Transcript Delta magazine Rotterdam - Rotterdam Climate Initiative

Rotterdam
C O N N E C T I N G W AT E R W I T H O P P O R T U N I T I E S
Ook buiten de dijken
droge voeten
Nieuwe parken aan de
oevers van de Maas
Aan de slag in de wijk
Pionieren op het water
Internationale kansen
Voorwoord
Rotterdam
is een van de veiligste
deltasteden ter wereld,
maar blijft door zijn ligging in de
Nederlandse delta kwetsbaar
Burgemeester Aboutaleb (links)
ontvangt de C40 Cities Award voor de
Rotterdamse adaptatiestrategie tijdens
de VN Klimaattop in Parijs (2015)
Deltasteden staan in de belangstelling door de klimaatverandering. Juist in laaggelegen deltasteden is de bevolkingsgroei hoog
en wonen veel mensen bij elkaar. Hier zullen een stijgende zeespiegel, hogere rivierafvoeren maar ook langere perioden met
droogte in sterke mate ervaren worden.
Rotterdam
Extreme weerverschijnselen zoals stormen, orkanen en tornado’s, versterken die belangstelling. De beelden van de gevolgen van
dit natuurgeweld in steden als New York (storm Sandy in 2012), maar ook New Orleans (2005), Bangkok (o.a. 2011) en Jakarta
(o.a. 2007) zijn indrukwekkend. Ook Nederland wordt steeds vaker getroffen door overvloedige regenval. Dat roept de vraag op
hoe veilig en klimaatbestendig onze kust- en deltasteden eigenlijk zijn. Moeten we geen actie ondernemen?
Rotterdam is een van de veiligste deltasteden ter wereld, maar blijft door zijn ligging in de Nederlandse delta kwetsbaar. In
deze uitgave schetsen we u een beeld hoe Rotterdam klimaatadaptatie oppakt. De artikelen illustreren wat kennisinstellingen,
waterschappen, het bedrijfsleven en de gemeente Rotterdam doen om de stad aan de veranderingen in het klimaat aan te
passen en veilig te houden.
Resilience is hierbij een nieuw belangrijk woord. Het betekent in deze context de weerbaarheid en veerkracht van een stad die
op de toekomst voorbereidt. Dit laatste kreeg een impuls doordat Rotterdam zich kon aansluiten bij het 100 Resilient Cities
Programma van de Rockefeller Foundation.
We zien klimaatverandering niet als een bedreiging, maar vooral als een kans om de stad veerkrachtiger, aantrekkelijker en
economisch sterker te maken. Zo blijft Rotterdam een veilige en leefbare stad in de Nederlandse delta waar heel veel mensen
met plezier wonen, werken en leven.
Rotterdam is een deltastad en gelegen in de delta van de Rijn en de Maas.
Via de Nieuwe Waterweg heeft Rotterdam een open verbinding met de zee waardoor tot in de stad sprake is van eb en vloed.
Ahmed Aboutaleb
Burgemeester van Rotterdam
DELTA Rotterdam
3
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Inhoudsopgave
6 Pionieren op het water
10 Nieuwe parken aan de oevers van de Maas
13 Op zoek naar een weerbare stad
15 Ook buiten de dijken droge voeten
18 Benthemplein
20 ‘Groen is goed voor het stadsklimaat‘
24 De Rotterdamse delta is veilig, maar waakzaamheid
blijft geboden
28 De RAS volop in uitvoering
30 Rotterdamse tools voor klimaatadaptatiestrategieën
32 Aan de slag in de wijk
36 Het dak op
39 3Di maakt het onzichtbare zichtbaar
41 Netwerk deltasteden ideaal platform voor uitwisseling
44 Rotterdamse aanpak biedt internationale kansen
48 Waterschappen: waterveiligheid is geen
vanzelfsprekendheid
53 Nawoord wethouder Pex Langeberg
54 Delta City App
DELTA Rotterdam
5
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
aan belangstellenden die met drijvend bouwen willen
belangstelling voor de waterkavels, we zijn volop met hen in
experimenteren. Er wordt niet alleen gekeken naar
gesprek.’
bouwen op het water, maar ook naar vraagstukken als
Pionieren
omgaan met energie en het aanpassen van de stad aan
Drijvend Paviljoen
klimaatverandering.’ Aqua Dock vervult een belangrijke rol in
Het Drijvend Paviljoen in de Rijnhaven is één van de eerste
de Rotterdamse ambitie om pionier te zijn op het gebied van
voorbeelden in Rotterdam van duurzaam bouwen op het
stedelijke klimaatadaptatie en slimme groene havens. Veel
water. Het transparante complex bestaat uit drie drijvende
havenactiviteiten zijn naar het westen verplaatst. Daardoor
bollen en, doordat het paviljoen drijft, gaat het op en neer
komt er vooral op het water nieuwe ruimte beschikbaar.
met de getijden. Het paviljoen is gerealiseerd met behulp van
‘Aqua Dock is dé kraamkamer voor waterinnovatie.
specialisten op het gebied van drijvend bouwen, DeltaSync en
Ondernemers en het regionale onderwijs tonen veel
Public Domain. Het paviljoen is gebouwd in de Heijsehaven
Drijvend paviljoen
op het water
Volop ruimte in oude stadshavens
Bouwen op het water heeft de toekomst. Wereldwijd worden de steden steeds drukker en moet
er dus creatief om worden gegaan met de ruimte. Water biedt hiervoor de oplossing. In de
havens van Rotterdam drijven er woningen, dobbert er een bos, is er een laboratorium voor
drijvend bouwen en zijn er zelfs plannen voor een Floating Farm.
Bouwen op het water is niet nieuw. Al sinds mensenheugenis
wordt er gebouwd op het water. Van Colombia tot aan Canada
zijn er drijvend bouwen-projecten. In de Filipijnen is er zelfs
een heel drijvend dorp. Wat wél nieuw is drijvend bouwen
in oude havens die in open verbinding staan met zee en een
getijdenwerking hebben. Doordat negentig procent van alle
grote steden op aarde in de buurt van water liggen, creëert dit
heel veel nieuwe bouwruimte. Ook Rotterdam is omringd door
water en kijkt men naar de kansen die er liggen om drijvend te
bouwen. Aqua Dock
Op het water van de Dokhaven in Heijplaat ligt Aqua Dock
een laboratorium waar mogelijkheden voor drijvend bouwen
worden onderzocht. Jaap Peters, projectleider Aqua Dock:
‘Aqua Dock stelt in het water kavels beschikbaar
Impressie Aqua Dock
DELTA Rotterdam
6
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
Opening van het dobberend bos in de Rijnhaven
DELTA Rotterdam
7
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
bij RDM Rotterdam op Heijplaat. Van de Heijsehaven is het
De duurzaam gebouwde huizen zijn energieneutraal en kunnen
drijvend paviljoen naar de Rijnhaven versleept.
worden voorzien van windturbines en zonnepanelen. Naast
de woningen komt een mobiliteitshub voor elektrische fietsen,
Dobberend bos
auto’s en scooters. De riolering is aangesloten op een circulair
Een bos midden in de stad dat groeit op het water. Het klinkt
systeem zodat het afvalwater weer schoon de rivier in stroomt.
wat raar en het is niet het eerste waar je aan denkt bij de
Rijnhaven. Toch ligt er naast het Drijvend Paviljoen een echt
‘Op de inloopavond van bewoners van Feijenoord is op
drijvend bos.
de komst van de woningen en het getijdenpark positief
gereageerd,’ zegt Marcel van Blijswijk. ‘Je hebt het prachtige
Het Dobberende Bos is een concept van Jeroen Everaert,
Nassauhavenpark, daarnaast komt nu een trapsgewijze oever,
initiator van Mothership, gebaseerd op het kunstwerk ‘In
het getijdenpark, waar de natuur zijn gang kan gaan en
Search Of Habitus’ van kunstenaar Jorge Bakker en is bedoeld
daarbij deze drijvende woningen.
om de haven te vergroenen. Bovenop twintig oude zeeboeien
Het project is nu nog een pilot, maar als deze drijvende
die drijven op het water groeien nu bomen. Dit kunstproject
woningen een succes worden, gaan we dit zeker op grotere
is bedoeld om aandacht te vragen voor klimaatverandering,
schaal uitvoeren. Natuurlijk loop je tegen zaken aan,
innovatie en het belang van groen voor stadsbewoners.
bijvoorbeeld rijst nu de vraag wie verantwoordelijk is voor het
Het is zowel voor bedrijven als particulieren mogelijk een
water waar de woning op drijft. Bouw je op grond dan is de
boom te adopteren.
eigenaar van de woning verantwoordelijk voor de grond.
Bij water ligt dat anders. Als in het water onder de woning de
Woningen Nassauhaven
bagger op den duur aanslibt, voor wie zijn de kosten als je het
In een van de oude stadshavens van Rotterdam, de
weer leeg moet baggeren?’
Nassauhaven in Feijenoord, worden er 18 drijvende woningen
De drijvende woningen worden op Heijplaat op het water
gerealiseerd. Het wordt het eerste drijvende woonproject in
gebouwd. De overlast voor omwonenden wordt zo zeer klein.
een Rotterdamse havenbekken. ‘Een uitdaging,’ vindt Marcel
Als de woningen casco zijn opgeleverd, worden ze versleept
van Blijswijk, projectmanager van het project. ‘Door de open
naar de Nassauhaven.
verbinding met de zee heb je te maken met een getijverschil
van anderhalve meter. De woningen bewegen mee met de
Floating Farm
waterstanden. Dit betekent dat ze robuust maar ook licht
Een ander voorbeeld van drijvend bouwen is de drijvende
moeten worden gebouwd. Normaal maak je de grond bouwrijp,
boerderij. Midden in de stad op het water! Een initiatief van het
maar hier moet het ondiepe water worden uitbaggerd.
bedrijf Beladon dat is gespecialiseerd in bouwen op het water.
De bagger leggen we in het ernaast gelegen getijdenpark neer
Op de drijvende melkboerderij zullen zo’n 40 koeien grazen
zodat daar een natuurlijke oever kan ontstaan. Zo breng je de
op hun eigen stukje grasveld. Hier kunnen stadsbewoners niet
natuur naar de stad en krijg je meer biodiversiteit.’
alleen zien hoe de koeien gemolken worden, maar kunnen ze
Impressie Floating Farm
Jaap Peters
is projecmanager Aqua Dock gemeente Rotterdam.
Hij werkt als projectleider aan diverse trajecten. Van
drijvende ontwikkelingen in Aqua Dock, naar innovatie in
de buitenruimte in de proeftuin Lab op Straat, tot fysieke
watergerelateerde projecten in Rotterdam.
Stadshavens Rotterdam ligt in buitendijks gebied en biedt
volop ruimte aan drijvende ontwikkelingen. Een aantal
initiatieven hebben een beroep gedaan op het fonds
SOFIE (Stadshavens Ontwikkelingsfonds voor Innovatie en
Economie). SOFIE draagt bij aan de revitalisering van de
Stadshavens door kansrijke projecten (mede) te financieren.
Marcel van Blijswijk
is gebiedsprojectmanager van de gemeente Rotterdam voor
de Afrikaanderwijk, de Kop van Zuid, de Kop van Feijenoord
en het Noordereiland.
SOFIE is nadrukkelijk geen subsidiepot, maar een revolverend
fonds: de leningen worden terugbetaald, zodat het geld weer
voor nieuwe projecten gebruikt kan worden.
ook de zuivelproducten van de melk zoals melk en yoghurt
De loftwoningen, ontwikkeld en ontworpen door Public Domain
kopen. In de Rotterdamse Merwe4haven staat de bouw van dit
Architecten en Van Hattum en Blankevoort, zijn vrijstaand
melkveebedrijf gepland. De Floating Farm is ook bedoeld voor
en naar ieders woonwens in te vullen. Kopers kunnen zelf de
educatieve lesprogramma’s over duurzaamheid, landbouw en
grootte, de indeling en de afwerking bepalen.
restproducten, bijvoorbeeld uit mest en urine.
Meer info: www.stadshavensrotterdam.nl
Impressie loftwoningen Nassauhaven
DELTA Rotterdam
8
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
9
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Het barst er van de vogels waaronder sperwers, boomvalken,
groene spechten en ijsvogels. Een kudde Schotse hooglanders
neemt het groenbeheer voor z’n rekening.’ Walter de Vries:
‘Op dit moment zijn we onder andere druk met de verdere
aanleg van de Groene Poort bij Rozenburg, waar we een luwe
getijdestrook in de rivier aanleggen die straks kilometers
lang wordt en uitnodigt om er te gaan recreëren. Ook de
Nassauhaven en het Mallegatpark krijgen een getijdenoever.
Voor vijf andere locaties zijn we plannen aan het maken.
Dit doen we in samenwerking met onder andere het Wereld
Natuur Fonds, Rijkswaterstaat, de provincie, het Havenbedrijf,
de waterschappen en andere gemeenten in de stadsregio.’
Stormpolderbos
Nieuwe parken
Impressie getijdenpark Eiland van Brienenoord - De Esch
het bij aan de waterveiligheid; getijdenparken kenmerken
Biodiversiteit
zich door langzaam oplopende rivieroevers en dat zorgt voor
Het transformeren van kale stenen kades in een park met
golfbreking bij hoger water waardoor een getijdenpark ook
bomen, riet en wilgen langs een rivier met eb en vloed is
bijdraagt aan een toekomstbestendige Rotterdamse regio.
uniek in Nederland en vormt een nieuw leefgebied voor
Vanaf de loopbrug op de Kop van het Eiland van Brienenoord
vogels, vissen, amfibieën en insecten. Walter de Vries: ’Door
is al goed te zien hoe mooi dat kan uitpakken. Een prachtig
de vermenging van zout en zoet water krijg je een enorme
stukje natuur in de stad. Eb en vloed spoelen er dagelijks water
variatie in vegetatie. Dicht bij de zee kom je zeekraal en
door een kleine getijdengeul.
lamsoor tegen, maar verder de rivier op tref je andere
vegetatie.
aan de oevers van de Maas
Langs de oevers van de Nieuwe Maas realiseren tien samenwerkende partijen prachtige nieuwe
parkgebieden. Buiten de stad bestaan deze getijdenparken uit landschappen van riet, wilgen,
slik en biezen. In de stad krijgen ze een meer stedelijke uitstraling. Maar altijd gaat het om
plekken waar fietsers, wandelaars, hengelaars en zonaanbidders kunnen genieten van de
rivier.
Wie vanaf de Erasmusbrug over de Nieuwe Maas kijkt, kan
‘We willen de rivier weer als natuurlijk onderdeel van het
zich niet voorstellen dat het in het water wemelt van de vissen.
Hollandse deltalandschap zien, en niet meer alleen als snelweg
De open verbinding met de zee zorgt voor getijdenstroming
voor de scheepvaart. Lange tijd hebben we alleen gekeken
in de rivier waarbij het zoete water zich mengt met het zoute
naar de economische betekenis van de rivier. De grijze kades
water; een plek waar trekvissen zich prima thuis voelen.
en de basaltoevers langs de rivier tonen nu nog een eentonig
Deze verbinding met zee is uniek in de Nederlandse delta, die
landschap. Inmiddels beseffen we steeds meer dat de rivier ook
verder helemaal door dammen en sluizen is afgeschermd. In
haar landschappelijke kwaliteiten heeft.’ het centrum van Rotterdam is het verschil tussen eb en vloed
Een eldorado voor de recreant
gemiddeld anderhalve meter.
Veel mensen ontdekken dat het fijn is om aan de oevers van de
De sporen die zoet- en zoutwater en hoog- en laagwater in
Maas te recreëren. Walter de Vries: ‘Als je hier beneden langs
het regionale rivierlandschap achterlaten worden door het
de Maas een paar vierkante meter gras inzaait, dan zie je het
ontwikkelen van de oevers beter zichtbaar gemaakt. Walter
gewoon gebeuren: mensen komen met een koelbox, parasol
de Vries werkt als planoloog bij Stadsontwikkeling van de
en klapstoel en gaan zitten genieten. Ze hebben iets met
gemeente. Namens de tien samenwerkende partijen trekt
die rivier, ze zijn er trots op. Het ontwikkelen van natuurlijke
hij het programma ‘De rivier als getijdenpark’. Doel is meer
oevers brengt stad en natuur dichter bij elkaar, mensen maken
recreatieve en natuurlijke kwaliteiten aan de Maasoevers.
kennis met de natuur en kunnen er ontspannen. Ook draagt
Bestaand getijdenpark Ruigeplaatbos
DELTA Rotterdam
10
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
11
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Het is de combinatie van natte en droge oevers en zoet
opzwemmen van en naar zee, dankzij nieuwe rustplekken
en zout water waardoor je een grote diversiteit krijgt van
en schoner water. De rivier wordt meer en meer de mooiste
planten, vogels en vissen. Hoe meer biodiversiteit je hebt
attractie die de stad rijk is.’
hoe veerkrachtiger het landschap. Bij het maken van
getijdenparken maken we zoveel mogelijk gebruik van
Walter de Vries
is planoloog bij Stadsontwikkeling gemeente Rotterdam
en programmamanager van het regionale programma ‘De
rivier als getijdenpark’.
natuurlijke processen. Dat noemen we ‘Building with Nature’.
Daarmee scheppen we prachtige gebieden langs de oevers,
die er allemaal anders uit gaan zien. Ruige natuur, maar ook
Op zoek naar
een weerbare stad
Rotterdam voorbeeldstad Rockefeller Foundation
ontworpen parkgebieden met aangelegde vlonders zodat je
Wat maakt een stad resilient? Of anders gezegd: wat maakt een stad duurzaam, veerkrachtig
er kunt wandelen, vissen of barbecueën. Je kunt niet overal
en leefbaar? Wereldwijd behoort Rotterdam tot één van de eerste 33 steden die door de
getijdenparken maken. Op plekken waar veel stroming staat en
Rockefeller Foundation is geselecteerd voor het programma ‘100 Resilient Cities’. Chief
de rivier diep moet zijn voor de scheepvaart is het lastig.
Resilient Officer Arnoud Molenaar: ‘We moeten met een andere bril naar onze stad leren kijken.’
Maar duidelijk is dat de getijdenparken aan de Nieuwe
Maas de stad een heel ander aanzien zullen geven, met
meer recreatieve mogelijkheden in de regio en een hogere
Rotterdam is een dynamische innovatieve stad die aan het
op en profiteren van transities van de 21e eeuw. In het
ecologische kwaliteit van de rivier: met zalm en steur die
begin van een uitdagende periode staat. De vierde industriële
bijzonder betekent dit klaar zijn voor transities en geleidelijke
revolutie staat voor de deur waarbij de verwachting is
veranderingen, zoals klimaatverandering en digitalisering,
dat de stad mede door klimatologische veranderingen, de
én voldoende veerkrachtig en flexibel voor onverwachte
nieuwe economie en de toenemende digitalisering enorm zal
gebeurtenissen. Volgens Arnoud Molenaar, Chief Resilient
veranderen. Voor organisaties en burgers zullen verhoudingen
Officer van het Rotterdam Resilient Programma, kunnen
verschuiven en nieuwe producten en diensten maken in
de uitdagingen van deze tijd alleen worden opgelost als
sneltreinvaart hun opwachting. Met het programma ‘100
steden duurzamer, slimmer en socialer worden. ‘Daar is veel
Resilient Cities’ wil de Rockefeller Foundation wereldwijd
creativiteit voor nodig. We zijn door de Rockefeller Foundation
steden ondersteunen om ze resilient te maken: anticiperen
in eerste instantie geselecteerd omdat we goed zijn in
De getijdenparken
worden mede mogelijk
gemaakt door LIFE
financiering van de
Europese Unie.
Impressie getijdenpark Groene Poort
DELTA Rotterdam
12
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
13
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
integraal watermanagement en klimaatadaptatie. Vanuit de
stad, stimuleren en opschalen. Te beginnen met het platte
hele wereld komen er delegaties kijken naar onze dijken en
dakenlandschap in het centrum. Het kijken door de resilience
waterbergingssystemen.
lens moet een tweede natuur worden van burgers, bedrijven
Door het uitwisselen van kennis maken steden elkaar sterker.
of maatschappelijke instellingen. Je kijkt of je kwetsbaar bent
Wil je een stad weerbaar en toekomstbestendig maken, moet
of juist heel robuust. De gemeentelijke rol zal in de toekomst
je kijken naar het grotere geheel en de samenhang in de
veranderen, maar los van de politieke agenda voorzie ik een
maatschappij.
verbindende - en faciliterende rol waarbij we, samen met de
Rotterdam is één van de eerste steden binnen het Rockefeller
Rotterdammers, door de ‘resiliencebril’ kijken hoe we de stad
programma die kiest voor een uitgebreide integrale aanpak
leefbaar, veerkrachtig en duurzaam kunnen houden.’
en niet alleen kijkt naar de klimatologische veranderingen
die op ons af komen, maar ook naar de sociaal economische
Arnoud Molenaar
is Chief Resilience Officer van de gemeente Rotterdam en
programmamanager van Rotterdam Climate Proof, initiator
van het netwerk Connecting Delta Cities en het Rotterdam
centre for Resilient Delta Cities.
weerbaarheid, infrastructuur, digitalisering en robotisering,
naar het energievraagstuk, het havengebied en naar het
bestuur van de stad.
Je kunt het wel hebben over waterveiligheid, maar wanneer de
energie opeens uitvalt bij wateroverlast en de 1000 gemalen
van de stad het niet meer doen heb je ook een probleem.
Of hoe je, als werknemers in de haven hun baan verliezen
Rockefeller Foundation
door de toenemende robotisering, mensen kunt omscholen
naar beroepen die aansluiten op de toekomstige vraag. Als
je rekening houdt met meerdere scenario’s, kun je tijdig
Bij de viering van haar 100-jarig bestaan, maakte
anticiperen.’
de Rockefeller Foundation bekend 100 miljoen dollar
beschikbaar te willen stellen om de stedelijke weerbaarheid
Smart, circulair & duurzaam
tegen klimaatveranderingen te verbeteren. Steden werden
Veel bedrijven beschikken over een groot leerbaar vermogen,
opgeroepen deel te nemen aan de ‘100 Resilient Cities
zijn in rap tempo aan het veranderen en omarmen het idee om
Centennial Challenge’ en hun plannen voor adaptatie in te
mee te werken aan een weerbare stad door smart, circulair en
dienen. Samen met de Rockefeller Foundation en andere
duurzaam te zijn.
partners kunnen de 100 steden zich beter voorbereiden op
klimaatveranderingen en andere shocks en stresses in de 21ste
Waterbestendig maken van buitendijks
gebied wordt steeds meer integrale opgave
Ook buiten
de dijken droge voeten
Arnoud Molenaar: ‘Je ziet dat bijvoorbeeld bij
eeuw en investeren in een duurzame wereld. De geselecteerde
woningcorporaties; er ontstaat een breder bewustzijn
steden maken deel uit van een eigen netwerk en kunnen
waarbij milieu - en sociale aspecten worden meegenomen in
kennis met elkaar delen. Bovendien kunnen de steden gebruik
nieuwbouw en renovaties. Het toenemend gebruik van groene
maken van een kennisplatform, dat uiteindelijk kan dienen
daken is van toegevoegde waarde voor de stedelijke omgeving.
als gemeenschappelijke vraagbaak om resilient te worden. De
Ze vangen fijnstof op, vormen een buffer bij regenafvoer,
steden moeten verder een strategie uitstippelen hoe zij denken
verkoelen de stad en zien er mooi uit.
de beoogde resiliency te bereiken. En tenslotte krijgt elke
Enkele buitendijkse gebieden in Rotterdam,
zoveel verstedelijkt buitendijks gebied te vinden als in deze
Dit draagt integraal bij aan de resilience van de stad,
geselecteerde stad een eigen Chief Resilience Officer (CRO) om
het proces aan te sturen en te begeleiden.
zoals het Noordereiland en de kop van
stad. Dat het buitendijkse gebied zo omvangrijk is, heeft
het is goed voor de gezondheid van de burger (de sociale
component), maar heeft ook een klimatologische en
Het Noordereiland ligt buitendijks
Rotterdam is door zijn haven uniek in Nederland. Nergens is
Feijenoord, lopen gevaar bij hoog water.
alles te maken met de ontwikkeling van de haven door de
jaren heen. Toen de stad zich uitbreidde met de aanleg van
economisch component.
Peter van Veelen zoekt naar een integraal
Door de combinatie met zonnepanelen zullen onze huizen
model waarmee met medewerking van
nieuwe woningen. Maar: de havens en veel van die woningen
in de toekomst steeds meer energie gaan leveren waarbij
betrokkenen in het gebied ook op langere
bevonden zich in gebieden die niet door dijken tegen het
de burger zowel consument als leverancier is. Als gemeente
willen we bestaande innovatieve initiatieven van bedrijven
termijn resultaat is te boeken. De keuze gaat
en burgers die een bijdrage leveren aan een weerbare
twee kanten op: buiten houden van het water
of waterbestendig bouwen. Zelfredzame
bewoners zijn daarbij hoe dan ook van groot
belang.
nieuwe havens, volgde daarop onmiddellijk de bouw van
water zijn beschermd. Vandaag de dag wonen zo’n 40.000
Rotterdammers in buitendijks gebied.
Dat klinkt heel onveilig, maar lang niet al het buitendijkse
gebied van Rotterdam loopt onmiddellijk gevaar bij een
zeespiegelstijging en een toename van het water in de
Nieuwe Maas. Rotterdam behoort tot de veiligste havens van
de wereld. Dat komt vooral doordat de kades hoog liggen.
DELTA Rotterdam
14
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
15
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Wateroverlast op het Noordereiland (2013)
Transformatiefase
om schades te voorkomen. Het is zaak te kijken wie er in het
Ook bij nieuwe woningbouwontwikkelingen in buitendijks
gebied actief zijn. Naast bewoners zijn dat woningcorporaties
gebied zijn dergelijke maatregelen onontbeerlijk. ‘Tot niet zo
en bedrijven, waarvan Unilever en Hunter Douglas tot de
heel lang geleden gingen we daarbij altijd uit van de methodiek
grootste behoren. Samenwerken met die partijen is nodig bij
die is gevolgd bij de bouw van de Kop van Zuid,’ zegt Peter
het treffen van maatregelen. ‘Als het gaat om waterveiligheid,
van Veelen, voorheen werkzaam bij de gemeente Rotterdam
profiteren die partijen daar ook van,’ zegt Peter van Veelen.
en thans onderzoeker bij de Technische Universiteit Delft.
‘Daarom is het een logische gedachte dat als de gemeente
‘Die methodiek ging uit van eerst alles slopen, vervolgens
helpt het gebied waterbestendig te maken door bijvoorbeeld
het gebied ophogen en dan opnieuw bouwen. Maar de tijd is
het ophogen en renoveren van de kades dat zij ook meehelpen
veranderd. Gebiedsontwikkelingen werken zo niet meer. Het
bij de sociaal economische ontwikkeling van het gebied.
economische model dat met die werkwijze samenhing is door
Denk hierbij aan dat de woningbouwcorporaties versneld hun
de economische crisis vastgelopen. Daarom bevinden we
panden renoveren, of dat een bedrijf werkervaringsplaatsen
ons nu in een transformatiefase en zoeken we naar nieuwe
levert voor mensen uit de buurt. Het zijn vaak zaken die
ontwikkelingsmodellen.’
toch al op de planning stonden, maar dan versneld worden
Katendrecht en de Wilhelminapier zijn buitendijks gebied
uitgevoerd. Het is een soort uitruilen.’
zo lang mogelijk buiten te houden of, in het ergste geval, de
Zoeken naar zulke nieuwe modellen is precies wat Peter van
zandzakken klaar hebben liggen voor als het nodig is.
Veelen doet, Daarbij hoort ook het zoeken naar manieren om
Peter Van Veelen begon zijn onderzoek met het ontwerpen
bestaande gebieden in Feijenoord en op het Noordereiland
van multifunctionele waterkeringen, maar zijn aandacht
tegen hoog water te beschermen. ‘Want als het een keer
verplaatste zich steeds meer naar de fase die aan het
Wij leren ook van de bewoners; zij kwamen met het idee om
echt misgaat op het Noordereiland, dan heeft dat grote
ontwerpen vooraf gaat: ‘Hoe kan ik een instrument
als er hoog water dreigt de (ondergrondse) afvalbakken op
gevolgen,’ stelt hij vast. Te denken is dan aan uitval van de
ontwikkelen om bij gebiedsontwikkeling alle verschillende
straat te legen omdat de ervaring leert dat al het afval overal
stroomvoorziening, schade aan woningen en auto’s.
factoren aan elkaar te koppelen, zodat een innovatieve
heen drijft met hoog water. De medewerking van bewoners
oplossing ontstaat? Zo is het mogelijk een groeimodel te
is cruciaal bij het waterbestendig maken van buitendijkse
Het waterbestendig maken van nieuw te ontwikkelen
maken dat op den duur zijn vruchten afwerpt.’ Voor Feijenoord
gebieden. Peter van Veelen: ‘De tijd dat de overheid overal
buitendijks bebouwd gebied is tegenwoordig veel meer
en het Noordereiland is precies uitgezocht waar zich de
voor moest zorgen is voorbij. Er is al heel veel mogelijk door
een integrale opgave, waarin allerlei verschillende
grootste kwetsbaarheden bevinden, welke panden het meest
onder bewoners bewustzijn te kweken.’ Ook kijkt hij naar
maatschappelijke aspecten samenkomen. Peter van Veelen:
te lijden zullen hebben van overstromingen en wat er met de
steden als Londen en New York: ‘Daar ligt de nadruk erg op
‘Gebiedsontwikkeling is kleinschaliger geworden. Bovendien
elektrische voorzieningen gebeurt, wanneer het water over de
zelfredzaamheid van de bewoners, op community resilience. In
Verstedelijkte gebieden als de Wilhelminapier en Kop van Zuid
gaat het ook om waardeontwikkeling op de langere termijn.
oevers klotst.
Rotterdam moeten we ons afvragen waar we de nadruk leggen
zijn bovendien eerst opgehoogd, voordat ze zijn bebouwd.
En daarbij komen ook die andere facetten om de hoek kijken,
Scheepvaartkwartier ligt buitendijks
op die zelfredzaamheid van bewoners en waar een meer
collectief gerichte aanpak op gebiedsniveau voor de hand ligt.’
zoals armoedebestrijding, energietransitie en het verbeteren
Ook is precies geïnventariseerd welke maatregelen genomen
Toch zijn er wel degelijk kwetsbare gebieden aan te wijzen
van de buitenruimte. De koers is nu veeleer een integrale
moeten worden. Grofweg komt het neer op twee verschillende
in het verstedelijkte buitendijkse gebied. Het Noordereiland
aanpak op de langere termijn, waarbij we tot een jaar of 30
strategieën. De ene is om het water zoveel mogelijk buiten
Dat de hele wereld inmiddels naar Rotterdam kijkt als een
is zo’n gebied vol woningen in de stad, dat bij hoog water
vooruit kijken.’
te houden door muren te bouwen, zodat het buitendijkse
voorbeeldstad waarbij water en klimaatopgaven geïntegreerd
wel eens wil onderlopen, gemiddeld eens in de twee jaar. Het
gebied toch droog blijft. De andere is om waterbestendig
zijn met stedelijke ontwikkeling ziet Peter van Veelen als een
overstromingsrisico is door de aanleg van de Maeslantkering
Een van de maatregelen die worden onderzocht is of
te bouwen door bijvoorbeeld woningen aan te passen en
grote kans. ‘De opgave om de stad aan te passen aan stijgende
afgenomen.
het ophogen van de kades is te combineren met het
transformatorhuisjes waterdicht te maken.
waterstanden levert ook kansen op voor het Rotterdamse
bedrijfsleven. Kijk hoe de gemeente samen met Rotterdamse
verbeteren van de buitenruimte en is te koppelen aan
De oudere bewoners van het Noordereiland kunnen zich nog
nieuwbouwontwikkeling en investeringen in het gebied.
Workshops
bedrijven werkt aan het klimaatbestendig maken van Ho Chi
herinneren dat er vroeger meer overstromingen plaatsvonden.
Bijvoorbeeld, bij de herinrichting van het Mallegat is al
Een belangrijke rol is weggelegd voor bewoners. ‘We hebben
Minh City.’< CV >
Door de lage stroomsnelheden beperkt de schade zich aan hun
rekening gehouden met stijgende waterstanden.
een aantal workshops op het Noordereiland georganiseerd
waarin we de bewoners hebben gevraagd mee te denken over
woningen vaak tot de interieurs van de benedenverdiepingen.
Toch is de kans groot dat zulke overstromingen in de naaste
Badkuip
het overstromingsprobleem,’ zegt Peter van Veelen. ‘Het was
toekomst vaker zullen gebeuren.
De kop van Feijenoord, tussen de Rosestraat en de Nieuwe
informatie brengen, maar ook halen. De centrale vraag was
Maas, is wat Peter Van Veelen ‘een badkuip’ noemt en
hoe we de kwetsbaarheid ten opzichte van het water kunnen
Andere kwetsbare punten zijn het Scheepvaartkwartier op
daarmee een risicogebied. Daar moet iets gebeuren,
verminderen. Je helemaal beschermen tegen het water is
de noordelijke Maasoever, en de kop van Feijenoord bij de
maar de verantwoordelijkheid voor waterveiligheid van de
niet mogelijk, maar welke maatregelen je kunt nemen om
Nassauhaven en Heijplaat in Rotterdam-Zuid. Voor zulke
buitendijkse gebieden ligt niet alleen bij de gemeente, het
de overlast te beperken is wel een optie. De kelders zo veel
gebieden zijn wel degelijk maatregelen nodig om ze te
rijk of het waterschap, ook de vastgoedeigenaren hebben een
mogelijk leeg laten is maar één maatregel. Maar ook door te
beschermen tegen hoog water.
verantwoordelijkheid om hun eigen panden te beschermen
zorgen dat de bewoners investeren in maatregelen om water
DELTA Rotterdam
16
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
Peter van Veelen
was stedenbouwkundige bij de Gemeente Rotterdam en
werkte aan waterveilige buitendijkse gebieden. Daarnaast
promoveert hij bij de TU Delft op de vraag op welke manier
waterveiligheid geïntegreerd kan worden in stedelijke
ontwikkeling. Thans werkt hij als coördinator/onderzoeker
Urban Deltas bij de TU Delft.
17
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
die bij regen vollopen met een blauwe kleur aangeduid. De
afgelopen twee jaar is het diepe bassin twee keer vol gelopen.
Erg lang blijft het water niet in de bassins staan. Binnen een
etmaal is het weggelopen en verdwenen in de grond of naar
de verderop gelegen Noordsingel. Florian Boer: ‘Zo komt het
water weer terug in de natuur en ontlast het Benthemplein het
Rotterdamse rioolsysteem, dat grote hoeveelheden regenwater
in korte tijd erg moeilijk kan verwerken. Met de GGD zijn
afspraken gemaakt hoe snel het water van het plein moet
zijn verdwenen. Er mag natuurlijk geen gevaar zijn voor de
volksgezondheid en al helemaal niet dat kleine kinderen op het
plein onverantwoord risico zouden lopen.’
Kleine kinderen zijn op het Benthemplein niet vaak te vinden.
Het plein is ingesloten door het scholencomplex Technikon, in
de late jaren zestig ontworpen door de bekende Rotterdamse
architect Huig Maaskant. ‘Hij had in zijn tijd heel andere
opvattingen over het gebruik van de buitenruimte,’ zegt Florian
Benthemplein
spannende combinatie van
groen, vermaak en
waterberging
Eerste grootschalige waterplein ter wereld
Boer. ‘Volgens de architectuuropvattingen van toen kon het
stedelijk leven van de scholieren zich wel binnen de gebouwen
afspelen. Daarom maakte een toren van op elkaar gestapelde
gymzalen onderdeel uit van zijn ontwerp: sporten deden de
leerlingen maar binnen, buitenspelen was voor provincialen.’
Florian Boer: ‘In de tweede workshop konden de mensen
die het meest van het plein gebruik zouden maken kiezen.
Saaie vlakte
De twee ontwerpen die het meest bevielen hebben we in
Het Benthemplein was lange tijd een saaie vlakte van grijze
elkaar geschoven. We hebben gekeken wat er nog beter kon.
stoeptegels, waarover eigenlijk niemand tevreden was, zeker
Het groen is meer het plein op gekomen. Het water werd
de omliggende scholen Zadkine en het Grafisch Lyceum niet.
gewaardeerd omdat het ook duidelijk onderdeel van het
Daarom was het een uitgelezen kans juist hier het eerste
ontwerp was. Het is natuurlijk niet de bedoeling om in het
grootschalige waterplein vorm te geven. Florian Boer: ‘Het
water te spelen, maar iedereen wil als het regent wel goed het
schoolcomplex van Maaskant ontkende het plein. Met het
water zien stromen.’
Het eerste grootschalige waterplein ter wereld slaat twee vliegen in één klap. Het vangt
waterplein eist de openbare ruimte nu zijn plek weer op. Een
bij heftige regenval een grote hoeveelheid water op en brengt die weer terug in de natuur.
waterplein vraagt om specifieke vormen, er mogen zo min
Tot slot is het waterplein een aanjager om het hele
mogelijk obstakels zijn.’
Zomerhofkwartier en de Agniesebuurt klimaatbestendig te
Daarnaast maakt het waterplein de stad mooier. De scholieren die de omliggende gebouwen
maken. Dat wil zeggen: vergroening van het straatbeeld,
hun lessen volgen, brengen vele aangename uren op het plein door. Met basketballen, een
Drie workshops werden gehouden om samen met alle
regenwater lokaal opvangen, minder verharding en afname
balletje trappen, skaten of gewoon door met elkaar pratend op een van de trappen van het
betrokkenen tot het juiste ontwerp te komen. Omwonenden
van parkeervakken ten gunste van bredere trottoirs en
plein te zitten.
uit de Agniesebuurt waren daarbij, vertegenwoordigers van de
groenstroken. Florian Boer: ‘We gaan al het regenwater lokaal
kerk, het aan het plein gelegen Hofpleintheater en natuurlijk
opvangen. De ambitie is dat er in de hele wijk geen druppel
‘De trappen van het plein vertonen al slijtageplekken van het
Watermuur
van de scholen. Tijdens de inspirerende bijeenkomsten
regenwater meer het riool in gaat.’
skaten,’ constateert architect Florian Boer van De Urbanisten,
Wanneer het flink regent, wordt het plein een waterberging.
maakten de aanwezigen duidelijk welke elementen zij in
het bureau dat het concept voor het waterplein bedacht en
Het water van de scholen en de op het plein gelegen kerk
het plein opgenomen wilden zien, waarbij het water als
het eerste grootschalige waterplein ter wereld vormgaf. De
verzamelt zich dan in de twee ondiepe bassins. Water uit de
cruciaal element vaststond. ‘De aanwezigheid van het water
slijtage zegt iets over het intensieve gebruik dat de jongeren
omgeving van het plein loopt in het diepste bassin, dat bij
vond iedereen interessant en spannend,’ zegt Florian Boer.
en scholieren uit de omgeving van het waterplein maken.
droog weer is te gebruiken als sportveld om te basketballen
Het leidde tot drie ontwerpen, waarin de meest gewenste
En dat terwijl het Benthemplein in het Zomerhofkwartier in
of voetballen. De loop van het water is op het plein goed te
onderdelen waren verwerkt: een sportveld, een groene plek,
deze nieuwe staat nog maar nauwelijks een jaar volop in
volgen: het stroomt door brede goten naar de bassins. Het
mogelijkheden om te skaten en een plaats om te kunnen zitten
gebruik is. Het plein is populair. ‘Maar ook op het gebied van
water uit de omgeving komt wanneer het heel hard regent als
en naar mensen te kijken.
waterhuishoudkunde is het goed gelukt,’ zegt Florian Boer.
een ‘watermuur’ in het diepste bassin terecht, een gordijn van
Florian Boer
is oprichter van De Urbanisten. Hij doceert onder meer aan
de TU Delft en de Rotterdamse Academie van Bouwkunst.
De Urbanisten zijn ook betrokken bij het ontwikkelen van
getijdenparken in Rotterdam.
water plenst dan naar beneden. In de bassins zijn de delen
DELTA Rotterdam
18
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
19
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Bakfiets
Voor haar onderzoek onderzocht ze drie grote steden: Utrecht,
Arnhem en Rotterdam. Daar richtte ze zich vooral op het
uitvoeren van metingen in het microklimaat en het verzamelen
van data. In elk van de drie steden ondervroeg ze ongeveer
180 mensen uit alle leeftijdscategorieën en alle delen van de
stad welke ruimtes zij op warme dagen in de stedelijke om
geving het prettigst vonden.
Groen op de Coolsingel
In een stad als Rotterdam bedraagt in warme periodes het
verschil tussen stad en ommeland soms 8 graden Celsius,
zo blijkt uit metingen van haar collega-onderzoeker Bert
Heusinkveld. Maar ook in de stad zelf zijn bij aanhoudende
hitte grote verschillen te constateren. De groenste plekken zijn
ook het koelst. De plaatsen in de stad die nauwelijks groen
hebben, maar waar gebouwen en asfalt domineren, zijn het
warmst.
De interviews wijzen uit dat stadsbewoners in een hittegolf
vooral hun toevlucht nemen tot de rijk van groen voorziene
plaatsen in de stad. Wiebke Klemm: ‘Daar voelen ze zich het
meest comfortabel. Dat geldt voor alle drie de steden waar we
‘Groen is goed voor het
stadsklimaat en voor het
welzijn van de bewoners’
‘Mensen hebben het al minder warm als ze groen zien’
mensen hebben ondervraagd. Parken zijn de favoriete plekken
en krijgen duidelijk de voorkeur boven verharde plaatsen en
plaatsen met water.’ Die voorkeur van de stadsbewoners is
Kinderen planten
extra groen
Geveltuin
begrijpelijk: ze willen daar zijn waar het het koelst is. ‘De
metingen met de bakfiets bevestigen dat ook. De parken zijn
warme zomerse dagen toch ontspannen. Sommigen zoeken
gemiddeld 1 graad Celsius koeler dan het stadscentrum.’
schaduw en afkoeling, anderen geven de voorkeur aan een
zonnig plekje aan het water. Het Kralingse Bos biedt allebei en
Psychologisch
is daarom zo populair.
Het klinkt voor de hand liggend. ‘Inderdaad,’ zegt Wiebke
Daarnaast is het Kralingse Bos goed bereikbaar, want mensen
Klemm. ‘Van veel mensen krijg ik te horen: dat wisten we
hebben vaak weinig tijd.’ Aanleg van nieuwe, omvangrijke
toch allang? Maar in mijn onderzoek is het nu echt met cijfers
groene verblijfsruimtes is een van de aanbevelingen die uit
onder Nederlandse klimaatcondities aangetoond.’ Bovendien
haar onderzoek naar voren komen. ‘Maar daarvoor is in de
Wiebke Klemm onderzoekt hoe mensen in
Wanneer we niets doen zullen steden alleen maar warmer
blijkt er een psychologische component: mensen ervaren de
steden niet altijd ruimte,’ verklaart de onderzoekster. ‘Je zou
steden warmte ervaren. Een van de conclusies
worden. ‘De steden zijn nu al warmer dan hun ommeland,’
warmte al als minder, wanneer zij groen zien. ‘Mensen zijn
er ook aan kunnen denken de grote parken die er zijn goed of
zegt Wiebke Klemm, als onderzoeker verbonden aan de
zich over het algemeen bewust van hun thermisch comfort,’
beter bereikbaar te maken. Of om kleine groenvoorzieningen
Wageningen UR. ‘Dat betekent voor steden dat de kans op
zegt de onderzoekster. ‘Ze zoeken verkoeling, wanneer het
aan te leggen, zoals ‘pocket parks,’ die ook al veel kunnen
van haar onderzoek: groen draagt bij aan
het thermisch comfort van de stadsbewoner.
hittestress verder toeneemt. Steden ontwikkelen zich, ze
te warm wordt en proberen zich aan te passen. Door aan de
opleveren.’
Sterker nog: alleen al het zien van groen zorgt
worden groter en verdichten zich. Er komen meer gebouwen
schaduwkant van de straat te gaan lopen, door onder een
Al het groen in de stad draagt bij aan verbetering van het
ervoor dat mensen zich minder warm voelen.
en verharde oppervlaktes bij, die de warmte langer zullen
boom te gaan zitten. Behoeftes zijn verschillend. Veel ouderen
stedelijke klimaat, onderstreept Wiebke Klemm: ‘Hoe groener,
vasthouden. Dat heeft invloed op het stadsklimaat, maar ook
weten precies op welke banken in de parken ze moeten gaan
hoe koeler. Ook kleine elementen dragen daaraan zeker bij.
Daarom is meer groen in de stad goed om
op de gezondheid en het welzijn van de inwoners.’ Mensen
zitten, omdat ze weten dat die in de schaduw staan. Jongeren
Je krijgt dan een openstapeling van effecten. Groene daken
hittestress tegen te gaan. Dat hoeven niet
die onder een plat dak slapen, hebben bij aanhoudende
weten waar ze het langst van de avondzon in een park kunnen
zorgen voor verlaging van de oppervlaktetemperatuur.
eens nieuwe grote parken te zijn, maar ook
warmte een slechtere nachtrust, wie slecht slaapt presteert
genieten.’
minder, terwijl de prestaties ook door de warmte zelf
In Rotterdam steekt het Kralingse Bos met kop en schouders
Op straatniveau dragen bomen bij het thermisch comfort van
al afnemen. ‘Vooral ouderen en jonge kinderen zijn het
boven de andere parken uit als favoriete plaats om de hitte
de voetgangers te verbeteren. Tussen een straat met en een
kwetsbaarst,’ constateert Wiebke Klemm.
in de stad te ontvluchten. ‘Mensen uit de hele stad gaan
zonder bomen zit een verschil in stralingstemperatuur van 4
daarnaartoe,’ zegt Wiebke Klemm. De kwaliteit van het park
graden Celsius, heeft mijn onderzoek aangetoond.’
kleinschalige toevoegingen zijn welkom, hoe
meer hoe beter. Door het cumulatieve effect
geldt dat alle beetjes helpen.
is dan van doorslaggevende betekenis: ‘Veel mensen willen op
DELTA Rotterdam
20
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
21
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Klimplant
Daarnaast verbetert groen de biodiversiteit en de
Op straatniveau is het ook mogelijk op het psychologische
aantrekkelijkheid van de woonomgeving. Het is voor iedereen
effect van groen in te spelen. Groen zien verbetert de beleving
een win-win situatie.’
van warmte. ‘Door groen tegen de gevel, groen bij de
voorgevel, groen in de voortuin.
Wiebke Klemm
is promovenda landschapsarchitectuur aan de Universiteit
Wageningen. Zij is ervaren onderzoekster en ontwerpster op
het gebied van het stedelijke landschap.
Het hoeft maar een enkele klimplant te zijn die de waarneming
van thermisch comfort al kan verbeteren. Niet alleen de stad,
maar elke inwoner kan daar zijn bijdrage aan leveren.
Dat kan dan weer allerlei neveneffecten hebben, zoals
bijvoorbeeld bevordering van de sociale cohesie, wanneer
bewoners in een straat samen voor vergroening zorgen.
Hoe het stadsklimaat is te
beïnvloeden
Ontwerpers kunnen van alles doen om
soms 30 graden
de stad aangenamer te maken, is het
Celsius schelen.
uitgangspunt van het boek ‘Het weer in de
‘Groene gevels
stad’ dat vorig jaar bij nai010 uitgevers
vormen vaak ook
verscheen. Landschapsarchitecte en
een verbijzondering
stedenbouwkundige Sanda Lenzholzer biedt
van de architectuur,’
in haar boek handvatten voor ontwerpers
schrijft Lenzholzer.
om bij het vormgeven van de stad rekening
Voorzetelementen
te houden met het stadsklimaat en dat te
met groen
beïnvloeden op het niveau van de stad zelf en
kunnen gebouwen
op microniveau.
beschaduwen,
evenals groene
Op stadsniveau gaat het om de aanleg van
erfafscheidingen.
Schaduw in het Zuiderpark
parken, waarbij parken met open grasvelden
vooral ’s nachts de omgeving verkoelen
Bomen doen het ook
en parken met bomen overdag. Of om het
goed om schaduw te creëren en de stad op
Vervanging door lichte en poreuze
creëren van ventilatie tussen wijken en het
microniveau aangenamer te maken. Lijsten
materialen waar dat kan, ligt dan voor de
vermijden van barrières.
met allerlei soorten bomen zijn opgenomen
hand. Ook de combinatie van water en groen
die voor de meeste schaduw kunnen zorgen
levert goede resultaten op. Waterbergingen
Voor het microniveau is een catalogus
en zo de luchttemperatuur temperen of die
kunnen ook een verkoelend effect hebben,
van zo’n honderd pagina’s aan mogelijke
een goede tot zeer goede droogtetolerantie
zoals op een plat dak: een oude methode, die
maatregelen opgenomen, ingedeeld
hebben. Bomen zijn overal te plaatsen: in
volgens Lenzholzer ‘nieuw leven ingeblazen
naar ingrepen die betrekking hebben op
tuinen, op pleinen en in parken, maar ook op
kan worden.’
temperatuur, wind, neerslag en beleving.
parkeerplaatsen om voor schaduw te zorgen.
Om hittestress te voorkomen zijn begroeide
pergola’s voor gebouwen neer te zetten, of
Ontwerpers kunnen ook materialen kiezen
leibomen om de gebouwen te beschaduwen.
die minder warmte absorberen. Hout is
Gevelbeplanting van klimplanten, geleide
dan een aantrekkelijk alternatief. Dat geldt
planten of fruitbomen helpt ook aanzienlijk
ook voor bestratingen: asfalt absorbeert
om de gevels minder op te warmen: dit kan
de meeste warmte en versterkt hittestress.
DELTA Rotterdam
22
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
woningen en infrastructuur zal groot zijn, er zullen slachtoffers
beeld te brengen. Dit heeft ertoe geleid dat elk dijktraject van
vallen.’ Vooral het noorden en noordoosten van Rotterdam
een eigen normspecificatie wordt voorzien in 2017. Voor het
blijken dan erg kwetsbaar: ‘Een woongebied als de Prins
op orde brengen van het systeem nemen we tot 2050 de tijd.
Alexanderpolder ligt heel laag, ver onder de zeespiegel. Het
We hebben hier nu al met de hoogste normen te maken die er
landschap loopt op in de richting van de rivier, daar waar ook
te vinden zijn, en straks wordt het er dus nog veiliger op.
de primaire keringen liggen.’
In het buitendijkse Botlekgebied zijn we ook een pilot gestart
Keringen
waarin we een risicoanalyse maken van een eventuele
Dat vrijwel niemand van zulke angstscenario’s wakker ligt, is
overstroming. Het is een hooggelegen havengebied dat ook
door de jaren heen zo gegroeid. ‘We hebben het met de dijken
ten dele achter de stormvloedkeringen ligt en de kans op
goed gedaan,’ constateert Nick van Barneveld. ‘Ze zijn hier erg
veilig. De primaire dijken zijn voormalige zeedijken, die het
ook bij de watersnoodramp in 1953 hebben gehouden. Van die
ramp, een combinatie van storm en springtij, hebben we veel
geleerd. We zijn doorgegaan op het thema dijkversterking en
kustlijnverkorting.’ Dat beleid heeft geleid tot de toevoeging
van drie belangrijke waterkeringen: de Maeslantkering, de
Hartelkering en de Hollandse IJsselkering, die bij hoog water
sluiten, waardoor ze de dijken in het stedelijke gebied erachter
aanzienlijk ontlasten.
De Rotterdamse delta
‘Vaak roept men dan dat de haven onbereikbaar is als die
keringen dichtgaan, maar het gaat er juist om dat de haven
veilig is,’ reageert Nick van Barneveld op de mogelijke kritiek.
is veilig, maar
waakzaamheid blijft geboden
‘Het buitendijkse gebied biedt onderdak aan de haven, een van
‘Bewoners moeten zich meer
bewust zijn van de risico’s die ze lopen’
de aanwezigheid van de stormvloedkeringen, op dit moment
Dijk Maasboulevard
de belangrijkste motoren van de economie. Met het dicht gaan
van de stormvloedkering is de veiligheid van die economische
motor gegarandeerd.’
De dijken op beide rivieroevers van de stad zijn, mede door
aan de hoge kant. De ‘overhoogte’ van de dijken komt met de
huidige en toekomstige ontwikkelingen goed uit. Toch is het
niet raadzaam om achterover te zitten en niets meer te doen,
onderstreept Nick van Barneveld. ‘Er zijn maatregelen nodig,
Een overstroming in Rotterdam? De meeste inwoners kunnen zich het nauwelijks
voorstellen. Zo vanzelfsprekend is de veiligheid van de stad de laatste tientallen jaren
geworden. Toch dwingen de verandering van het klimaat en sociaal-economische groei tot
van 35 tot 85 centimeter in 2100. Dat betekent dat de dijken
wateroverlast is op dit moment zeer gering. Maar de ligging
en de Maeslantkering op den duur hoe dan ook moet worden
aan rivieren en zee, en het ontbreken van dijken maakt het
aangepast.’
toch wenselijk te onderzoeken wat de mogelijke gevolgen
maatregelen om de waterveiligheid nog verder te vergroten. Daarbij gaat het om preventieve
maatregelen en waterbestendig bouwen, maar ook om het maken van goede draaiboeken bij
crisisbeheersing. Waterveiligheid is lang niet zo vanzelfsprekend als het lijkt.
Westzeedijk
zeker. We gaan nu nog uit van een stijging van de zeespiegel
kunnen zijn.
Beter begrip van overstromingsrisico’s
Het Botlek-gebied is een gebied met grote economische
Bij het ontwikkelen van beleid om de stad en haar bevolking
belangen en er zijn veel (petro)chemische bedrijven gevestigd.
tegen het water te beschermen is de afgelopen tijd veel
Onderzoek in kader van het Deltaprogramma doen we samen
veranderd. Nick van Barneveld: ‘We zijn meer gaan denken in
met het Havenbedrijf Rotterdam, de gemeente Rotterdam,
Primaire dijken houden in Rotterdam al jarenlang het water
te maken met invloed van de zee, waardoor er veel zout
overstromingsrisico’s. Dan kijk je niet alleen naar de kans dat
Rijkswaterstaat, het Ministerie van Infrastructuur en Milieu en
tegen. Rotterdam ligt midden in een deltagebied. De Noordzee
water voorbijkomt. Maar er is ook invloed van de rivier, dan
een overstroming zich voordoet, maar ook naar de gevolgen
Rijkswaterstaat.’
en de rivieren Maas, Rijn en Waal komen er samen, waardoor
gaat het om zoet water.’ zegt Nick van Barneveld, senior
die een overstroming kan hebben. Vroeger dachten we in
het risico op overstroming er is zo lang de stad bestaat.
beleidsadviseur waterveiligheid en klimaatadaptatie.
dijkringen en wat daar kon gebeuren. Tegenwoordig kunnen we
Een groot deel van de stad ligt onder Nieuw Amsterdams
‘Wanneer een van de primaire dijken zou doorbreken, dan
beter en veel preciezer analyseren waar een overstroming zich
Peil (NAP). Het water komt van twee kanten. ‘De stad heeft
betekent dat nogal wat voor Rotterdam: de schade aan
kan voordoen en wat dan de gevolgen zijn. Dat is veel beter in
DELTA Rotterdam
24
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
25
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Deltaprogramma
voor Nederland
Verbetering van
crisisbeheersing
De vanzelfsprekendheid van de
ogenschijnlijke veiligheid waarin
Rotterdam en omstreken verkeren,
In het Deltaprogramma staat adaptief
baart Nick van Barneveld enigszins
deltamanagement centraal: we kijken
zorgen. ‘Veel mensen weten niet
ver vooruit naar de opgaven die voor ons
eens of ze binnendijks of buitendijks
liggen en met die kennis nemen we op tijd
wonen.’ Daarnaast is er nog veel in
betaalbare maatregelen. Daarbij zorgen we
kaart te brengen als het gaat om
ervoor dat we steeds flexibel kunnen spelen
crisisbeheersing. ‘Evacuatieplannen
op nieuwe kansen en nieuwe inzichten.
moeten klaarliggen en duidelijk zijn,’
Bijvoorbeeld door rivieren stap voor stap meer
zegt Nick van Barneveld. ‘Overheden
ruimte te geven. Of door de kust te versterken
moeten precies weten wat er mis kan
Duinen
Maeslantkering
met zandsuppleties die we eenvoudig kunnen
gaan en hoeveel mensen je in korte tijd
aanpassen als dat nodig is: meer of minder
verhogingen zijn tegenwoordig steeds vaker
Rijnmond-Drechtsteden kiest voor een
kunt evacueren. Op die vragen zijn op
suppleren, of op een andere plaats.
maatwerk. Daarbij biedt integraal ontwerp
robuuste zoetwatervoorziening en innovatieve
dit moment geen duidelijke antwoorden
te geven.’
de meeste kansen voor ruimtelijke kwaliteit.
maatregelen voor een slimmer en effectiever
In het gebied Rijnmond-Drechtsteden is het
De regio Rijnmond-Drechtsteden is groot en
gebruik van zoetwater en tegengaan van
aantal inwoners en de waarde van woningen,
divers en de maatregelen zijn veelomvattend,
het binnendringen van zout water. Om de
Natuurlijk is het moeilijk de toekomst
bedrijven, infrastructuur sinds de jaren zestig
maar niet alles hoeft tegelijk te gebeuren.
beschikbaarheid ervan in extreem droge jaren
te voorspellen en voor elk risico
flink toegenomen. De economische schade
De regio Rijnmond-Drechtsteden heeft
te garanderen, gaan rijk, regio en gebruikers
een kant en klare oplossing klaar te
bij een overstroming zou enorm zijn, vele
relatief veel buitendijks gebied waar gewoond
gezamenlijk aan de slag.
hebben liggen voor het geval het zich
malen groter dan de watersnoodramp van
en gewerkt wordt. Alle havenindustrie ligt
voordoet. ‘Maar het zou toch fijn zijn
1953. Alleen door te blijven investeren in de
buitendijks.
Geadviseerd wordt het bestaande stelsel
wanneer de overheid haar inwoners
bescherming van de delta, kunnen inwoners
Partijen in deze regio hebben afgesproken
van rivieren en kanalen dat in tijden van
zou kunnen vertellen wat precies de
van de regio ook in de toekomst veilig wonen
een veiligheidsstrategie voor het gehele
watertekort zoet water aanvoert, uit te
risico’s zijn en wat de overheid doet en
en werken.
buitendijkse gebied te ontwikkelen.
breiden. Innovatie en efficiënter omgaan
burgers zelf kunnen doen wanneer het
Bestaande dijken, stormvloedkeringen en
Zoet water is van levensbelang voor mens,
met water door burgers en bedrijven moeten
misgaat. Daarvoor leunen we nu nog
rivierverruiming blijven in deze regio de
landbouw, scheepvaart en industrie. West-
leiden tot waterbesparing.
te veel op algemene protocollen voor
basis van de veiligheid. Dijkversterkingen en
Nederland verdroogt en verzilt. De regio
calamiteitenbestrijding.
We zijn nu samen met de
Hilledijk
waterschappen, de Veiligheidsregio en
Rijkswaterstaat bezig met een pilot
De kans op een dijkdoorbraak op deze plaats is heel erg klein,
Het is ook een lastig bestuurlijk besluit om mensen uit
‘Optimalisatie van crisisbeheersing’.
maar toch moet er een plan liggen voor als het mis gaat. Het
voorzorg te evacueren, zonder te weten of het echt nodig zal
Hierbij gebruiken we een 3Di
denken in overstromingsrisico’s gebeurt op drie verschillende
zijn.’
overstromingsmodel dat meer
niveaus: het voorkomen van overstromingen door het treffen
geavanceerd de mogelijke gevolgen
van maatregelen (preventie), het waterbestendig maken van
Bij het creëren van veiligheid zijn de belangen groot. Er staat
van een overstroming weergeeft. We
woningen en infrastructuur op het niveau van ruimtelijke
veel op het spel. Nick van Barneveld: ‘Waterveiligheid is iets
hebben het dichtbevolkte gebied bij de
ordening en het maken van deugdelijke crisisbeheerplannen
wat ons bindt. Iedereen heeft ermee te maken, maar bijna
Maasboulevard genomen als mogelijk
voor adequate crisisbestrijding wanneer zich een ramp zou
iedereen op een andere manier.’
overstromingsgebied en brengen in
voordoen.
kaart wat er zou moeten gebeuren als
er een hevige storm aankomt en de
Vooral voor de laatste laag groeit de belangstelling, tegelijk
Maeslandkering niet zou werken. We
met het besef dat zulke plannen echt klaar moeten liggen. Nick
maken een overstromingsanalyse en
van Barneveld: ‘Wanneer er in dit gebied, waar de stormvloed
kijken wat we doen bij bijvoorbeeld gas
op zee zo bepalend is voor het overstromingsrisico, iets mis
- en stroomuitval en wanneer en hoe je
gaat, dan is er bijna geen mogelijkheid meer om mensen snel
begint met het evacueren van mensen.’
te kunnen evacueren. Dat moet je dus voor zijn, maar hoe doe
Nick van Barneveld
is senior beleidsadviseur bij de gemeente Rotterdam op het
gebied van klimaatadaptatie en waterveiligheid. Vanuit de
gemeente heeft hij afgelopen jaren tevens gewerkt voor het
Deltaprogramma (Rijnmond-Drechtsteden).
je dat, wanneer de reactietijd zo kort is?
Oostzeedijk
DELTA Rotterdam
26
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
27
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
De RAS
volop in uitvoering
Rotterdamse Adaptatiestrategie basis voor de toekomst
De Rotterdamse Adaptatiestrategie (RAS) uit 2013 stippelt de koers uit waarlangs de stad zich
wil voorbereiden op klimaatverandering. Deze strategie is volop in uitvoering en heeft in de
loop der jaren steeds meer dynamiek gekregen.
Rotterdam is kwetsbaar voor risico’s op gebied van
Lydia Hameeteman: ‘Dat lijken soms maar kleine maatregelen.
waterveiligheid, hevige neerslag, droogte en hitte. Het doel
Maar vele kleine stapjes bij elkaar maken een hele grote stap.
is dat de stad in 2025 klimaatbestendig is. Projectmanager
En met deze adaptieve maatregelen wordt niet alleen onze
Duurzaam Lydia Hameeteman: ‘Dat vereist een systematische
stad beter bestand tegen klimaatveranderingen, maar wordt
borging van adaptatie in alle ruimtelijke ontwikkelingen in
deze ook nog eens mooier en aantrekkelijker.’
de stad. Althans, daar waar er knelpunten zijn of worden
De RAS wordt momenteel in een aantal binnendijkse en
verwacht. Door maximaal mee te koppelen besparen we kosten
buitendijkse pilots uitgevoerd. De buitendijkse pilots zijn
en reduceren we overlast voor de Rotterdammer.’
de Botlek, de MerweVierhavens en het Noordereiland / Kop
van Feijenoord. Hierbij wordt onderzocht hoe inwoners en
Rotterdam wil met de RAS profiteren van de kansen die
bedrijven in de toekomst beschermd kunnen blijven tegen
klimaatadaptatie biedt voor het versterken van de economie,
overstromingen en welke adaptieve maatregelen hiervoor
het verbeteren van de leefomgeving en de natuur en het
nodig zijn.
vergroten van de betrokkenheid van Rotterdammers met hun
De pilots gaan in op verschillende aspecten van
stad. Lydia Hameeteman: ‘De uitdaging is om de strategie
klimaatadaptatie. Bij het Noordereiland richten we ons
te implementeren in de plannen, programma’s, projecten,
in het bijzonder op het risicobewustzijn van bewoners en
processen én de mensen zelf binnen en buiten de gemeente
crisisbeheer. De pilots in Kop van Feijenoord en de Botlek
Rotterdam. Hierbij hebben we sterk voor ogen dat de
richten zich op waterveiligheid.
gemeente niet de enige speler in het spel is. In onze aanpak
Maar ook binnendijks kan er sprake zijn van wateroverlast door
werken we daarom samen met andere partijen zoals het
bijvoorbeeld hevige neerslag. Daarom zijn ook binnendijks
bedrijfsleven, andere overheden, nutsbedrijven en natuurlijk de
drie pilots opgezet om te onderzoeken welke oplossingen
Rotterdammers.
mogelijk zijn om wateroverlast te beperken of te voorkomen.
Gaat de klimaatverandering sneller of langzamer dan
We hebben een goed systeem van stormvloedkeringen, dijken,
De drie binnendijkse pilots vinden plaats in de wijken
verwacht? Moeten de doelstellingen van de RAS naar boven
riolering en gemalen, daarmee kunnen we voorlopig
Zomerhofkwartier (Zoho), Rubroek en Leonidas.’
of beneden worden bijgesteld, en in welke mate zijn er
uit de voeten door het te onderhouden en verbeteren. Maar
Wateroverlast op de kade van het Noordereiland (2011)
Adaptatiemonitor
adaptatiemaatregelen genomen? Gaan we hard genoeg, of
op termijn is het niet genoeg. Daarom is het van belang dat
In ZoHo is de stad het verst in het doorvoeren van de strategie.
moet er een tandje bij? Om hier zicht op te krijgen wordt
de ‘spelregels’ van de RAS vast onderdeel zijn binnen alle
Hier ligt het Benthemplein, dat als eerste grootschalige
momenteel een adaptatiemonitor ontwikkeld. Daarin wordt
relevante plannen, programma’s, projecten en processen
waterplein in Europa is ontwikkeld. Een adaptieve maatregel
bijgehouden hoe de risico’s zich ontwikkelen.
binnen onze eigen organisatie.
waarbij de wateropgave is gekoppeld aan de openbare ruimt
Het doel is om hiervan te leren. Wat gaat er goed, wat
Bijvoorbeeld bij de aanpak van de buitenruimte de stoeptegels
en dat weer aan de buurt en aan de wijk. Het levert veel op:
niet en waarom niet? Zo kunnen we onze aanpak blijven
vervangen door waterpasserende stoeptegels of door meer
economisch profijt, maar ook sociaal: het plein brengt mensen
verbeteren. Kennis over klimaatverandering ligt aan de basis
groen in de wijk. We proberen zoveel mee te koppelen met
bij elkaar. Bewoners, bedrijven en overheid kunnen met elkaar
van de Rotterdamse Adaptatiestrategie. Die kennis is overal
bestaande projecten.’
voor de meerwaarde zorgen voor een klimaatbestendige stad.
vandaan gehaald zowel op nationaal als internationaal
Lydia Hameeteman
is projectmanager Duurzaam bij de gemeente Rotterdam.
Zij werkt aan de thema’s adaptatie en resilience en warmte.
niveau. Kennis delen biedt kansen om partijen met elkaar
te verbinden, om initiatieven te verbreden en aan elkaar te
smeden.
DELTA Rotterdam
28
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
29
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Climategame
Klimaateffect Atlas
Eind 2012 is de Climategame
De stichting Climate Adaptation Services heeft een
opgeleverd. Met deze game – een
interactieve klimaateffectatlas gemaakt voor de stad
initiatief van Rotterdam Climate
Rotterdam. Deze atlas laat voor de onderwerpen
Proof, het Deltaprogramma
waterveiligheid, wateroverlast, hitte en droogte zien
Nieuwbouw en Herstructurering en
wat er als gevolg van klimaatverandering op Rotterdam
het Watergovernance Centre – kunnen
afkomt: nu en in 2050. Verschillende klimaatscenario’s
voorstellen worden gedaan die het
zijn gecombineerd met mogelijk knelpunten en opgaven.
dilemma van klimaatadaptief bouwen/
Zo wordt in één oogopslag duidelijk wat er speelt, hoe
herstructureren en een waterveilige
dit zich voor verschillende scenario’s ontwikkelt in de
omgeving, zowel binnendijks als
tijd en welke delen van de stad extra aandacht nodig
buitendijks, duidelijk tot uitdrukking
hebben. Daardoor is dit instrument ook gebruikt voor de
brengen. ontwikkeling van de Rotterdamse Adaptatiestrategie.
Er kan naar hartenlust worden
geëxperimenteerd in een realistische
visualisatie van de wijk Rotterdam
Feijenoord. Spelenderwijs
Rotterdamse klimaat
MKBA
verkrijgen de spelers ook inzicht in
meerlaagseveiligheid. Bovendien
kunnen maatregelen tegen elkaar
worden afgewogen. Binnen de game
spelen ook het beschikbare budget en
Als onderdeel van de Rotterdamse Adaptatiestrategie is de
eventuele subsidiemogelijkheden een
Rotterdamse klimaat MKBA ontwikkeld. In een MKBA worden
rol.
de kosten van een investering tegen de baten afgewogen,
vanuit het perspectief van de maatschappij als geheel. Om
Rotterdamse tools voor
klimaatadaptatiestrategieën
de baten te kunnen waarderen, moet het effect van een
project in kaart worden gebracht. Hiertoe worden als het
ware twee filmpjes met elkaar vergeleken: een filmpje van
hoe de wereld eruit ziet zonder uitvoering van het project (het
nulalternatief ), en een filmpje van hoe de wereld er uit ziet
met uitvoering van het project (het projectalternatief ). Het
effect dat het project heeft op de maatschappij, is het verschil
Klimaatadaptatie
barometer
tussen de filmpjes.
Om de voortgang van de ontwikkeling van een klimaatadapta-
van één investering, maar diverse maatregelen en een
tiestrategie te volgen is een stappenplan ontwikkeld: de
dynamisch rekenmodel hanteert dat gebruikt kan worden voor
klimaatadaptatiebarometer. Dit stappenplan bestaat uit acht
strategievorming.
Bijzonder aan deze MKBA is dat er voor het eerst een model
is gemaakt voor stedelijke klimaatadaptatie die niet uitgaat
onderdelen die weliswaar volgtijdelijk worden doorlopen (eerst een
probleemanalyse, dan pas maatregelen etc.), maar uiteindelijk in de
Bij het bestuderen van de eerste uitkomsten valt op dat
praktijk een zeer cyclisch karakter heeft. Nieuwe inzichten, extreme
diverse maatregelen zeer positief scoren, dus de baten
gebeurtenissen, andere financieringsmogelijkheden of ervaringen
de lasten duidelijk overschrijden. Dat wordt veroorzaakt
met maatregelen kunnen tot bijstelling van prioriteiten en/of tot
door de aanname ‘meeliften met gepland onderhoud’
andere maatregelen en uitvoeringsconstructies leiden. Uiteindelijk
waardoor de investeringskosten beperkt zijn en de baten
wordt per stap op kwalitatieve wijze bekeken hoe ver de betreffende
relatief groot. Daarnaast valt op dat het aantrekkelijk is
partij is, waarna een score wordt toegekend.
om naast klimaatadaptatie in te zetten op het bereiken van
neveneffecten zoals luchtkwaliteit en leefomgeving.
DELTA Rotterdam
30
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
31
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Aan de slag
in de wijk
Klimaatadaptatie in de praktijk
Een toekomstbestendige buurt is energieneutraal, klimaatbestendig, groen en er is een goede
sociale samenhang. Bij dit laatste is participatie van bewoners en ondernemers cruciaal. Hoe?
Door hen al in vroeg stadium in het proces te betrekken.
Zomerhofkwartier
maakten we de nieuwe huurders ook verantwoordelijk voor
Lange tijd was het Zomerhofkwartier (ZoHo) een vergeten
het vergroenen van de ‘stenigde’ buitenruimte.’ Zo is onder
gebied tegen de rand van het Rotterdamse stadscentrum.
andere de regentuin en de Rain(a)way Garden Katshoek
Kantoorpanden stonden leeg, nieuwe plannen bleven door
ontstaan. Voorbeelden van oplossingen om de wateroverlast
de crisis liggen en de veiligheid nam af. Een aantal partijen,
op straat te verminderen. Hierdoor wordt het riool ontlast
waaronder de woningcorporatie Havensteder, de Urbanisten
en blijft wateroverlast beperkt.’ Meer planten, bloemen en
(ook de ontwerpers van het waterplein Benthemplein in
bomen zorgen niet alleen voor een mooier groener aanzien,
deze buurt), het hoogheemraadschap van Schieland en
maar bieden ook een prettiger leefklimaat. Er ontstaat meer
Krimpenerwaard, STIPO (bureau voor stedelijke ontwikkeling)
sociale cohesie doordat bewoners en ondernemers samen in
en de gemeente Rotterdam, besloten om in deze buurt niet
de tuin gaan werken. ‘In het Zomerhofkwartier combineren we
te gaan slopen maar te kiezen voor een geleidelijke stedelijke
maatregelen voor klimaatbestendigheid daar waar dat kan met
ontwikkeling, ‘slow urbanism’.
ontwikkelingen in de wijk. Meer groen en het verbeteren van
de buitenruimte gaan hand in hand. Onderhoud aan het riool
Door deze ontwikkeling te koppelen aan het oplossen van
kan dan bijvoorbeeld worden gecombineerd met het aanleggen
wateroverlast na hevige regenbuien, kon het Zomerhofkwartier
van extra groen.’
een laboratorium worden voor ruimtelijke adaptatie waar
nieuwe toepassingen en concepten worden getest en
Het Zomerhofkwartier heeft nieuwe energie gekregen door
gedemonstreerd.
alle ontwikkelingen. Er zijn nu zo’n 100 ondernemers en
bewoners actief betrokken. Door zowel top-down als bottom-
Bart Peters, projectmanager Zomerhofkwartier: ‘We zijn
up te werken aan de wijk is er ruimte voor innovaties, ontstaat
bottom-up initiatieven gaan stimuleren en faciliteren. Door de
draagvlak en wordt de uitvoering bespoedigd.
Aanleg regentuin
lage huur kwamen er weer ondernemers in de wijk. ZoHo en
Robert Fruinstraat
Wat kan er beter? We besloten het de bewoners te vragen
de naastgelegen Agniesebuurt zijn behoorlijk stenig. Daarom
Een ander buurtproject in Rotterdam is de Robert Fruinstraat
en organiseren nu workshops met de bewoners en andere
in de wijk Middelland, tussen het centrum en Delfshaven. De
betrokkenen. Het water blijft in de tuinen staan waar
straat bestaat uit woonadressen en verschillende instanties
het geen openbare ruimte is dus betrekken we ook de
zoals een basisschool en een kunstenaarscollectief.
woningbouwcorporaties en huiseigenaren erbij. We hebben
Voor de Rain(a)way Garden Katshoek
is 100 meter parkeervak omgezet in
groen. Een speciale tegel, de Rain
(a)way-tegel, vangt het overtollige
regenwater van de gevel op en zorgt
dat het water langzaam wegzakt in
de bodem.
Zo wordt bij hevige regenval het
riool ontlast. Het is een nieuw
concept van ontwerpster Fien Dekker
dat is geïnspireerd op de Japanse
architectuur.
DELTA Rotterdam
32
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
geflyerd en een paar sleutelfiguren in de straat gevraagd om
Zo op het oog een leuk levendig straatje, waar veel gezinnen
mee te helpen dit te organiseren.
wonen, met een mooie rij bomen. Maar de straat kampt met
Van de bijna 60 adressen in de Robert Fruinstraat hebben 17
één probleem: bij hevige regenval lopen de achtertuinen vol
mensen aangegeven mee te willen denken over de toekomst
water. ‘De riolering moet worden vervangen en er komt een
van deze straat. Dat is best veel. Je hebt een kleine groep
nieuw netwerk voor elektriciteit te liggen, begint Laurence
betrokken bewoners nodig. Het gaat om kwaliteit en niet om
Peels, projectmanager Robert Fruinstraat.
kwantiteit. We gaan door middel van workshops met deze
‘De straat moet dan toch open en we zijn gaan kijken of we
mensen verkennen wat zij belangrijk vinden en bespreken
niet meer konden doen. De openbare ruimte werd altijd één
thema’s als groen, water, energie en sociale cohesie. Het doel
dimensionaal aangepakt namelijk: fysiek. Maar wat maakt een
is een robuuste, energieneutrale straat waar de bewoners trots
wijk nu leefbaar? Zijn de mensen gelukkig in deze wijk?
op zijn.
DELTA Rotterdam
33
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Een straat waarvan mensen zeggen: hier wil ik blijven. Een
Koedijk: ‘In het gebied mag maar 40 procent bebouwd of
wijk met droge achtertuinen met bijvoorbeeld zonnepanelen op
verhard worden en de overige ruimte dient als waterberging.
de daken waar kinderen fijn kunnen spelen.
Bij normale bouw druk je het water uit de grond en ontstaan
Als we de verschillende dromen en plannen samenvoegen,
er plassen elders. Bij deze manier van bouwen kan het water
kan de straat een voorbeeld zijn voor alle straten die in de
rustig de grond in zakken. Nu hebben we nog geen probleem
toekomst te maken krijgen met de vervanging van het riool.
in dit gebied, maar dat kan door klimaatverandering over
Als alle plannen straks duidelijk zijn, organiseren we een
10 jaar anders zijn. Met deze manier van bouwen zijn we de
buurtfeest.’
problemen voor.’
Leonidas
In de wijk de Esch wordt gebouwd aan een bijzondere
woonwijk. Op het voormalig hockeyterrein Leonidas ontstaat
Bart Peters
is betrokken bij complexe stedelijke ontwikkelingsprojecten die
sociaal, economisch en ecologisch meerwaarde genereren. Hij
is afgestudeerd als econoom in Amsterdam en deed de Master
City Developer aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam.
een wijk met vrijstaande duurzame woningen in het groen.
Kopers mogen hier hun eigen woning ontwerpen.
Leonidas wordt een duurzame wijk waarbij wordt gebouwd
met zoveel mogelijk natuurlijke materialen en een laag of
geen energiegebruik. Er is gekozen voor een vernieuwende
Laurence Peels
werkt sinds 2007 als projectmanager bij de gemeente
Rotterdam. Ze houdt zich met name bezig met water
gerelateerde innovatie projecten en groot onderhoud aan de
grote Rotterdamse bruggen.
klimaatadaptieve bouwwijze waarbij de grond niet wordt
voorbelast en dus ook niet opgehoogd mag worden. Dat
betekent dat de woningen op een speciale constructie moeten
rusten, zodat de woningen ‘drijven’ op het veen, drijven op
water of staan op palen. Projectmanager Leonidas Henk
Henk Koedijk
werkt sinds maart 2014 bij het cluster Stadsontwikkeling
in diverse functies: programmacoördinator
gebiedsontwikkeling, procesmanager warenmarkten en
projectmanager Leonidas.
Ontwikkelingen in het
Zomerhofkwartier
worden mede mogelijk
gemaakt door LIFE
financiering van de
Europese Unie.
Leonidas
DELTA Rotterdam
34
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
Een groen dak heeft vele voordelen, maar heeft ook zijn
perspectief. Velen raken door deze ‘rode’ variant van een dak
beperkingen. Het houdt maar een deel van de neerslag
enthousiast en willen meer doen met hun daken.
vast. Paul van Roosmalen: ‘In juli 2011 had Kopenhagen,
waar groene daken verplicht zijn, te maken met extreme
Schoolplein op het dak
regenval. Er viel zo’n 150 millimeter waardoor de stad een
Ontwikkelen op verschillende hoogten is niet nieuw en stamt
miljardenschade opliep. Voor hen was dit een wake-up call.
al uit de oudheid. Paul van Roosmalen: ‘Kijk naar de hangende
Groene daken lossen maar 10 procent van de regenval op.
tuinen van Babylon: deze stad is op terrassen gebouwd, had al
We zijn nu bezig op daken ook waterdepots aan te brengen
een innovatief watersysteem en een prachtig groen aanzicht.
zodat je meer water kunt bergen. Dat is een idee wat we nu
In Scandinavië bestaat het ook al veel langer; daar zie je dat er
aan het ontwikkelen zijn. Een dak wordt dan een groen en
geiten op de daken grazen. In Nederland zijn we 30 jaar geleden
blauw dak.’ Op dit moment is er 220.000 m groen dak in
met groene daken begonnen. Het vooroorlogse warenhuis de
Rotterdam. De ambitie is dit op te schalen naar 600.000 m2
Bijenkorf in het centrum van Rotterdam had vroeger al een
in 2025.
dakterras. Het laat zien dat je een dak prima kan gebruiken. Op
2
Het dak op
Kleurenpallet op
Rotterdamse daken
DakAkker Schieblock
de daken ontstaan de parken van een stad.
Kleurenpallet
Een dak biedt meer dan alleen een dak boven je hoofd. Het
Het toekomstige dakenlandschap in Rotterdam gaat bestaan
kan vele functies hebben: een basisschool in Rotterdam heeft
uit zogenaamde groene, blauwe, rode en gele daken. Elke
haar schoolplein op het dak. Voor de bouw van een nieuwe
kleur staat voor een bepaalde functie. Geel staat voor
IKEA vestiging in Utrecht moesten voetbalvelden wijken en in
zonne-energie, groen staat voor de begroeiing op daken,
plaats daarvan heeft IKEA de voetbalvelden op het dak van hun
blauwe daken staan voor extra waterberging. De rode
parkeergarage gebouwd.
daken staan voor de sociale functie; daken fungeren steeds
Door het stimuleren van sport doen ze hierdoor ook nog aan
meer als ontmoetingsplaatsen. Een welkome uitbreiding
maatschappelijk verantwoord ondernemen. Je gaat op een
van de openbare ruimte in steden die steeds voller worden.
hele andere manier naar een dak kijken. Daken hebben zoveel
Boven de stad ontwikkelt zich een uniek dakenlandschap. De mogelijkheden zijn eindeloos:
Organisatoren Joep Klabbers en Léon van Geest willen het
toekomst: Amazon experimenteert met pakketbezorging met
het vergroent de stad, zorgt voor water buffering, wekt duurzame energie op en creëert
gebruik van daken stimuleren en organiseren jaarlijks de
drones. Waar kunnen die landen? Op het dak. Je dak als nieuwe
Rotterdamse Dakendagen.
voordeur. We hebben er een functie bij: logistiek. Welke kleur
nieuwe ontmoetingsplaatsen. Programmamanager Stadsontwikkeling Paul van Roosmalen:
zou dat krijgen? Paars? ‘
‘Waar het aanvankelijk begon met groene daken, gaan we nu naar een heel kleurenpallet aan
Op verschillende daken in de stad zijn er festiviteiten en
daken.’
worden er yogalessen gegeven, is er een bioscoop, disco, een
rooftopbar en optredens. Bezoekers zien de stad in een ander
In Rotterdam ligt zo ongeveer 15.000.000 m aan platte
Groene daken
daken. Door de wederopbouw na de oorlog is er veel plak
Een groen dak kan verschillende vormen hebben: van een
dak bijgekomen van laag in de haven tot zeer hoog in de
dak beplant met mos en vetplanten (extensief groene dak)
binnenstad. In een stad die steeds drukker wordt, bieden
tot een uitgebreide daktuin (intensief groene dak). Adviseur
daken ruimte voor multifunctioneel gebruik. Paul van
Duurzaamheid Eveline Bronsdijk: ‘Er zijn veel mogelijkheden,
Roosmalen: ‘Hier ligt een gigantisch potentieel, de ruimte
het is een gebruiksruimte die je naar wens kunt benutten
op daken waar niets mee gedaan werd, kan op verschillende
en waar je lekker kunt loungen en kan genieten van het
manieren een extra functie krijgen. Zeker in stenige gebieden
buitengevoel. Denk bijvoorbeeld aan een bloemen – of
in en rond het centrum zijn groene daken nodig om droge
kruidentuin, moestuin of het houden van kippen of bijen op
voeten te houden. Rotterdam heeft opgaven op het gebied
het dak. Het bevordert de biodiversiteit in de stad doordat
van duurzaam opwekken van energie, waterberging,
het vogels en insecten aantrekt. Een bijkomend voordeel
verkoeling en vergroening van de stad. Daarvoor is volop
is dat het onder een groen dak ’s zomers minder warm is
ruimte op de daken van de stad. We zijn vanuit het idee van
dan onder een zwart dak. Dat levert energiewinst op door
waterberging gaan kijken hoe je het water kan vertragen
vermindering van de koellast; dat is zeker bij winkelcentra
zodat bij hevige regenval het riool minder belast wordt. Als
met platte daken een groot voordeel. Daarnaast is de
je daken bedekt met substraat, planten en mossen, fungeert
combinatie zonnepanelen en groen dak ideaal omdat het
deze begroeiing als een soort spons dat een buffer vormt bij
groene dak verkoelend werkt op de zonnepanelen waardoor
regenafvoer. Bovendien vangt een groen dak fijnstof op, geeft
ze het rendement gunstig beïnvloeden. En multifunctioneel
de stad een mooi groen aanzien en zorgt voor een langere
kan ook op schuine daken: groene begroeide dakpannen en
levensduur van het dak.’
dakpannen met geïntegreerde zonnepanelen.’
2
DELTA Rotterdam
36
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
37
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Bijen op het dak
Op grote hoogte, midden in de binnenstad
van Rotterdam, leven zo’n 150.000 bijen. Op
het groene dak van het Thornico gebouw
aan de Westblaak is imker en operationeel
manager Richard Capelle dagelijks in de
weer met het gebouw, het groen en zijn
bijen.
De Deense ondernemer Christian Stadil, eigenaar van het gebouw
Thornico gelooft in company karma: als het goed gaat met het
bedrijf moet het bedrijf ook goede dingen doen, voor de wereld en
de mensen. Een filosofie waar Richard Capelle zich helemaal in kan
vinden.
‘Het groen op het dak was zijn idee en geeft invulling aan zijn groene
manier van denken. Hier is op twee daken, samen 480 m2, een groen
landschap gecreëerd. Het is bedekt met sedum en zomers bloeien
hier prachtige planten. Er staan 3 bijenkasten op het dak
met ieder 50.000 bijen. De beplanting is goed voor biodiversiteit
omdat het insecten aantrekt en daardoor ook weer vogels.
Hier ben ik iedere dag te vinden en dan te bedenken dat ik vroeger
Overstromingssimulatie voor Rotterdam door hoog water Nieuwe Maas
bang was voor bijen. Toen de eigenaar met het idee kwam om bijen
te houden, dacht ik: ‘ik doe wel een theoriecursus, maar laat iemand
anders de imker zijn. Eenmaal op de cursus werd ik zo gegrepen
door deze insecten dat ik zelf de imker wilde zijn. Ik oogst de honing die we in potten verkopen en maak er de oudste alcoholische drank ter wereld van:
honingwijn. Er komen hier regelmatig schoolklassen die hun ogen uitkijken dat dit hier bovenop het hoge dak allemaal mogelijk is. Ze verbazen zich over
hoe groen Rotterdam van boven af is.’
3Di maakt het
onzichtbare zichtbaar
Computerprogramma brengt
waterbeheer razendsnel in beeld
Paul van Roosmalen
werkt sinds zijn studie aan de TU Eindhoven, met een
tussenstop als docent Engels in Ecuador, bij de gemeente
Rotterdam als projectleider voor bouwkundige projecten.
Thans is hij ook programmamanager Begroeide Daken bij de
gemeente Rotterdam.
Eveline Bronsdijk
is als adviseur Duurzaamheid verantwoordelijk voor het
Informatiepunt Duurzaam Rotterdam.
Een onverwachte dijkdoorbraak, extreme regenval: we kunnen er maatregelen tegen nemen, maar het blijft
moeilijk voorspelbaar wat de gevolgen van de rampspoed zijn. Dit is sinds kort verbeterd, dankzij het innovatieve
simulatieprogramma 3Di. Hiermee kun je snel de gevolgen van overstromingen en extreme stortbuien berekenen en
deze zichtbaar maken. Het revolutionaire systeem is voor iedereen die met waterbeheer te maken heeft toegankelijk.
‘Het is te vergelijken met het verschil tussen lopen en
dijkdoorbraak of extreme neerslag voordoet, is die tijd er niet.
met de auto gaan,’ zegt Wytze Schuurmans, directeur
Emeritus hoogleraar Guus Stelling gaf de aanzet tot de
van wateradviesbureau Nelen & Schuurmans, dat de
ontwikkeling van 3Di, vertelt Wytze Schuurmans: ‘Stelling
afgelopen vijf jaar samen met de TU Delft en Deltares het
liet zien hoe de berekening van waterstanden honderd maal
computerprogramma 3Di ontwikkelde. Het maken van
sneller kon dan nu het geval is.’
berekeningen van mogelijke waterstanden was een opgave
Die ingrijpende versnelling sprak Schuurmans aan: ‘Er komen
waarmee voorheen dagen van rekenwerk gemoeid waren.
steeds meer data beschikbaar, ook over waterbeheer, maar
Wanneer de uitslag eenmaal beschikbaar kwam, was er vaak
met onze huidige modellen en apparatuur kunnen we die
al veel kostbare tijd verloren. In een ontwerpproces is dat
hoeveelheid niet aan.
nog tot daaraan toe, maar wanneer zich een ramp als een
DELTA Rotterdam
38
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
39
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Wanneer we berekeningen honderd keer sneller maken, dan
neerslag. Gezocht wordt naar integrale oplossingen
kunnen we wel met de beschikbare data aan de slag.’
om waterberging te creëren en tegelijkertijd de stad
aantrekkelijker, groener en economisch sterker te maken.
Voordelen
Netwerk deltasteden
ideaal platform voor uitwisseling
De versnelling biedt ongekende voordelen. Wytze Schuurmans:
‘We maken gebruik van de nieuwste technieken om droge
‘Vooral in stedelijke gebieden is die versnelling relevant,
voeten te houden en daarmee hebben we al veel knelpunten
want daar verschillen de waterdiepten bijna per strekkende
in het watersysteem en de buitenruimte weggenomen. Op dit
meter. Wanneer er in de stad iets mis gaat, wil iedereen heel
moment wordt de hele stad Rotterdam in 3Di gemodelleerd,
gedetailleerd weten wat er gebeurt en liefst zo snel mogelijk.
zodat op korte termijn duidelijk wordt waar nog knelpunten
Het Connecting Delta Cities (CDC) netwerk
Moest je daar vroeger dagenlang op wachten, nu kan dat
resteren, ook bij toekomstige extreme buien’, aldus Jorg
vrijwel onmiddellijk. De nieuwe berekening is een wiskundige
Pieneman, senior adviseur stedelijk water en riolering bij de
telt wereldwijd inmiddels dertien steden.
innovatie, maar wat je daarmee in beweging zet is nog het
gemeente Rotterdam.
meest interessant.’
Iedereen wil lid worden van Connecting Delta Cities
Andere steden staan te dringen om zich
bij het netwerk aan te sluiten. CDC is in de
Tevens kan met 3Di bekeken worden welke (innovatieve)
acht jaar van zijn bestaan steeds sterker
Met de nieuwe rekenmethode brengt 3Di meteen op het
maatregelen het meest effectief zullen zijn, op wijk-, straat
scherm in beeld wat de gevolgen zijn van een ramp, maar
en zelfs gebouwniveau. ‘Door 3Di te combineren met een
geworden en speelt een belangrijke rol als
ook van een stedenbouwkundige ingreep. ‘Dat laatste maakt
instrument als bijvoorbeeld de Rotterdamse Regenradar
platform waarop deltasteden met elkaar
interactief ontwerpen mogelijk,’ legt Wytze Schuurmans uit.
kan de gemeente schade als gevolg van wateroverlast en bij
kennis kunnen delen en ervaringen kunnen
‘Je kunt aangeven waar je een groen dak wilt hebben en krijgt
overstromingen eenvoudiger beperken.’
uitwisselen.
Dat is een nieuwe manier van ontwerpen, die integraal en
Borrelglaasje
De aanzet voor het netwerk van delta- of kuststeden vond
in samenwerking kan plaatsvinden. Dat komt doordat de
‘Wanneer ons model een overstroming simuleert, dan is
plaats in 2008 in de Japanse hoofdstad Tokyo. Daar werd
berekening meteen op internet is uit te voeren. Er zijn geen
de foutmarge met de werkelijkheid niet veel meer dan een
in oktober van dat jaar de eerste adaptatie-conferentie
belemmeringen op het gebied van apparatuur, iedereen kan dit
borrelglaasje,’ zegt Wytze Schuurmans. Dat is machineprecisie
gehouden van de C40 Cities Climate Leadership Group, een
achter zijn eigen pc of iPad doen.’
en een baanbrekende verbetering.
samenwerkingsverband van veertig steden die behoren tot de
meteen te zien wat daarvan de gevolgen zijn.
grootste van de wereld, om gezamenlijk iets aan de gevolgen
Verschillende waterschappen en de grote steden Amsterdam,
Jaren geleden hanteerde men schaalmodellen om te laten
van klimaatverandering te doen. De roep om het niet alleen
Rotterdam, Den Haag en Utrecht hebben zich al geabonneerd
zien wat er bij overstromingen kon gebeuren. Die gaven een
bij woorden te laten maar ook actie te ondernemen was bij
op de rekenservice die 3Di biedt. Een abonnement biedt de
duidelijk beeld, maar de nauwkeurigheid was ver te zoeken.
de Rotterdamse delegatie niet aan dovemansoren gericht.
Rotterdam is zelf geen ‘megastad’, maar is als ‘innovator
mogelijkheid om berekeningen uit te voeren en visualisaties
te maken. Een klik op een regenbui brengt onmiddellijk de
Computerberekeningen gaven hun uitkomsten vervolgens
city’ wel bij het C40 netwerk betrokken. De stad nam de
mogelijke overlast in beeld in nauwkeurige 3D-modellen,
in grafieken en tabellen, die alleen specialisten konden
toegeworpen handschoen op en lanceerde het idee om een
klikken op het symbool van een kraan maakt een overstroming
ontcijferen. Doordat 3Di vrijwel alle beschikbare data kan
netwerk van deltasteden in het leven te roepen. Connecting
zichtbaar.
verwerken en in de berekeningen betrekt, komt een visualisatie
Delta Cities was daarmee geboren.
tevoorschijn die nauwelijks van de werkelijkheid verschilt. ‘Het
3Di in Rotterdam
onzichtbare wordt weer zichtbaar,’ zegt Wytze Schuurmans.
Kwetsbaar
In de (herijking van) het Waterplan 2 Rotterdam en de
‘Het gaat om een netwerk van kuststeden, steden die aan het
Rotterdamse Adaptatiestrategie (RAS) wordt o.a. beschreven
water liggen en daardoor kwetsbaar zijn,’ zegt Chantal Oudkerk
hoe de gemeente omgaat met waterveiligheid en het
Pool, senior beleidsadviseur bij de gemeente Rotterdam.
voorkomen van wateroverlast ten gevolge van extreme
‘Hoewel de culturele, institutionele en economische verschillen
Jorg Pieneman
is senior adviseur stedelijk water en riolering bij de
gemeente Rotterdam. Hij is betrokken bij veel projecten die
voortkomen uit Waterplan 2 Rotterdam. Binnen Rotterdam
is hij ook de projectmanager voor de implementatie van
3Di.
DELTA Rotterdam
Wytze Schuurmans
werkt als directeur/senior adviseur bij Nelen & Schuurmans.
Hij heeft veel ervaring als projectmanager en senior
adviseur in water (gebieds) plannen, waterstructuurplannen,
beleidsanalyses, inrichtingsstudies, normeringstudies,
watersysteemanalyses en sturingsprojecten.
40
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
Connecting Delta Cities bijeen in Rotterdam (2014)
tussen de deltasteden soms groot zijn, hebben ze toch met
voorop als het om klimaatadaptatie gaat. Belangrijkste doel
dezelfde uitdagingen te maken. De nadruk in het netwerk ligt
van CDC is om met elkaar kennis en ervaringen uit te wisselen
op water, dat is de schakel die alle aangesloten deltasteden
en voordeel te trekken uit die uitwisseling.
met elkaar verbindt.’
Platform
Acht steden sloten zich onmiddellijk bij het netwerk aan. Naast
De aangesloten steden hebben doorgaans al hun handen vol
Rotterdam waren dat Tokyo, New York, New Orleans, Londen,
aan het werk dat bij klimaatadaptatie komt kijken. Algemeen
Jakarta, Ho Chi Minh City en Hong Kong. Later kwamen daar
directeur Stadsontwikkeling Paula Verhoeven: ‘Daarom wil
nog Kopenhagen en Melbourne bij. Medio 2014 sloten Venetië,
het netwerk het liefst met een minimale inspanning maximale
Changwon en Singapore zich aan. De steden lopen wereldwijd
effecten bereiken. Het doel is niet om meer werk te creëren.
DELTA Rotterdam
41
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Connecting Delta Cities
bijeen in Rotterdam
Het CDC is geen netwerk om het netwerk. Nee, het is vooral
om zo tot een maximaal resultaat te komen, daar gaat het
bedoeld om hulp te bieden en suggesties te doen bij het
om. We hoeven natuurlijk ook niet alles met ons dertienen te
oplossen van problemen die met klimaatadaptatie hebben te
doen.’
maken. We bieden als netwerk een platform. De deelnemers
kunnen uit de aangeleverde informatie halen wat hun van pas
Balans
komt. Uitwisseling vindt onder andere plaats via webinars.
Connecting Delta Cities heeft zich in de acht jaar van zijn
Wanneer steden onderling met elkaar willen overleggen, dan
bestaan ontpopt tot een actief netwerk dat flink aan de weg
kan dat natuurlijk ook. Zo kunnen we als netwerk telkens
timmert. De website van het netwerk wordt goed bezocht.
maatwerk bieden.’
‘Wanneer je dan eenmaal zo’n sterke groep hebt, wil opeens
‘Netwerk biedt snelle antwoorden én inspiratie’
Ook organiseert het netwerk bijeenkomsten, vaak
iedereen daarvan lid worden,’ constateert Chantal Oudekerk
georganiseerd in nauwe samenwerking met grotere
Pool. ‘Hoewel we graag onze kennis wijd verspreiden, zijn
internationale evenementen, zoals de tweejaarlijkse toppen
we daarin wel kieskeurig om een maximaal effect te behalen.
C40, de Deltas in Times of Climate Change conferenties in
Er is een ballotage en we willen in het netwerk graag een
Rotterdam in 2010 en 2014, en Adaptation Futures 2016.
balans houden tussen steden die informatie brengen en
‘Op deze gelegenheden nodigen wij vaak andere C40 steden uit
die informatie halen.’ Een aantal steden geldt inmiddels als
om kennisuitwisseling te maximaliseren.
potentiële leden.
De deelnemers kunnen inhoudelijk met elkaar praten,’ zegt
Chantal Oudkerk Pool. ‘Maar omdat ze elkaar dan ook zien,
‘Connecting Delta Cities is een erg op de
had gehad met orkaan Katrina en New York
gemoeid met de plannen.’ In dat proces is het
worden de onderlinge contacten en relaties beter. Zo kunnen
praktijk georiënteerd netwerk, waarvan we
met orkaan Sandy.’ Ervaringen konden
goed om ervaringen te kunnen delen.
de Europese CDC-leden hun krachten bundelen bij bijvoorbeeld
veel profijt hebben,’ zegt Lykke Leonardsen,
gemakkelijk worden uitgewisseld. Het
hoofd van de Climate Unit in de Deense
leidde mede tot een plan om in de toekomst
‘We hebben dan heel veel aan de feedback
de bilaterale betrekkingen op een specifiek onderwerp te
hoofdstad Kopenhagen. Kopenhagen was
op dit soort extreme regenval voorbereid
van andere steden die bij het netwerk zijn
verdiepen. Mensen met elkaar in contact brengen en verbinden
al bezig met het maken van een plan voor
te zijn, een plan waarvoor Kopenhagen
aangesloten.’ onderstreept Lykke Leonardsen.
klimaatadaptatie, maar een plotselinge
in zeven verschillende stroomgebieden
‘Het is ook goed die feedback te krijgen,
stortregen op 2 juli 2011 veranderde alles
werd opgedeeld en dat bij elkaar zo’n 470
want je houdt er altijd rekening mee dat er
ingrijpend. ‘We wisten dat het harder zou
activiteiten omvat.
in je eigen benadering misschien nog blinde
gaan regenen,’ zegt Lykke Leonardsen, ‘maar
‘Niet dat die onderdelen allemaal in een keer
vlekken zitten, elementen waarmee je geen
dat het zo heftig zou zijn als op die dag, dat
werkelijkheid moeten zijn,’ verduidelijkt Lykke
rekening had gehouden. Daarom hebben
verraste iedereen.
Leonardsen, ‘want daar is zo’n twintig tot
we graag de gelegenheid aangegrepen
We realiseerden ons toen pas hoe ontzettend
dertig jaar mee gemoeid. We zien het tegelijk
ervaringen uit te wisselen.
kwetsbaar we als stad zijn en hoe afhankelijk
als een kans om de stad verder te verbeteren.’
In het netwerk zijn de lijnen heel kort: als
Paula Verhoeven
was directeur Duurzaam en is nu Algemeen Directeur
Stadsontwikkeling en nauw betrokken bij internationale
samenwerking.
het aanvragen van EU-financiering. Of steden besluiten om
we zijn van allerlei primaire voorzieningen als
Chantal Oudkerk Pool
is senior beleidsadviseur en verantwoordelijk voor de
implementatie van de Rotterdamse adaptatiestrategie en
de internationale samenwerking op dit gebied.
we vragen hebben kunnen we die ook heel
elektriciteit. Mensen staan er niet bij stil wat
Het plan in de praktijk brengen is een
snel bilateraal aan andere steden stellen.
er allemaal kan gebeuren. Ze gebruiken de
enerverend proces. Lykke Leonardsen:
Het netwerk biedt niet alleen feedback, maar
kelders van hun woningen om er te wonen,
‘Dat komt omdat alles nieuw is. We
ook inspiratie. Het werkt heel praktisch om
hoewel ze dat beter niet kunnen doen, want
moeten als overheid met verschillende
snel een duidelijk antwoord te krijgen, het is
die kelders lopen bij zulke stortbuien onder.’
partijen samenwerken, dat is voor ons nog
gelukkig geen academische benadering met
onontgonnen terrein. Dat geldt ook voor
vage antwoorden voor de langere termijn.’
In de nasleep van de gedenkwaardige
watermanagement. Mensen kunnen het
hoosbui bleek hoe waardevol een netwerk
zich ook moeilijk voorstellen. Een fietspad
als Connecting Delta Cities kon zijn. Lykke
is te smal of te breed en dan doe je daar
Leonardsen: ‘We konden in het netwerk
wat aan. Maar bij water ligt dat anders, dat
met andere steden overleggen die ook
is veel abstracter.
door extreme weersomstandigheden waren
Bovendien is het
getroffen, zoals New Orleans dat te maken
moeilijk uit te leggen
Lykke Leonardsen
is hoofd van de Climate Unit van de gemeente Kopenhagen.
Zij is verantwoordelijk voor twee grote en ambitieuze
programma’s The Climate Action Plan (doel CO2 neutrale
stad in 2025) en het Climate Adaptation Plan.
dat er veel geld is
DELTA Rotterdam
42
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
43
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Bundeling Rotterdamse
expertise
voorop. De intentie van het RDC is om na deze fase business
voor de partners van het RCD te realiseren.’ In RDC verband
werkt een aantal partners nu in Mexico-Stad. Daar is sprake
Veel steden in de wereld staan voor grote uitdagingen op het
van een tekort aan water. Er wordt nu gekeken naar een
gebied van wateroverlast en waterveiligheid. Een kans voor
ecologische manier om de waterhuishouding weer op orde
Rotterdamse bedrijven en instellingen: door gezamenlijk
te krijgen. In Ringsted (Denemarken) heeft men veel last van
knowhow en ervaring in te zetten kan de Rotterdamse aanpak
wateroverlast na extreme regenbuien. De herontwikkeling
model staan voor de hele wereld . In 2015 is daarom het
van een park is daarom gekoppeld aan extra waterberging.
Rotterdamse Centre for Resilient Delta Cities (RDC) opgericht.
In Ho Chi Minh City is een aantal partners van het RDC nu
Het RDC is een regionaal samenwerkingsverband bestaande
betrokken bij de herontwikkeling van district 4, een buitendijks
uit onderwijsinstellingen, kennisinstellingen, overheden,
havengebied dat te kampen heeft met wateroverlast door de
ontwerpbureaus, ingenieurs en architectenbureaus die zich
rivier en tropische regenbuien. ‘Zij organiseren hier workshops
richten op watertechnologie, watermanagement en stedelijke
in samenwerking met lokale overheden. Het doel van de
ontwikkelingen. Tim van der Staaij, sinds de oprichting in
workshops is het creëeren van co-ownership bij alle relevante
2015 betrokken bij het RDC: ‘Duurzaam watermanagement
departementen.
is wereldwijd dé uitdaging voor de komende decennia. Er is
Sleutel in het realiseren van duurzame, klimaatbestendige
teveel water, te weinig water of te vies water. Zo kampt het
gebieden is een integrale benadering met een collectief
noordwesten van Pakistan dit voorjaar met hevige regenval
gedragen verantwoordelijkheid.’
wat leidt tot grote wateroverlast.
Maar er kan ook sprake zijn van sterk verontreinigd water;
recentelijk is gebleken dat in Chinese rivieren een te hoge
Bron: Courtesy of The BIG Team
concentratie antibiotica zit en daardoor de inwoners een
resistentie ontwikkelen voor antibiotica. We hebben in de
Rotterdamse regio een enorme expertise op het gebied van
dijken, sluizen, waterkeringen en tegelijkertijd ook innovatieve
oplossingen. Dat kan veel steden helpen de wateruitdagingen
aan te pakken.’
Bron: Courtesy of The BIG Team
Rotterdamse aanpak
biedt internationaal kansen
Het RDC brengt haar partners in contact met steden in
Regen in Ho Chi Minh City
de hele wereld. ‘We analyseren met lokale stakeholders
ter plekke wat nodig is, wat de uitdagingen zijn. Bij de
Tim van de Staaij
is water- en omgevingsmanager bij de gemeente
Rotterdam, gespecialiseerd in interdisciplinaire en
internationale samenwerking van klimaatadaptieve en
resili-ence projecten.
oplossingsrichtingen kijken we ook naar ecologische,
economische en sociale kansen. En innovatie staat daarbij
Springplank voor bedrijfsleven
Rotterdam leeft van oudsher met het water en is voorbeeldstad als het om klimaatadaptatie
gaat. Overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven zijn druk in de weer nieuwe wegen in te
slaan en tot innovatieve oplossingen te komen. Voor het bedrijfsleven kan de aandacht voor
Rotterdam een welkome springplank betekenen naar opdrachten elders in de wereld.
Nederland heeft een lange geschiedenis als het om stedelijk
De klimaatverandering zien we in Rotterdam als een kans
watermanagement en beheer gaat. Rotterdam in het
voor een aantrekkelijke stad. Met innovaties als waterpleinen,
bijzonder omdat 80 procent van de stad onder zeeniveau ligt.
regentuinen en drijvend bouwen is Rotterdam een living
Traditionele oplossingen als duinen, dijken, keringen en kades
showcase en inspirerende voorbeeldstad voor andere
beschermen Rotterdam tegen het water.
deltasteden.
Workshop Ho Chi Minh City
DELTA Rotterdam
44
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
45
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Nederlandse kennis in
Amerika
‘Rotterdam
speelt
een
centrale
rol
in
het
Emergency airport
die de wereld kunnen inspireren om het anders te gaan
doen. Rotterdam is daarbij niet alleen partner maar ook
showcase.’
Sinds 2013 is de gemeente Rotterdam in samenwerking met
internationale
Schiphol het initiatief Rotterdam The Hague Emergency Airport
stedennetwerk en is heel actief,’ zegt ook Piet Dircke, Global Leader
Vanuit de hele wereld kijken ze met interesse hoe
(RHEA) gestart om het mogelijk te maken om slimme, snelle
Water Management van advies en ingenieursbureau Arcadis. De
Nederland en specifiek Rotterdam omgaat met het water.
en slagvaardige hulp te bieden aan dergelijke noodlijdende
waterdivisie van Arcadis is in Rotterdam gehuisvest.
In oktober van 2015 organiseerde Rotterdam een Network
gebieden. Het concept is in ontwikkeling, zo wordt momenteel
Exchange programma in het kader van hun rol binnen het
de markt benaderd binnen de Rescue, Relief en Resilience
‘Het buitenland wil in Nederland zien wat we precies aan het doen
100 Resilient Cities programma, volledig gericht op de
keten. RHEA brengt de expertise van de regionale topsectoren
zijn, dat het land in beweging is, dat hier nieuwe kennis wordt
Nederlandse integrale wateraanpak.
samen en maakt het mogelijk kennis en materialen beschikbaar
ontwikkeld.’ Het Nederlandse bedrijfsleven heeft een belangrijke rol
Chief Resilience Officers en andere vertegenwoordigers
te stellen voor bijvoorbeeld overstromingen. Door bestaan-
gespeeld bij het herstel na de overstromingen in New Orleans.
van Bangkok Thailand, Berkeley USA, Mexico City Mexico,
de netwerken als het RDC en experts te verbinden in een
New Orleans USA, Norfolk USA, Rome Italië, Surat India,
kenniscentrum ontstaan nieuwe innovaties.
en Vejle Denemarken kwamen op Rotterdams initiatief naar
‘Nadat de stad getroffen was door de orkaan Katrina kwam er een
Amerikaanse delegatie naar Rotterdam om te kijken hoe wij ons
Opening Rain(a)way Garden door Henk Ovink
beschermen tegen het water. Ze lieten zich uitgebreid informeren over
Rotterdam om te leren en kennis uit te wisselen. En al meer
Deze innovaties kunnen internationale organisaties en
dan 15 jaar is Rotterdam gastheer van de Internationale
overheden ontzorgen ten tijden van noodsituaties. Zo is het
onder meer de Maeslantkering, RDM Campus en het stadshavengebied.
Rotterdam: proeftuin en inspiratiebron
Architectuur Biënnale Rotterdam. Daar wordt die integrale
bijvoorbeeld mogelijk om drones over een overstroomd gebied
Onze strijd tegen, maar ook ons leven met het wa-ter is in de hele wereld
Rotterdam is een wereldspeler op het terrein van
aanpak van samenwerken en vernieuwen continue
te laten vliegen om snel de situatie in kaart te brengen.
bekend,’ zegt Piet Dircke.
adaptatie en resilience. Als het om klimaatbestendige
getest, op vele plekken in de wereld. En natuurlijk in
Hierbij wordt nauw samengewerkt met andere erkende
steden gaat, is het Rotterdamse bedrijfsleven
Rotterdam. Henk Ovink: ‘Deze ontwerp aanpak versterkt de
hulporganisaties.
‘De kunst is om een duurzaam verdienmodel te ontwikkelen, waarin
overal ter wereld terug te zien. Nederlands eerste
vernieuwing én de kwaliteit. Goed ontwerp creëert waarde.
de Nederlandse bedrijven die zich met watermanagement bezig
watergezant Henk Ovink: ‘Water is een van de grootste
Als we het goed doen, dan genereren we nieuwe welvaart.’
houden kunnen samenwerken.’
opgaven voor de komende eeuw en Nederland heeft
Business in New York
Het uiteindelijke doel is om complementair aan bestaande
structuren en organisaties te zijn en gezamenlijk te excelleren,
in die aanpak veel te bieden. Rotterdam is dan een
Zo is de stad niet alleen inspiratie en voorbeeld maar
waardoor de emotionele en economische schade bij rampen
prachtige partner’.
ook initiator en organisator van kennisuitwisseling
beperkt blijft. Bij de Rotterdamse aanpak wordt alles
op het gebied van de stedelijke aanpak van water en
gecombineerd: een prettige, aantrekkelijke stad in om te wonen
en te werken, waterveiligheid en economische kansen.
De Rotterdamse ontwerpbureaus ZUS, 75B en De Urbanisten werken
samen met het toon-aangevende Massachusetts Institute of Technology
‘Rotterdam is een voorbeeld voor de wereld. Dat zie je
klimaatverandering. Henk Ovink: ‘Burgermeester Aboutaleb
(MIT) aan het New Meadowlands project voor New York en New Jersey.
nu terug in alle lijstjes op het gebied van architectuur,
speelt hierbij een belangrijke rol. Hij weet als geen ander
Voor hun innovatieve en veelomvattende plan wordt 150 mil-joen dollar
reizen, economische investeringen en leiderschap. De
wat voor kansen het biedt als we weten te verbinden,
Het gaat om Nederlandse kennis in te brengen, wat de stad
vrijgemaakt, gericht op verschillende ‘overstromingsdistricten’ met voor
haven, het bedrijfsleven, de overheid, de kennis en
werkelijk de samenwerking opzoeken en laten zien dat wij
heeft geleerd van de Deltawerken, maar ook wat we hebben
ieder district een eigen infrastructuur en rampenplan.
cultuurinstellingen: ze doen allemaal mee. De stad
koplopers zijn op het gebied van klimaatadaptatie.’
geleerd van wat daarbij minder goed is gegaan. Het gaat om
laat zien dat denken en doen heel slim samen gaan en
vast te stellen welke maatregel past bij welk gebied en de
Het Rotterdamse architectenbureau OMA van architect Rem Koolhaas
werkelijke impact hebben daarmee is ze proeftuin en
Door de sterke (internationale) samenwerking van
gaat ook aan de slag. Er is 230 miljoen dollar voor een prestigieus
inspiratiebron ineen,’ dat zegt Henk Ovink, de eerste
overheden, bedrijfsleven en kennispartners heeft het
project in New Jersey gereserveerd, waarbij een ingenieus systeem
watergezant van Nederland. Hij is de ambassadeur
Rotterdamse bedrijfsleven echt een voorsprong op veel
van waterpompen, wateropslag en ingrepen in het landschap de steden
van de internationale waterambitie van Nederland en
andere partners. Henk Ovink: ‘Die samenwerking is
Jersey City, Hoboken en Weehawken zal beschermen tegen de stijgende
draagt bij in het nog beter internationaal vermarkten
belangrijk; de innovatieve projecten die in de loop der tijd
waterspiegel.
van de Nederlandse kennis en kunde. ‘Ik werk
gerealiseerd zijn van het verplaatsen van de oude havens
wereldwijd, met vele partners (zoals Rotterdam) hard
naar het westen tot de waterpleinen en wateropslag onder
Ingenieursbureau Arcadis werkt binnen het ‘Big Team’ aan het project
aan meer waterbewustzijn, crisismanagement en
parkeergarages hebben de partijen in Rotterdam altijd
‘Big U’. Dit zal Manhattan gaan beschermen tegen overstromingsgevaar.
nieuwe projecten.
gezamenlijk gedaan.’
Voor dit project is 335 miljoen dollar uitgetrokken.
Daar waar er problemen zijn op het gebied van teveel,
bijbehorende cultuur.
te weinig of te vies water kan ik komen helpen. Dat
gaat dan meestal over stedelijk opgaven, problemen
in riviergebieden of internationale diplomatieke
Piet Dircke
is Global Leader Water Management bij Arcadis. Hij heeft
30 jaar internationale werkervaring op het gebied van
bescherming tegen overstromingen, klimaatadaptie en
waterbeheer voor kuststreken en rivierdelta in steden zoals
Rotterdam, New Orleans, New York en Jakarta.
vragen. Water trekt zich immers niets aan van door
mensen gemaakte grenzen. Samen met de VN, de
Wereldbank en onze internationale partners werk ik
Henk Ovink
Henk Ovink was eerder Principal voor Rebuild by Design
en Senior Advisor voor de US Presidential Hurricane Sandy
Rebuilding Task Force, waarnemend Directeur-Generaal
Ruimte en Water op het ministerie van Infrastructuur en
Milieu en directeur Nationale Ruimtelijke Ontwikkeling. Op
dit moment is Ovink de watergezant van Nederland.
nu aan een programma om wereldwijde investeringen
op het gebied van water te richten op die innovaties
DELTA Rotterdam
46
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
47
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Waterschappen
waterveiligheid is geen
vanzelfsprekendheid
duurzamer werken. Goed waterbeheer is de veranderende
dit gebied oprichtte. Dat gebeurde in een gebied dat een
omstandigheden altijd een stap voorblijven.’
drassig moeras was met rivieren die met grote regelmaat
over het land spoelden. Mensen hadden snel door dat door
Jan Geluk, dijkgraaf van waterschap Hollandse Delta:
een sloot te graven het land droog kwam te liggen. Maar
‘Wij zijn de oudste bestuurslaag van Nederland, maar
dan zakt het land wel in. Wanneer je waterstaatkundige
ook de modernste. In 1950 waren er nog om en nabij de
werken maakt, zoals dijken, dan wordt het omgaan met
2500 verschillende waterschappen. Dat aantal is door
wateroverlast beheersbaar. Dat was geen private taak, nee,
fusies teruggebracht tot 22 nu. We werken innovatief,
dat moest een publieke taak worden. Daarom benoemde
bijvoorbeeld door met high-tech apparatuur het water te
de graaf bestuurders om daarop toe te zien. Iedereen
zuiveren. Daarnaast zijn we efficiënt en zakelijk ingesteld.
moest zelf met een schep aan de slag. Later kwam de
We zijn een functionele democratische organisatie, die
eigen bijdrage aan de waterveiligheid in de vorm van
zuinig met het geld omgaat. Het bijzondere is dat we in
belastingen. In ruil daarvoor ontvangt men zeggenschap in
De stad Rotterdam heeft wat betreft
Nederland voor het water een eigen bestuurslaag hebben
het waterschapsbestuur. Zo is het begonnen, en zo is het
waterbeheer te maken met drie water-
gevormd, die is gekozen door de bevolking: de inwoners, de
nu nog steeds. Het mooie is dat deze bestuurslaag direct is
bedrijven en de boeren. Dat maakt dit systeem uniek, want
afgeleid uit de fysieke omgeving van de laaggelegen delta.’
‘Met een sterk gezamenlijk waterplan
zetten we samen de schouders eronder’
schappen. Op de noordelijke Maasoever
zijn dat het Hoogheemraadschap van
daardoor krijgt in de besluitvorming water altijd voorrang.’
Marcel Houtzager: ‘Wat mensen vaak vergeten is dat
Schieland en de Krimpenerwaard, en het
Hans Oosters: ‘Dat is inderdaad uniek. In tijden van nood
we hier in een gebied wonen en werken dat onder de
Hoogheemraadschap van Delfland. Op de
kom je toch tot de juiste keuzes. In veel landen zie je dat,
zeespiegel ligt. Zonder onze dijken, ons waterstelsel
als het economisch minder goed gaat, men snel verkeerde
van sloten, grachten en vaarten en de gemalen die het
zuidelijke Maasoever is dat het waterschap
prioriteiten stelt. Dan wordt bezuinigd op onderhoud van
overtollige water wegpompen, zouden we op sommige
Hollandse Delta. Bij het uitvoeren van
dijken of installaties, waardoor de kans op wateroverlast
plekken rond Rotterdam drie tot zelfs zes meter onder
maatregelen voor klimaatadaptatie kan
toeneemt. Ga maar eens bij ons in een gemaal kijken: het
water staan. Ik durf wel te zeggen dat we onze primaire
lijkt of de installaties daar gisteren zijn geplaatst. Met
taken op de meeste plaatsen goed op orde hebben.
andere woorden: het is een bestuursvorm die garantie
Maar het stedelijk gebied breidt nog steeds uit. De
biedt voor veiligheid. Ik ben ervan overtuigd dat van alle
verharding neemt toe waardoor het regenwater niet langer
zo gegroeid? We vroegen het twee dijkgraven
overheidslagen de waterschappen het best in staat zijn om
wordt opgenomen in de grond, maar direct afstroomt naar
en een locodijkgraaf.
mensen het gevoel en het vertrouwen terug te geven dat de
het riool of de singel. Ruimte voor water wordt schaarser.
overheid er voor hen is. Onze opgave en ons werk bevindt
Dit terwijl het veranderende klimaat, waarbij we steeds
zich in de voor- en achtertuin van mensen en bedrijven.’
vaker te maken krijgen met hevige piekbuien, juist ruimte
Rotterdam niet zonder deze partijen. Wat
doen de waterschappen precies en hoe is dat
Hoe zou u het waterschap willen karakteriseren?
nodig heeft om het water vast te houden. We zijn dus nooit
Hans Oosters, dijkgraaf van het Hoogheemraadschap
Marcel Houtzager, locodijkgraaf van het
klaar. Het vraagt om een andere, slimme aanpak van ons
van Schieland en de Krimpenerwaard: ‘Rotterdam was
Hoogheemraadschap van Delfland: ‘Die onafhankelijkheid
als waterschappen.’
oorspronkelijk een stedelijke ontwikkeling in het veel
van onze organisatie is goed. We hebben geen andere
grotere Schieland. We hebben dus vanaf het ontstaan van
belangen dan water die we steeds tegen elkaar moeten
Wat is de grootste uitdaging voor de waterschappen?
dit waterschap met de groei van de stad te maken gehad.
afwegen. Maar we kunnen het niet alleen. Ik zie dat
Jan Geluk: ‘De zeespiegel stijgt en het land zakt. Dat is
De waterschappen in de Rotterdamse regio hebben qua
we onze luiken steeds meer opengooien. We zoeken
een geologisch verschijnsel. Dit heeft gevolgen voor onze
takenpakket wel een hoofdaandeel in het Nederlandse
samen met andere partijen, zoals gemeenten, bedrijven,
dijken, naast de klimaatverandering. Bij meer neerslag
waterbeheer. Het belang van de verschillende taken
maatschappelijke organisaties en inwoners, naar gedragen
moeten de rivieren dat aan kunnen. Zowel Rotterdam als
wordt afgemeten aan de intensiteit ervan. De actualiteit
oplossingen voor de wateropgave en uitdagingen waar we
Dordrecht zit met het probleem dat het water zich aan die
bepaalt altijd de inhoud van ons werk. Dat maakt ons werk
voor staan. In Rotterdam hebben de drie waterschappen
gemeenten opdringt. Dan is het een enorme opgave om in
boeiend en verantwoordelijk. Of het nu gaat om werken
besloten om gezamenlijk als één waterschap op te treden,
dat stedelijke gebied nog dijken in te passen. Bovendien
aan waterveiligheid, het maken van ruimte voor water, het
dat is wel zo duidelijk. De onderlinge samenwerking is erg
is dat veel duurder dan in landelijk gebied. Dat is een van
hebben van schoon water, het tegengaan van verdroging
goed en ook de samenwerking met Rotterdam verloopt
onze belangrijkste taken, maar het vergt ook maatregelen
en verzilting; onze kerntaken hebben als gevolg van de
prima. Met een sterk gezamenlijk waterplan zetten we
op het gebied van ruimtelijke ordening. Dat ligt meer bij
veranderende omstandigheden allemaal prioriteit. Bij
samen onze schouders eronder.’
de competentie van de steden en de provincie. Daarnaast
een succesvolle uitvoering hiervan zijn vier aspecten van
Hans Oosters: ‘Ik vind het altijd mooi om te vertellen hoe
komt er door de voorspelde lage rivierafvoer een probleem
belang. De kunst om te anticiperen door te innoveren,
die rol van de waterschappen tot stand is gekomen. Die
bij de inname van zoet water. Het zoute zeewater rukt op
het vermogen om het werk samen te doen of over te
functionele taak is terug te voeren naar de dertiende eeuw,
en leidt tot verzilting. Dat zijn best grote zorgen.’
laten, het krijgen van ruimte voor verandering en het
toen graaf Floris de Vijfde de eerste waterschappen in
Blauwe Verbinding (Waterschap Hollandse Delta)
DELTA Rotterdam
48
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
DELTA Rotterdam
49
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Hans Oosters: ‘We moeten elke dag ons nut en onze
bewonersinitiatief Natuurlijk Spangen, dat de buitenruimte
Jan Geluk: ‘Wat die bewustwording betreft helpt het
Hans Oosters: ‘Zeker is het waterschap een exportproduct.
noodzaak bewijzen. Wanneer we doorgaan met werken
in de wijk Spangen groener, duurzamer en mooier wil
buitenland ons. Kijk naar wat er gebeurt bij een orkaan
In de eerste plaats gaat het dan om de technische
aan de waterveiligheid zoals we dat sinds 1953
maken. Samen met de gemeente steunen wij hun plannen
als Katrina, of Sandy. Die gebeurtenissen zijn voortdurend
kennis die we in huis hebben: deltatechnologie zoals
doen, blijven we de ontwikkelingen en dreigingen van
voor een waterschoolplein, waterdoorlatende parkeerplaats
in het nieuws en dat geeft mensen te denken. Maar
het aanleggen van dijken en het zuiveren van het
klimaatverandering voor. Goede samenwerking is hier
rondom het Sparta-stadion en duurzame oplossingen in
inderdaad, bij ons wordt heel gemakkelijk gezegd: wij zitten
water. Nederlandse samenwerkingen en innovaties
de sleutel. Wateroverlast in stedelijk gebied kan alleen
binnentuinen.’
hier wel goed. In het uitdragen van dat bewustzijn ligt een
in watermanagement en afvalwaterzuivering, zoals
worden opgelost als overheden verder dan hun eigen taak
taak. Voor de steden, maar ook voor de waterschappen.
AquaReUse en RINEW, krijgen bijzonder veel interesse uit
Ik zie daarin een verschil tussen land en stad: de boeren
het buitenland. Maar ook de manier waarop we hier het
weten vaak precies wat er speelt, de mensen in de stad
waterbeheer geregeld hebben is een exportproduct.
minder. Daarom wil ik ook graag de mensen uit de stad
Zo zijn wij een enige jaren geleden gevraagd om in
en bouwen aan waterbewustzijn door alle lagen heen. Juist
In Nederland is de vanzelfsprekendheid van
waterveiligheid erg groot is. Iedereen gaat er
van uit dat Nederland veilig is. Wat moeten de
waterschappen daarmee?
aan boord krijgen: dat is de grote opgave die we hebben.
Semarang op het Indonesische eiland Java te helpen bij een
ook midden in deze stad die groot is geworden dankzij het
Hans Oosters: ‘Er is inderdaad sprake van een awareness-
Daarvoor moet ons bestuur goed zijn bemand. Wat
polder die twee keer per dag vol loopt met water, terwijl
water. Willen we de voeten droog houden, dan zijn alleen
gap. Mensen hebben het gevoel dat we toch nergens
ook helpt is dat we als waterschap verschillende apps
de bodem inzakt door wateronttrekking. Ons werk zit dan
grootschalige maatregelen echter volstrekt onvoldoende
last van hebben en zijn zich niet bewust van de risico’s.
hebben gemaakt: voor de waterveiligheid, voor de blauwe
in het vormgeven van de organisatie: het waterbeheer is
om de wedloop te winnen. Stukje-bij-beetje zal onze
Ook weten wij inmiddels dat willen wij de klimaat-
verbinding tussen het Zuiderpark en de Oude Maas.’
gedelegeerd aan een gekozen bestuur dat verantwoordelijk
omgeving waterrobuust moeten worden gemaakt.’
doelstellingen daadwerkelijk halen, zowel in het voorkomen
en verantwoordelijkheid willen kijken en als er binnen
organisaties dwars door de disciplines heen wordt gedacht
en gewerkt. We moeten de verstening een halt toe roepen
is voor dijken en onderhoud van installaties. Mensen
geen mooi aaibaar sprookje maar harde noodzaak. Dat
Kan het eeuwenoude bestuursmodel van het
waterschap dienen als exportartikel voor
klimaatadaptatie over de grenzen?
betekent dat we telkens weer moeten uitleggen wat er aan
Marcel Houtzager: ‘Het is al een exportproduct. We
de hand is. We willen daarin zichtbaar zijn. We hebben
ontvangen veel buitenlandse delegaties en delen onze
als waterschappen al heel wat bereikt omdat we de
kennis. De economische schade na een wateroverlast is
afgelopen jaren flink naar elkaar zijn toegegroeid en elkaar
enorm. Het is goed om dan de tools die wij in handen
versterken. Maar we moeten met elkaar het hele verhaal
hebben te delen. Zoals het regenradar dat het toekomstig
kunnen vertellen. Samen lopen we harder.’
weerbeeld heel gedetailleerd aangeeft of 3Di dat met
van problemen als het beperken van de mondiale
temperatuurstijging, alle kleine beetjes helpen. Dat is
betalen daar belasting voor. Indonesië heeft dat opgepakt
als een model dat ook in andere steden toepasbaar is.’
snelle rekenmodellen het effect van een dijkdoorbraak
Dakpark ligt op een dijk van het Hoogheemraadschap van Delfland
Marcel Houtzager: ‘Ik vergelijk het wel eens met het
of wolkbreuk in 3D kan laten zien en zo de knelpunten
beveiligen van je huis. Veel mensen laten hun huis
in kaart brengt. We willen vooral leren van elkaars
pas beveiligen nadat er inbrekers zijn geweest. Als de
projecten en oplossingen. Het onlangs gelanceerde digitale
juwelen van oma zijn gestolen, is het te laat. Dan denk
platform ‘Water Window’ bundelt al deze kennis en is vrij
je, had ik maar. Dat willen we voorkomen. We hebben
toegankelijk voor iedereen.
Marcel Houtzager: ‘We krijgen steeds vaker te maken
al mooie dingen gerealiseerd, zoals de waterpleinen.
met intensieve wolkbreuken en langere droge perioden.
Bellamyplein en Benthemplein en gaan daar als overheden
Jan Geluk: ‘Wij krijgen veel vragen uit andere delen van de
Dit heeft grote gevolgen voor de inwoners van steden.
mee door. Maar we moeten nu ook in de haarvaten van
wereld en sommige vragen komen er op neer of ze niet ook
Zij zullen vaker wateroverlast hebben of hitte ervaren.
de samenleving aan de slag. Inwoners zijn vaak heel
zo’n systeem kunnen maken als dat van ons.
De oplossing voor deze overlast ligt op straat. Ik geloof
vindingrijk en betrokken bij hun wijk. De groene en
In Zuid-Afrika zijn we bezig in de buurt van Durban
dat de stad met al zijn straten (haarvaten) kansen biedt
blauwe (water) initiatieven die hier ontstaan steunen wij.
waterschappen in te richten volgens Nederlands model. In
om het klimaat te verbeteren en ons er beter op aan
We willen juist die kracht en energie benutten om het
die zin kan ons bestuursmodel dus zeker een exportartikel
te passen. 60% van de ruime in de stad is eigendom
waterbewustzijn bij een breder publiek te vergroten. En
zijn.’
van de inwoners. We gaan meer verbinding maken met
andere mensen aan te sporen ook bewust met water in je
bewoners en bedrijven. Zij hebben vaak heel goede
eigen omgeving op te gaan.’
Willem Alexander roeibaan
(Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard)
initiatieven om hun leefomgeving te verbeteren. Zoals het
Jan Geluk
Jan Geluk is sinds 1 juli 2005 dijkgraaf bij waterschap
Hollandse Delta. Hij is lid van de VVD en zat voor deze
partij van 1998-2005 in de Tweede Kamer. Geluk had zijn
opleiding aan de Hogere Landbouw School te Dordrecht
en behaalde later deelcerficaten recht en staatsrecht
aan de Open Universiteit. Hij werkte als landbouwer en
werkte van 1991 tot en met 1996 in Centraal Azië voor
Cebeco Handelsraad. Van 1987 tot 1991 was hij lid van de
Provinciale Staten van Zeeland.
DELTA Rotterdam
Hans Oosters
Hans Oosters is sinds september 2005 dijkgraaf van het
hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard.
Ook is hij per 1 januari 2016 voorzitter van de Unie van
Waterschappen en heeft in die functie onder andere
waterveiligheid, crisisbeheersing en e-governance in
portefeuille.
50
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES
Marcel Houtzager
is sinds mei 2015 locodijkgraaf van het
Hoogheemraadschap van Delfland. In portefeuille heeft hij
waterveiligheid, stedelijk waterbeheer en klimaatadaptatie.
Daarvoor was hij wethouder van de gemeente
Leidschendam-Voorburg en lid van het dagelijks bestuur
groen, recreatie en toerisme van Stadgewest Haaglanden.
DELTA Rotterdam
51
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Nawoord
Het klimaatakkoord Parijs biedt steden kansen om
milieuproblemen versneld aan te pakken
Het blijft angstvallig stil in de steden na het
revolutionaire klimaatakkoord van Parijs.
Waar is de energie en de euforie gebleven?
Steden worden steeds belangrijker in de
wereldeconomie, maar zijn ook de grootste
vervuilers. Het is tijd voor actie.
Het klimaatakkoord van Parijs was een historische
Pex Langenberg
doorbraak omdat alle landen zich uitspraken voor een
beperking van de temperatuurstijging van ‘ruim minder
dan twee graden’. Al tijdens de conferentie gingen
In Rotterdam zijn we ons bewust van de risico’s van
bestuurders van grote steden uit alle delen van de wereld
klimaatverandering. In onze laaggelegen deltastad hebben
in gesprek over de maatregelen die zij gaan nemen.
wij ons altijd moeten wapenen tegen het water.
Rotterdam was daarbij nadrukkelijk aanwezig, juist omdat
Het bewustzijn van waterveiligheid zit in onze genen.
wij weten welke schade een vervuild gebied kan betekenen
In de Rotterdamse gemeenteraad is onlangs het
voor leven en welzijn. In onze stad is de urgentie duidelijk
programma ‘Duurzaamheid dichter bij de Rotterdammer’
aanwezig en dat maakt dat we met Rotterdammers, met
bijna unaniem aangenomen. Dit betekent dat bijna
ondernemers en met deskundigen aan de slag gaan om
alle politieke partijen akkoord gaan met een hele reeks
de lucht schoner te krijgen en de klimaatopwarming te
duurzame maatregelen. Maar we moeten het ijzer smeden
beheersen.
als het heet is en daarom komt Rotterdam met een
pluspakket aan maatregelen bovenop het programma
Veel organisaties in de wereld hebben de afspraken serieus
Duurzaam. Welke stad volgt?
genomen en zijn hard aan de slag. Shell gaat investeren
in windenergie en de familie Rockefeller stapt op korte
termijn uit Exxon Mobil. De Rockefeller Foundation is ervan
Pex Langenberg
overtuigd dat de grote steden de belangrijkste aanjager
Wethouder Duurzaamheid en Mobiliteit, Gemeente Rotterdam
zijn van innovatie en samenwerking. Maar juist bij de
steden lijkt het historische akkoord van Parijs alweer
ondergesneeuwd in de lawine van dagelijks groot en
klein nieuws. De urgentie is er niet minder om. Steden
zijn meer dan ooit nodig om tot praktische oplossingen
te komen. De klimaattop van Parijs biedt kansen om
milieuproblemen versneld aan te pakken. Steden zouden
juist nu actie moeten ondernemen en moeten komen met
extra maatregelen.
DELTA Rotterdam
53
C O N N E C T I N G WAT E R WI T H O P P O RT UN I T I ES
Ontdek deltastad Rotterdam met de
Delta City App
Navigeer door de duurzame wereldhavenstad Rotterdam
met de Rotterdam Delta City App. Door de ligging
aan de rivier de Maas en de Noordzee is Rotterdam
een deltastad bij uitstek. De App biedt een geweldige
manier om de stad te verkennen en te ontdekken welke
verbinding Rotterdam heeft met het altijd aanwezige
water.
De Delta City App geeft een overzicht van locaties en
bouwwerken waarmee Rotterdam zich voorbereidt op steeds
extremere weerssituaties met hevige regenval en zich
beschermt tegen het water. Deze unieke hotspots tonen het
brede netwerk van innovatieve toepassingen die de stad
en haven groener, gezonder en economisch sterker maken.
Inspirerende voorbeelden zijn ondermeer waterpleinen,
multifunctionele dijken en drijvende gebouwen. De
gebruikersvriendelijke applicatie is gratis te downloaden in de
App Store en Google Play voor zowel smartphones als tablets.
Colofon
We hebben ons uiterste best gedaan om alle rechthebbenden
van beeldmateriaal te achterhalen en te herleiden. Eventueel
niet-genoemde rechthebbenden kunnen zich melden bij de
Dit magazine is samengesteld in opdracht van
gemeente Rotterdam zodat dit aangepast kan worden in een
de gemeente Rotterdam.
volgende versie.
© 2016.
www.rotterdamclimateinitiative.nl
Tekst
Fotografie
Ben Maandag
Rogier Bos, C40, Roel Dijkstra,
Monica Verhoek
Eric Fecken, Luuk van
Kaathoven, Johannes Odé, Jan
van der Ploeg, 12 Provinciën,
Coördinatie
Gemeente Rotterdam, RNW
Lieke Smeets
Conceptdesign, Frank de Roo,
Nicolien Wirschell
De Urbanisten, Rien Zilvold
Opmaak
Uitgave
Uit de Kunst
Gemeente Rotterdam, mei 2016
DELTA Rotterdam
54
CONNECTING WATER W ITH OPPOR TUNITIES