Transcript KijKwijzer - Gemeentemuseum Den Haag

mondriaan en het kubisme - Parijs 1912-1914
Kijkwijzer
J u b i le u mte nto o n s te lli n g i n h e t
k a d e r va n h e t M o n d r ia a n Ja a r
voortgezet onderwijs
niveau 
Nu t/m 11 mei 2014
Over de tentoonstelling
hoe het werkt
Deze tentoonstelling legt een vergrootglas op een stijl in de schilderkunst die
‘het kubisme’ wordt genoemd. Wie bedenkt zo’n nieuwe stijl en hoe komt het
dat hierdoor ineens de hele kunstwereld op zijn kop staat? Of is zo’n naam een
label* dat we achteraf geven aan schilderijen die bepaalde kenmerken vertonen?
ŒŒ De vragen van deze kijkwijzer zijn gegroepeerd per
zaal. Op de plattegrond hieronder kun je zien waar je bent.
ŒŒ Woorden met een ster kun je achterin opzoeken in de begrippenlijst.
ŒŒ Op zaal mag je alleen met potlood schrijven.
Een clipboard kun je lenen bij de infobalie in de hal.
Het is precies 70 jaar geleden dat de Nederlandse schilder Piet Mondriaan
(1872 – 1944) in New York overleed. Net als de Spanjaard Pablo Picasso (1881 –
1973) en de Fransman Georges Bracques (1882 – 1663) durfde hij iets te maken
wat nog niemand voor hem had bedacht. In 1912 vestigde Mondriaan zich in
Parijs om een nieuwe schilderstijl te bestuderen waarvan hij had gehoord: het
kubisme. Picasso en Bracques zouden er mee bezig zijn, en Mondriaan had in
1911 ook al werk van hen gezien. Twee jaar later keerde Piet Mondriaan terug en
toonde zijn nieuwe werk in Den Haag. Dit nieuwe werk en de avontuurlijke
zoektocht die hieraan vooraf ging, staan centraal in deze tentoonstelling.
Belangrijk! Houd een armlengte afstand van alle werken.
plattegrond gemeentemuseum
1e verdieping
Als je een overzicht wilt krijgen van het hele oeuvre van Mondriaan, kun je ook
de tentoonstelling ‘Mondriaan & De Stijl’ op de begane grond bezoeken.
Met de kijkwijzer ‘Kijken naar Mondriaan’ kom je er achter, waarom hij wereldberoemd is. Hij legde namelijk nog een hele weg af na zijn terugkomst uit Parijs.
Tot aan zijn dood bleef hij zoeken – Mondriaan was overtuigd van de noodzaak
tot verandering.
34
33
32
27
26
25
28
36
24
23
We wensen je veel plezier!
37
38
31
30
29
22
21
20
19
39
42
41
40
43
18
44
45
46
47
4
48
3
49
1
7
8
9
10
5
16
17
14
6
2
15
11
12
13
Piet Mondriaan, Composition V (uitsnede/detail), 1914,
olieverf op doek / oil on canvas, 88 x 61 cm. © 2007
Mondriaan / Holtzman Trust c/o HCR International,
2
3
Zaal 5
Parijs, 1911 – 12
Lees! In november 1911
besluit Mondriaan naar
Parijs te gaan. Hij zegt zijn
atelier aan het Sarphatipark
in Amsterdam op en schrijft
een verontschuldigende
brief aan zijn verloofde
waarin hij het uitmaakt.
Begin januari 2012 komt
Mondriaan met de trein
aan in Parijs. Hij heeft maar
een paar schilderijen mee,
vooral tekeningen van
landschappen, een portret
en een naaktstudie van
een voormalige vriendin.
Uit Nederland kent hij
Conrad Kickert (kunst­
criticus en schilder) en
Lodewijk Schelfhout
(schilder), en vindt onder­
dak in hun atelierhuis.
Om contacten en bekend­
heid te krijgen, gaat hij
vervolgens vastberaden
naar openingen, en leert
snel welke groepen
schilders hier in Parijs om
de aandacht strijden.
2
De manier waarop de voorstelling is vormge­ge­ven,
interesseert Mondriaan. Welke aspecten van de vorm­
geving vallen hem op, denk je? Beschrijf.
Henri Le Fauconnier,
L’Abondance
(De Overvloed), 1911
1
Al gauw heeft Piet Mondriaan door, welke
2 groepen kunstenaars in Parijs met interessante
vernieuwingen bezig zijn. Aan de ene kant staat
Groupe Montparnasse. Bekijk het schilderij
De Overvloed van Henri Le Fauconnier.
Le Fauconnier giet een traditioneel* thema in een
nieuwe vormgeving. Wat vind je klassiek* aan de
voorstelling? Betrek hierbij de titel van het werk en
bekijk ook De geboorte van Venus van Botticelli
win je kijkwijzer.
3
Bij Groupe Montparnasse horen ook Fernand
Léger en Robert Delaunay. Hun vormgeving toont
verwantschap met die van Le Fauconnier. Kies een schil­
derij en geef 2 argumenten voor of tegen deze stelling.
4
Aan de andere kant staan kunstenaars als Pablo
Picasso en Georges Bracques. Zij worden ook wel de
‘galeriekubisten’ genoemd, omdat galeriehouder
Daniel-Henry Kahnweiler hen vertegenwoordigt.
Hun kleurenpalet is beperkt, net als dat van de andere
kubisten. Kies een voorbeeld van Picasso of Bracques
en beschrijf het kleurgebruik.
5
Waarom zijn de kleuren teruggedrongen, denk je?
6
In Parijs probeert Mondriaan er achter te komen,
wat de kern is van de nieuwe schilderstijl, van ‘het
kubisme’. Wat is jouw eerste indruk? Beschrijf waarmee
de kunstenaars volgens jou bezig zijn.
Sandro Botticelli,
De geboorte van
Venus, ca. 1485
4
5
zaal
26, 1e verdieping
Walrecht
1914
Zaal 11
Lees! In 1914 heeft
Mondriaan zijn eerste solotentoonstelling, bij kunst­
handel W. Walrecht in
Den Haag. Mondriaan
maakt in Parijs alle door
hem gekozen werken
reisklaar door ze te
signeren*. Achter op het
spieraam schrijft hij steeds
dezelfde titel: het Franse
woord ‘Composition’*,
gevolgd door een nummer.
De nummers staan niet
voor de chronologische*
volgorde van de schilde­
rijen.
Mondriaans schilderijen uit
deze tentoonstelling zijn
hier bijeen gebracht.
Waarschijnlijk waren ze
verdeeld over drie ruimtes
en ingedeeld in 3 groepen:
kleurige blokjespatronen
zonder herkenbare voor­
stelling, schilderijen waaruit
de voorstelling nog af te
leiden valt, en schilderijen
die een overgang laten
zien: van korte lijnen naar
blokken.
6
Bekijk Composition No IX. Omcirkel op de foto in je
kijkwijzer zo veel mogelijk terugkerende ‘elemen­
ten’. Beschrijf naast de foto het element: korte lijn,
schuine lijn, cirkelelement, blokje, enz.
Piet Mondriaan, Compositie
No. IV, 1914
7
De titel ‘Composition’ past goed bij zijn werk:
Mondriaans schilderijen uit Parijs gaan over beeldende middelen en hun werking. De interesse voor
basiselementen deelt Mondriaan met zijn nieuwe
vriend: de Nederlandse componist Jacob van
Domselaer. Hun disciplines, muziek en beeldende
kunst, hebben veel gemeen. Welke begrippen kun je
toepassen op muziek en op een schilderij van
Mondriaan hier in deze zaal? Kruis aan.
††
††
††
††
††
††
††
††
††
contrast
(klank)kleur
einde
beweging
rust
compositie
toon
ritme
melodie
8
Van zijn nieuwe vriend leert Mondriaan een
belangrijke les die hem van pas komt in zijn zoektocht. Bij het componeren van muziek wordt gebruik
gemaakt van tevoren vastgelegde elementen: een
ritme of een melodisch patroon bijvoorbeeld.
Ook Mondriaan maakt gebruik van vaste ‘elementen’:
een curve, een schuin lopende lijn, een horizontale*
of verticale* lijn, cirkelelementen, scherpe hoeken,
rechte hoeken.
9
Mondriaan maakt interessante ontdekkingen
en beschrijft deze. Welke opmerking is van
Mondriaan, denk je? Kruis aan.
†† Het onderbreken van de vorm geeft ritme aan
het beeld.
†† Een centrum is belangrijk voor de compositie.
†† Een lijn die op het doek staat kan niet meer worden overgeschilderd.
Piet Mondriaan,
Compositie No. IX, 1913
7
zaal
26, 1e verdieping
Walrecht
1914
Zaal 11
10 Mondriaan heeft drie ruimtes ter beschikking
voor zijn tentoonstelling in Den Haag in 1914: een
voorkamer, een kamer en suite en een achterkamer.
Hij deelt zijn werk dus in drie groepen. Zoek voor
elke kamer een werk dat volgens jou bij de beschre­
ven groep past.
Groep A: schilderijen waaruit de voorstelling nog af
te leiden is. Deze opdracht is zelfs voor kenners van
Mondriaan een uitdaging. Ga op zoek naar korte
lijnen die verwijzen naar een portret of bomen.
Titel:
Piet Mondriaan, Vrouw op
haar ellenbogen leunend,
1908-09
Maak met je mobieltje een foto (zonder flits!).
Teken een detail van de compositie dat je bij de
beschrijving vindt passen.
Groep C: De overgang van losse lijnen naar blokjes.
Hier bestaat de compositie uit een gedeelte met
losse lijnen én een gedeelte geordend in blokjes.
De schilderijen uit groep A passen hier ook prima bij.
Piet Mondriaan, Dennebosch, 1906
Titel:
Maak met je mobieltje een foto (zonder flits!).
Teken een detail van de compositie dat je bij de
beschrijving vindt passen.
Piet Mondriaan Eucalyptus, 1912
Groep B: schilderijen zonder herkenbare
voorstelling. De compositie bestaat uit gekleurde
blokjes.
Titel:
Maak met je mobieltje een foto (zonder flits!).
Teken een detail van de compositie dat je bij de
beschrijving vindt passen.
8
losse lijnen
blokjes
9
zaal
26,
1e verdieping
Parijs
1913-14
Zaal 12
Lees! De nieuwe schilder­
kunst loopt vooruit op het
gewone publiek.
Dat begrijpt er namelijk
niets van. Picasso en
Bracques vinden dit juist
leuk. Het lijkt alsof ze een
beeldtaal ontwikkelen met
geheime verwijzingen en
boodschappen waarnaar
het publiek moet raden.
Galeriehouder Kahnweiler
houdt hen weg van de
markt; af en toe verspreidt
hij foto’s van wat nieuwe
werken om de nieuws­
gierigheid van iedereen
aan te wakkeren. Dat maakt
hun schilderijen juist
interessant. Het verschijn­
sel dat een groep kunste­
naars vooruitloopt op het
publiek wordt later ‘avantgarde’ gedoopt.
11 Bekijk het stilleven van Georges Bracques hier
in deze ruimte. Welke voorwerpen herken je?
Schrijf op.
12 Welke beeldmiddelen past Bracques op een
(toen) vernieuwende manier toe? Kruis aan.
†† kleur
†† vorm en lijn
†† licht
†† ruimte
†† materiaal
13 Eén kenmerk van ‘het kubisme’ is het negeren
van ruimte en perspectief zoals die in de traditionele
schilderkunst werden opgevat. Voorwerpen worden
vanuit verschillende standpunten tegelijk
afgebeeld. Is dit van toepassing op het werkt van
Bracques? Beschrijf een voorwerp uit het schilderij
of leg uit waarom wel/niet.
15 De kunstenaars die Mondriaan in Parijs
ontmoet, hebben allemaal verschillende ideeën over
wat kubisme zou moeten zijn. Ook staat een kunstenaar niet stil, en ontwikkelt hij/zij zijn/haar ideeën
verder. Vandaar dat we het kubisme tegenwoordig
indelen in 3 fases. Kijk rond. Welk schilderij denk je
te kunnen plaatsten binnen een fase? Schrijf de
gegevens op en vink aan in de tekst hiernaast.
Kunstenaar:
Titel:
16
Het futurisme* (Italiaans futuro, ‘toekomst’) is
een van oorsprong Italiaanse beweging (1909 - 1914).
Hoewel de futuristen het kubisme afwijzen, is er een
verband tussen beide bewegingen. Beweging,
energie, snelheid en agressie zijn begrippen die we
verbinden met het futurisme.
Welk schilderij toont volgens jou verwantschap met
het futuristische schilderij van Boccioni in je kijk­
wijzer? Beschrijf waarin je de overeenkomsten ziet.
Lees! De ontwikkelingen
binnen het kubisme delen
we tegenwoordig in 3 fases:
†† Het geometrisch
kubisme (1907-1909)
waarbij figuren en voorwer­
pen lijken opgebouwd uit
meetkundige vormen zoals
cirkels en driehoeken.
†† Het analytisch kubisme
(1910-1912) waarbij de
vormen van de objecten
worden gebroken en
ontleed. De fragmentjes
worden naast elkaar gezet.
†† Bij het synthetisch
kubisme (1913 – ca. 1920)
willen de kunstenaars de
breuk met de realiteit weer
herstellen. Niet door terug
te gaan naar de oorspron­
kelijke vorm maar door de
karakteristieke omtreklijn
en de kleur/het textuur van
objecten zo goed mogelijk
weer te geven. Hiervoor
maakten de kunstenaars
veel gebruik van collages*.
Ook de kleur keert terug.
14 Het kubisme is in 1914 al niet meer weg te
denken uit de moderne kunst. Alleen bestond hét
kubisme niet. Kies een voorbeeld waarvan je denkt
dat de kunstenaar ruimte en perspectief op
dezelfde manier of juist anders toepast. Beschrijf.
Umberto Boccioni:
Op het terras, 1914,
10
11
e
zaal 26,
verdieping1913 - 14
14 /1Nederland
zaal 13 / het atelier
Lees! De tekeningen die
Mondriaan in 1912
meeneemt naar Parijs,
bewaart hij als herinnering
aan zijn oude werk uit
Holland. Ze zijn een belang­
rijk uitgangspunt voor zijn
kubistische stijl.
Tijdens de eerste Wereld­
oorlog verblijft Mondriaan
in Nederland, maar in 1919
keert hij terug naar Parijs.
Hier vindt hij zijn tekenin­
gen terug en geeft deze
vervolgens aan zijn vriend
Sal Slijper.
17 Welke thema’s zie je in de tekeningen van
Mondriaan? Kijk rond en kruis aan.
†† portretten
†† stadsgezichten
†† stillevens (een compositie van levenloze
voorwerpen)
†† landschappen
†† naakt
†† interieurs (alles wat zich binnen een gebouw
bevindt)
18 Mondriaans interesse voor tegenstellingen,
zoals verticale en horizontale lijnen, even als voor
ritme* zien we al in zijn tekeningen van vóór 1912.
Waar of niet waar? Kies een voorbeeld en leg uit.
Titel, jaartal:
19 Naast een aantal tekeningen zie je de foto van
een ‘Composition’ uit zaal 11. Zoek het schilderij dat
volgens jou was afgeleid van een boom of een
portret (opdracht 10). Bekijk de tekening en verge­
lijk. Maak van beide een foto (zonder flits!).
Studie bomen 1
(voor Tableau no. 2), 1912
Jacoba van Heemskerck, Bild no. 10, 1914
20 Ook in Nederland zijn kunstenaars bezig met
hun eigen interpretaties* van ‘het kubisme’. Anders
dan Mondriaan schildert geen van hen een schilderij
zonder herkenbare voorstelling. Waar of niet waar?
Kijk rond.
Lees! Voor de kunstenaars
is het kubisme meer dan een
decoratief* spel met vormen.
Zij proberen een niet
zichtbare, innerlijke wereld
te vertalen naar beeld. Niet
het uiterlijk van een boom
interesseert hen, maar waar
zo’n boom voor staat.
Bijvoorbeeld het ritme en
het evenwicht van de natuur.
In Nederland heeft men
echter moeite met de
ontwikkeling die Mondriaan
in Parijs heeft doorlopen.
Men vindt dat de voorstel­
ling maatgevend is bij het
tot stand komen van een
kunstwerk. Er zijn schilders
– men durft ze haast geen
schilders meer te noemendie zich in hun werk geheel
houden buiten de aardsche
materie. Wat zij op hun doek
voor ons waarneembaar
maken, geeft ons voorstellingsvermogen absoluut
geen houvast meer. […]
Nieuwe Rotterdamsche
Courant, 8 november 1913
†† Waar
†† Niet waar zoals je ziet bij
21 Bekijk een werk van Jacoba van Heemskerck
(1876 – 1923). Welke beeldmiddelen beheersen de
vormgeving? Kruis aan.
†† kleur
†† vorm en lijn
†† licht
†† ruimte
†† materiaal
Huis met bomen aan het water,
ca.1905
12
Bos (studie voor ‘The Trees’), 1912
13
zaal 6
26,
/ Nederland
1e verdieping
1911-12
Kabinet 17
Jacoba van Heemskerck,
Bomen en Bergen, 1913-15
Piet Mondriaan, Evolutie, 1911
22 Een tentoonstelling van glasschilderingen van
Johan Thorn Prikker (1868 – 1932) in Haarlem in 1913
trekt veel bezoekers. De gestileerde* vensters herinneren sterk aan het kubisme. Welke overeenkomsten
zie je tussen het werk van Prikker en van Jacoba van
Heemskerck? Denk aan aspecten van de voorstelling
en van de vormgeving.
23 Welke betekenis heeft het licht in hun werk,
denk je?
14
24 In het drieluik Evolutie vertaalt Mondriaan de
theosofische gedachte letterlijk naar een gestileerd
vrouwenfiguur: het ontwaken van de mens in
3 stadia. Welk doek toont het stadium van de
spirituele verlichting? Onderbouw je antwoord met
1 aspect van de voorstelling en 1 aspect van de
vormgeving.
25 Terwijl hij in 1911 dit schilderij maakt, kent
Mondriaan de geruchten over spraakmakende
ontwikkelingen in Parijs: over ‘het kubisme’. Hij weet
niet precies hoe het kubistische werk van Picasso en
Bracques eruit ziet, maar het lijkt te gaan over
geometrische vormen. Waar zie je die terug in dit
werk van Mondriaan?
Lees! In een tijd waarin het
weergeven van de zichtbare
werkelijkheid niet meer
voldoet, zoeken de kunste­
naars naar wegen om een
diepere betekenis aan hun
werk te geven. De theosofie*
trekt veel aanhangers onder
kunstenaars en ook Mondri­
aan wordt in 1909 lid van de
theosofische vereniging.
Opgericht in New York,
verspreidt het theosofisch
gedachtengoed zich pijlsnel
over Europa. Alle religies
zouden pogingen zijn om de
mensheid door intellectuele
en spirituele ontwikkeling
tot grotere perfectie te
brengen. Lijnen en kleuren
krijgen een nieuwe beteke­
nis. In het algemeen geldt
dat hoe lichter de kleur is,
des te verhevener is het idee
of de gemoedstoestand die
verbeeld wordt. De theoso­
fie kent een belangrijke rol
toe aan het dualisme van
‘mannelijk’ = verticaal en
‘vrouwelijk’ = horizontaal.
Theosofisch geïnspireerde
kunstenaars proberen een
evenwicht tussen deze lijnen
te vinden.
15
e
verdieping
Zaal 6
zaal
10
26,
//Nederland
1Karl
Lagerfeld
1911-12voor Chanel
zaal 6
26 Hierna gebruikt Mondriaan nooit meer theosofische symbolen* in zijn werk. Schilder Jan Toorop
(1858 – 1928) waardeert dat Mondriaan voortaan de
‘vergeestelijking’ zoekt ‘buiten de natuurvormen’.
Wat bedoelt hij hiermee, denk je?
27 ‘Het kubistische werk van sommige kunstenaars
in Nederland wordt ook wel als ‘decoratief’ bestempeld. Alsof de kunstenaar alleen geïnteresseerd was
in het spel met vorm en kleur. Kies een schilderij van
Leo Gestel en beschrijf het gebruik van kleuren en
vormen. Probeer te verklaren waarom zijn werk
‘decoratief’ wordt gevonden.
28
Het kubistische werk van de ene Nederlandse
kunstenaar lijkt niet op dat van een ander. Laat staan
op het werk van Mondriaan. Of op het werk van de
Franse kubisten die dus ook in groepen waren
onderverdeeld. Toch hebben we het vaak over
‘het kubisme’. Beschrijf wat volgens jou ‘het kubisme’
is. Denk aan de overeenkomsten in het werk van de
kunstenaars en aan wat deze beeldtaal zo bijzonder
maakt ten opzichte van andere stromingen.
Leo Gestel,
Bloemstuk met papavers, 1912
16
17
begrippenlijst
Abstract
Zonder herkenbare voorstelling
Collage
Een techniek waarbij allerlei materialen zoals
stukjes papier, stof, touw, enz. opgeplakt
worden.
Compositie
Ordening van delen tot een geheel
Decoratie
Versiering
Futurisme
Italiaanse beweging en kunststroming
(1909 tot 1914). De futuristen eisten de
vernietiging van alle tradities. Snelheid en
dynamiek moesten tot uitdrukking komen
in de kunst. In de schilderkunst werden
daarvoor aspecten uit expressionisme,
kubisme, pointillisme en film verwerkt.
Bekende futuristen waren Boccioni en
Severini.
Interpretatie
Vertolking, verklaring, uitleg
Klassiek
Behorend tot de Griekse of Romeinse
oudheid (ca. 600 v Chr. – ca. 300 na Chr.).
Al in de Griekse mythologie wordt gesproken over vrouwelijke schoonheidskenmerken. Ook in de Romeinse tijd was schoonheid
- maar dan die van de man - een belangrijk
onderwerp.
Label
Firmanaam, merknaam (in de muziek­
industrie)
Lijn
Lijnen zijn verbindingen tussen twee punten.
Gebogen lijn:
Horizontale lijn:
Verticale lijn:
Diagonale lijn:
Ritme
Wanneer dezelfde vormen in een vaste lijn
terugkomen, is er sprake van herhaling.
Wanneer de regelmaat wordt onderbroken,
ontstaat ritme.
Stileren
Uitbeelden in een vereenvoudigde grondvorm
Symbool
Met symbolen worden bepaalde begrippen
voorgesteld die door een grote groep
mensen worden begrepen. Bijvoorbeeld een
hart als een symbool voor liefde.
Theosofische vereniging
In 1875 stichtte onder anderen de Russin
Helena Blavastky in New York de ‘Theosophical Society’. De theosofie stelt dat elke
religie een deel van de waarheid in zich
heeft.
Traditioneel/traditie
Volgens de oude gewoonte van (een groep)
mensen
Vormen
Organisch
Vormen afgeleid uit de dieren- of planten­
wereld
Geometrisch
Alle vormen, die je met behulp van passer en
liniaal kunt construeren, zoals het vierkant
(de rechthoek), de driehoek en de cirkel.
Beeldmateriaal Piet Mondriaan
© 2012 Mondrian/Holtzman Trust c/o HCR
International,
Washington D.C.
18
© Gemeentemuseum Den Haag
Afdeling Educatie, februari 2014
Tekst: Andrea Freckmann
Vormgeving: Foto & Vorm