Transcript Veranderde Georg Wilhelm von Inn- und

Veranderde Georg Wilhelm von Inn- und Kniphausen zijn familiewapen nadat
hij in 1694 graaf was geworden? Nee.
Wouter van Schie, 30 april 2014, aangepast op 28 mei 2014
Het schijnt zo te zijn dat sommige mensen denken dat de tweede echtgenoot van Anna
van Ewsum, Georg Wilhelm von Inn- und Kniphausen, zijn familiewapen heeft aangepast
nadat hij op 9 maart 1694 door keizer Leopold I in de gravenstand was verheven. Ook
wordt wel eens aangenomen dat hij het Kniphausenwapen met dat van zijn echtgenote
heeft samengevoegd. Voor beide gedachten is echter geen enkele aanwijzing te vinden.
Er zijn in de periode van Georg Wilhelm twee centrale familiewapens van de Von Inn- und
Kniphausens. Dat is ontstaan na Tido I en Eva von Rennenberg. Twee van hun zoons werden
volwassen, Iko en Wilhelm. Zij en hun nazaten gebruikten elk een eigen wapen (zie 1 en 2).
1. Iko: KniphausenElteren-Vogelsanck
(foto 1)
Dit wapen heeft twee
leeuwen voor Kniphausen
en twee keer vier keer vijf
gouden blokjes op een
rode achtergrond voor
Elteren-Vogelsanck, het
familiebezit in wat nu
België is. Iko trouwde met
Oriana van Elteren. In deze
tak zit Georg Wilhelm,
Foto 1: Familiewapen van Georg
Foto 2: Familiewapen van Carel
kleinzoon van Iko en Oriana.
Wilhelm von Inn- und Kniphausen, op de
Hieronymus von Inn- und KnipBij Georg Wilhelm heeft het
herenbank in de kerk van Midwolde.
hausen, in de kerk van Midwolde.
hartschild twee keer de
adelaar-met-ster van Nienoord, één keer de ridder te paard van Vredewold en één keer de draak van
Upleward. In het hartschild geeft men vaak het (aanvullend) bezit aan, zoals hier ook.
2. Wilhelm: Kniphausen-Uplewert (foto 2)
Dit wapen heeft eveneens de twee leeuwen voor Kniphausen en daarbij twee keer een draak voor
Uplewert/Upleward. Dat bezit kwam via Hyma Bindelef Beninga van Uplewert in de familie, de
echtgenote van Wilhelms grootvader Folef, die de vader was van Tido I. Wilhelm trouwde met Hima
Manninga, via wie hij de Lütetsburg in Ostfriesland verkreeg. In deze tak zitten Rudolf Wilhelm,
stiefvader van Anna van Ewsum, en diens jongere broer Carel Hieronymus, Anna's stiefoom én eerste
echtgenoot. Zij zijn kleinzonen van Wilhelm en Hima. Het wapen van Carel Hieronymus heeft in het
hartschild alleen Manninga (klimmende leeuw; achtergrond: linkerhelft groen, rechterhelft zwart).
1
Het wapen van Anna van Ewsum op haar rouwbord in de kerk van Midwolde (pag. 65 in mijn boek)
heeft links het Von Inn- und Kniphausenwapen ad 1 en rechts het Ewsum-Nienoordwapen, met twee
keer Tamminga/Ewsum (rode balk links en goud-blauw-goud rechts) en twee keer Nienoord (adelaar
met sterretje). Dit wapen kom je op tal van plekken op Nienoord tegen. Het familiewapen van Georg
Wilhelm op zijn rouwbord is te zien in mijn boek op pag. 80, dat van Carel Hieronymus (foto 2 in dit
artikel) op pag. 73.
Helmstukken bij Georg Wilhelms wapen
In de keizerlijke oorkonde van 1694 (GA 626-817) vind je het Kniphausen-Elteren-Vogelsanckwapen,
van Georg Wilhelm, fraai in kleur getekend (foto 3; zie ook mijn boek, pag. 101). Vergelijkbare mooie
tekeningen zijn te zien in de familiestambomen Von Inn- und Kniphausen in de archiefstukken 626725a en 626-802.
Er is geen verschil met het wapen zoals we dat bijvoorbeeld
kennen van het toegangspoortje uit 1678 op Nienoord, dus
ruim vóór 1694, behalve dat er in de keizerlijke oorkonde
vier helmstukken zijn getekend. Van links naar rechts zijn
dat:
- een leeuwenkop met vleugels, duidend op Kniphausen
- een poppetje (ongetwijfeld van Elteren-Vogelsanck,
misschien duidend op de reus van de Bolderberg; zie tekst
en foto op pag. 105 van mijn boek)
- een adelaar-met-ster, duidend op Nienoord
- een draak, duidend op Uplewert
Bijzonder zijn helmstukken zeker niet, want we vinden ze
veel vaker bij familiewapens. Op het wapen op het door
Foto 3: Familiewapen van Georg
Bartholomeus Eggers gemaakte marmerbeeld van Georg
Wilhelm von Inn- und Kniphausen, in
Wilhelm in de kerk van Midwolde zien we zelfs exact
de keizerlijke oorkonde van 1694.
dezelfde vier helmfiguren. Dat beeld is waarschijnlijk rond
1670 opgeleverd, maar sowieso vóór 1692, dus vóór de
verheffing van de heer van Nienoord in de gravenstand.
Bij de familiewapens op de schilderijen van Anna en Georg Wilhelm in Gödens, uit 1688, zitten er
twee helmfiguren bij elk. Bij Georg Wilhelm zijn overigens de leeuwen niet gespiegeld ten opzichte
van elkaar, en het hartschild ontbreekt hier, maar ja, het familiewapen is ook wel érg klein
geschilderd. Anna heeft hier opmerkelijk genoeg alleen het Tamminga-Ewsumwapen.
Op het lakzegel van Georg Wilhelm uit 1688 is het wapen ook weer precies hetzelfde als de rest, zelfs
mét hartschild. Dat het wapen in de keizerlijke oorkonde geflankeerd wordt door twee opstaande
leeuwen is evenmin afwijkend. Deze leeuwen vinden we bijvoorbeeld ook al op het lakzegel, waar
overigens de helmfiguren ontbreken.
Verder treffen we nog twee helmfiguren aan bij Anna en twee bij Georg Wilhelm op de herenbank in
de kerk van Midwolde. Dit schilderwerk is van ca. 1660, maar er kan een foute schildering zijn
aangebracht bij een restauratie, al ga ik daar niet van uit. Tot slot zien we twee helmfiguren bij het
2
wapen van Kniphausen en twee bij het wapen van Ewsum op de marmeren achterwand van het
grafmonument in de kerk in Midwolde. Deze is opgeleverd in 1669.
Drie en vijf fleurons
Een bekend verhaal is dat een
kroon met drie bladen
('fleurons') zou duiden op een
baron en vijf op een graaf. Ik
waag dit te betwijfelen. We
zien bijvoorbeeld vijf fleurons
boven het wapen van Georg
Wilhelm op het beeld van
Eggers, net als op zijn lakzegel
uit 1688. Georg Wilhelm was
toen nog geen graaf. De
lakzegels van Anna van Ewsum
en zoon Carel Ferdinand, uit
hetzelfde jaar, hebben
eveneens vijf kroonbladen.
Deze zegels zijn gebruikt toen
Foto 4: Steenblok in de tuin van de borg Nienoord. Aan elke zijde
Carel Ferdinand in 1688 het
heeft de kroon drie fleurons in het midden en twee - gedeeld opzij.
erfgrietmanschap overnam van zijn
ouders (voor foto's, zie pag. 203 van
mijn boek).
Ook de wapens op de kanonnen van Georg Wilhelm uit 1676 en 1681 hebben vijf bladen (foto's in
het boek, pag. 217 e.v.), evenals het wapen op de klok uit 1679 in het borgtorentje (foto in boek, pag.
107). Op de steenblokken met familiewapens in de tuin van het museum vind je eveneens vijf
fleurons, drie per zijde in het midden plus aan beide kanten één gedeeld (zie foto 4). Wanneer deze
blokken zijn gemaakt, vóór of na 1694, weet ik niet.
Boven het combinatiewapen van Georg Wilhelm en Anna bij het toegangspoortje uit 1678 op
Nienoord zit nu juist weer een driebladige kroon. Ook de twee kronen die je ziet bij de helmfiguren
op de zilveren doos uit 1662 waarin Carel Hieronymus zijn erfgrietmanschapsakte bewaarde (in het
boek vermeld op pag. 111) tellen maar drie bladen. Carel Hieronymus is nooit graaf geworden, dus
dat klopt dan. Maar op het marmeren grafmonument in de kerk van Midwolde, van Rombout
Verhulst, zien we vijf fleurons boven het combinatieschild Carel Hieronymus-Anna-Georg Wilhelm.
En dat is al vervaardigd in 1669, ruim vóór 1694 toen Georg Wilhelm graaf werd.
Wat betreft mijn twijfel over de betekenis van het aantal kroonbladeren nog dit: het rouwbord van
Willem van In- en Kniphuisen uit 1768 in de kerk van Midwolde heeft een vijfbladige kroon, terwijl hij
een nazaat was van de niet-grafelijke tak van Von Inn- und Kniphausen. Ook heeft Carel Hieronymus
op zijn rouwbord een vijfbladige kroon, terwijl hij als baron overleed in 1664. Het is mogelijk dat deze
3
twee schilderwerken fouten bevatten van latere datum, bijvoorbeeld tijdens restauratiewerken.
Maar ik vind dit niet erg voor de hand liggend.
De poort uit 1708
De kroon boven het gecombineerde familiewapen van Georg Wilhelm en Anna op de toegangspoort
van Nienoord uit 1708 is een bijzonder geval. Deze toont in totaal acht fleurons rondom. Je kunt dit
interpreteren als vijf vóór en vijf achter, waarbij er aan de beide kanten één wordt gedeeld. Zo kom
je aan vijf bladen per kant. Je kunt ook redeneren dat er drie stuks aan vier zijden zitten, waarvan er
op elke hoek één wordt gedeeld. Dan kom je aan drie bladen per zijde. De twee schildhoudende
leeuwen hebben overigens ieder eenzelfde kroon met rondom acht bladen.
'COMITI'
Het is in theorie mogelijk dat Georg Wilhelm hier en daar na 1694 alsnog vijf bladen op zijn wapens
heeft laten zetten. Zo heeft hij op het tekstbord ( 'cartouche') van het grafmonument in de kerk van
Midwolde immers zijn titel 'BARONI' ('baron', tweede naamval) laten aanpassen naar 'COMITI'
('graaf', idem; zie foto in boek, pag. 87). We mogen echter wel aannemen dat de borgheer het
marmer uit 1669 - en de kroon met vijf fleurons op het combiwapen - intact heeft gelaten, nadat hij
graaf was geworden. Ik vermoed dat veranderingen hierin ook wel zouden zijn opgevallen toen in de
jaren 2003-2004 een grondige, minutieuze computerscan van het monument werd gemaakt door
Delfttech (zie mijn boek, pag. 245). En hoe zit het dan met de vijf bladen op bijvoorbeeld de lakzegels
uit 1688? Die kunnen nooit naderhand zijn gewijzigd.
NB Het enige echt afwijkende familiewapen van Georg Wilhelm vinden we terug op een servet, in
bezit van het Rijksmuseum (zie voor een afbeelding mijn boek, p. 108), waarvan Museum Nienoord
er ook twee (dezelfde?) heeft. Het wapen van Anna klopt hier evenmin.
Boek:
W.A.M. van Schie: Anna van Ewsum. Haar afkomst, haar leven, haar wereld. Makoenders, Leek,
2013.
Webpagina boek, met aanvullingen: www.annavanewsum.nl/boek-Anna-van-Ewsumaanvullingen.html.
© Makoenders/Wouter van Schie, 2014
4