1 Testo 11 — FRANCESCO PETRARCA, De

Download Report

Transcript 1 Testo 11 — FRANCESCO PETRARCA, De

Testo 11 —
FRANCESCO PETRARCA, De viris illustribus
De Publio Cornelio Scipione Africano Maiore, I, 1-14
1
Publium Cornelium Scipionem hunc, qui primus Africani cognomen victa Carthagine
meruit, «non sue modo etatis maximum ducem sed omnis ante se memorie omnium gentium cuilibet
regum imperatorum ve parem» ait Livius, veritus forsan Augustum Cesarem dominum suum, siquid
amplius dixisset, offendere. Florus autem historicus, ut qui nil tale metueret, plane «omnium et ante
et postea ducum» maximum ducem dicit.
2
Quod nec tantus hostis Hanibal ipse dissimulat, si verum est illud apud Ephesum, quo et ille
victus ad Anthiocum profugerat et hic ad regem romanus legatus accesserat, inter eos habitum
colloquium, grecis ac latinis scriptoribus memoratum. Quo interroganti Hanibalem Scipioni quem is
summum imperatorum qui fuissent omnibus seculis iudicaret, respondit Hanibal ‘Alexandrum’;
quem secundum, ‘Pyrrum’ et utriusque sententie rationem attulit; tum ex ordine prosequenti quem
tertium poneret, incuntanter se se posuit.
3
Cumque subridens Scipio quesivisset: ‘Quem tu Hanibal te faceres quotum ve te poneres si
me vicisses?’, ‘Tunc’ inquit ille ‘me hauddubie omnium seculorum ac gentium imperatoribus
anteferrem’. Quo responso clare innuit, cum de summis ducibus quereretur, ceu prorsus
incomparabilem cuntisque dissimilem Scipionem excipi.
4
Profecto autem, quamvis duo illi de quibus modo diximus scriptores horum duorum ducum
Scipionis et Hanibalis laudes iuncta narratione permisceant, dum simul de ambobus agentes ducum
maximos dicunt, largiter tamen inter eos refert. Bellice laudes Hanibalis, multe et magne,
crudelitate ac perfidia et vitiis fedantur ingentibus; Scipio iustissimus mitissimusque hominum,
neque morum suavitate clementiaque et fide quam bello minor fuit.
5
Ad hec Hanibal multa sepe per insidias fecit et vim martiam callido iuvit ingenio; Scipioni
virtus alia et mos alius bellandi: raro unquam nisi aperta vicit acie. Denique, si res omnis a fine
cognoscitur, Hanibalem tot ducum exercituumque victorem, duratum armis successibusque
fidentem, pene adolescens Scipio et, quod mireris, illius in patria sic non tantum prelio sed et bello
stravit, ut et nunquam resurgeret penitusque se victum ingenue fateretur.
6
Huic ergo, de quo ista premiserim ut intelligat lector quem in manus virum sumpserit, forma
corporis, rara quidem et excellens usque ad spectantium stuporem, et maiestas quedam multum
fame et gratie popularis addiderant, atque in primis mos ille percelebris, ex quo virilem primum
togam induit nunquam dum Rome esset intermissus, omni die priusquam publici privatique ageret
aliquid in Capitolium ascendendi et in cella Iovis considendi; unde, cum solus ibi aliquantulum
temporis in silentio exegisset, ad agendas res spei plenus atque alacer procedebat.
7
Nec solus ipse, sed populus de eo fiduciam ingentem valida opinione conceperat prospere
eventurum quicquid ille promitteret; erat enim non ea sola credulitas animis insita, divino monitu
atque instinctu fieri omnia, sed divina illum quoque stirpe progenitum. Que res fabulis quibusdam,
ut fit, locum fecerat; et ipse hunc honorificum sibi suorum civium errorem mira arte fovebat, neque
quod credebatur affirmando, ne audacis in mendacii vanitatem incideret, neque negando, ne
minueret aut tolleret quod auctum potius ac perpetuum cupiebat.
8
Sed ut ad res gestas viri veniam, hic cum primum pubesceret eo prelio quo Romanos
Hanibal ad Ticinum fudit, ut ibi meminimus, patrem consulem bellique ducem, affectum gravi
vulnere et ab hostibus circumseptum, periculo mortis eripuit. Sic ex illa acie, unde veteranis et
peritis militie evasisse satis fuit, Scipio id etatis servati ducis et civis et patris, publice scilicet ac
private pietatis, triplicem meruit coronam, iam tum clarum magni futuri ducis initium.
9
Inde admodum adolescens post cannensem cladem, «pene ultimum vulnus imperii» ut
diximus et ut scriptum est, delata ad eum atque ad Appium Pulcrum summa rerum afflictarum,
deliberantibus quid agendum tanta in adversitate publica cum subito nuntiatum esset frustra eos
laborare, nam seorsum aliud principe L. Cecilio Metello fuge solius et Italie relinquende consilium
1
agitari, cuntis inopine rei metu ac dolore torpentibus deque hoc ipso consultandum decernentibus,
Scipio tunc tribunus militum non consilio opus esse sed facto ait, iussisque se sequi qui
rempublicam salvam vellent, in domum civium quasi hostium castra perrupit; strictoque gladio
super capita deliberantium clara voce iuravit se neque rempublicam atque Italiam deserturum,
neque deseri a romano cive passurum, sic Metello ceterisque qui aderant aut iurandum aut illico
moriendum esse testatus.
10
Exterritisque omnibus haud aliter quam si cruentum supra caput Hanibalem vidissent, et
iurantibus ut iniunctum erat, seque illi regendos servandosque tradentibus, virtute unius adolescentis
consilium illud infame discussum est reditumque ad salubriora consilia, ut etate tam tenera unus
idem et ducis servator esset et patrie.
11
Primus illi honor urbanus curulis edilitas fuit, in cuius petitione cum obtentu etatis tribuni
plebis obstarent, verecunde ille ut etatem decebat in contionem progressus, ‘Si me’ inquit ‘edilem
facere Romani omnes volunt, satis annorum habeo’. Quo dicto edilem statim tribus omnes tam
concorditer dixerunt, ut tribuni victi pudore et favore illo populi sic consentientis abscederent.
12
Non multo post, Scipionibus magnis, patre huius ac patruo, prope simul per insidias
Carthaginensium cesis et Hispaniis pene amissis, dum et populum dolor ingens et cura gravis patres
angeret, quis perditis rebus dux ydoneus ac successor tantis ducibus mitteretur (non is quidem
consul, nam duobus in republica consulibus addi tertium non licebat, sed proconsul), dumque
omnes, qui solebant militiam que plurimum periculi haberet ambire, tunc se metu gelidi et insueta
rerum desperatione retraherent, essetque hinc in animis omnium tristitia et meror et renovata
calamitatum publicarum recordatio tam nichil spei ad tutelam imperii superesse cernentium, Scipio
quattuor et viginti annos natus mira securitate se obtulit ad publicam simul et domesticam ultionem.
13
Qui ceu faustum sidus aliquid ubi conspectus in comitio populi oculos in se vertit, ineffabili
consensu ad imperium in Hispania regendum est electus; postquam vero, faventium fervore
compresso, voluntatis in locum ratio successit, hinc etas nondum solida, inde Scipionum in
Hispaniis parum felix nomen et memoria nove cladis terrere animos cepit. Quo ille agnito,
contionem advocans, sic de etate sua deque imperio et instanti bello graviter magnificeque disseruit,
ut tepentes animos non modo pristinum in fervorem fando reduceret, sed maioribus nove quoque
fiducie flammis incenderet.
14
Supplemento igitur exercitus, qui in Hispania supererat, accepto profectus, cum Terraconem
pervenisset, ante omnia legationibus vicinarum gentium auditis, que alternis partium eventibus
consilii incerte erant, tam excelso simul mitique animo respondit, ut non adolescentem sed
gravissimum senem crederes locutum, et in verbis eius fides esset et autoritas, et in animis omnium
non amicorum modo sed hostium quoque ingens quedam de virtutibus novi ducis opinio atque
indubitatum de felicitate presagium. Sic adventu suo sotios firmavit, hostes terruit.
testo gamma
1
Hunc «non sue modo etatis maximum ducem sed omnis ante se memorie omnium gentium
cuilibet regum imperatorum ve parem» ait Livius, veritus forsan Augustum Cesarem dominum
suum, siquid amplius dixisset, offendere. Florus autem historicus, ut qui nil tale metueret, plane
«omnium et ante et postea ducum» maximum ducem dicit.
2
Quod nec tantus hostis Hanibal ipse dissimulat, si verum est illud apud Ephesum, quo et ille
victus ad Anthiocum profugerat et hic ad regem romanus legatus accesserat, inter eos habitum
colloquium, grecis ac latinis memoratum scriptoribus. Quo interroganti Hanibalem Scipioni quem is
summum imperatorum qui fuissent omnibus seculis iudicaret, respondit Hanibal ‘Alexandrum’;
quem secundum, ‘Pyrrum’, et utriusque sententie rationem attulit; tum ex ordine prosequenti quem
tertium poneret, incuntanter se se posuit.
3
Cumque subridens Scipio quesivisset: ‘Quem tu, Hanibal, te faceres quotum ve te poneres,
si me vicisses?’, ‘Tunc’ inquit ille ‘me hauddubie omnium seculorum ac gentium imperatoribus
2
anteferrem’. Quo responso clare innuit, cum de summis ducibus quereretur, ceu prorsus
incomparabilem cuntisque dissimilem Scipionem excipi.
4
Profecto autem, quamvis duo illi de quibus modo diximus scriptores horum duorum ducum
Scipionis et Hanibalis laudes iuncta narratione permisceant, dum simul de ambobus agentes ducum
maximos dicunt, largiter tamen inter eos refert. Bellice laudes Hanibalis, et multe et magne,
crudelitate ac perfidia et vitiis fedantur ingentibus; Scipio iustissimus mitissimus omnium, neque
morum suavitate clementiaque et fide quam bello minor fuit.
5
Ad hec Hanibal multa sepe per insidias fecit et vim martiam callido iuvit ingenio; Scipioni
virtus alia et mos alius bellandi: raro unquam nisi aperta vicit acie. Denique, si res omnis a fine
cognoscitur, Hanibalem tot ducum exercituumque victorem, duratum armis successibusque
fidentem, pene adolescens Scipio et, quod mireris, illius in patria sic non tantum prelio sed et bello
stravit, ut et nunquam resurgeret penitusque se victum ingenue fateretur.
6
Huic ergo, de quo ista premiserim ut intelligat lector quem in manus virum sumpserit, forma
corporis rara quidem et excellens usque ad spectantium stuporem, et maiestas quedam multum fame
et gratie popularis addiderant, atque in primis mos ille percelebris, ex quo virilem primum togam
induit nunquam dum Rome esset intermissus, omni die priusquam publici privatique aliquid ageret
in Capitolium ascendendi et in cella Iovis considendi; unde, cum solus ibi aliquantulum temporis in
silentio exegisset, ad agendas res spei plenus atque alacer procedebat.
7
Nec solus ipse, sed populus de eo fiduciam ingentem valida opinione conceperat prospere
eventurum quicquid ille promitteret; erat enim non ea sola credulitas animis insita, divino monitu
atque instinctu fieri omnia, sed divina illum quoque stirpe progenitum. Que res fabulis, ut fit,
quibusdam locum fecerat; et ipse hunc honorificum sibi suorum civium errorem mira arte fovebat,
neque quod credebatur affirmando, ne mentiretur, neque negando, ne minueret aut tolleret quem
auctum potius ac perpetuum cupiebat.
8
Sed ut ad res gestas viri veniam, hic dum primum pubesceret eo prelio, quo Romanos
Hanibal ad Ticinum fudit, patrem consulem bellique ducem, affectum gravi vulnere et ab hostibus
circumseptum, periculo mortis eripuit. Sic ex illa acie, unde veteranis et peritis militie evasisse satis
fuit, Scipio id etatis servati ducis et civis et patris, publice scilicet ac private pietatis, triplicem
meruit coronam, clarum magni futuri ducis initium.
9
Inde admodum adolescens post Canensem cladem, «pene ultimum vulnus imperii» ut
scriptum est, delata ad eum atque ad Appium Claudium Pulcrum summa rerum afflictarum,
deliberantibus quid agendum in tanta calamitate publica cum subito nuntiatum esset frustra eos
laborare, nam seorsum aliud principe L. Cecilio Metello fuge solius et relinquende Italie consilium
agitari, cuntis inopine rei metu ac dolore torpentibus deque hoc ipso consultandum decernentibus,
Scipio tunc tribunus militum non consilio opus esse sed facto ait, iussisque se sequi qui rem
publicam salvam vellent, quasi hostium civium castra perrupit strictoque gladio super capita
deliberantium clara voce iuravit se neque rem publicam atque Italiam deserturum, neque deseri a
romano cive passurum, sic Metello ceterisque qui aderant aut iurandum aut illico moriendum esse
testatus;
10
exterritisque omnibus haud aliter quam si cruentum quisque supra caput Hanibalem vidisset,
et iurantibus ut iniunctum erat, seque illi regendos servandosque tradentibus, virtute unius
adolescentis consilium illud infame discussum est reditumque ad salubriora consilia.
11
Primus illi honos urbanus curulis edilitas fuit, in cuius petitione cum obtentu etatis tribuni
plebis obstarent, verecunde ille ut etatem decebat in contionem progressus, ‘Si me’ inquit ‘edilem
facere Romani omnes volunt, satis annorum habeo’. Quo dicto edilem tribus omnes tam concorditer
dixerunt ut tribuni victi pudore et favore illo populi sic consentientis abscederent.
12
Non longe post, Scipionibus magnis, patre huius ac patruo, prope simul per insidias
Carthaginensium cesis et Hispaniis pene amissis, dum et populum dolor ingens et cura gravis patres
angeret, quis perditis rebus dux ydoneus ac successor tantis ducibus mitteretur (non is quidem
consul, nam duobus in republica consulibus addi tertium non licebat, scilicet proconsul); dumque
omnes qui solebant militiam que plurimum periculi haberet ambire, tunc se metu gelidi et insueta
rerum desperatione retraherent, essetque hinc in animis omnium tristitia et meror et renovata
3
calamitatum publicarum recordatio tam nichil spei ad tutelam imperii superesse cernentium, Scipio
quattuor et viginti annos natus in comitio mira securitate se obtulit ad publicam simul et
domesticam ultionem.
13
Qui, postquam conspectus in comitio populi oculos in se vertit, ineffabili consensu ad
imperium in Hispania gerendum est electus; postquam vero faventium fervore compresso voluntatis
in locum ratio successit, hinc etas nondum solida inde Scipionum in Hispaniis parum faustum
nomen et memoria nove cladis terrere animos fecit. Quo ille agnito contionem advocans, sic de
etate sua deque imperio et instanti bello graviter magnificeque disseruit, ut tepentes animos non
modo pristinum in fervorem fando reduceret sed maioribus nove quoque fiducie flammis
incenderet.
14
Supplemento igitur exercitus qui in Hispania supererat accepto profectus, cum Terraconem
pervenisset, ante omnia legationibus vicinarum gentium auditis, que alternis partium eventibus
consilii incerte erant, tam excelso simul mitique animo respondit, ut et in verbis eius fides esset et
autoritas, et in animis omnium non amicorum modo sed hostium quoque ingens quedam de
virtutibus novi ducis opinio atque indubitatum de felicitate presagium. Sic adventu suo sotios
firmavit, hostes terruit.
4
Testo 12 —
TITO LIVIO, Ab Urbe condita
liber XXXV, 14
14
Sulpicius aeger Pergami substitit; Villius cum Pisidiae bello occupatum esse regem audisset,
Ephesum profectus, dum paucos ibi moratur dies, dedit operam ut cum Hannibale, qui tum ibi forte
erat, saepe congrederetur, ut animum eius temptaret et, si qua posset, metum demeret periculi
quicquam ei ab Romanis esse. Iis conloquiis aliud quidem actum nihil est, secutum tamen sua
sponte est, uelut consilio petitum esset, ut uilior ob ea regi Hannibal et suspectior ad omnia fieret.
Claudius, secutus Graecos Acilianos libros, P. Africanum in ea fuisse legatione tradit eumque
Ephesi conlocutum cum Hannibale, et sermonem unum etiam refert: quaerenti Africano quem
fuisse maximum imperatorem Hannibal crederet, respondisse Alexandrum Macedonum regem,
quod parua manu innumerabiles exercitus fudisset quodque ultimas oras, quas uisere supra spem
humanam esset, peragrasset. quaerenti deinde quem secundum poneret, Pyrrhum dixisse: castra
metari primum docuisse, ad hoc neminem elegantius loca cepisse, praesidia disposuisse; artem
etiam conciliandi sibi homines eam habuisse ut Italicae gentes regis externi quam populi Romani,
tam diu principis in ea terra, imperium esse mallent. exsequenti quem tertium duceret, haud dubie
semet ipsum dixisse. tum risum obortum Scipioni et subiecisse “Quidnam tu diceres, si me
uicisses?” “Tum uero me” inquit “et ante Alexandrum et ante Pyrrhum et ante alios omnes
imperatores esse.” Et perplexum Punico astu responsum et improuisum adsentationis genus
Scipionem mouisse, quod e grege se imperatorum uelut inaestimabilem secreuisset.
traduzione:
14
Sulpicio, ammalato, si fermò a Pergamo. Villio, avendo sentito che il re aveva fatto guerra e
poi occupato la Pisidia, partì per Efeso, dove si fermò per pochi giorni, durante i quali ebbe
frequenti contatti con Annibale, che in quel periodo si trovava casualmente lì. Lo scopo era quello
di saggiarne l’animo e di togliergli, se era possibile, dalla mente la preoccupazione di dover temere
qualcosa da parte dei Romani. Quei colloqui non approdarono a nulla e tuttavia ebbero delle
conseguenze che non furono volute ma che tuttavia apparirono cercate di proposito: dopo quei
contatti, Annibale decadde nella stima del re e divenne più sospetto relativamente a qualsiasi
progetto. Claudio, le cui fonti sono i libri greci di Acilio, scrive che a far parte di quella
delegazione c’era anche Publio Africano; sarebbe stato proprio lui a parlare ad Efeso con
Annibale: riporta anzi uno dei dialoghi. Una volta l’Africano ebbe a chiedergli chi fosse, a parere
di Annibale, il massimo condottiero della storia. Annibale rispose che era Alessandro, re dei
Macedoni, perché con un pugno di uomini aveva sbaragliato eserciti sterminati e perché era
avanzato fino ai confini del mondo, la cui visione sopravanza ogni speranza umana. L’Africano gli
chiese allora chi metteva al secondo posto e Annibale rispose Pirro: intanto era stato lui a
insegnare come si struttura un accampamento; e poi nessuno sapeva, meglio di lui, scegliere i posti
per farlo e disporre le guarnigioni; infine aveva una tale abilità a conciliarsi le simpatie degli
uomini che i popoli d’Italia preferivano il dominio di un re straniero a quello del popolo romano,
che tanto a lungo aveva comandato in quella regione. Scipione insistette chiedendogli chi fosse, a
suo parere, il terzo e Annibale, senza esitazioni, disse il proprio nome. Scipione scoppiò a ridere e
gli obiettò: «Che diresti se ti fosse riuscito di sconfiggermi?» «Allora sì», rispose Annibale, «che mi
sarei messo davanti ad Alessandro e a Pirro e a tutti gli altri condottieri!». La risposta, un po’
ambigua come si addice all’astuzia punica, e quell’inattesa forma di elogio colpirono Scipione,
perché Annibale lo aveva, in un certo qual modo, tenuto fuori dalla massa dei condottieri, come se
il suo valore non potesse nemmeno essere valutato.
5
liber XXVI, 18-20
18
Inter haec Hispaniae populi nec qui post cladem acceptam defecerant redibant ad Romanos,
nec ulli noui deficiebant; et Romae senatui populoque post receptam Capuam non Italiae iam maior
quam Hispaniae cura erat. Et exercitum augeri et imperatorem mitti placebat; nec tam quem
mitterent satis constabat quam illud, ubi duo summi imperatores intra dies triginta cecidissent, qui
in locum duorum succederet extraordinaria cura deligendum esse. Cum alii alium nominarent,
postremum eo decursum est ut proconsuli creando in Hispaniam comitia haberentur; diemque
comitiis consules edixerunt. Primo exspectauerant ut qui se tanto imperio dignos crederent nomina
profiterentur; quae ut destituta exspectatio est, redintegratus luctus acceptae cladis desideriumque
imperatorum amissorum. Maesta itaque ciuitas prope inops consilii comitiorum die tamen in
campum descendit; atque in magistratus uersi circumspectant ora principum aliorum alios
intuentium fremuntque adeo perditas res desperatumque de re publica esse ut nemo audeat in
Hispaniam imperium accipere, cum subito P. Cornelius Publi filius eius qui in Hispania ceciderat,
[filius] quattuor et uiginti ferme annos natus, professus se petere, in superiore unde conspici posset
loco constitit. In quem postquam omnium ora conuersa sunt, clamore ac fauore ominati extemplo
sunt felix faustumque imperium. Iussi deinde inire suffragium ad unum omnes non centuriae modo,
sed etiam homines P. Scipioni imperium esse in Hispania iusserunt. Ceterum post rem actam ut iam
resederat impetus animorum ardorque, silentium subito ortum et tacita cogitatio quidnam egissent;
nonne fauor plus ualuisset quam ratio. Aetatis maxime paenitebat; quidam fortunam etiam domus
horrebant nomenque ex funestis duabus familiis in eas prouincias ubi inter sepulcra patris patruique
res gerendae essent proficiscentis.
19
Quam ubi ab re tanto impetu acta sollicitudinem curamque hominum animaduertit, aduocata
contione ita de aetate sua imperioque mandato et bello quod gerundum esset magno elatoque animo
disseruit, ut ardorem eum qui resederat excitaret rursus nouaretque et impleret homines certioris
spei quam quantam fides promissi humani aut ratio ex fiducia rerum subicere solet. Fuit enim
Scipio non ueris tantum uirtutibus mirabilis, sed arte quoque quadam ab iuuenta in ostentationem
earum compositus, pleraque apud multitudinem aut per nocturnas uisa species aut uelut diuinitus
mente monita agens, siue et ipse capti quadam superstitione animi, siue ut imperia consiliaque uelut
sorte oraculi missa sine cunctatione exsequerentur. Ad hoc iam inde ab initio praeparans animos, ex
quo togam uirilem sumpsit nullo die prius ullam publicam priuatamque rem egit quam in
Capitolium iret ingressusque aedem consideret et plerumque solus in secreto ibi tempus tereret. Hic
mos per omnem uitam seruatus seu consulto seu temere uolgatae opinioni fidem apud quosdam fecit
stirpis eum diuinae uirum esse, rettulitque famam in Alexandro magno prius uolgatam, et uanitate et
fabula parem, anguis immanis concubitu conceptum, et in cubiculo matris eius uisam persaepe
prodigii eius speciem interuentuque hominum euolutam repente atque ex oculis elapsam. His
miraculis nunquam ab ipso elusa fides est; quin potius aucta arte quadam nec abnuendi tale
quicquam nec palam adfirmandi. Multa alia eiusdem generis, alia uera, alia adsimulata, admirationis
humanae in eo iuuene excesserant modum; quibus freta tunc ciuitas aetati haudquaquam maturae
tantam rerum molem tantumque imperium permisit. Ad eas copias quas ex uetere exercitu Hispania
habebat, quaeque a Puteolis cum C. Nerone traiectae erant, decem milia militum et mille equites
adduntur, et M. Iunius Silanus propraetor adiutor ad res gerendas datus est. Ita cum triginta nauium
classe – omnes autem quinqueremes erant – Ostiis Tiberinis profectus praeter oram Tusci maris,
Alpesque et Gallicum sinum et deinde Pyrenaei circumuectus promuntorium, Emporiis urbe Graeca
– oriundi et ipsi a Phocaea sunt – copias exposuit. Inde sequi nauibus iussis Tarraconem pedibus
profectus conuentum omnium sociorum – etenim legationes ad famam eius ex omni se prouincia
effuderant – habuit. Naues ibi subduci iussit, remissis quattuor triremibus Massiliensium quae
officii causa ab domo pro secutae fuerant. Responsa inde legationibus suspensis uarietate tot
casuum dare coepit, ita elato ab ingenti uirtutum suarum fiducia animo ut nullum ferox uerbum
excideret ingensque omnibus quae diceret cum maiestas inesset tum fides.
20
Profectus ab Tarracone et ciuitates sociorum et hiberna exercitus adiit, collaudauitque
6
milites quod duabus tantis deinceps cladibus icti prouinciam obtinuissent, nec fructum secundarum
rerum sentire hostes passi omni cis Hiberum agro eos arcuissent, sociosque cum fide tutati essent.
Marcium secum habebat cum tanto honore, ut facile appareret nihil minus uereri quam ne quis
obstaret gloriae suae Successit inde Neroni Silanus, et in hiberna milites noui deducti. Scipio
omnibus quae adeunda agendaque erant mature aditis peractisque Tarraconem concessit. Nihilo
minor fama apud hostes Scipionis erat quam apud ciues sociosque, et diuinatio quaedam futuri, quo
minus ratio timoris reddi poterat oborti temere, maiorem inferens metum. In hiberna diuersi
concesserant, Hasdrubal Gisgonis usque ad Oceanum et Gades, Mago in mediterranea maxime
supra Castulonensem saltum; Hasdrubal Hamilcaris filius proximus Hibero circa Saguntum
hibernauit. Aestatis eius extremo qua capta est Capua et Scipio in Hispaniam uenit, Punica classis
ex Sicilia Tarentum accita ad arcendos commeatus praesidii Romani quod in arce Tarentina erat,
clauserat quidem omnes ad arcem a mari aditus, sed adsidendo diutius artiorem annonam sociis
quam hosti faciebat; non enim tantum subuehi oppidanis per pacata litora apertosque portus
praesidio nauium Punicarum poterat quantum frumenti classis ipsa turba nauali mixta ex omni
genere hominum absumebat, ut arcis praesidium etiam sine inuecto quia pauci erant ex ante
praeparato sustentari posset, Tarentinis classique ne inuectum quidem sufficeret. Tandem maiore
gratia quam uenerat classis dimissa est; annona haud multum laxauerat quia remoto maritimo
praesidio subuehi frumentum non poterat.
Traduzione:
18
Nel frattempo le popolazioni ispaniche che avevano abbandonato i Romani dopo la sconfitta
da essi subita non ritornavano dalla loro parte e nemmeno altre defezioni si manifestavano. A
Roma il senato, dopo la riconquista di Capua, aveva a cuore la situazione di Spagna non meno di
quella dell’Italia. La volontà era quella di aumentare il numero degli effettivi e di mandare un
comandante, ma non vi era sufficiente chiarezza di idee su chi inviare, mentre si concordava sul
fatto che si doveva procedere con particolare oculatezza nella scelta di chi era destinato a un fronte
dove, nello spazio di trenta giorni, erano caduti due validissimi comandanti e doveva sostituirli
entrambi. Chi faceva un nome e chi ne faceva un altro: alla fine si arrivò alla decisione di tenere i
comizi per scegliere il proconsole da inviare in Spagna e i consoli fissarono il giorno per i comizi.
Dapprima si era atteso che si candidassero quelli che si ritenevano all’altezza di un comando così
impegnativo. Ma quell’aspettativa andò delusa e così si rinnovarono il dolore per il disastro subito
e il rimpianto per la perdita dei due comandanti. Tristi erano dunque i cittadini e quasi sfiduciati di
poter arrivare ad una decisione; tuttavia il giorno dei comizi si radunarono nel Campo Marzio:
rivolti ai magistrati, posano il loro sguardo verso i più autorevoli cittadini che si guardano l’un
l’altro; mormorano che tanto grave era la situazione e tale era la disperazione sulle sorti della
repubblica che nessuno osava prendere il comando delle operazioni di Spagna. All’improvviso
Publio Cornelio, il quale era figlio del Publio Cornelio caduto in Spagna e aveva quasi
ventiquattro anni, dichiarò di richiedere il comando e andò a collocarsi su un luogo elevato per
essere visto da tutti. Ogni sguardo si rivolse verso di lui e i cittadini con grida e applausi gli
pronosticarono subito un fortunato e prospero comando. Invitati ad esprimere il loro voto, decisero
all’unanimità – non soltanto le centurie ma anche i singoli – che il comando in Spagna fosse
affidato a Publio Scipione. Poi, a cose fatte, quando entusiasmo e ardore si furono placati, si
diffuse un improvviso silenzio perché tutti avevano un inconfessato pensiero: cosa avevano fatto?
Quella decisione non era stata motivata più dalla simpatia che da una razionale valutazione? Era
l’età a creare grande perplessità. Alcuni erano spaventati dalla sorte della famiglia e dal nome del
giovane che, lasciando due famiglie immerse nel lutto, partiva per quelle zone di azione dove
avrebbe dovuto combattere tra le tombe del padre e dello zio.
19
Scipione, nel rendersi conto come a una scelta fatta con tanto entusiasmo fossero subentrate
nei cittadini apprensioni e preoccupazioni, convocò l’assemblea e discusse della sua età, del
comando che gli era stato affidato e del tipo di guerra che si doveva combattere con tanta
grandezza e nobiltà d’animo che gli riuscì di suscitare nuovamente e di far rinascere l’entusiasmo
7
che si era smorzato, colmando i cittadini di speranza meglio fondata di quanto possa subentrare in
virtù della fiducia in una promessa umana o di una razionale valutazione o della certezze delle
cose. Scipione infatti non solo veniva ammirato per le sue effettive qualità, ma era anche portato,
per una certa abilità posseduta fin dalla giovinezza, a mettere in mostra tali qualità. Egli compiva
la maggior parte delle sue azioni sia affermando davanti alla gente di aver ricevuto premonizioni in
sogno, sia fingendo di aver ricevuto una ispirazione improvvisa dal cielo: forse davvero il suo
animo era dominato da una certa superstizione o forse era la gente ad assecondare senza esitazioni
i suoi ordini e i suoi progetti come se fossero stati emessi da un oracolo. Preparava a tutto ciò gli
animi fin dal principio, quando aveva preso la toga virile: non c’era giorno in cui egli affrontasse
qualche questione pubblica e privata, senza recarsi sul Campidoglio ed entrare nel tempio, lì
soffermandosi e facendo passare un po’ di tempo per lo più standosene solo e appartato. Questa
abitudine, che egli andava conservando in ogni momento della sua vita, instillò in alcuni la
credenza che fosse vera la diceria che veniva – di proposito o casualmente – diffusa, vale a dire che
fosse uomo di stirpe divina. Fu riesumata la diceria – ugualmente falsa – che si era diffusa una
volta attorno ad Alessandro Magno, che cioè egli fosse stato concepito dall’accoppiamento con un
mostruoso serpente: quell’apparizione prodigiosa in molte occasioni era stato vista nella camera
da letto della madre, ma all’improvviso si snodava e spariva quando arrivava qualcuno. Egli non
smentì mai la fede in quei prodigi ed anzi, con una certa abilità, la aumentava mai negando o
affermando decisamente qualcosa di simile. Molti altri fatti dello stesso genere – alcuni veri, altri
frutto di finzione – avevano portato ad oltrepassare, nei riguardi di quel giovane, i limiti
dell’ammirazione dovuta ad un uomo. Sostenuti dalla fiducia in tutto ciò, i suoi concittadini
affidarono ad un giovane di età così poco matura un’impresa e un comando tanto impegnativi. A
quelle truppe che costituivano gli effettivi dell’esercito che già si trovava in Spagna e a quelle che
erano state traghettate sotto il comando di Gaio Nerone da Pozzuoli, furono aggiunti diecimila
soldati e mille fanti. A Scipione fu dato poi, come aiutante militare il propretore Marco Giunio
Silano. Partì dunque dalle foci del Tevere con una flotta di trenta navi – del resto erano tutti
quinqueremi –, costeggiò la costa del mare etrusco, la zona delle Alpi, il golfo gallico, doppiò il
promontorio dei monti Pirenei e alla fine fece sbarcare le truppe presso Emporie, una città greca, i
cui abitanti sono a loro volta oriundi di Focea. Poi, dato l’ordine alle navi di seguirlo, si diresse
via terra a Tarragona dove presiedette un convegno di tutti gli alleati perché alla notizia del suo
arrivo erano accorse delegazioni da ogni regione di quello scacchiere militare. Ordinò quindi che
le navi fossero tirate in secco e rimandò indietro quattro triremi marsigliesi che gli avevano fatto
da scorta, in segno di onore, fin dalla loro patria. Poi cominciò a dare risposta alle legazioni che
erano in tensione per quel continuo variare delle situazioni, con tanta grandezza d’animo tutta
basata sulla consapevolezza del proprio valore che mai gli sfuggiva una parola arrogante e in ogni
affermazione che faceva si avvertivano non solo molta autorevolezza ma anche grande lealtà.
20
Partito da Tarragona, visitò sia le città degli alleati che gli accampamenti invernali, usando
parole di grande elogio per i soldati che, pur colpiti da un duplice, grave disastro, avevano
mantenuto il controllo di quella zona di operazioni e avevano impedito ai nemici di raccogliere il
frutto delle loro vittorie, tenendoli lontani da tutto il territorio al di qua dell’Ebro e difendendo con
grande lealtà gli alleati. Teneva vicino a sé Marcio rendendogli tanto onore che era evidente che
non aveva alcun timore che qualcuno facesse ombra ai suoi meriti personali. Poi a Nerone
successe Silano e i soldati arruolati di fresco furono portati negli accampamenti invernali.
Scipione, dopo aver intrapreso e portato a termine tutte quelle iniziative che bisognava
intraprendere e portare avanti, si ritirò a Tarragona. La fama di Scipione si era imposta presso i
nemici così come presso i concittadini e gli alleati e un vago presentimento del futuro ispirava
tanto maggior paura quanto meno quella paura, inspiegabilmente manifestatasi, poteva essere
razionalmente spiegata. I Cartaginesi si erano ritirati a svernare in luoghi diversi: Asdrubale,
figlio di Gisgone, in direzione dell’Oceano e presso Gades e Magone nell’entroterra
principalmente al di là dei monti di Castulone; Asdrubale, figlio di Amilcare, svernò presso l’Ebro,
nei dintorni di Sagunto. Sul finire di quell’estate durante la quale era stata presa Capua e Scipione
si era recato in Spagna, la flotta cartaginese fu fatta venire dalla Sicilia a Taranto per tagliare il
8
flusso dei rifornimenti destinati alla guarnigione romana che si trovava chiusa nella rocca di
Taranto: aveva bloccato tutti gli accessi dal mare, ma, prolungando il blocco, aveva finito con
mettere nelle ristrettezze, per quanto riguarda gli approvvigionamenti, più gli alleati che il nemico.
Infatti non poteva essere trasportato per gli abitanti di Taranto, attraverso i litorali tranquilli e i
porti liberi grazie al presidio delle navi cartaginesi, tanto frumento quanto ne consumava la flotta
stessa formata da una ciurma di marinai di ogni razza. In questo modo il presidio della rocca
poteva sopravvivere con quanto aveva preparato prima perché erano pochi e non erano necessari
nuovi approvvigionamenti; invece per i Tarentini e per la flotta non bastava neanche quanto veniva
in continuazione portato. Così il sollievo nel veder la flotta andarsene fu maggiore di quello
provato quando era arrivata. Ma il prezzo delle granaglie non era granché ribassato perché, una
volta allontanatosi il presidio della flotta, non era possibile far giungere gli approvvigionamenti di
frumento.
liber XXII, 53
53
Ceterum cum ibi tribuni militum quattuor essent, Fabius Maximus de legione prima, cuius
pater priore anno dictator fuerat, et de legione secunda L. Publicius Bibulus et P. Cornelius Scipio
et de legione tertia Ap. Claudius Pulcher, qui proxime aedilis fuerat, omnium consensu ad P.
Scipionem admodum adulescentem et ad Ap. Claudium summa imperii delata est. Quibus
consultantibus inter paucos de summa rerum nuntiat P. Furius Philus, consularis uiri filius,
nequiquam eos perditam spem fouere; desperatam comploratamque rem esse publicam; nobiles
iuuenes quosdam, quorum principem L. Caecilium Metellum, mare ac naues spectare, ut deserta
Italia ad regum aliquem transfugiant. Quod malum, praeterquam atrox, super tot clades etiam
nouum, cum stupore ac miraculo torpidos defixisset qui aderant et consilium aduocandum de eo
censerent, negat consilii rem esse [Scipio] iuuenis, fatalis dux huiusce belli: audendum atque
agendum, non consultandum ait in tanto malo esse. Irent secum extemplo armati qui rem publicam
saluam uellent; nulla uerius quam ubi ea cogitentur hostium castra esse. Pergit ire sequentibus
paucis in hospitium Metelli et, cum concilium ibi iuuenum de quibus allatum erat inuenisset, stricto
super capita consultantium gladio, “Ex mei animi sententia” inquit, “ut ego rem publicam populi
Romani non deseram neque alium ciuem Romanum deserere patiar; si sciens fallo, tum me, Iuppiter
optime maxime, domum, familiam remque meam pessimo leto adficias. In haec uerba, L. Caecili,
iures postulo, ceterique qui adestis. Qui non iurauerit in se hunc gladium strictum esse sciat.” Haud
secus pauidi quam si uictorem Hannibalem cernerent, iurant omnes custodiendosque semet ipsos
Scipioni tradunt.
traduzione:
53
Del resto, poiché si trovavano là quattro tribuni militari (Quinto Fabio Massimo della
prima legione, il cui padre era stato dittatore nell’anno precedente; Lucio Publicio Bibulo e Publio
Cornelio Scipione della seconda legione; Appio Claudio Pulcro, che era stato edile poco tempo
prima, della terza legione), con parere concorde il supremo comando fu affidato a Publio Scipione,
anche se giovanissimo, e ad Appio Claudio. Costoro si stavano consultando in una riunione
ristretta intorno alla situazione generale, quando Publio Furio Filo, figlio di un exconsole,
annunciò loro che invano cercavano di dar vita ad una speranza ormai perduta. Quanto alla
repubblica essa era ormai spacciata e non restava che piangere su di essa visto che alcuni giovani
nobili, tra i quali chi godeva di maggior ascendente era Lucio Cecilio Metello, ormai avevano gli
sguardi rivolti al mare e alle navi, con l’intento di abbandonare l’Italia e di cercare rifugio presso
qualche re. Poiché questa infamia, non solo atroce ma anche inattesa dopo tanti disastri, li aveva
lasciati di ghiaccio e come intorpiditi dallo stupore per quella prospettiva mostruosa, quelli che
erano presenti esprimevano l’opinione che si dovesse convocare un consiglio di guerra per
9
discutere la questione. Ma il giovane Scipione, il condottiero che il fato indicava per quella guerra,
disse che lì non servivano discussioni. Bisognava osare e agire, affermò, non perdersi in
chiacchiere in una situazione di così grave pericolo. Lo seguissero in armi coloro ai quali stava a
cuore la salvezza della repubblica perché non vi era accampamento che fosse già conquista del
nemico come quello in cui si formulavano progetti di quel tipo. Si affrettò a raggiungere, con una
piccola scorta, la tenda di Metello e lì trovò quella adunanza di giovani di cui gli era stata recata
notizia. Brandendo la spada sopra le loro teste mentre ancora stavano discutendo, disse: «Sul mio
onore giuro che, come io non abbandonerò la repubblica del popolo romano, non consentirò che la
abbandoni alcun altro cittadino romano. Se verrò consapevolmente meno al giuramento, tu, Giove
Ottimo Massimo, distruggi nel modo più atroce me, la mia casa, la mia famiglia, il mio patrimonio.
Lucio Cecilio e voi altri tutti qui presenti, chiedo che giuriate ripetendo le mie stesse parole. Chi
non avrà giurato, scoprirà che questa spada è stata impugnata contro di lui». Terrorizzati,
esattamente come se fossero al cospetto di Annibale vincitore, giurano tutti e si mettono di loro
volontà sotto la custodia di Scipione.
10
Testo 13 —
Scipio, III
1
Sic Hispanie, per Scipionem quinto anno postquam ad eas venerat composite et iugo
Carthaginensium erepte, quattuor eorum exercitibus et totidem ducibus fugatis cesis captis, ad
romanum imperium rediere. Que quamvis merito magna omnibus viderentur, illi soli a quo gesta
erant perexigua et gerendorum quedam quasi preludia videbantur, animo Africam magnamque
Carthaginem iam volventi.
2
In quam rem conquirendas iam nunc vires providens, maximeque regum amicitias
comparandas, ad Siphacem, ea tempestate potentissimum Africe regum, Lelium cum muneribus
direxit, haud ignarus vetustum regi fedus cum Carthaginensibus esse, sed cogitans et privatim per
patrem ac patruum suum et publice per senatum amicitiam cum dicto rege contractam facile
renovari posse, speransque preterea barbaricam fidem cum fortuna flecti facilem.
3
Neque aliter accidit. Nam rex, fama nominis et gestarum rerum gloria illectus, et secum
reputans res romanas in Italia iam secundas in Hispania solas esse, contraque res Carthaginensium
in Italia debilitatas in Hispania iam extinctas, legationem quidem cupidis auribus audivit et amicitie
mentionem incuntanter amplexus est; non posse autem ait fedus ac fidei vinculum nisi datis dextris
cum presente firmari. Ita Lelius re infecta sed securi tantum sui ducis adventus obstricta regis fide
revertitur.
4
Quod ubi Scipio intellexit, rei avidus gerende, que ad summam rerum et belli totius
effectum, seu potentiam regis inspiceres seu terrarum situm, oportuna ut erat et efficax videbatur,
querique magno quamvis precio dignam extimans, Terracone digressus, relicto ibi L. Martio,
confestim terrestri calle Carthaginem adiit, quod brevior inde esset in Africam transitus. Ibi quoque
Sillano ad presidium dimisso, ipse cum Lelio, sine quo invitus altum aliquid agitabat, funem solvit
et duabus tantum navibus, seu quia plures tunc non aderant seu navigatio ut esset occultior, traiecit
ad regem.
5
Quod ut animose gestum et intrepide nullus neget, sic fortasse aliquis prudenter factum
graviterque negaverit et temerariam potius quam maturam dixerit virtutem, in duabus
quinqueremibus et barbari regis fide ambigua suum caput, imo exercitus, imo reipublice salutem
ponere; sicut sibi postmodum in senatu a Quinto Fabio Maximo mordaciter exprobratum scimus et
a scriptoribus rerum inter temeraria numeratum. Sed immensa spes ardorque animi ad summa
tendentis per circumfusa pericula nullius, preter veram et excelsam gloriam et quem mente
conceperat belli exitum, rei memorem trahebat.
6
Ut sane conspectior casus esset eventu mirabili factum est. Tum nempe, dum Scipio terre
appropinquabat, septem naves Hasdrubalis ex Hispania fugientis, ut est dictum, iam in portu erant.
Visis ergo duabus navibus cognitoque quod hostium essent creditoque, quod simillimum veri erat,
posse paucas a multis facile superari, dato ad occurrendum signo iussu ducis ad arma discursum est;
poteratque in summum res venire discrimen, nisi quod inter moras nautarum due ille Scipionis
naves vento valido impellente portum subiere, ubi iam regis imperio nulla tumultuandi licentia sed
omnibus omnia tuta erant.
7
Sic conatu irrito a duobus simul ducibus adversarum partium in terram descensum itumque
ad regem est. Uterque comiter exceptus invitatur hospitio; idque sibi rex haud Hercle immerito
gloriosum duxit, duos principes duarum hauddubie toto orbe potentissimarum gentium ad eius
amicitiam postulandam una hora suam in regiam convenisse, tractavitque ut, quoniam eos sors ceu
divino nutu uno tempore unum in locum contraxisset, de pace colloquerentur.
8
Negante autem Scipione privatas sibi cum Hasdrubale inimicitias ullas esse, nec de publicis
iniussu patrum se ausurum loqui aliquid affirmante, quod sibi bellum gerere non de pace agere esset
iniunctum, institit rex obnixe admodum ut, cum ambo simul hospites sui essent, non gravaretur
comuni saltem interesse convivio. Quod cum Scipio non negasset, cenatum apud regem est
simulque, quoniam ita sibi placitum, et coniunctis sedibus magni illi duo hostes et hospites
discubuerunt.
11
9
Ea vero affabilitas romano duci, ea morum suavitas et is lepos fuit, ut non modo regem
barbarum et ignotum, sed acerrimum inimicum fando ad se amandum, quantum est in hoste
possibile, mirandumque compelleret. Ita quem insignem bello atque inter arma metuendum
senserat, inermem in colloquio sentiebat amabilem et, quod de paucissimis lectum auditum ve est,
quem absentem fama mirabilem fecerat mirabiliorem presentia faciebat.
10
Verum enimvero quod mirabatur id timebat et, si dici potest, quod amabat oderat; nempe
virtutem hostis sibi ac suis adversam et tunc et in posterum sentiebat. Neque vero aliter quam
presagiebat accidit, ut sicut Hanibalem Italie sic Scipionem Africe vastitas sequeretur, utque in
presens rex, spreto federe punico, romanam complecteretur amicitiam; nec mirandum vero amplius
sentiebat quod, secuta talis viri maiestatem, ab eis Hispania descivisset, nec deinceps de illa perdita
tam dolendum quam de perdenda Africa metuendum. Hos tacitos cogitatus hostis in pectore romani
ducis virtus nota pepererat.
traduzione
1
Così Scipione pacificò la Spagna dopo quattr’anni che v’era giunto, e strappatala al giogo
dei Cartaginesi, avendo annientato quattro dei loro eserciti e altrettanti capitani con la fuga, la
morte, la prigionia, la ricondusse all’impero di Roma. Mentre tali imprese a tutti sembravano
grandi, a lui solo che le aveva compiute parevano esigue, quasi un preludio a quelle ancora da
compiersi; ché l’animo suo già correva all’Africa e alla grande Cartagine.
2
E mirando fin d’ora a raccogliere le forze per tale impresa, soprattutto a procacciarsi
l’amicizia dei re, mandò Lelio con donativi a Siface, in quei tempi il più potente re d’Africa. Sapeva
infatti che egli era legato d’antica alleanza con i Cartaginesi, ma pensava tuttavia che si potesse
facilmente rinnovare l’amicizia contratta privatamente dal padre suo e da suo zio e pubblicamente
dal senato col detto re, ed anche sperava che la fede barbarica potesse agevolmente piegarsi col
mutare della fortuna.
3
E così avvenne. Il re, attratto dalla fama del nome e dalla gloria delle imprese,
considerando tra sé che i Romani avevano successo in Italia ed erano ormai arbitri assoluti della
Spagna, i Cartaginesi per contro indeboliti in Italia e dalla Spagna esclusi, ascoltò cupidamente
l’ambasceria e subito accolse le proposte di amicizia; disse tuttavia che l’alleanza ed il patto
potevano confermarsi soltanto con Scipione stesso, stringendo le destre. Così Lelio tornò senza
aver nulla concluso, ma solo con l’assicurazione da parte del re che il suo capitano sarebbe potuto
venire da lui senza rischio.
4
Quando Scipione ebbe inteso ciò, desideroso di concludere l’accordo che, tenuto conto
della potenza del re e della posizione del suo regno, gli sembrava – com’era – opportuno ed
efficace alla suprema condotta e all’esito di tutta la guerra, e degno d’essere perseguito a
qualunque prezzo, partì da Tarracona, lasciandovi L. Marcio. E subito per terra si recò a
Cartagena, perché di lì il passaggio in Africa era più breve. Lasciato ivi a presidio Silano, egli
stesso con Lelio, senza il quale malvolentieri compiva alcunché d’importante, sciolse gli ormeggi e
con due sole navi, sia che più non ne avesse al momento, sia perché la navigazione fosse più
occulta, passò in Africa dal re.
5
Nessuno negherà che tal gesto sia stato animoso ed intrepido, ma forse potrà sembrare a
qualcuno che non sia stato saggio e prudente, e considererà temerario, piuttosto che opportuno
ardimento, quello di affidare a due sole triremi e alla fede ambigua di un re barbaro il proprio
capo, anzi il capo dell’esercito, anzi la salvezza della patria. E sappiamo che ciò gli fu poi
rimproverato aspramente in senato da Q. Fabio Massimo e che gli scrittori di storie lo annoverano
tra le azioni temerarie. Ma la smisurata speranza e l’ardore dell’animo, che tendeva alle cose più
alte, faceva sì che pur in mezzo ai pericoli di nulla si ricordasse se non della vera ed eccelsa gloria
e di quell’esito della guerra che aveva già nella sua mente.
6
Un avvenimento imprevisto rese il fatto ancor più straordinario. Mentre Scipione si
avvicinava alla terra, sette navi di Asdrubale, che fuggiva di Spagna come abbiamo detto, erano
12
già nel porto. Avvistate dunque le due navi, avendo conosciuto che erano dei nemici e credendo,
come era verisimile, che poche potessero facilmente esser vinte da molte, il capitano fece dare il
segnale dell’assalto e si corse alle armi. Si poteva giungere al pericolo estremo; senonché, durante
gli indugi dei marinai quelle due navi di Scipione, spinte da un vento gagliardo, entrarono nel
porto dove ormai non era più luogo a tumulti, ma tutto era sicuro sotto la giurisdizione del re.
7
Così, riuscito vano il tentativo, i due capitani delle avverse parti sbarcarono insieme e si
recarono da Siface. Furono accolti entrambi cortesemente e invitati come ospiti; e, non a torto per
Ercole, il re considerò glorioso che due cittadini ragguardevoli delle due nazioni più potenti in
tutta la terra fossero venuti in un sol giorno alla sua reggia per ricercare la sua amicizia; e
propose che discorressero della pace, giacché la sorte quasi per un volere divino li aveva riuniti
nello stesso tempo in un sol luogo.
8
Rispose Scipione che non aveva private inimicizie con Asdrubale e che delle pubbliche
inimicizie non avrebbe osato parlare senza il comando del senato, poiché suo compito era di
condurre la guerra non di trattar della pace. Il re allora fece molte insistenze perché si degnasse
almeno di partecipare ad un comune convito, dato che erario suoi ospiti tutti e due. Non rifiutò
Scipione, e i due grandi nemici ed ospiti cenarono insieme presso il re, come a quello era piaciuto,
sedendo vicini.
9
E tanta era l’affabilità, la piacevolezza, la soavità dei costumi del capitano romano, che non
solo il re barbaro e a cui era ignoto ma anche l’acerrimo avversario fu costretto dalla sua
conversazione ad ammirarlo e ad amarlo, quanto è possibile in un nemico. Così quello che aveva
conosciuto insigne nella guerra e nelle armi tremendo, gli appariva amabile ora ch’era a colloquio
senz’armi e, ciò che di pochissimi si legge e si ascolta, la presenza rendeva ancor più ammirevole
quello che la fama aveva fatto ammirare di lontano.
10
Ma veramente temeva nel tempo stesso quello che ammirava, e, se è possibile dirsi, odiava
quello che amava; poiché sentiva che la virtù del nemico era avversa a sé e ai suoi, e nel momento
e nell’avvenire; presagiva infatti nell’animo ciò che avvenne realmente: che cioè la devastazione
dell’Africa avrebbe seguito Scipione, come quella dell’Italia aveva seguito già Annibale; e che sul
momento il re, disprezzata l’alleanza cartaginese, avrebbe abbracciato l’amicizia romana. Né più
gli sembrava meraviglioso che la Spagna si fosse allontanata dai Cartaginesi per seguire la maestà
di tale uomo, e pensava che in avvenire, più che dolersi di aver perduto la Spagna, avrebbe dovuto
temere di perdere l’Africa. Questi taciti pensieri nascevano nell’animo del nemico al conoscere la
virtù del condottiero romano.
testo gamma
1
Sic Hispanie, per Scipionem quinto anno postquam ad eas venerat composite et iugo
Carthaginensium erepte, quattuor eorum exercitibus et totidem ducibus fugatis cesis captis, ad
romanum imperium rediere. Que quamvis merito magna omnibus viderentur, illi soli a quo gesta
erant perexigua et gerendorum quedam quasi preludia videbantur, animo Africam magnamque
Carthaginem iam volventi.
2
In quam rem conquirendas iam nunc vires providens, maximeque regum amicitias
comparandas, ad Siphacem, ea tempestate potentissimum Africe regum, Lelium cum muneribus
direxit, haud ignarus vetustum regis fedus cum Carthaginensibus esse, sed cogitans barbaricam
fidem cum fortuna flecti facilem.
3
Neque aliter accidit. Nam rex, fama nominis et rerum gestarum gloria illectus, et secum
reputans res romanas in Italia iam secundas in Hispania solas esse, contraque res Carthaginensium
in Italia debilitatas in Hispania iam extinctas, legationem quidem cupidis auribus audivit et amicitie
mentionem incuntanter amplexus est; non posse autem ait fedus ac fidei vinculum nisi datis dextris
cum presente firmare. Ita Lelius re infecta sed securi tantum sui ducis adventus obstricta regis fide
revertitur.
4
Quod ubi Scipio intellexit, rei avidus gerende, que ad summam rerum et belli totius
13
effectum, seu potentiam regis inspiceres seu terrarum situm, oportuna ut erat et efficax videbatur,
querique magno quamvis precio dignam extimans, Terracone digressus, relicto ibi L. Martio,
confestim terrestri calle Carthaginem adiit, quod brevior inde esset in Africam transitus. Ibi quoque
Sillano ad presidium dimisso, ipse cum Lelio funem solvit et duabus tantum navibus, seu quia
plures tunc non aderant seu navigatio ut esset occultior, traiecit ad regem.
5
Quod ut animose gestum et intrepide nullus neget, sic fortasse aliquis prudenter factumque
negaverit graviter et temerariam potius quam maturam dixerit virtutem, in duabus quinqueremibus
et barbari regis fide ambigua suum caput, imo exercitus, imo reipublice salutem ponere; sicut sibi
postmodum in senatu a Quinto Fabio Maximo mordaciter exprobratum scimus et a scriptoribus
rerum inter temeraria numeratum. Sed immensa spes ardorque animi ad summa tendentis per
circumfusa pericula nullius, preter veram et excelsam gloriam et quem mente conceperat belli
exitum, rei memorem trahebat.
6
Ut sane conspectior casus esset eventu mirabili factum est. Tum nempe, dum Scipio terre
appropinquabat, septem naves Hasdrubalis ex Hispania fugientis, ut est dictum, portum iam
tenebant. Visis ergo duabus navibus cognitoque quod hostium essent creditoque, quod simillimum
veri erat, posse paucas a multis facile superari, dato ad occurrendum signo iussu ducis ad arma
discursum est; poteratque in summum res venire discrimen, nisi quod inter moras nautarum due ille
Scipionis naves vento valido impellente portum subiere, ubi iam regis imperio nulla tumultuandi
licentia sed omnibus omnia tuta erant.
7
Sic conatu irrito a duobus simul ducibus adversarum partium in terram descensum itumque
ad regem est. Uterque comiter exceptus invitatusque hospitio; idque sibi rex haud hercle immerito
gloriosum duxit, duos principes duarum hauddubie toto orbe potentissimarum gentium ad eius
amicitiam postulandam una hora suam in regiam convenisse, tractavitque ut, quoniam eos sors ceu
divino nutu uno tempore unum in locum contraxisset, de pace colloquerentur.
8
Negante autem Scipione privatas sibi cum Hasdrubale inimicitias ullas esse, nec de publicis
iniussu patrum se ausurum loqui affirmante, quod sibi bellum gerere non de pace agere esset
iniunctum, institit rex obnixe admodum ut, cum ambo simul hospites sui essent, non gravaretur in
comuni simul esse convivio. Quod cum Scipio non negasset, cenatum apud regem est simulque,
quoniam ita sibi placitum, et coniunctis sedibus magni illi duo hostes et hospites discubuerunt.
9
Ea vero affabilitas romano duci, ea morum suavitas et is lepos fuit, ut non modo regem
barbarum et ignotum, sed acerrimum inimicum fando ad se amandum, quantum est in hoste
possibile, mirandumque compelleret. Ita quem insignem bello atque inter arma metuendum
senserat, inermem in colloquio sentiebat amabilem et, quod de paucissimis lectum auditum ve est,
quem absentem fama mirabilem fecerat mirabiliorem presentia faciebat.
10
Verum enimvero quod mirabatur id timebat et, si dici potest, quod amabat oderat; nempe
virtutem hostis sibi ac suis adversam et tunc et in posterum sentiebat. Neque vero aliter quam
presagiebat accidit, ut sicut Hanibalem Italie sic Africe vastitas Scipionem sequeretur, utque in
presens rex, spreto federe punico, romanam complecteretur amicitiam; quamobrem non tam
deinceps de Hispania perdita dolendum, quam de perdenda Africa metuendum. Hos tacitos
cogitatus hostis in pectore romani ducis virtus nota pepererat.
14