Transcript Sækja PowerPoint glærur

3. hluti – Hverjir ráða
3.3 Stjórnskipan
Stjórnskipan (bls. 117)
• Hvernig heldur þú að íslenskt þjóðfélag yrði
ef hér giltu engar reglur?
• Hvað myndi gerast í bekknum þínum ef
enginn stjórnaði og allir gætu hegðað sér
nákvæmlega eins og þeim sýndist?
Stjórnskipan (bls. 118)
• Ef samfélagið á að geta haldið velli verða að
vera til lög og reglur sem segja til um hvað
má og hvað ekki, hver eigi að stjórna, hvernig
og hvers vegna.
• Á Íslandi eru lögin sem segja til um stjórnun
landsins skráð í stjórnarskrá, en þau eru
æðri öllum öðrum lögum í landinu.
Stjórnskipan (bls. 118)
• Í stjórnarskrá íslenska lýðveldisins er fjallað
um stjórnskipan lýðveldisins og hvernig
ríkinu skuli stjórnað.
• Núverandi Stjórnarskrá íslenska
lýðveldisins er frá árinu 1944.
Stjórnskipan (bls. 118)
• Þjóðaratkvæðagreiðsla: Þegar
atkvæðisbærir Íslendingar kjósa um mikilvæg
opinber mál í beinni kosningu. Gerist sjaldan.
 Reyndu að finna út (t.d. gegnum Netið) hversu margar
þjóðaratkvæðagreiðslur hafa verið haldnar hér frá upphafi
lýðveldis árið 1944.
Stjórnskipan (bls. 118)
• Elsta núgildandi stjórnarskrá í heimi er
stjórnarskrá Bandaríkjanna frá 1787 en hún
tók gildi tveimur árum síðar (1789).
• Mun erfiðara er að breyta lögum í
stjórnarskrá en öðrum lögum vegna þess að
þar er að finna undirstöðulög ríkisins.
Stjórnskipan (bls. 118)
• Breytingar á stjórnarskrá:
Ef Alþingi samþykkir frumvarp (tillögu að
lögum) um stjórnarskrárbreytingu þá skal
rjúfa þing og boða nýjar kosningar. Eftir þær
kosningar er sama frumvarp lagt fyrir aftur.
Stjórnskipan (bls. 118)
• Breytingar á stjórnarskrá:
Ef hið nýja Alþingi samþykkir frumvarpið í
upprunalegri mynd, tekur stjórnarskrárbreytingin gildi eftir að forsetinn hefur
staðfest hana með undirskrift sinni.
Stjórnskipan (bls. 118)
• Stjórnarskrár nútímans eiga allar að
verulegu leyti rætur sínar að rekja til:
 Stjórnarskrár Bandaríkjanna (1789) og
 Frönsku byltingarinnar (1789).
• Flest ríki heims hafa stjórnarskrár, þó ekki
öll.
Þrískipting ríkisvaldsins
(bls. 118)
• Á Íslandi er ríkisvaldinu skipt á milli þriggja
embætta:
1. Löggjafarvald. Forseti Íslands og Alþingi fara með
löggjafarvaldið.
2. Framkvæmdavald. Forseti Íslands og ríkisstjórn.
3. Dómsvald. Dómarar fara með dómsvaldið.
Þrískipting ríkisvaldsins
(bls. 118)
• Frakkinn Montesquieu (1689-1755) setti
fram kenninguna um þrískiptingu ríkisvaldsins.
• Hugmyndin með þrískiptingunni var að
koma í veg fyrir að handhafar eins valdsins
gætu misnotað völd sín.
Hvað eru mannréttindi?
(bls. 119)
• Þrenns konar skilningur lagður í hugtakið
mannréttindi.
1. Lagalegur skilningur. Réttindi sem eru
skilgreind í réttindaskrám og alþjóðasamþykktum.
2. Pólitískur skilningur. Réttindi sem talið er
æskilegt að tryggja fólki.
Hvað eru mannréttindi?
(bls. 119)
• Þrenns konar skilningur lagður í hugtakið
mannréttindi.
3. Siðferðilegur skilningur. Réttindi sem allir
menn hafa óháð staðbundnum kringumstæðum.
Hvað eru mannréttindi?
(bls. 119)
• Mannréttindum í lagalegum skilningi er ætlað
að tryggja einstaklingum og hópum vernd fyrir
hvers konar vanrækslu og aðgerðum gegn
grundvallarréttindum og mannvirðingu.
• Mannréttindi eru réttindi sem eru okkur
nauðsynleg til að lifa sem manneskjur.
• Mannréttindi eru alþjóðleg.
Hvað eru mannréttindi?
(bls. 120)
• Mannréttindi fela í sér virðingu fyrir öðrum
og fyrir sjálfum sér.
 Þú getur lesið um mikilvægustu einkenni
mannréttinda á bls. 120 og 121.
Hvaðan koma mannréttindi?
(bls. 121)
• Ólíkar skoðanir á hvar mannréttindin eiga
rætur sínar.
• Í trúarlegum og siðferðilegum hugmyndum
um uppruna mannréttinda hefur verið lögð
áhersla á virðingu og mannlega reisn sem
allir einstaklingar hafa rétt á.
Hvaðan koma mannréttindi?
(bls. 122)
• Hafa einstaklingar, líkt og ríki, skyldur
gagnvart mannréttindum?
 Eru alþjóðleg gildi mannréttinda raunhæf í heimi
sem einkennist af ólíkum menningarheimum?
 Eru einhver mannréttindi mikilvægari en önnur?
 Er munur á einstaklingsréttindum og réttindum
sem eru sameiginleg?
Forseti Íslands (bls. 122)
• Ísland er lýðveldi vegna þess að
þjóðhöfðingi landsins, forsetinn, er kosinn
beint af þjóðinni í lýðræðislegum kosningum.
• Á fjögurra ára fresti fara fram almennar
kosningar þar sem forseti er þjóðkjörinn.
Forseti Íslands (bls. 122)
• Frá því að Ísland varð sjálfstætt ríki hafa
fimm forsetar verið kosnir. Þeir eru:
1. Sveinn Björnsson frá 1944-1952
2. Ásgeir Ásgeirsson frá 1952-1968
3. Kristján Eldjárn frá 1968-1980
4. Vigdís Finnbogadóttir frá 1980-1996
5. Ólafur Ragnar Grímsson frá 1996
Völd forseta (bls. 124)
• Sumir halda að forseti Íslands sé nánast
valdalaus en aðrir telja að hann geti haft
töluverð völd.
• Af hverju er forseti valdalaus? Í
stjórnarskránni stendur: Forseti lýðveldisins er
ábyrgðarlaus á stjórnarathöfnum. Ráðherrar
bera ábyrgð á öllum stjórnarframkvæmdum.
Völd forseta (bls. 124)
• Rök með að forseti hafi töluverð völd:
Í stjórnarskránni stendur að forseti geti
neitað að skrifa undir og staðfesta lög.
 Ef forseti neitar að skrifa undir lög þá verður að
leggja málið fyrir þjóðina með
þjóðaratkvæðagreiðslu.
Völd forseta (bls. 124)
• Forseti Íslands hefur þrisvar sinnum beitt
neitunarvaldi (ekki bara einu sinni eins og stendur í
bókinni):
 Árið 2004 neitaði forseti Íslands að skrifa undir frumvarp
ríkisstjórnarinnar um fjölmiðla.
 Árið 2010 neitaði forseti Íslands að staðfesta svokölluð Icesave
lög sem Alþingi samþykkti nokkru fyrir áramót 2009.
 Í byrjun árs 2011 neitaði forseti Íslands að staðfesta ný lög um
Icesave.
Völd forseta (bls. 124)
• Hlutverk forseta Íslands:
 Hann er æðsti embættismaður þjóðarinnar og
sameiningartákn út á við.
 Hann er fulltrúi lands og þjóðar gagnvart
umheiminum og afar mikilvægur sem slíkur.
 Hann hefur mikilvægu hlutverki að gegna við
stjórnarmyndanir.
Forsetastjórn (bls. 124)
• Í Bandaríkjunum og víðar er forseti bæði
leiðtogi ríkisstjórnar og þjóðhöfðingi. Í
almennum kosningum eru kjörmenn kosnir
en þeir kjósa síðan forsetann.
• Sjá nánar:
http://is.wikipedia.org/wiki/Forsetakosningar_%C
3%AD_Bandar%C3%ADkjunum
Stjórnmálaflokkar (bls. 124125)
• Í fulltrúalýðræði kjósa þegnarnir tiltekna
einstaklinga sem fulltrúa sína. Fólk myndar
stjórnmálaflokka og hver kjósandi velur í
kosningum þann flokk sem honum líst best á.
• Stjórnarskráin segir ekkert til um stjórnmálaflokka. Þeir tengjast þó löggjafarvaldinu
(Alþingi) og eru mikilvægir sem slíkir.
Fjárlög (bls. 125)
• Þú kemst ekki langt án peninga og það sama
á við um íslenska ríkið.
 Fjármálaráðherra leggur fram á Alþingi frumvarp
(tillögu) til fjárlaga. Stefna stjórnmálaflokkanna
kemur berlega í ljós við umræður um fjárlögin á
Alþingi.
Fjárlög (bls. 125-126)
• Þingmenn stjórnmálaflokkanna reyna að
hafa áhrif á fjárlögin þannig að meiri
peningar séu veittir í þau mál sem eru þeim
hjartfólgnust og minni peningar í önnur mál.
 Oft verða þingmenn að gefa eftir í einu máli til að
ná fram markmiðum í öðru.
Fjárlög (bls. 126)
• Fjárlögin marka stefnu í þróun samfélagsins:
 Í fjárlögum koma fram áætlanir um tekjur ríkisins
og eins um útgjöld.
 Fjárlögin endurspegla hvernig Alþingi vill skipta
gæðum og deila byrðum í samfélaginu.
Starfsemi Alþingis (bls. 126)
Málstofa:
 Er það sama og þingsalur og þar fara umræður
fram.
 Þar eru lög samþykkt.
 Allir þingfulltrúar (þingmenn) eiga að vera til
staðar við atkvæðagreiðslu mála.
Starfsemi Alþingis (bls. 126)
Þingnefndir:
 Vinna við lagasetningar fer að mestu leyti fram í
þingnefndum sem skipta með sér verkum.
 Þingnefndir semja nefndarálit sem lagt er fyrir
þingfundi og þingflokksfundi.
Starfsemi Alþingis (bls. 126)
Þingflokkar:
 Í þingflokknum er yfirleitt ákveðið hvernig
þingmenn hvers flokks greiði atkvæði á
þingfundum. Á þingfundinum (í málstofu) ferð því
aðeins fram formleg afgreiðsla málanna og stundum
eru ræðuhöldin meira eða minna sviðsett fyrir
fjölmiðla.
Starfsemi Alþingis (bls. 127)
Fastanefndir Alþingis:
 Allir þingmenn eru kosnir í sérstakar fagnefndir
sem starfa innan þingsins. Málefnaskipting
nefndanna er í stórum dráttum sú sama og í
stjórnarráðinu (ráðuneytum).
 Farðu inn á heimasíðu Alþingis (althingi.is) og kannaðu
hvað fastanefndirnar heita.
Starfsemi Alþingis (bls. 127)
Forseti Alþingis:
 Staðan þykir virðingarverð og er talin jafngilda því
að vera ráðherra.
 Forseti Alþingis stjórnar fundum og annarri
starfsemi Alþingis og hann er einn þriggja sem fer
með vald forseta Íslands í fjarveru hans. Hinir tveir
eru forsætisráðherra og forseti Hæstaréttar.
Starfsemi Alþingis (bls. 127)
Þingflokkar:
 Hver þingflokkur velur sér einn formann innan
sinna raða og kemur sá fram fyrir hans hönd
gagnvart forseta þingsins, öðrum þingflokkum og
þingmönnum.
 Formaðurinn kallast þingflokksformaður. Hverjir eru
þingflokksformenn nú (leitaðu á Netinu).
Lagasetning (bls. 127)
Þingflokkar:
 Hugmyndir um lagasetningu geta komið víða að
en oftast eru þær frá stjórnmálamönnunum sjálfum.
 Allir þingmenn hafa rétt til að leggja fram
lagafrumvörp.
Lagasetning (bls. 127)
• Stjórnarfrumvörp koma frá ríkisstjórn
eða stuðningsmönnum hennar
(stjórnarliðum).
• Þingmannafrumvörp koma frá einstaka
þingmönnum, oftast þeim sem eru í
stjórnarandstöðu.
Lagasetning (bls. 127-128)
• Í stjórnarskránni stendur að ekkert
lagafrumvarp megi samþykkja fyrr en það hafi
verið rætt við þrjár umræður á Alþingi. Þetta er
gert til að tryggja þingmönnum tíma til að kynna
sér frumvarp.
• Fjölmiðlar og hagsmunasamtök reyna að hafa
áhrif á undirbúning lagasetningarinnar allan
tímann sem frumvarp er til umræðu á Alþingi.
Hagsmunahópar (bls. 128)
• Skipulögð samtök einstaklinga eða félaga
sem setja fram ákveðnar kröfur á hendur
annarra hópa eða stjórnvalda út frá
markmiðum hópsins.
• Venja er að greina á milli tveggja gerða
hagsmunasamtaka:
Hagsmunahópar (bls. 128)
1. Samtök sem hafa það að markmiði að gæta
efnahagslegra hagsmuna félagsmanna sinna.
Til þeirra teljast samtök verkalýðsfélaga og
atvinnurekenda.
2. Hagsmunasamtök einstaklinga sem hafa
svipuð viðhorf til ákveðinna mála og reyna að
ná til fólks á öllum sviðum samfélagsins. Dæmi
um slík samtök eru náttúruverndarsamtök.
Framkvæmdavaldið
(bls. 129)
• Þó að Alþingi sé afkastamikið getur það ekki
bæði tekið ákvarðanir og séð um að framkvæma
þær líka.
• Samkvæmt stjórnarskrá er ríkisstjórnin sá aðili
sem á að framkvæma ákvarðanir Alþingis.
• Ráðherrar ríkisstjórnarinnar eru yfirleitt einnig
þingmenn – en þeir þurfa ekki að vera það.
Ríkisstjórn (bls. 130)
• Ríkisstjórnin fer með framkvæmdavaldið í
umboði forseta Alþingis. Hún á að
framkvæma samþykktir Alþingis.
• Alþingi og ríkisendurskoðun (sem Alþingi
ræður yfir) fylgjast grannt með ríkisstjórninni.
Ríkisstjórn (bls. 130)
• Forseti Íslands er annar handhafi fram-
kvæmdavaldsins og samkvæmt stjórnarskrá
velur hann ríkisstjórn:
 Eftir hverjar Alþingiskosningar felur forseti
Íslands formanni eins stjórnmálaflokks að mynda
ríkisstjórn.
Ríkisráð (bls. 130)
• Forseti Íslands situr í ríkisráði ásamt ráð-
herrum ríkisins og er forseti þess.
 Á ríkisráðsfundum verður ríkisstjórnin að bera
upp við forsetann lög og aðrar mikilvægar
stjórnarathafnir.
 Á ríkisráðsfundum getur forsetinn tekið upp öll
þau mál sem hann vill og rætt um þau við ráðherra.
Ríkisráð (bls. 130)
• Forsætisráðherra kemur með tillögu um
hvenær eigi að halda ríkisráðsfundi en þeir
fara fram á skrifstofu forseta Íslands.
• Öll lög sem Alþingi hefur samþykkt eru lögð
fyrir forsetann á ríkisráðsfundum og hann
verður að staðfesta þau með undirskrift sinni
svo að þau taki gildi.
Sveitarfélög (bls. 131)
• Íslandi er skipt upp í mörg sveitarfélög.
 Allir landsmenn eru skráðir með lögheimili í
einhverju sveitarfélagi – en það þýðir að þeir eru
skráðir með fasta búsetu þar og greiða skatta til
þess.
 Sveitarfélögum hefur farið fækkandi á síðustu
árum vegna sameiningar þeirra.
Sveitarfélög (bls. 131)
• Sveitarfélag er hreppur, kaupstaður, bær
eða borg sem hefur ákveðin staðarmörk sem
óheimilt er að breyta nema með lögum.
• Sveitarfélög hafa ýmis verkefni sem eru
ákveðin með lögum frá Alþingi en þar að auki
geta þau tekið að sér sérstök verkefni sem
snerta íbúana.
Sveitarfélög (bls. 131)
• Helstu verkefni sveitarfélaganna eru félagsleg þjónusta, ýmsar verklegar framkvæmdir,
fræðslumál, rekstur grunnskóla, atvinnumál,
heilsugæsla og margt fleira.
 Hagsmunasamtök sveitarfélaganna kallast Samband
íslenskra sveitarfélaga og voru stofnuð árið 1945.
Skoðaðu heimasíðu samtakanna á Netinu.
Dómsvaldið (bls. 131-132)
• Í öllum þjóðfélögum eru sett lög til að
tryggja réttindi þegnanna og til að gæta þess
að jafnræði sé á milli einstaklingsfrelsisins og
fjöldans. Slík lög flokkast undir refsilög.
• Lögin eiga líka að skera úr um deilumál á
milli einstaklinga. Lög um slíkan ágreining
falla undir svokallaðan einkamálarétt.
Dómsvaldið (bls. 132)
• Styttur sem tákna réttlæti eru með bundið
fyrir augun til að sýna að lögin geri ekki
mannamun.
• Vogarskálarnar vísa til þess að réttlætið vegi
og meti öll rök með og á móti líkt og vörur á
vog.
• Sverðið táknar refsingu.
Alþjóðaréttur (bls. 132)
• Alþjóðleg vandamál krefjast samvinnu allra
þjóða heims.
• Mörg lönd hafa gert með sér milliríkjasamninga um til dæmis framsal glæpamanna.
Dómstólar (bls. 132)
• Hver sá sem sakaður er um glæp á rétt á að
mál hans sé tekið fyrir hjá dómstólum.
• Ríkislögreglustjóri rannsakar öll alvarleg
mál, eins og morð og nauðganir, og sendir
niðurstöður sínar til ríkissaksóknara sem
metur hvort ákæra verði gefin út.
Opinber mál (bls. 132-133)
• Eru þau mál sem handhafar ríkisvaldsins –
ákæruvaldið − höfðar á hendur mönnum.
• Dauðarefsingar eru enn stundaðar í fjölmörgum
ríkjum heims. Síðasta aftakan hér á landi (Agnes og
Friðrik) fór fram árið 1830 en dauðarefsing var
afnumin hér um 100 árum síðar (1928).
• Þú getur fundið meira um dauðarefsingar á
heimasíðu samtakanna Amnesty International.
Persónufrelsi (bls. 133)
• Í íslensku stjórnarskránni er sérstakur kafli
um mannréttindi. Þar stendur m.a.:
 Engan má svipta frelsinu nema með heimild
samkvæmt lögum.
 Hver sá sem sviptur er frelsi skal tafarlaust fá að
vita um ástæðuna.
Persónufrelsi (bls. 133)
• Hvern þann sem handtekinn er vegna gruns um
refsiverða hegðun skal án undantekningar leiða fyrir
dómara.
• Dómari skal innan eins sólarhrings ákveða með
rökstuddum úrskurði hvort handtekinn maður skuli
sæta gæsluvarðhaldi.
• Gæsluvarðhaldi má aðeins beita fyrir sök sem þyngri
refsing liggur við en fésekt eða varðhald.
Persónufrelsi (bls. 133)
• Varðhald er vægasta gerð fangelsisdóma, og
varir frá fimm dögum hið skemmsta og að
hámarki tvö ár.
• Dómstólar: Í stjórnarskrá stendur að löglærðir dómarar fari með dómsvaldið. Hér á
landi eru dómstigin tvö, héraðsdómur og
Hæstiréttur.
Hæstiréttur Íslands
(bls. 133-134)
• Hæstiréttur er æðsti dómstóll íslenska ríkisins.
Hann tók til starfa árið 1920.
• Það er ekki hægt að áfrýja dómum Hæstaréttar en
hann getur endurupptekið mál ef sérstök ástæða
þykir til.
• Hæstaréttardómararnir, sem eru níu, eru skipaðir
af forseta Íslands samkvæmt tillögum innanríkisráðherra.
Héraðsdómur (bls. 134)
• Héraðsdómstólar eru lægra dómstig en
Hæstiréttur – en þeir eru samtals átta hérlendis.
• Héraðsdómstólar eru nefndir eftir umdæmunum
sem þeir eru í (sjá kort á bls. 134).
• Héraðsdómarar dæma í opinberum málum og
einkamálum sem upp kunna að koma í þeirra
umdæmi.
Lögreglan (bls. 135)
• Sérstakar liðssveitir sem ætlað er að halda
uppi röð og reglu, hafa eftirlit með að lögum
og lögreglusamþykktum sé fylgt eftir og
rannsaki brot.
• Dæmi um lögreglusamþykktir er
útivistartími barna og unglinga.
Lögreglusamþykktir
(bls. 135)
• Innanríkisráðherra setur reglugerð um
lögreglusamþykkt sem á að vera fyrirmynd að
lögreglusamþykktum sveitarfélaganna.
 Sveitarfélögin setja eigin lögreglusamþykktir út
frá viðmiðum innanríkisráðherrans – þess vegna
eru lögreglusamþykktir ekki nákvæmlega eins í
öllum sveitarfélögum.
Ákæruvaldið (bls. 135)
• Ríkissaksóknari er æðsti handhafi
ákæruvaldsins.
• Ríkislögreglustjóri hefur yfirumsjón með
löggæslumálum hér á landi. Embættið var
stofnað árið 1997.
 Skoðaðu mynd 3.9 á bls. 135 og teikninguna yfir
lögregluumdæmin á bls. 136.
Ákæruvaldið (bls. 136)
• Skipting ákæruvaldsins:
 Ríkkissaksóknari fer með ákæruvald vegna brota
sem þyngst refsing liggur við.
 Lögreglustjórar/sýslumenn höfða önnur mál en
þau sem ríkissaksóknari höfðar.
 Ríkislögreglustjóri fer með ákæruvald vegna
skatta- og efnahagsbrota.
Ákæruvaldið (bls. 136)
• Sönnunarbyrði.
 Þú ert saklaus þar til sekt þín er sönnuð.
Sönnunarbyrði hvílir á ákæruvaldinu og allur vafi
skal metinn ákærða í hag.
 Lögreglan hefur heimild til að handtaka þig og
halda þér í allt að 24 tímum ef rökstuddur grunur er
um að þú hafir brotið af þér.
Ákæruvaldið (bls. 136)
• Sönnunarbyrði.
 Innan 24 tíma frá handtöku skal leiða sakborning
fyrir dómara sem kveður upp úr um hvort ástæða sé
til að halda honum lengur.
Ákæruvaldið (bls. 137)
• Fangelsi og refsing.
 Ef einhver hefur brotið af sér áður en hann nær 15 ára aldri
telst málið vera barnaverndarmál og ekki hægt að dæma
viðkomandi í fangelsi. Hins vegar er hægt að vista slíkan
einstakling á sérhæfðum heimilum eða stofnunum.
 Barnaverndarstofa hefur umsjón og eftirlit með sérhæfðum
heimilum og stofnunum sem ungmenni eru vistuð í.
Ákæruvaldið (bls. 137)
• Fangelsi og refsing.
 Þú verður sakhæfur við 15 ára aldur – og þá er hægt að
gefa út ákæru á hendur þér fyrir refsiverð brot.
 Sjaldgæft er að unglingar undir 18 ára aldri séu
dæmdir í fangelsi. Ekkert sérstakt unglingafangelsi er til
hér á landi líkt og víða erlendis.
Kafla 3.3 er lokið
• Hér lýkur glósum úr kafla 3.3
• Nú áttu bar eftir að svara spurningunum á
bls. 139.