Transcript Van theekoepel tot uitkijktoren

Brabants Landschap
Brabants
Landschap
Najaar 2013
Van theekoepel tot uitkijktoren
2012
Jaarverslag over de gebouwen
Door Thijs Caspers
Onlangs kon u in ons blad (nr 174, lente 2012) een uitgebreid
interview lezen met onze vertrokken bouwmeester, Jo Schilders,
en zijn opvolger Wessel Zonneveld. Daarin werd uitvoerig ingegaan
op de restauratie van enkele aansprekende objecten – landhuizen,
forten etcetera – en wat daar allemaal bij komt kijken. Omdat de
cultuur in onze gebieden zo fraai verweven is met de natuur,
willen we er een gewoonte van maken u vaker te rapporteren over
de laatste verwezenlijkingen van onze afdeling ‘Gebouwen’.
2
Na een grondige restauratie, van binnen en van buiten, glorieert de theekoepel op Mattemburgh
weer als vanouds. Wat een staaltje stucwerk …
33
Maria, sterre der zee …
Hoeve Hildernisse 1
˚N
is aan de zijde die uitkijkt op de (voormalige) Oosterschelde.
Wie goed kijkt, ziet dat niet alleen Maria en Kindeke Jezus er een onderkomen hebben gevonden …
Brabants Landschap
Najaar 2013
Op de grens van zout en zoet
… of stella maris
Boerderij Hildernisse was tot de afsluiting
Aan de buitenkant van de zijgevel van de
van het oostelijk deel van de Oosterschelde,
boerderij bevindt zich vanouds een nis met
waardoor in 1984 het Markiezaatsmeer ontdaarin een beeldje, dat uitkijkt op de voormastond, de laatste buitendijkse boerderij van
lige Schelde. Lange tijd was het verkommerd.
Nederland. Uit cultuurhistorisch oogpunt is
De kop was afgebroken, maar aan de kledij
het dus een heel bijzondere plek op de grens
was nog te zien dat het om een vrouwelijke
van – destijds – zout en zoet. Al is de getijden- heilige ging. De verleiding was groot om bij
beweging al weer 30 jaar een gedane zaak,
restauratie een Gertrudis – de plaatselijke
toch is de ‘site’ Hildernisse uit aardkundig
heilige van Bergen op Zoom en vele dorpen in
oogpunt nog altijd waardevol. De bodems in
de omgeving – uit te beelden, maar wijselijk
de wijde omgeving zijn nog onvergraven en
is daartoe niet overgegaan. De afgebroken
vanaf de Brabantse Wal daalt de hoogte ter
kop droeg namelijk een kroontje en de enige
plaatse van zo’n 12,5 m +nap naar het zeenivrouwelijke heilige die dat mag doen is Maria,
veau van de voormalige Oosterschelde. De
de moeder Gods. Aan een beeldhouwer werd
hoeve zelf ligt aan de voet van deze wal, op
opdracht gegeven een nieuwe Maria met
een hoogte van 3,5 m + nap. Het erf wordt
kindje Jezus op de arm te vervaardigen. Dit
omgeven door een vloedwal die de boerderij
idee kwam van onze oud-voorzitter Peter van
bij springvloed moest beschermen. De huiWijmen, bij zijn afscheid van de advocatuur in
dige vorm van de boerderij dateert van het
2003. Hem werd een cadeau aangeboden dat
midden van de achttiende eeuw. Het is een
hij liever besteed zag aan een goed doel. En
langgevelboerderij met dwarsdeel. Begin nezo kijkt Maria al weer 10 jaar lang uit over de
gentiende eeuw werd het met bijhorend land (voormalige) Oosterschelde, zoals vanouds.
gekocht door de burgemeester van Bergen
op Zoom, Petrus Cuypers, de latere stichter
˙ T oen de villa van Mattemburgh in 1982 naar ons
van landgoed Mattemburgh. Hildernisse werd
overging, vonden we op zolder dit schilderij van een
er een pachtboerderij van. Met de aankoop
onbekende meester en dito datum. De glooiing van
van het landgoed in 1970 kwam het mee naar
Brabantse Wal naar Oosterschelde is er pakkend
Brabants Landschap.
op weergegeven, wat door de foto rechts nog eens
wordt bevestigd.
35
Een bakbeest van een bakhuis
In 2004 vatten we het snode plan op de boerderij grondig te restaureren. De gemeente
Bergen op Zoom en de Rijksdienst voor Monumentenzorg keurden ons plan goed. Over
de historisch verantwoorde vervanging van
het pannendak door een rieten dak bestond
nog enige discussie, maar ook dat werd tenslotte goedgekeurd. Verschillende aannemers
die waren uitgenodigd om een offerte te doen,
haakten af bij aanschouwing van de locatie:
er was geen beginnen aan, dit wilden ze hun
werknemers niet aandoen. Er waren overal
hokken in gebouwd en de buitenmuren waren
door de dieren besmeurd. Uiteindelijk stelde
Nico de Bont een groepje mensen samen.
Met een bouwploeg zaten ze er continu, in
harmonie met het boerengezin. Er is voor
honderden kuub aan schotten, hout en stenen afgevoerd. Alle kozijnen en deuren zijn
vervangen en het dak, de luiken en muren zijn
schoongemaakt. Waar slecht metselwerk zat,
is ingeboet met nieuwe stenen. Lokaal is het
voegwerk hersteld en aangepast aan de omringende kleuren, zodat je nauwelijks ziet dat
er iets is gebeurd. Het was of Hildernisse opsteeg uit de aarde, herrees uit zijn as. Voor het
bakhuis, dat om budgettaire redenen aanvankelijk buiten beeld bleef, stelde de gemeente
alsnog subsidie ter beschikking. Het relatief
grote bakhuis is onderkelderd, waarvan er in
Nederland misschien maar vijf zijn. Dit genereuze gebaar komt op conto van de Bergense
wethouder Maarten van Eekelen. Ook bij de
sanering van het buitenterrein kwam veel
tevoorschijn waar niet op was gerekend; en
kwam de gemeente weer met subsidie over
de brug. Het puin van de gierkelder en de
putten van de voormalige potstal is door de
puinbreker gegaan en ter plekke gebruikt voor
wegverharding. Hildernisse krijgt een nieuwe
bestemming als vergaderlocatie en bed &
breakfast; hetzelfde geldt voor het bakhuis.
˚ Hoeve Hildernisse met links haar kindje, het bakhuis. Brabants Landschap
Najaar 2013
Oorlogje spelen
De Scheldevanger
Dit gebouwtje, vlak achter Hildernisse, is een
overblijfsel van een waarnemingspost die in de
periode kort na de Tweede Wereldoorlog een
belangrijke rol speelde bij militaire oefeningen.
Vanaf de vliegbasis Gilze-Rijen stegen vliegtuigen op die als oefening meekregen om rookbommen te gooien op een doel. Dat was een
10 meter hoge toren die in de Oosterschelde
stond, 1,5 km uit de kust, waar nu het eiland
de Spuitkop ligt in het Markiezaatsmeer. Op de
toren bevond zich een geel plateau dat vanuit
de lucht goed te zien was. Er werden twee typen vliegtuigen voor gebruikt, de Anson en de
North American Harvard. Voor het beoordelen
van de inslag werden twee waarnemingsposten
gebouwd, hier en een identieke op de dijk
langs de oude weg naar Zeeland. Samen met
de bomtoren vormden de posten een driehoek
Wie wil hier niet op bed & breakfast?
1
met zijden van 1,5 km. Via een radio-installatie
was er verbinding met de verkeersleiding op
Gilze-Rijen. Op een tafel was een kwadrant
gemonteerd, waarmee de rookpluim van de
bommen kon worden gelokaliseerd. Ook was
er een telefoon die via de centrale in het dorp
Woensdrecht in verbinding stond met de vliegbasis. Een verzoek van Defensie om de twee
posten met een telefoonkabel te mogen verbinden, werd door de gravin van Mattemburgh,
eigenaresse van de schorren, afgewezen omdat
het de eendenjacht zou verstoren. De Scheldevanger had de codenaam ‘Emmaus’, naar het
gelijknamige nonnenklooster dat hier eertijds
lag, maar door stormvloeden in de zestiende
eeuw door de golven werd verzwolgen. Nu
wordt het een informatiecentrum, gekoppeld
aan bed & breakfast.
37
Grandeur in kapitalen:
38
Brabants Landschap
Villa en Park van Mattemburgh
˙
¯Na het overlijden van de laatste huurder is besloten de
villa een ‘publieksfunctie’ te geven. Denk daarbij aan
trouwpartijen, etentjes maar bijvoorbeeld ook seminars. Zo bent ook u straks in de gelegenheid een kijkje
te nemen in het gebouw, dat voor de gewone sterveling
altijd gesloten bleef. En om te genieten van staaltjes als
gebogen deuren en marmerschilderingen …
˚M
et de restauratie van het Chinese bruggetje en
˘d
e theekoepel was 2012 een bewogen jaar in de
geschiedenis van de stijltuin van Mattemburgh.
39
Najaar 2013
Wateren in een andere betekenis
Hout uit eigen woud is niet fout
Hout voor eigen gebruik halen we het liefst uit
eigen bos. En omdat de houtprijs de laatste
jaren zo is gestegen, willen we dat in de toekomst nog verder intensiveren. Hout laten we
zagen door particulieren. Soms gaat het naar
een houtzagerij, Van Dal in Esbeek bijvoorbeeld.
Andere keren gebeurt het op locatie door een
mobiele houtzagerij. Voor eigen gebruik hebben we zowel dikke als dunne planken nodig
en balkenhout voor dakconstructies. Bij de
restauratie van boerderijen gebruiken we eiken
die ‘op stam’ zijn gestorven. Dat wil zeggen dat
ze uit zichzelf zijn doodgegaan, van ouderdom
of omdat het te nat of te droog was. Het ringen
van bomen, waardoor hun sapstroom wordt
doorbroken en ze een onnatuurlijke dood sterven, zullen wij nooit doen. In de vloer van ons
kantoor in Haaren zijn drie op stam gestorven
eiken uit de Pannenhoef verwerkt. Bij het zagen
tot planken bij Van Ierssel in Etten-Leur kwam
de hoge kwaliteit aan het licht. Er zat geen enkele ‘noest’ in, ideaal vloerhout dus. Het komt
de chique uitstraling van ons kantoor ten goede.
Verreweg de meeste dode bomen laten we
staan omdat dood hout waardevol is binnen het
3
ecosysteem. Maar af en toe mag je er best een
‘oogsten’. Hout blijft nu eenmaal nodig en als je
de hele vraag door het buitenland laat dekken,
benadeel je de natuur daar. En het verre transport komt het milieu helemáál niet ten goede.
Onze bouwmeester Wessel Zonneveld gaat met
een beheerder het bos in om een keuze te maken, waarbij hij let op mooie rechte stammen.
Uit onze bossen komt vooral hout vrij bij beheertechnische vellingen, jaarlijks tussen de 50
en 100 kuub. Het zijn dunningen, bedoeld om
de structuurvariatie te verhogen. Het beste hout
is voor eigen gebruik en de rest verkopen we
aan de houthandel. Qua hout willen we op den
duur compleet zelfvoorzienend zijn. We hebben
twee loodsen waar het hout wordt gedroogd,
op de Oude Hondsberg en Haanwijk.
˚ S inds een jaar of vijf wateren we weer, een conserve-
ringstechniek die in Nederland bijna was uitgestorven.
We hebben dus een stuk cultuurhistorie hersteld, zoals
hier in het Rietven op de Oude Hondsberg. De stammen
worden er duurzamer van omdat je er de voedingsstoffen en suikers uit zuivert.
40
Brabants Landschap
Najaar 2013
‘Artist in residence’
Werken in de geest van de meester
Voorjaar 2013 is in het Sterrenbosch, onderdeel
van ons landgoed Haanwijk onder de rook van
Den Bosch, een voormalig kippenhok omgebouwd tot atelier. In de bijhorende boerderij
woonde en werkte jarenlang de schilder Leon
Adriaans (1944–2004), die in de laatste jaren
van zijn leven faam verwierf als ‘eigentijdse Van
Gogh’. Bovengenoemde verbouwing mag je beschouwen als een hommage aan zijn oeuvre. In
het kersverse atelier kunnen jonge talentvolle
kunstenaars gedurende een periode verblijven
om er te werken in Leons geest. Hoewel het so-
bere gebouwtje – ontworpen door onze eigen
bouwmeester Wessel Zonneveld – onderdeel
is blijven uitmaken van het boerenerf, heeft
het toch een eigentijds karakter gekregen. Een
groot venster biedt uitzicht op het landschap.
Omdat het op het zuiden is gericht, wordt het
gebouw door de zon opgewarmd. Buiten de
cortenstalen kaders is het geheel opgetrokken
uit hout – eik, populier en douglas – uit ‘eigen
woud’. Met het Noordbrabants Museum in Den
Bosch is overeengekomen dat eens per jaar een
kunstenaar van hier, daar een expositie krijgt.
˚ Wie wil hier niet de artiest uithangen?
41
4
Van een sobere chique
De uitkijktoren op Valkenhorst
Zomer 2010 brandde hier de oude vogelkijkhut af. Wij wilden op dezelfde plek een
minder kwetsbare hut herbouwen, nu eigentijds vormgegeven. Voor Leo Sluijmer, die de
opdracht kreeg, waren muffig rondhout en
van de andere kant opzichtige bling-bling
geen optie. Hij zocht naar een gedistingeerd
visitekaartje en kwam uit bij materialen die
aansluiten op de natuur, cortenstaal voor het
trappenhuis en ruw gezaagde eikenhouten
lamellen voor de opgetilde observatieruimte.
Hierdoor is een contrast ontstaan tussen hard en zacht,
tussen cultuur en natuur. Loop je over de trap, dan zit je
in de harde omgeving, eenmaal op de verdieping aangekomen kijk je door de natuur naar de natuur, aldus
de ontwerper. Bovendien waaieren de lamellen
uit, alsof er beweging in zit. Omdat cortenstaal een oxidelaag (‘roest’) vormt, vergt het
geen onderhoud. Het is ook onbrandbaar, wat
Brabants Landschap graag wilde. Vanuit de verte
springt de kubistische toren onmiddellijk in
het oog, wat bewust zo is gedaan. Dan weten de
mensen meteen: daar is iets te doen. Want buiten het
5
kijken naar vogels mag zo’n punt ook de functie hebben
van visitekaartje. Het werk van Brabants Landschap,
dat vaak onzichtbaar blijft, wordt er zichtbaarder door,
een goede zaak. Is de toren qua vorm niet zacht
en natuurlijk, qua kleur is hij dat wel. Roest
is namelijk een herfstkleur, die mooi combineert met de grijze schors van de lamellen.
Het is een paviljoen geworden, een rustpunt
waar de wandelaar tevens beschutting vindt.
Je kunt er, zelf ongezien, boven de rietkraag
uit naar de omgeving kijken, maar er is meer.
Door de lamellen naar boven door te trekken,
waar ze een soort borstwering vormen, is ook
het dak beloopbaar gemaakt. Terwijl het hout
kwam van eiken uit de directe omgeving – ‘eigen hout is niet fout’ – werden de in de werkplaats geprefabriceerde cortenstalen delen
ter plekke aan elkaar gelast. Met een kraantje
werden ze vervolgens op elkaar gezet. En dat
allemaal op een afgelegen locatie en in enkele dagen tijd, een huzarenstukje. Het resultaat
mag er zijn. Dat je iets mag maken op zo’n mooie
plek heeft me extra gestimuleerd, aldus Leo.
42
Brabants Landschap
Najaar 2013
˚ Cortenstaal, wie valt er niet voor?
43