijfsleven en de politiek moeten daarom afscheid gaan nemen van de
gemakken van steenkool, aardgas en olie. Het rijksbeleid zit gevangen in het
bestaande systeem van fossiele belangen, technologieën, infrastructuur en
instituties, wetten en regels. Hierdoor wordt de energietransitie geremd.
Een commercieel gebruik van energieopslag wordt alom gezien als een mogelijke doorbraak voor het elektriciteitssysteem van het komende decennium.
Energieopslag kan zeer uiteenlopende voordelen bieden voor o.a bedrijven,
consumenten en netbeheerders. Bedrijven kunnen opslagsystemen gebruiken
voor het reduceren van de piekbelasting. Een voordeel voor netbeheerders is
dat energieopslag ook kan bijdragen aan het verminderen van stroompieken
binnen het elektriciteitsnetwerk en van lokale spanningsfluctuaties.
Particulieren kunnen voordeel hebben bij het tijdelijk opslaan van elektriciteit.
Particulieren kunnen overtollige energie opslaan wanneer ze minder energie
nodig hebben, of deze gebruiken wanneer dit economisch gezien het voordeligst is. De grootste winst wordt behaald in de combinatie en integratie
van systemen zoals zonnepanelen , opslagsystemen en electische auto’s.
De thuisaccu voor consumenten die over zonnepanelen en elektrisch auto’s
beschikken heeft twee grote voordelen. ‘Prosumenten’ - die zowel stroom produceren als gebruiken - kunnen de stroom die ze zelf opwekken opslaan en
slim gebruiken. Aangezien elektrische voertuigen (EV’s) eveneens gebaseerd
zijn op een effectieve vorm van energieopslag, kan een hoog marktaandeel in
EV’s van invloed zijn op de dagelijkse stroomcurve. Vanaf de laadpalen kunnen
elektrische auto’s bijvoorbeeld direct stroom leveren aan omliggende huizen.
Door accu’s van elektrische auto’s te gebruiken kunnen netbeheerders schommelingen in de levering opvangen.
Dankzij kostendalingen en een verbeterde schaalbaarheid zullen intensieve opslagsystemen naar verwachting in de komende vijf jaar commercieel worden.
Een echte driver voor het opwekken van zonnestroom en de toepassing van
stroomopslag - zijn energiebedrijven niet: hun bedrijfsmodel en productie is
voor ruim 90% gebaseerd op de verbranding van fossiele brandstoffen in
centrales. De echte driver komt uit een andere hoek, die van de automotive
branche. Vanwege steeds strengere Europese milieuregelgeving worden
50 | bIJDRAgE SOLARwATT
steeds meer elektrische auto’s gefabriceerd. Die produceren geen kooldioxide
en fijnstof, een toenemend probleem in de wereldsteden. En laat de‘motor’
van een dergelijke elektrische auto nu een batterijpakket zijn; batterijen die de
laatste jaren steeds compacter, veiliger en krachtiger zijn geworden. Het is
daarom logisch dat de wereldwijde wedloop naar betaalbare stroomopslagsystemen door autofabrikanten is ingezet.
BMWi - in samenwerking met Solarwatt- en Tesla zijn slechts enkele van de
vele bedrijven die een belang hebben in energieopslagsystemen. In zijn totaliteit gaat het hier om een snel groeiende sector, waarvan GTM Research de
marktwaarde voor 2019 op $1,5 miljard inschat. Deze groei, die zich kenmerkt
door een voortdurende ontwikkeling van nieuwe productietechnologieën
op het gebied van zonne- en windenergie, alsmede andere groene energietechnologieën, komt niet uit de lucht vallen. Volgens het Quadrennial Energy
Report, is bijna de helft van alle recentelijk geïnstalleerde elektrische opwekcapaciteit in 2014 direct afkomstig van duurzame energiebronnen.
De wereldwijde markt in accu’s als geheel bedraagt meer dan $50 miljard. De
groei bedroeg tot 2006 6%. Maar als volledig elektrisch aangedreven voertuigen een substantieel marktaandeel in de transportsector zullen veroveren en
huishoudens gaan beschikken over hun eigen thuisaccu en zonnepanelen,
zal de groei in de komende jaren explosief stijgen. Uit het Energie-opslag
onderzoek van AECOM, kwam naar voren dat energieopslag op basis van
accutechnologie rond 2020 een prijsdaling van 40 tot 60 procent zal laten
zien. Energieopslag zal een belangrijke rol gaan spelen om de EU in staat te
stellen een koolstofarm elektriciteitssysteem te ontwikkelen. Voordelen genoeg,
maar de overheid dient dan wel een consistent en integraal beleid te voeren
ter bevoordering van duurzame energie. Daarom moet er een sterkere nadruk
komen te liggen op klimaatbeleid in combinatie met de opslag van energie.
Om mensen te stimuleren zelf energie op te wekken moet het salderingsysteem lonend blijven. Energieopslag moet worden geïntegreerd in en worden
ondersteund door alle relevante, reeds bestaande en toekomstige energie- en
klimaatmaatregels en -wetgeving.
Een gecoördineerd samenspel van diverse opslagvormen zal ertoe bijdragen
dat het aandeel van zonne-energie in het stroomaanbod zal blijven groeien.
Naast een enorme milieuwinst levert dit een enorme positeve bijdrage aan de
werkgelegenheid. De hoogste tijd dus om de mouwen op te stropen!
bIJDRAgE SOLARwATT | 51
SALDEREn
IN HET KORT
Tijdens de jaarlijkse Solar Business Day op 19 januari 2016 is een plenair
debat gevoerd over salderen. In de wetenschap dat 63% van de zonneenergiesector tegen versobering van de salderingsregeling na 2020 is,
werd de vraag gesteld ‘is salderen subsidie?’ Daaruit bleek dat zelfs tussen zonne-energie experts onduidelijkheid is over wat salderen nu precies
is en of het wel of geen subsidie is.
Wat is salderen?
Volgens de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) is salderen:
“…. het verrekenen van verbruikte stroom met de over diezelfde aansluiting
zelf geleverde stroom. Hierdoor ontvangt de afnemer dezelfde prijs (inclusief belastingen: energiebelasting, opslag Duurzame Energie en BTW) voor
de teruggeleverde energie als die hij betaalt voor de energie die hij op een
ander tijdstip van de energieleverancier afneemt.”
Is salderen subsidie?
Salderen is géén subsidie, het is een belastingmaatregel. De overheid heeft
3 instrumenten om de duurzame energiemarkt op gang te krijgen: zaken
afdwingen via wet- en regelgeving, subsidie oftewel geld weggeven en via
belastingmaatregelen stimuleren. Salderen kost de overheid daarmee geen
geld, maar levert de overheid hooguit minder geld op (denk daarbij aan de
eigen moestuin ipv groenten kopen of fietsen ipv autorijden). Maar ook de
vermindering van inkomsten voor de staat wordt sterk betwijfeld aangezien
de salderingsregeling heeft gezorgd voor een binnenlandse markt van ruim
1,5 miljard euro per jaar en ruim 10.000 fte.
Zorgt zonnestroom voor problemen op het energienet?
De mogelijke overbelasting van lokale netten wordt regelmatig genoemd
als knelpunt. Op dit moment is het geïnstalleerd zonnestroom vermogen in
Nederland ongeveer 1,5GW. Volgens een studie van het Planbureau van
de Leefomgeving (augustus 2014) is overbelasting de komende jaren geen
probleem (probleemloos tot 16 à 20GW). Dat betekent niet dat op lokale
plaatsen het net niet overbelast kan raken, maar onderhoud en verzwaring
valt onder de kerntaken van netbeheerders.
in de discussie om acties in de toekomst te vermijden. Het net fungeert als
batterij en de burger neemt daardoor minder (hoog belaste) kilowatturen af
van het energiebedrijf. Dit levert een financieel voordeel op en dat is meteen
het voornaamste aanschafcriterium voor een PV-installatie.
Het is surreëel dat de overheid de burger op termijn weer wil dwingen om
meer belasting te betalen op energie en daarmee (zoals in België, Spanje en
Engeland) de PV-revolutie in één keer de nek gaat omdraaien. De salderingsregeling is geen subsidie, maar in de basis een zaak tussen burgers,
energiebedrijven en netbeheerders. Dat er op termijn een ‘batterijvergoeding’ of ‘inkoop-onbalans vergoeding’ komt, valt met argumenten goed te
verdedigen. Het afschaffen van de salderingsregeling om belastinginkomsten
op te krikken is een farce, aangezien dit tegelijkertijd snijdt in 1,5 miljard euro
omzet en 10.000 fte. Afschaffen is tevens een klap in het gezicht van burgers
en ondernemers die (spaar)geld in zonnestroom hebben geïnvesteerd.
Wat is de status van de salderingsregeling?
Minister Kamp heeft aangekondigd dat hij de huidige regeling in 2017 wil
evalueren met mogelijke aanpassingen daarvan na 2020. Reden dus om vóór
2017 voorstellen te formuleren die de toekomstbestendigheid garanderen.
Wie zijn de gesprekspartners voor de overheid namens de zonne-energiesector?
De belangrijkste discussie over salderen wordt gevoerd bij de Nederlandse
Vereniging Duurzame Energie (NVDE) werkgroep Decentrale Stroomopwekking. De leden daarvan zijn zonne-energiebedrijven, netbeheerders, energiebedrijven, ODE Decentraal en andere NVDE leden, en wordt geleid door
branchevereniging Holland Solar. Deze werkgroep strijdt voor een blijvende
stabiele terugverdientijd van PV systemen voor de burgers, zoals ook door
de werkgeversorganisatie Zonne-energie Ondernemers (stichting Z.O.N.)
wordt bepleit en door ECN nader is uitgewerkt.
Holland Solar, NVDE en stichting ZON praten met de overheid over salderen. Het Nationaal Solar Trendrapport is een belangrijk instrument bij hun
gesprekken met Kamerleden, Bewindspersonen en verschillende betrokken
ministeries, zoals Economische Zaken en Financiën.
Is salderen subsidie? Het burgerperspectief
De transitie naar zonne-energie wordt voor een groot deel gefinancierd door
de burgers. Het is onvermijdelijk dat het burgerperspectief betrokken wordt
52 | SALDEREN IN HET KORT
SALDEREN IN HET KORT | 53
12
Warmtepompen, PVT en smart home belangrijk
Figuur 58 | De grootste newbusinesskansen (in termen van
omzetgroei voor uw onderneming)
liggen bij welk product?
ZOnnEWARMtE
20%
Tot 2020
Na 2020
15%
10%
DE MARKTTRENDS IN NEDERLAND
5%
0%
WKO
warmte-opslag
Led-verlichting
Centrale
verwarming
Isolatie
Zonnestroom
Smart home
/ domotica
(particulieren)
Energiemonitoring
Esthetische
oplossingen
PVT (combisysteem PV
en thermisch)
Warmtepompen
Zonnewarmtesector groeit komende jaren door
Figuur 56 | Wat verwacht u
van de zonnewarmtemarkt
de komende jaren?
Belangrijkste klanten: consumenten,
woningbouwcorporaties en bedrijven
100%
80%
Mijn omzet groeit fors
Mijn omzet groeit
Mijn omzet blijft gelijk
Mijn omzet daalt
Mijn omzet daalt fors
60%
40%
Figuur 59 | De belangrijkste
klantengroep(en) (in termen
van omzetgroei voor uw
onderneming) liggen bij welke
markt/toepassing?
60%
50%
40%
20%
Tot 2020
Na 2020
30%
0%
2016
2017
2018
2019
2020
20%
10%
Subsidies belangrijk voor zonnewarmte
Veldopstellingen
Agrarische sector
54 | MARKTTRENDS ZONNEwARMTE
Overheid
80%
Industrie
Ja, subsidie speelt voor zonnewarmtemarkt een positieve rol
Nee, subsidie speelt geen rol
voor zonnewarmtemarkt
Weet ik niet
Sauna’s,
thermen en
zwembaden
13%
Bedrijfspanden
7%
Woningbouwcorporaties
Consumenten
Figuur 57 | Welke rol speelt
het verlenen van subsidie voor
de zonnewarmtemarkt en voor
uw onderneming?
0%
‘Warmte maakt het belangrijkste deel uit van
zowel de energierekening als -verbruik.
De aandacht die minister Kamp heeft voor
duurzame warmte is daarom belangrijk in de
transitie naar een duurzame energiehuishouding
MARKTTRENDS ZONNEwARMTE | 55
Vraag naar kennis over thermische opslag en subsidies
Figuur 60 | Ik heb de grootste
behoefte aan meer kennis over?
Rol overheid bepalend voor groei sector
Figuur 62 | De komende vijf
jaren (tot 2020): de grootste
zonnewarmte businessrisico’s
zijn: (in termen van omzetdaling)
voor de zonnewarmte sector zijn?
40%
30%
20%
17%
7%
47%
7%
10%
Onzeker overheidsbeleid
Marge/prijzen
PV-prijsverlaging
Verlaging gasprijs
Weet ik niet
0%
Smart home /
domotica
(particulieren)
PVT (combisysteem PV en
thermisch)
Installatietechnieken
Elektrische
opslag
Marketing /
sales
Warmtepompen
Wet- en
regelgeving
Subsidieregelingen
Thermische
opslag
23%
Omzet groeit gestaag
33% respondenten ziet veiligheid als probleem
Figuur 61 | Is veiligheid (van
installaties) een probleem in de
zonnewarmtesector?
Figuur 63 | Mijn zonne-energie
gerelateerde omzet in 2015 ten
opzichte van 2014?
17%
33%
40%
30%
20%
Ja, veiligheid is een probleem
in de zonnewarmtesector
Nee, veiligheid is geen probleem
in de zonnewarmtesector
Weet ik niet
10%
Mijn omzet groeide fors
Mijn omzet groeide
Mijn omzet bleef gelijk
Mijn omzet daalde
Mijn omzet daalde fors
0%
50%
Winst groeide in 2015
Figuur 64 | Mijn zonne-energie
gerelateerde winst in 2015 ten
opzichte van 2014?
‘De temperaturen van zonnewarmtesystemen
kunnen behoorlijk oplopen, voldoende kennis bij
de ontwerper van het systeem en de installateur is
cruciaal. Daarnaast is niet altijd voldoende kennis
aanwezig voor het werken op het dak.’
56 | MARKTTRENDS ZONNEwARMTE
40%
30%
20%
10%
Mijn winst groeide fors
Mijn winst groeide
Mijn winst bleef gelijk
Mijn winst daalde
Mijn winst daalde fors
0%
MARKTTRENDS ZONNEwARMTE | 57
83% respondenten verwacht groei in 2016
Figuur 65 | Verwacht u
groei of stagnatie in 2016 in
Nederland van het geïnstalleerd
zonnewarmtevermogen ten
opzichte van 2015?
17%
In de ogen van de zonnewarmtesector zijn de volgende innovaties of technologische ontwikkelingen het meest interessant: PVT-panelen, warmtepompen,
energiemonitoring en domotica en (kleinschalige) warmte-opslag. Daarnaast
wordt gepleit voor kostprijs verlagende technologie, nieuwe sensortechnologieën
en gezocht naar zonnewarmte-oplossingen voor hoogbouw toepassingen.
Ik verwacht in 2016 groei
van het geïnstalleerd vermogen
Ik verwacht in 2016 stagnatie
van het geïnstalleerd vermogen
83%
Markt overwegend positief over subsidies
Figuur 68 | Wat vindt u van de
subsidie voor eindgebruikers van
kleine warmtesystemen zoals
zonneboilers, warmtepompen en
biomassaketels van 70 miljoen
euro in 2016?
7%
13%
Ik vind de subsidie voor
eindgebruikers positief
Ik vind de subsidie voor
eindgebruikers negatief
Weet ik niet
Zonnewarmtesector niet innovatief genoeg
80%
Figuur 66 | Is de zonnewarmtesector innovatief genoeg?
23%
23%
Ja, de zonnewarmtesector
is innovatief genoeg
Nee, de zonnewarmtesector
is niet innovatief genoeg
Weet ik niet
SDE+ goed; uitwerking kan beter
Figuur 69 | Wat vindt u van de
SDE+-regeling en de verruiming
van het budget naar 8 miljard
euro in 2016?
54%
Doordat op dit moment de marges en omzetten relatief laag zijn, is het lastig te
investeren in innovaties. Daarnaast kent de sector weinig innovaties en is van
zichzelf tamelijk conservatief. Het kan in de keten ook efficiënter. Nederland ligt
met innovaties achter op andere landen. Het is zinvol te investeren om rendementen per vierkante meter te verhogen en oplossingen mooier te maken.
73% respondenten betrokken bij innovaties
Figuur 67 | Bent u betrokken
bij innovaties in zonnewarmte?
27%
50%
10%
De SDE+-regeling is positief
De SDE+-regeling is positief,
maar de uitwerking voor
zonnewarmte is onvoldoende
De SDE+-regeling is negatief
Weet ik niet
13%
De zonnewarmtesector ziet verschillende hindernissen voor de verdere
ontwikkeling van de zonnewarmte markt waaronder: de financiële concurrentie met de zonnestroom-sector, het gegeven dat de installatie aan
zonnewarmte een stuk complexer is dan een zonnestroom installatie en dat
marges continu onder druk staan.
27%
Ja, ik ben betrokken bij
innovaties in zonnewarmte
Nee, ik ben niet betrokken bij
innovaties in zonnewarmte
De hand wordt ook in eigen boezem gestoken, doordat installateurs vaak
onvoldoende kennis bezitten. Ook de relatief lage gasprijs staat snelle uitrol
van zonnewarmte in de weg. Daarnaast kan het imago van zonnewarmte wel
wat verbeteren, zeker ten opzichte van zonnestroom. Het wordt als positief
ervaren dat de overheid ook zonnewarmte eindelijk lijkt te omarmen.
73%
58 | MARKTTRENDS ZONNEwARMTE
MARKTTRENDS ZONNEwARMTE | 59
ZOn
DOORBRAAK
wARM AANbEVOLEN
80% RENDEMENT EN 12 KwH ACCU
Lianda Sjerps-Koomen is
programmadirecteur van TKI Urban
Energy, de topsector Energie
stichting van en voor bedrijven en
onderzoeksorganisaties gericht
op groene groei door innovatie
en samenwerking in energie in de
gebouwde omgeving. Zij begeleidt
consortia en het nationale
innovatieprogramma.
Naast de explosieve groei van zonnestroom groeit ook de toepassing van
zonnewarmte gestaag. Passief via daglicht en actief via zonneboiler/combi’s of
zonnekoelers. De nieuwe ISDE subsidieregeling geeft een extra impuls. In de
bestaande bouw staan flinke energierenovaties op stapel. Gunstige omstandigheden voor zonnewarmte, waarbij innovatie voor verdere groei zorgt.
De populariteit van zonnestroom leidt tot ruimteconcurrentie op daken. Vooralsnog zijn er daken genoeg. Toch werken onderzoekers en bedrijven al aan het
gebruik van allerlei alternatieve oppervlakken. Denk daarbij aan gebruik van de
daknok en verschillende geveldelen. In tegenstelling tot zonnestroompanelen zijn
warmtecollectoren minder gevoelig voor partiële beschaduwing. In het TKI Urban
Energy programma wordt gewerkt aan “onzichtbare” zonnefaçades: door het
ontwikkelen van coatings voor gevelelementen die zelfs bij lichte kleuren flink zonnewarmte kunnen invangen. Het combineren van zonnewarmte en zonnestroom
in zogenaamde “PVT”-systemen blijft ook mogelijk, maar het valt niet mee met
die systemen de snelle prijsontwikkelingen in de separate PV-markt bij te benen
om een economisch aantrekkelijk product te krijgen.
Naast integratie in multifunctionele gevels is ook opslag een groeiroute. Warmteopslag kan veel compacter in andere materialen dan in een regulier watervat.
Opslag met thermochemische materialen (TCM) verliest daarnaast nauwelijks
warmte: de warmte is opgeslagen door gebruik te maken van een materiaalverbinding. De opslag wordt opgeladen met toevoeren van zonnewarmte, waarmee
watermoleculen uit het TCM worden gescheiden. Wanneer het water met het
TCM in verbinding komt ontstaat een exotherme reactie en komt er weer warmte
vrij voor ruimtes of tapwater. De compactheid en “tijdloosheid” zorgt ervoor dat
met dit materiaal in hetzelfde volume langere periodes met zonnewarmte worden
overbrugd. Het principe is aangetoond en de eerste materialen en apparaten zijn
gebouwd. Er is nog verder ontwikkelwerk nodig, maar dan biedt het ook veel
potentie voor verdere groei en inzet van zonnewarmte.
Duurzame warmte neemt sterk toe als gevolg van de noodzaak tot het verminderen van het aardgasgebruik in de gebouwde omgeving. Warmtewijken en all
electric lijken misschien een bedreiging, gezien vanuit de bekende toepassing
van een zonneboiler in combinatie met een gasketel. Warmteopslag, hotfill,
combinaties met warmtepompen en lage temperatuur warmte bieden echter
kansen. De aandacht voor duurzame warmte leidt tot meer inzet van nieuwe
innovatieve oplossingen voor zonnewarmte op huishoud- en op collectief niveau
de komende jaren. Zonne-energie, daar word je warm van!
60 | bIJDRAgE TKI URbAN ENERgy
Robbert van Diemen is
commercieel manager bij de
Nederlandse fabrikant van
zonneboilersystemen HRsolar
B.V. en daarnaast sinds 2015
actief als bestuurslid bij
branchevereniging Holland Solar.
Een samenwerking van diverse fabrikanten, gerenommeerde onderwijsinstellingen en testinstituten hebben een doorbraak bereikt. Ze hebben een zonneenergie paneel ontwikkeld met een omzettingsrendement van >80%. Dit betekent een vermogen van 850 wattpiek per m2. Naast een werkgroep voor de
panelen is er ook groot resultaat van de werkgroep ‘opslag’ binnen hetzelfde
consortium. Het is gelukt een accu te ontwikkelen welke een opslagcapaciteit
heeft van 12 kWh met een onbeperkt aantal laadcycli met een levensuur van
minimaal 25 jaar. Het allermooiste; de verwachte prijs zal circa €900 bedragen
waardoor decentrale opslag voor de massa bereikbaar wordt.
Toekomst? Nee hoor, sterker nog we doen het al meer dan 30 jaar met een
zonnewarmtesysteem. Een beetje flauw misschien maar niet minder waar. De
zonnewarmtemarkt is na 30 jaar wederom aan een opmars begonnen.
Het kan u niet zijn ontgaan; er is sinds 1 januari 2016 de ISDE-aanschafsubsidie
voor onder meer zonnewarmtesystemen met als doel behalve wind en zonnestroom ook duurzame warmte te stimuleren. Warmte zorgt immers voor meer
dan 50% van ons energieverbruik. Daarnaast is sinds begin dit jaar ook de energiebelasting op gas met 31% verhoogd. Behalve dat het de business case voor
zonnewarmte aantrekkelijker maakt is het alleen voor de naamsbekendheid van
zonnewarmte al een fantastische marketingtool en dat bij elkaar biedt kansen.
Voor nu liggen er veel kansen in de particuliere markt en wooncorporaties. Vanuit
de particuliere sector zien we als branche een sterk groeiende vraag. Slimme
leveranciers en installateurs zetten in op een combinatiedeal met PV en zonneboiler. Daarbij zien en horen we ook veel vraag door de ‘green BOOM generatie’.
Een generatie die al heeft geïnvesteerd in een duurzame maatregel zoals zonnepanelen, is aangestoken met het ‘bespaarvirus’ en na die eerste investering
bewust is geworden hoe hoog die gasrekening eigenlijk is. Nogmaals bij dezelfde
klant verkopen is daarbij een stuk effectiever dan nieuwe klanten werven. Voor
de iets langere termijn is er noodzaak tot verdere ketenintegratie met andere technieken zoals warmtepompen en pellet kachels gecombineerd met zonnecollectoren, PV en WTW units. Er is weinig politieke duurzame zekerheid, maar we weten
wel dat we duurzamer gaan bouwen en renoveren al dan niet gedwongen door
regelgeving. Verder zien we ook dat na diverse pilots voor Nul op de meter en <
EPC 0,0 concepten we het niet gaan redden met alleen een dak vol PV met een
lucht/water warmtepompje. De kans en uitdaging is om vanuit de verschillende
specialisaties een ideale totaaloplossing te bieden. Zonnewarmte is daarbij al 30
jaar verreweg de meest rendabele manier om tapwater te bereiden.
bIJDRAgE HRSOLAR | 61
13
ZOnniGE tOEKOMSt
MEER ZOn
VOOR wARMTEPOMPEN IN NEDERLAND
VOOR DIE PLEK ONDER DE ZON
Peter Wagener is voorzitter
van de Dutch Heat Pump
Association (DHPA). De DHPA
is de brancheorganisatie voor
fabrikanten en importeurs
van warmtepompen in de
woningbouw en utiliteit.
Vanaf begin 2016 komen warmtepompen, net als zonneboilers en pelletkachels,
in aanmerking voor de investeringssubsidie duurzame energie (ISDE). De overheid wil met deze subsidie stimuleren dat Nederlandse huizen en bedrijven minder door gas en meer door duurzame warmte en elektriciteit worden verwarmd.
Zo kan energie worden bespaard en CO2-uitstoot worden teruggedrongen. Het
is een meerjarige regeling en loopt in ieder geval tot en met december 2020. Dit
biedt stabiliteit aan consumenten, maar ook aan leveranciers en installateurs. De
kans dat investeringen in opleiding en materiaal om bijvoorbeeld warmtepompen
te kunnen produceren en installeren zich zullen terugverdienen is zodoende beter gewaarborgd. Voor 2016 is er €70 miljoen subsidie beschikbaar, eind maart
was hiervan ca €10 miljoen geclaimd. Ruimte genoeg dus voor meer aanvragen!
Daarnaast heeft er een verschuiving plaatsgevonden in de energiebelastingtarieven voor elektriciteit en aardgas, waardoor verwarming met elektrische warmtepompen aantrekkelijker is geworden in vergelijking met gasgestookte HR-ketels.
De verhoging van de energiebelasting op aardgas, van circa € 0,19 naar €0,25
per kubieke meter aardgas (1ste schijf), is een toename van ruim 30% en mag
daarmee flink genoemd worden – tegelijk is daarmee ook zon-geproduceerde
warmte meer waard. De verlaging van de belasting (energiebelasting) op elektriciteit van circa € 0,12 naar €0,10 per kilowattuur elektriciteit (1ste schijf) is bijna
20% en is ook ruim. Deze belastingverschuiving maakt de investering lucratiever.
Ook zien we vanuit de Dutch Heat Pump Association (DHPA) steeds meer productcombinaties ontstaan, zoals warmtepompboilers die direct worden aangedreven door elektriciteit van zonnepanelen. Of installaties waarbij de warme lucht
achter de zonnepanelen wordt gebruikt voor ruimteverwarming eventueel in combinatie met een warmtepomp. De komende jaren verwachten we echter vooral
een groei in de toepassing van hybride warmtepompen. Een hybride warmtepomp is een combinatie van een elektrische warmtepomp, die in de basislast van
de verwarming voorziet, en een gasgestookte HR-ketel die de resterende pieken
voor zijn rekening neemt. Deze combinatie is ook uitermate geschikt voor de
bestaande bouw: vrijwel elke woning kan ermee worden uitgerust.
Door deze beleidsmatige, fiscale en technische ontwikkelingen voorziet de
DHPA daarom ook een sterke groei van het aantal warmtepompen in de
gebouwde omgeving in Nederland in de komende jaren. In 2020 verwacht de
DHPA circa 500.000 warmtepompen in de woningbouw ten opzichte van circa
100.000 nu; een enorme groei, en daar komt de utiliteit nog bij. Kortom: De
toekomst voor warmtepompen in Nederland ziet er zonnig uit!
62 | bIJDRAgE DUTCH HEAT PUMP ASSOCIATION
Maxime Verhagen is sinds juli
2013 voorzitter van Bouwend
Nederland. Daarvoor was hij
vanaf 1984 actief in de politiek.
In het vierde kabinet Balkenende
was hij minister van Buitenlandse
Zaken en in het kabinet RutteVerhagen was hij minister van
Economische Zaken, Landbouw
en Innovatie.
Nog nooit was er zo veel aandacht voor duurzaamheid in de gebouwde omgeving. Van windmolens tot en met ecologische bouwmaterialen, van warmtepompen tot zonnepanelen. En die aandacht gaat nog verder groeien. Iedereen
weet dat de wereld duurzamer moet worden, te beginnen bij je eigen plek onder
de zon. Daarom ook wordt er ook in de bouw volop geïnnoveerd, om ook de
gebouwde omgeving zeer energiezuinig te maken. Technisch kan er al veel. Per
woning kan de eigenaar één of meerdere labelstappen zetten, of zelfs door naar
Nul-op-de meter. In de nieuwbouw zijn er al energieléverende gebouwen.
Een gebouweigenaar die wil investeren, heeft heel wat te kiezen. WKO, windenergie, biogas, of voor energie uit waterbewegingen, zeewier – of zonne-energie? Als
je om je heen kijkt, dan zie je op de Nederlandse daken een stevige opmars van
zonnepanelen, met aan de horizon al een koppeling aan energie-opslag plus –
straks betaalbare – elektrische auto’s. Zonne-energie gaat dus een nog grotere rol
spelen, verwacht ik. Waar liggen dan de belemmeringen en waar de kansen? Het
is indrukwekkend hoeveel er in de zonne-energie ontwikkeld wordt. Zowel voor
nieuwbouw als renovatie geeft dat interessante kansen voor duurzame gebouwconcepten, als we kijken naar de ontwikkelingen in de BIPV (Building Integrated
Photovoltaics). Dakpannen, of bijvoorbeeld gevelplaten met zonnecellen maken
bovendien visueel aantrekkelijke duurzame gebouwen mogelijk.
Ook is de prijs van belang. Uiteindelijk moeten bouwbedrijven een gebouw
opleveren dat de klant wil betalen. Om die afwegingen goed te kunnen maken,
is kennisontsluiting nodig. Bouwbedrijven willen relevante objectieve informatie
over alle onderdelen van het gebouw. Dus ook over zonnepanelen of BIPV-producten, als het gaat om constructieve eisen, energie-rendementen, onderhoudseisen, veiligheidsconsequenties, garanties, etc. Juist omdat de ontwikkelingen
in de zonne-energie zo snel gaan, en er zo veel verschillende aanbieders van
zonne-energie producten zijn, is duidelijkheid en centrale toegang zeer wenselijk.
Vanuit Bouwend Nederland stimuleren we innovatie in verduurzaming. Een
voorbeeld is het Platform ZEN (Zeer Energiezuinige Nieuwbouw), dat we samen
opgericht hebben met NEPROM, NVB en Aedes. De vijftig bedrijven die nu
meedoen, ontwikkelen binnen 2 jaar een woongebouw dat voldoet aan de
energie-eisen van januari 2021. Wat ze daarbij leren, delen ze breed. We hebben
vertegenwoordigers uit de BIPV ook uitgenodigd hun kennis te delen binnen
ZEN. Want we willen objectieve, toegankelijke kennis over producten in de
zonne-energie – vanuit één centrale plek – graag verder verspreiden. Wie zorgt
er voor die mooie, centrale plek onder de zon, voor kennis over zonne-energie?
bIJDRAgE bOUwEND NEDERLAND | 63
DE ZOn
BOEREn En tuinDERS
bREEKT NU ÉCHT DOOR
ALS REgIONALE ENERgIELEVERANCIERS
Claudia Reiner is vicevoorzitter
van UNETO-VNI, ondernemersorganisatie van installatiebranche.
Dit jaar breekt zonne-energie in Nederland naar verwachting nieuwe records.
Woningcorporaties, woningeigenaren en vastgoedbezitters kiezen steeds vaker
voor de zon als energiebron. Zowel zon-pv (elektriciteit uit zonne-energie) als
thermische zonne-energie (warm water uit zonne-energie) groeien razendsnel.
En dit is nog maar het begin. De doorbraak van zonne-energie komt niet uit
de lucht vallen. Allereerst nemen de rendementen snel toe. Discussies over
terugverdientijden zijn achterhaald en in 2020 heeft niemand het daar meer over!
De elektriciteit die onze zonnepanelen opwekken, gaat dan namelijk niet langer
verloren. Met slimme opslagsystemen laden we onze elektrische auto op en
laten we ’s avonds het licht branden. Zo worden we steeds minder afhankelijk
van fossiele energiebronnen én van grote energiebedrijven.
Nieuwe technieken maken het mogelijk zonnepanelen te integreren in daken en
gevels. Over ‘lelijke’ zonnepanelen hoor je straks niemand meer. Ook snelwegen
en fietspaden wekken in de toekomst groene stroom op. Ondertussen richten
woningbezitters energiecorporaties op en delen ze hun duurzaam opgewekte
energie met elkaar. En smart grids (slimme energienetwerken) geven zonneenergie nog een extra impuls. Zonne-energie is onmisbaar voor een duurzame
energiemix. In zogenaamde nul-op-de-meterprojecten dragen zonnepanelen
standaard bij aan energieneutrale woningen. Woningbezitters en corporaties die
een lagere energierekening willen, investeren vooral in zonne-energie.
Dus zonne-energie is één groot succesverhaal? Nee. Nog niet. Miljoenen woningen in de koopsector kunnen energiezuiniger worden. Vooral bij woningen met
een energielabel E,F of G (dat zijn er zo’n 1,35 miljoen!) is veel winst te behalen.
Met behulp van onder meer zonnepanelen kunnen die woningen een flinke ‘labelsprong’ maken. Helaas is de financiële drempel voor de meeste eigenaren nog te
hoog. Om huizenbezitters in beweging te krijgen, zijn voortvarende fiscale maatregelen nodig. UNETO-VNI wil het energielabel van de woning belangrijker maken.
Nu is het label alleen interessant voor de eigenaar wanneer hij of zij de woning
verkoopt. Maar waarom zou een groener energielabel de huidige eigenaar geen
voordeel opleveren? Met een eenmalige korting op de inkomstenbelasting maken
we investeren in een energiezuinige woning een stuk aantrekkelijker. Zonnepanelen zullen met zo’n maatregel in één klap nóg populairder worden.
Als het aan UNETO-VNI ligt, wordt decentrale energie de standaard. Daar hoort
een verplichte toepassing van zonnepanelen in de nieuwbouw bij én handhaving
van de salderingsregeling. Voegen we daar de juiste fiscale maatregelen en een
ruimer energiebesparingsfonds aan toe, dan breekt de zon pas echt door.
64 | bIJDRAgE UNETO-VNI
Albert Jan Maat is voorzitter
van LTO Nederland. De Landen Tuinbouw Organisatie
Nederland (LTO) is het
samenwerkingsverband van
LTO Noord, ZLTO en LLTB. LTO
vertegenwoordigt bijna 50.000
agrarische ondernemers en maakt
zich sterk voor hun economische
en maatschappelijke positie.
We bevinden ons in een bijzonder tijdsgewricht: terwijl de energieprijzen zich op
een ongekend laag niveau bevinden, dringt tegelijkertijd breed het besef door dat
we op korte termijn onze consumptie van gas, steenkool, bruinkool, olie en schaliegas drastisch moeten verminderen. Niet alleen omdat deze energievoorraden
eens zullen opraken, maar ook omdat doorgaan met het verbranden van fossiele
energie onomkeerbare gevolgen zal hebben voor ons klimaat. Boeren en tuinders
beseffen dat als geen ander: ze ervaren de gevolgen van de klimaatverandering
nu al aan den lijve. Zo teistert steeds vaker heftige regenval de gewassen, met alle
gevolgen voor opbrengst en kwaliteit van dien.
Ondertussen voltrekt de omschakeling naar duurzame energie zich nergens zo
snel als juist in de land- en tuinbouw. Even wat cijfers op een rij. Bij 42% van de
initiatieven op het terrein van duurzame energie zijn boeren en tuinders betrokken, vaak samen met andere partners. Dan gaat het om windmolens, zonnepanelen, biomassa-installaties en geothermiek (aardwarmte). Zestien procent van
de boeren en tuinders beschikken over zonnepanelen. En 71 procent van de
windmolens in Nederland staat op boerenland. Inspanningen waarbij Nederland
als geheel nogal schril afsteekt.
Ook specifiek op het gebied van zonne-energie staat onze sector in de frontlinie.
Zo slaat een melkveebedrijf in Vierakker de energie die opgewekt wordt met
zonnepanelen, op in een grote batterij. Zodat ook in de nacht gebruikgemaakt
kan worden van eigen, groene energie. Ander voorbeeld: de tuinbouw werkt aan
een kas die per saldo geen energie meer vergt, maar juist energie oplevert (www.
kasalsenergiebron.nl). Het potentieel van de sector is nog lang niet uitgeput. Alle
vormen van duurzame opwekking zijn hard nodig, inclusief zonnepanelen. Stel:
ieder agrarisch bedrijf in Nederland legt 2.500 vierkante meter zonnepanelen
aan. Op 26.000 bedrijven zou dat 6.500 hectare aan zonnepanelen betekenen.
Omgerekend zou dat 6.500 megawatt aan stroom opleveren.
En daarom is het zo jammer dat onze overheid onduidelijkheid laat bestaan over
het verdienmodel na 2020 (wanneer de salderingsregeling formeel ophoud te
bestaan). Boeren en tuinders worden daardoor terughoudend om te investeren,
terwijl ze kunnen uitgroeien tot regionale energieleveranciers. Duurzame energie
is niet alleen een must met het oog op onze kinderen en kleinkinderen, het is óók
een geweldige stimulans voor de economie op het platteland én voor de leefbaarheid van het buitengebied. Het ministerie van EZ moet aan de slag en vóór 2017
helderheid verschaffen. Aan de inzet van LTO Nederland zal het niet liggen. En
aan de ambities van Nederlandse boeren en tuinders al helemaal niet!
bIJDRAgE LTO NEDERLAND | 65
ZOn OP EiGEn HuiS
OP WEG nAAR 100% ZOn
NIET AFREMMEN, MAAR AANZwENgELEN
IN ALLERLEI gEDAANTES
Cindy van de Velde is algemeen
directeur van Vereniging Eigen
Huis waarbij ruim 700.000
huiseigenaren aangesloten zijn.
Als het aan de consument ligt dan gaat energie-opwek uit zon een belangrijke
rol spelen in de veranderende energiewereld. Zonne-energie biedt volop mogelijkheden om de consument direct aan huis van energie te voorzien. Dit zonder
tussenkomst van andere partijen die er wat van opstrijken. Ook andere vormen
van energie-opwek, minder direct afgeleid van de zon, zoals warmtepompen,
hebben de interesse. Het komt er eigenlijk op neer dat de consument meer baas
wil worden over zijn eigen energievoorziening.
Maar het wordt de consument niet makkelijk gemaakt om zijn nieuwe rol als
prosument te pakken. Goede stimulansen vanuit de overheid ontbreken. Er is,
op het terrein van zonne-energie veel zwabberbeleid gevoerd. En ook nu weer,
met de evaluatie van de salderingsregeling voor de deur, is er onzekerheid voor
mensen die zonnepanelen hebben of de intentie hebben deze aan te schaffen.
Ondanks het zwabberbeleid zien we gelukkig dat er volop ontwikkeling is in zonnestroomland. Het tipping point is al bereikt, waardoor stroom van je dak goedkoper is dan van een energiebedrijf. Nog even en onze dakpannen of andere
onderdelen van onze woning wekken zelf stroom op. De mogelijkheden worden
legio. Te meer als elektrische auto’s als tijdelijke energieopslag gaan fungeren.
Vereniging Eigen Huis stimuleert deze ontwikkelingen en waakt voor meer
gezwabber, want dat maakt het onnodig ingewikkeld en duur. Wij vinden het
belangrijk dat de beleidsmakers in Den Haag de weg vrij maken voor duurzame
lokale opwek. Ook de mogelijkheid om deze flexibel te beprijzen hoort daarbij.
Zodat vraag en aanbod op ieder moment van de dag een mooie match vormen.
Vanuit maatschappelijk oogpunt en in het belang van onze 730.000 leden
draagt Vereniging Eigen Huis zelf bij aan deze transitie. Zo ontzorgen we onze
leden collectief bij de aanschaf en installatie van zonnepanelen. Daarbij worden
hoge kwaliteitscriteria gesteld. Inmiddels hebben onze leden meer dan 150.000
panelen met hulp van de vereniging geïnstalleerd. Daarnaast is onder de naam
‘Slimme Energieservice’ een pilot gestart waarbij de vereniging haar leden helpt
hun woning stapsgewijs naar nul-op-de meter te brengen. Naast slim energie
inkopen, is het verduurzamen van de woning en het zelf opwekken van energie
met zonnepanelen hier een essentieel element in.
Kortom, zonne-energie biedt volgens Vereniging Eigen Huis volop mogelijkheden
en heeft de interesse van de consument. Politiek Den Haag doet er goed aan
deze ontwikkelingen verder aan te zwengelen in plaats van af te remmen.
66 | bIJDRAgE VERENIgINg EIgEN HUIS
Erik Lysen is voorzitter
van Holland Solar. Dit is
de brancheorganisatie van
Nederlandse experts in
zonne-energie met circa
130 leden, waaronder
leveranciers, fabrikanten,
installateurs, adviseurs en
architecten.
Zonne-energie wordt de grootste energiebron. Sterker nog, het ís al de
grootste energiebron, want al onze olie, kolen en gas zijn gestolde zonnestralen, en windenergie, waterkracht en vooral biomassa worden dagelijks
via de zon geproduceerd. Allemaal met rendementen van 1 of 2%, maar dat
maakt de natuur niet uit, met zulke overvloed. Daarin schuilt ook meteen de
uitdaging die ons de komende decennia te wachten staat, want we zullen de
overal aanwezige zonne-energie op allerlei intelligente en efficiënte manieren
moeten gaan omzetten en korter of langer opslaan. Met zonnestroom doen
we dat al steeds vindingrijker, en batterijopslag begint aantrekkelijk te worden. Bij zonnewarmte ook, want zonneboilers slaan de warmte al dagenlang
op. Het wordt pas echt spannend, als we de hele energievoorziening op
zonne-energie willen laten draaien.
Een simpel rekenvoorbeeld: wat wordt de bijdrage van zonnestroom? Onze
Nederlandse (finale) energievraag is ruim 2100 PJ/jaar, en we verwachten dat
die komende decennia ongeveer gelijk blijft, als de groei wordt bijgehouden
door efficiencyverbeteringen. Er staat nu ruim 1,5 GWp zonnestroomvermogen opgesteld, die produceert ongeveer 5 PJ/jaar. Naar verwachting halen
we het tienvoudige rond 2025, dus 50 PJ. Het potentieel ligt op het honderdvoudige, 150 GWp (NAZ), tegen 2075. Met ruim 500 PJ dus een kwart
van de vraag. Vermoedelijk zal dan tussen de 100 en 200 PJ rechtstreeks
door gebruikers of in het net kunnen worden opgenomen, de rest moet
worden omgezet en opgeslagen, dus de effectieve finale bijdrage zal tussen
de 300 en 400 PJ liggen. Dus zal ruim 1700 PJ uit zonne-energie in allerlei
gedaantes moeten komen: vooral zonnewarmte, windenergie en biomassa,
en mogelijk deels uit kunstmatige brandstoffen via elektrolyse of andere
slimme omzettingen: waterstof, methaan, ammoniak, et cetera.
Dan is er de klimaatdoelstelling van Parijs. Zoals in de discussienotitie van
Turkenburg c.s. wordt gesteld: we kunnen alleen de 2 graden doelstelling
halen als broeikasemissies verregaand verminderen. Daarvoor zijn energiebesparing en hernieuwbare bronnen absoluut noodzakelijk, maar onvoldoende
en zal actieve verwijdering van CO2 uit de atmosfeer noodzakelijk zijn, via
mondiale inzet van biomassa met CCS. Ook ik denk dat dat (helaas) nodig
zal zijn, maar vanuit Holland Solar en de zonnesector blijven wij ons best
doen om zonnestroom en zonnewarmte zo snel mogelijk honderdvoudig te
laten groeien. En voor zonnestroom betekent dat: een vervolg op de salderingsregeling na 2020 is zeker nodig. Daar werken we hard aan in de NVDE
werkgroep Decentrale Stroomopwekking.
bIJDRAgE HOLLAND SOLAR | 67
ZOn CRuCiAAL
VOOR DOELSTELLINgEN ENERgIEAKKOORD
Zonne-energie Ondernemers
Nederland (ZON) is een
werkgeversorganisatie van
Nederlandse ondernemers die
actief zijn in zonnestroom. ZON
is een organisatie voor én door
Nederlandse ondernemers uit de
zonne-energiesector. Zij geeft hen
een stem en is gesprekspartner
voor politiek, sector en
bedrijfsleven. De organisatie
wil een bijdrage leveren aan de
totstandkoming van een stabiel
meerjarenbeleid voor zonnestroom
en het creëren van gezonde
voorwaarden daartoe.
De bewustwording over de klimaatproblematiek wordt steeds groter en
de vraag over hoe we daar mee omgaan wordt in steeds bredere kringen
gesteld. De wereldleiders hebben in Parijs een duidelijk akkoord gesloten en ook in Nederland is er brede steun voor het Energieakkoord. Ook
steeds meer “gewone mensen” beginnen zich zorgen te maken over de
opwarming van hun aarde en de gevolgen daarvan voor henzelf en hun
(klein)kinderen. Het onderwerp zal een zeer belangrijk item worden bij de
eerstvolgende verkiezing voor een nieuwe Tweede Kamer.
Maar waar staan we nu eigenlijk echt? Het Energieakkoord geeft aan dat
als alle stimuleringsmaatregelen hun werk doen er in 2023 voor 17 PetaJoule (PJ) aan energie uit zonnestroom moet komen. Thans is er sprake
van 7 PJ. Binnen de mix aan stimuleringsregelingen voor zonnestroom
levert Saldering duidelijk de belangrijkste bijdrage. Op basis van het
salderen neemt het aantal huishoudens, bedrijven, sportclubs en scholen
met zonnepanelen jaarlijks met meer dan 100.000 toe en dat zou nog
jarenlang zo door kunnen gaan.
Het lijkt er echter op dat lang niet alle doelen uit het Energieakkoord zullen worden behaald en er gaapt sowieso nog een gat van minstens 45
PJ. Nederland bungelt ondertussen nog steeds onderaan het Europese
lijstje landen van duurzaam energiegebruik. Alleen Luxemburg en Malta
doen het nog beroerder. Het rijke Nederland is bezig om zich in dit opzicht ‘onsterfelijk belachelijk ‘te maken.
Zon wordt daarbij nog sterk in haar potentie onderschat maar zou zeker
een belangrijk deel van die 45 PJ kunnen vullen. Zekerheid ten aanzien
van salderen, ook na 2020, is daarbij cruciaal. Voor particulieren, maar
zeker ook voor bedrijven en de huursector. Ook daar groeit immers de
wens om bij te dragen aan de oplossing voor het klimaatprobleem, zeker
als dat nog voordelig is ook.
Bovendien zal met een verdere groei van zonnestroom ook de werkgelegenheid doen toenemen. Eind 2014 waren er al 10.000 banen in de
sector. Nederlandse banen welteverstaan. Eén van de doelen van het
Energieakkoord is dat er 15.000 banen uit zouden voortkomen. Alleen al
zonnestroom, grotendeels gedragen door de salderingsregel, lijkt deze
doelstelling in zijn geheel te gaan verwezenlijken.
Gezien het bovenstaande mag saldering voorlopig niet ter discussie
staan. ‘Gewone mensen’ baseren er hun besluit op om zonnepanelen
op hun dak te leggen en Nederland heeft deze groei meer dan nodig om
aan z’n afspraken te voldoen. Op termijn moet er zeker gedacht worden
aan verbeteringen van de regeling, met name om ervoor te zorgen dat
huishoudens efficiënter omgaan met de energie die ze zelf opwekken.
De regeling zal ook moeten gaan aansluiten bij de behoefte van energiebedrijven aan verdere flexibilisering van tarieven. Dit alles kan echter
hand in hand gaan en Z.O.N. heeft daar uitgewerkte ideeën over (zie ook
Solar Magazine maart 2016).
Maar nu eerst moet er keihard aan gewerkt worden om het aandeel
elektriciteit uit zonne-energie verder te vergroten van (nu) 1,5% naar ruim
5% (in 2023).Met het huidige pakket aan stimuleringsmaatregelen is dat
–tenminste- mogelijk. Het ware prettig als ook de politieke leiders meer
doordrongen raken van het belang van zon. Hun kiezers zijn het al.
De nieuwe voorzitter van ZON, Hans Cornuit, zal hier veel aandacht
aan gaan geven.
‘Nederland bungelt ondertussen nog steeds
onderaan het Europese lijstje landen van duurzaam
energiegebruik. Alleen Luxemburg en Malta doen
het nog beroerder. Het rijke Nederland is bezig om
zich in dit opzicht “onsterfelijk belachelijk” te maken’
68 | bIJDRAgE STICHTINg ZON
bIJDRAgE STICHTINg ZON | 69
KWALitEit
HELP nEDERLAnD
ESSENTIEEL IN VOLwASSEN ZONNE-ENERgIEMARKT
DE VERDUURZAAMHEID DOOR
Ingenieur André Derksen is
verbonden aan KvINL en is
projectcoordinator bij ISSO.
ISSO is het Kennisinstituut
voor installatietechniek.
Derksen is verder onder andere
projectcoördinator van het
Handboek Zonne-energie.
Begin 2016 is een herdruk van
het Handboek Zonne-energie
verschenen.
Zonne-energie zal in de toekomst een grote (de grootste?) rol spelen in
de energievoorziening. We zullen zien dat er in steeds meer gebouwen
geïntegreerde oplossingen komen waarbij het systeem bijna niet meer
zichtbaar is. Met name voor deze installaties is het van belang de ze 25 tot
30 jaar probleemloos kunnen functioneren. Het probleem bij zonne-energie
installaties is dat je niet ziet of hij het “doet”. Bij zonne-energie installatie
grijpen een aantal disciplines in elkaar en elke discipline is essentieel om de
installatie goed te laten functioneren.
In tegenstelling tot omringende landen kent Nederland nog geen verplichte
certificering voor installatiebedrijven die zich met zonne-energie bezig
houden. Volgens de Consumentenbond en Vereniging Eigen Huis gaat er
nog veel mis bij de installatie van zonnepanelen in Nederland. Daardoor
lopen bezitters van zonnepanelen geld mis, wordt onveilig gewerkt op de
daken en ontstaan gevaarlijke situaties met stroom. Als mogelijke oplossing
om betere installaties te krijgen stellen ze een verplichte certificering van
installatiebedrijven voor. Op dit moment wordt er helaas niet altijd gevraagd
naar een gecertificeerde of erkend installateur. Met name bij collectieve
inkoopacties zou vaker naar een gecertificeerd bedrijf gevraagd moeten
worden. Een certificaat is niet zaligmakend, maar is wel noodzakelijk voor
de kwaliteit. Gecertificeerde en erkende bedrijven zullen zich moeten blijven
bewijzen. Ze zijn terug te vinden via het kwaliteitsregister voor de bouw- en
installatietechniek; qbisnl.nl
In tegenstelling tot omringende landen kent
Nederland geen verplichte certificering voor
installatiebedrijven die zich met zonne-energie
bezighouden. Een certificaat is niet zaligmakend,
maar is wel noodzakelijk voor de kwaliteit.
70 | bIJDRAgE ISSO
Pascal Plaisier is verbonden
aan Sterkin en consultant
HSE bij HSE-Advies. Plaisier
geeft advies over kwaliteit,
arbeidsomstandigheden en
veiligheid van machines en
explosiegevaarlijke gebieden.
Hij is deskundig in veiligheid van
elektrotechnische installaties,
waaronder NEN 1010, NEN 3140
en ATEX 137. Ook is hij redactielid
van het vakblad StroomLijn
van Sterkin, een onafhankelijke
beheerder van diverse
erkenningsregelingen.
Verduurzamen, hét sleutelwoord van de tegenwoordige tijd. Als we de beleidsmakers en politici mogen geloven zal het percentage duurzame energie in 2020
zo’n 14% zijn. Nu staan we op ongeveer 5%. Dus voor de komende 5 jaar staat
er nog een hoop te gebeuren. We zullen er dus met z’n allen hard aan moeten
trekken om deze doelstelling te realiseren. Natuurlijk is zonne-energie niet de
enige soort duurzame energie die we kennen. De andere belangrijkste vormen
zijn windenergie, bio-energie, aardwarmte en groene stroom. Al ontstaat groene
stroom vaak door de andere vormen van duurzame energie. Zonne-energie is
echter wel de drijvende kracht voor het kunnen behalen van de doelstellingen.
Zonne-energie is relatief snel te realiseren en doordat de prijs per Wp de afgelopen tijd is gedaald door de verdere ontwikkeling van zonnepanelen, is de populariteit er ook naar. Bedrijven met voldoende dakoppervlak zien in zonnepanelen
een goede investering om een duurzame bijdrage te leveren. Denk bijvoorbeeld
aan de agrarische sector, maar ook eigenaren van vastgoed die hun daken van
bijvoorbeeld kantoorpanden volleggen. Met de vervanging door zonnepanelen
slaat men hiermee twee vliegen in één klap. Een andere drijfveer is de verplichting
om alle asbesthoudende daken te vervangen voor het jaar 2024. De meeste
asbesthoudende daken (75%) liggen bij agrarische bedrijven. Voor het vervangen
door zonnepanelen voor zowel deze bedrijven als particulieren, overige bedrijven,
non-profit organisaties en overheden gelden momenteel subsidieregelingen.
Zolang er maar een voldoende stimulans aanwezig is, zal zonne-energie ook
een grotere rol gaan spelen in de verduurzaming van de energiemix. We moeten
wel, de resterende tijd is kort en zoals gezegd is zonne-energie snel te realiseren.
Deze sector is nog zeker niet uitontwikkeld; de energie opwekking per m2 groeit
nog steeds, de variatie in en de toepassing van zonnecellen is groot (verschillende kleuren, buigbaar, lichtdoorlatend, overrijdbaar, etc.) en er kan steeds meer
worden geïntegreerd in constructies. Hier liggen dus zeker kansen voor allerlei
sectoren, maar ook voor (lokale) overheden en de energieproductiebedrijven.
Belemmeringen zijn er echter ook en die zullen zoveel mogelijk uit de weg
moeten worden geruimd. Denk bijvoorbeeld aan de langlopende vergunningstrajecten om een project te realiseren. Meer opwekken van zonne-energie heeft
ook nadelen. Het opwekken van de energie is stap 1, maar het goed kunnen
distribueren van de energie is stap 2. Met de toename van decentrale opwekkers, zijn de energiestromen ook veranderd. Op een zonnige dag kan door de
opwekking van zonne-energie het lokale distributienetwerk worden overbelast.
Een verdere integratie van energieopwekkers en het lokaal kunnen opslaan van
energie zal dan ook meer en meer noodzakelijk worden.
bIJDRAgE STERKIN | 71
14
tatieve groep van 'leveranciers/importeurs' (categorie C) en
niet-technische dienstverleners (E) en heeft gereageerd.
Uw input
Van deze ‘top-prospectlijst’ hebben in totaal elf bedrijven gereageerd.
Door de lage respons uit deze ‘top-prospectlijst’ is het aannemelijker dat
de respondenten meer representatief zijn voor de gehele branche, dan
voor alleen de bedrijven met de hoogste omzet. Vijftig van de ruim tweeentwintighonderd van de zonne-energiesector hebben gereageerd op het
onderzoek. Ten opzichte van vorig jaar heeft een relatief kleine groep op
leveranciers/producenten (categorie A&B) gereageerd. Vandaar dat deze
cijfers gebaseerd zijn op afgelopen jaar.
VERAntWOORDinG
Respons
De respons op de enquête voor de branchegegevens was als volgt:
2014
2015
Respons
onderzoek
Respons (%)
Statische
foutmarge*
33
30
42
3
7,5
0,684
B. Leverancier van PV-systeemcomponenten (w.o. materialen,
grondstoffen, cellen en panelen)
144
132
120
110
2
1,8
0,483
175
175
175
185
11
5,9%
0,202
1.500
1.500
1.500
1.600
19
1,2%
0,187
200
225
250
250
7
2,8%
0,366
2.055
2.065
2.075
2.185
40
ZONNEWARMTE
Respons (%)
Statische
foutmarge*
72 | VERANTwOORDINg
36
Respons
onderzoek
Opzet brancheonderzoek
Via de partners TKI Solar Energy, Holland Solar en Solar Magazine is aan
de zonne-energiebedrijven gevraagd naar cijfers over omzet, winst en
voltijdsbanen (fte’s) aan te leveren bij notaris Feikema in Castricum. De
notaris anonimiseerde de gegevens en retourneerde deze aan ons. Als
controlemechanisme is voor de vier categorieën in de zonnestroomsector
een ‘top-prospectlijst’ toegevoegd waarvan een inschatting is gemaakt dat
zij ruim tachtig procent van de omzet zouden vertegenwoordigen.
Van deze ‘top-prospectlijst’ hebben in totaal tien bedrijven gereageerd.
Door deze respons uit de ‘top-prospectlijst’ is het statistisch aannemelijk
dat de respondenten meer representatief zijn voor de gehele branche, dan
voor alleen de bedrijven met de hoogste omzet. Een statistische represen-
2013
Opzet Enquête
Hoofdstukken 10, 11 en 12 zijn gebaseerd op gegevens die door de sector
middels een enquête zijn aangeleverd. De enquête is dit jaar opgebouwd
uit twee delen, namelijk een deel voor zonnestroom en een deel voor
zonnewarmte. In totaal is de enquête 306 keer volledig ingevuld. Van de
respondenten werkt 90% volledig of grotendeels met zonnestroom en 10%
volledig of grotendeels met zonnewarmte.
A. Leverancier van apparatuur
voor de productie van
PV systeemcomponenten
2012
Nationaal Solar Trendrapport 2016
Het Nationaal Solar Trendrapport 2016 (NST) wordt uitgebracht door Solar
Solutions Int., Solar Magazine, TKI Urban Energy en wordt geproduceerd
in samenwerking met Holland Solar, UNETO-VNI, Bouwend Nederland,
KvINL, Sterkin en de DHPA. Het belang van het NST wordt steeds groter. Dagelijks worden besluiten genomen over onze sector rond salderen,
subsidies, belastingen en ontwikkeling van wetgeving. Alleen met keiharde
cijfers over werkgelegenheid, omzet en trends kan onze sector goed vertegenwoordigd worden in Den Haag.
ZONNESTROOM
2012
Woord van dank
Allereerst gebruiken wij hier de ruimte om alle betrokkenen te bedanken
voor hun bijdragen. Tientallen mensen hebben bijgedragen aan het Nationaal Solar Trendrapport 2016. De betrokkenen zijn de solar professionals
die de enquête hebben ingevuld, de branchegegevens aan de notaris hebben aangeleverd of een inhoudelijke bijdrage hebben geleverd. Daarnaast
hebben we input ontvangen van (kennis)partners en bijdragen van branche-, lobby- en kennisverenigingen.
Leverancier
30
8
23%
0,330
C. Leverancier van complete
PV systemen (w.o. groothandel)
D. Installateur, aannemer
en system integrator**
E. (Niet-)Technisch dienstverlener
(w.o. R&D organisaties, adviesbureaus en financiers)
VERANTwOORDINg | 73
* De foutmarge bij een betrouwbaarheidsniveau van vijfennegentig procent. Als voorbeeld, bij
een foutmarge van 22,6 procent geldt dat wanneer de vraag was beantwoord aan álle zonneenergiebedrijven en de gemiddelde omzet uit 2014 van een producent is twintig miljoen euro, dat
tussen de twintig miljoen euro - 22,6 procent en twintig miljoen euro + 22,6 procent (dus tussen
de 15,5 en 24,5 miljoen euro) datzelfde antwoord gekozen zou hebben. Om deze foutenmarge
te verlagen is een grotere steekproef nodig, dus een hogere respons op dit onderzoek. Ondanks
herhaalde oproepen, nabellen en een laatste noodoproep via de verschillende partners is dit
helaas niet gelukt.
** De respons van de eerste twee categorieën A en B is na een herhaalde oproep niet hoger
gekomen dan een totale respons van 5 bedrijven. De cijfers zijn daardoor niet representatief,
waardoor gebruik gemaakt is van de cijfers van vorig jaar, welke een relatief hoge representativiteit hadden. Gezien de groei van deze markt afgelopen jaar is de inschatting dat de totaalomzet
eerder conservatief benaderd is, dan optimistisch.
*** De respons van installateurs op het marktonderzoek is buiten beschouwing gelaten, aange-
Fotogebruik
• Pagina 4-5 | IKEA Zwolle, copyright Esdec
• Pagina 6-7 | Amsterdam, copyright Amsterdam
• Pagina 10 | Exasun, copyright Edwin Wiekens
• Pagina 14-15 | ThyssenKrypp, copyright KiesZon
• Pagina 20 | Netbeheerder Stedin, copyright Stedin
• Pagina 24 | Zonnefietspad Krommenie, copyright SolaRoad
• Pagina 32 | Ladende elektrische auto, copyright ElaadNL
• Pagina 48 | Productiemachine zonnecellen, copyright Tempress Systems
• Pagina 49 | Powermatcher, copyright TNO
• Pagina 53 | Zoneiland Almere, copyright Nuon
• Pagina 67 | Zoneiland Almere, copyright Nuon
• Pagina 67 | Zonnepanelen Karpack, copyright Loyalty Solar
• Pagina 67 | Zonnecarport Apenheul, copyright KiesZon
zien de cijfers dusdanig afweken, dat deze onbruikbaar bleken. Om de werkgelegenheid in fte’s
toch te kunnen berekenen is op basis van het geschatte geïnstalleerd vermogen een inschatting
gemaakt van de arbeidstijd per Wattpiek. Daarbij is gebruik gemaakt van een gemiddelde installatie van 9 panelen (2.250Wattpiek), 16 uren per systeem, 1.600 werkuren per jaar per fte en een
gemiddeld zonnepaneel vermogen van 250Wattpiek.
Bronnen
• Amerongen, Gerard, Geïnstalleerd vermogen Zonnewarmte,
Holland Solar, april 2015
• Belastingdienst, http://www.belastingdienst.nl/wps/wcm/connect/bldcontentnl/belastingdienst/zakelijk/ondernemen/bedrijfskosten_en_investeren/
investeringsregelingen/.
• CBS StatLine, http://statline.cbs.nl/StatWeb/?LA=nl.
• Dutch Heat Pump Association & CBS StatLine, Warmtepompen; aantallen,
thermisch vermogen en energiestromen, 17 december 2015.
• Eurostat, Energy from renewable sources, http://ec.europa.eu/eurostat/
statistics-explained/index.php/Energy_from_renewable_sources
• Nationale Energieverkenning 2015,
Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN), Petten 2015.
• Nederlandse Douane, importcijfers, januari 2016
• Planbureau voor de Leefomgeving & DNV GL, PV Potentieelstudie,
Het potentieel van zonnestroom in de gebouwde omgeving van Nederland,
augustus 2014.
• Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO)
• Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO),
Senternovem databank Jive
• Segaar, Peter, Geïnstalleerd vermogen Zonnestroom, Polder PV, april 2015.
• Segaar, Peter, Grootste zonnestroom projecten Nederland, Polder PV,
april 2015.
• Stichting Monitoring Zonnestroom, Inventarisatie PV markt Nederland,
februari 2016.
74 | VERANTwOORDINg
Disclaimer
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar
gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch mechanisch,
door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van Solar Solutions. De uitgever kan op generlei wijze
aansprakelijk worden gesteld voor enige eventueel geleden schade door foutieve vermelding in dit rapport. De organisatie van het Solar Trendrapport 2016
is niet verantwoordelijk voor de inhoud van externe bijdragen.
VERANTwOORDINg | 75