Transcript Filantropie in Nederland - Stichting Maatschappij en Onderneming

Colofon
DIT IS EEN UITGAVE VAN
Stichting Maatschappij en Onderneming
Lange Voorhout 92
2514 EJ Den Haag
Telefoon: +31(0)70 3528 528
Email: [email protected]
Redactie: Simone Langeweg Tekst- en Communicatieadvies
SMO-begeleider: M. de Rooij
Omslag ontwerp: Thomasbijen.com
DTP en illustraties: Thomasbijen.com
Druk: Ten Brink B.V., Meppel
ISBN: 978-90-6962-247-7
Bestelnummer: 0363
SMO-2014/2
© Stichting Maatschappij en Onderneming 2014
Niets van deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden verveelvoudigd zonder de voorafgaande
toestemming van de uitgever en andere auteursrechthebbenden. SMO is niet aansprakelijk voor
gegevens die door derden werden verstrekt.
SMO COMMUNITY LID
Wij nodigen u graag uit om SMO community lid te worden voor € 49,50 per jaar. U
ontvangt dan automatisch reeds verschenen publicaties uit het kalenderjaar en
de nieuwste publicatie, evenals de uitnodigingen voor door SMO georganiseerde
bijeenkomsten. Als SMO community lid bent u sterk betrokken bij onze stichting
en blijft u op de hoogte van ontwikkelingen in maatschappij en bedrijfsleven. Voor
het Jong SMO-lidmaatschap (tot 25 jaar) geldt een aangepast tarief van €25,00
per jaar. Aanmelden kan op de website www.smo.nl of u kunt bellen met de
ledenadministratie: +31(0)70 3528 528.
SMO publiceert gefundeerde analyses, bundelingen en reviews op het raakvlak
van maatschappij en onderneming, onder de pijlers: Zorg & Welzijn, Innovatie &
Ondernemerschap, Onderwijs & Wetenschap en Arbeidsmarkt.
Deze SMO-analyse valt onder de pijler Arbeidsmarkt.
Inhoudsopgave
TEN GELEIDE
7
Hendrik Halbe
I. INTRODUCTIE
11
Lucas Meijs
II. VAN BURGERKRACHT NAAR VRIJWILLIGERSWERK
1. Burgerkracht uit de schaduw van de verzorgingsstaat
23
24
Nico de Boer
2. Vrijwillige energie
34
Lucas Meijs
3. Nieuwe manieren om vrijwilligerswerk te organiseren
44
Eva van Baren en Lucas Meijs
4. Het inzetten van vrijwilligerswerk voor samenleving,
56
organisatie en individu
Lonneke Roza en Lucas Meijs
III. GELD: DONATIES EN VERMOGENSFONDSEN
5. Geven in Nederland; de terugkeer van particulier initiatief
67
68
in de Nederlandse verzorgingsstaat
Theo Schuyt
6. De acht motieven voor geefgedrag: Waarom geven mensen
76
geld aan goede doelen?
Pamala Wiepking en René Bekkers
7. Vermogensfondsen als financier van publieke doelen
86
Michiel de Wilde en Lucas Meijs
IV. UITGELEIDE
107
Eigen kracht, verantwoordelijkheid en opdrachtgeverschap
108
Lucas Meijs en Mark Molenaar
LITERATUUR
115
OVER SMO
125
OVER DE AUTEURS
127
SMO-PUBLICATIES
133
Filantropie in Nederland: De rol van vrijwilligerswerk
en het geven van geld in de participatiesamenleving
Ten geleide Hendrik Halbe
Koning Willem Alexander leek tijdens de troonrede van 2013 een nieuw begrip te
introduceren: de participatiesamenleving. Een samenleving waarin burgers meer
verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen leven en hun eigen omgeving. Het
werd het woord van het jaar en belangrijker nog, het ontketende een discussie over
veranderingen in de klassieke verzorgingsstaat. De nadruk kwam daarbij te liggen
op de ogenschijnlijke tegenstelling van de alom aanwezige overheid versus de
individueel verantwoordelijke burger, alsof er niet nog vele tinten grijs verscholen
liggen tussen dat zwart-witdenken. Zo werd het particulier maatschappelijk
initiatief al dan niet met opzet over het hoofd gezien.
Een opmerkelijk gegeven, aangezien Nederland bij uitstek het land is waar het
particulier initiatief springlevend was, en nog altijd is. Koning Willem Alexander
muntte vorig jaar met overtuiging de term, maar het is waarschijnlijk juister te
zeggen dat de traditionele Nederlandse civil society zich aan het heruitvinden is. In
de huidige maatschappij gaat filantropie verder dan het bijhouden van ouderenhofjes
en het faciliteren van armenzorg. De moderne liefdadigheid bestrijkt een breed
terrein dat zich uitstrekt van natuur- en cultuurbehoud tot het stimuleren van de
kenniseconomie.
Filantropie is in Nederland big business. Uit het onderzoek ‘Geven in Nederland’ van
de Vrije Universiteit blijkt dat er € 4,3 miljard per jaar in omgaat. Het is privaat geld
dat in de breedste zin van het woord bedoeld is voor het algemeen nut. Individuen,
huishoudens, fondsen, loterijen en bedrijven dragen op die manier in royale mate
bij aan allerlei maatschappelijke en goede doelen. Nederlanders stellen niet
alleen geld ter beschikking, net zo essentieel is de tijd die ze erin steken. Steeds
meer ondernemingen hebben aandacht voor werknemersvrijwilligerswerk om
zij die zich inzetten voor maatschappelijke projecten zo goed mogelijk te kunnen
ondersteunen.
Tijd en geld zijn de cruciale aspecten die centraal staan in deze publicatie, die tot
stand gekomen is op aandragen van Vereniging NOV en Gilde Nederland. Beide
organisaties wezen SMO op het niet te onderschatten belang van filantropie voor
onze (participatie)samenleving. In deze bundel informeren we onze doelgroep en
zoeken we aanknopingspunten voor een - ook in de toekomst - stevig gestutte
filantropische sector.
7
Filantropie in Nederland: De rol van vrijwilligerswerk
en het geven van geld in de participatiesamenleving
Nu de overheid zich op vele vlakken lijkt terug te trekken, rust er immers meer
gewicht op haar schouders. Speciale dank gaat uit naar de onafhankelijke
onderzoekers, de onderzoekers van de Rotterdam School of Management, Erasmus
Universiteit Rotterdam en de onderzoekers van het Center for Philanthropic Studies
van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Wie hun bijdragen aan deze publicatie leest
kan altijd participeren, op z’n minst in de discussie.
Hendrik Halbe
Directeur Instituut SMO Den Haag, juni 2014
8
9
Filantropie in Nederland: De rol van vrijwilligerswerk
en het geven van geld in de participatiesamenleving
10
I
INTRODUCTIE
I. Introductie Lucas Meijs
Al een aantal jaren is de boodschap duidelijk: de Nederlandse samenleving moet
en gaat publieke problemen aanpakken met minder overheid en meer markt en
meer civil society. Daar zijn zowel (hopelijk) tijdelijke verklaringen (budget) voor
als fundamentele (vergrijzing, toenemende diversiteit). Zeker de toenemende
diversiteit van de vraag naar dienstverlening – iedere burger wil maatwerk –
vergroot de nadruk op markt en civil society als aanbieders van diensten. Een civil
society die zelf diensten kan leveren, moet losser komen van de overheid en daar
zijn dus meer zelfstandige middelen voor noodzakelijk.
In deze SMO-bundel staan deze zelfstandige eigen middelen centraal, ofwel:
filantropie. Filantropie wordt breed gedefinieerd als ‘private activiteiten voor
de publieke zaak’ (Payton, 1988), in de vorm van zowel geld als tijd. Filantropie
gaat om ‘sociale verandering’ vanuit een particulier perspectief, dus per definitie
niet in lijn met de mening van de meerderheid of van de overheid. Filantropie
is dus echt anders dan subsidie. Immers, het geven van donaties of het doen
van vrijwilligerswerk is een vrijwillige daad, in tegenstelling tot de verplichte
belastingen of de dienstplicht. En de keuze voor het doel waaraan iemand geeft,
maakt de gever zelf en niet een verkozen parlement. Zoals bekend heeft Nederland
een duidelijke traditie in filantropie, of, in oude termen, ‘particulier initiatief’.
Door het unieke Nederlandse systeem van verzuiling, verstatelijking en een
daardoor oplopende overheidsfinanciering, zijn de Nederlandse civil society en
de non-profitsector gewend geraakt aan (of verwend geraakt door) financiering
via de belastingen. Dit is een financiering via indirecte solidariteit, waarbij
het onderhouden van de onderliggende legitimiteit van die solidariteit door
maatschappelijke organisaties is uitbesteed aan de overheid (RMO, 2010; 2013a).
De noodzaak om een traditie te ontwikkelen en te onderhouden van filantropisch
geld geven voor organisaties in het maatschappelijk middenveld en de civil society
was dus simpelweg niet of nauwelijks aanwezig. Daarentegen is vrijwilligerswerk,
het geven van tijd, wel onderdeel van het beleid van organisaties gebleven. Het
vermoeden bestaat dat er waarschijnlijk een grote, nog niet gebruikte reserve van
filantropie, zowel in tijd als geld, aanwezig is in Nederland (Hustinx et al., 2007;
Tonkens, 2010).
13