Cultuur

Joodse stad

achter de duinen

Inwoners van Den Haag mogen zich best meer bewust worden van het Joodse verleden van hun stad, die ooit zo’n 17.000 Joodse Hagenaars telde. Een boek en een website over de Scheveningse Harstenhoekweg moet daar een bijdrage aan leveren.

26 | C

23

Jaron Beekes

D

e muur van het kantoor aan het Haagse Lange Voorhout wordt volledig in beslag ge nomen door een groot prik bord. Een wirwar van foto’s, aantekeningen, brieven en to do-lijstjes, met elkaar verbonden door stre pen en pijlen. Zo ziet het hoofdkwartier van historici Wim Willems en Hanneke Verbeek van de Universiteit Leiden eruit. „Mensen denken weleens dat ze een soort politiebu reau binnenkomen. Alleen zijn dit slachtof fers, geen daders,” zegt Verbeek. „Door infor matie zo op de muur te rangschikken, zie je nieuwe verbanden. Het helpt echt.” Professor Wim Willems, stadshistoricus van Den Haag, en migratiehistorica Hanneke Verbeek doen al bijna een jaar diepgravend onderzoek naar het Joodse verleden van de hofstad. Een geschiedenis waarvan veel te weinig mensen weten, vinden ze.

„Den Haag is zich veel minder dan bijvoor beeld Amsterdam bewust van zijn Joodse verleden,” zegt Willems. „Er is wel over ge schreven, bijvoorbeeld door Ies van Creveld, maar alleen over het Spuikwartier, de oude, arme Joodse wijk waar nu Chinatown is. Onze missie is om in Den Haag het bewust zijn te vergroten over de Joodse geschiedenis, die veel breder is dan het Spuikwartier.”

Collectief geheugen

De Joodse gemeenschap in Den Haag, die al sinds het begin van de 17e eeuw bestaat, omvatte aan het begin van de 20e eeuw zo’n 4.000 mensen. Aan het eind van de jaren 30 was dat geëxplodeerd tot 17.000 zielen. Willems: „Deels kwam dit door sociale mo biliteit, maar ook doordat vluchtelingen uit

Rachel Barsam, ‘muze’ van het Harsten hoekweg-project, begin jaren 40

Duitsland, Oost-Europa en Joden elders uit Nederland zich in Den Haag vestigden. Er was echt sprake van kettingmigratie.” De snel groeiende gemeenschap verspreidde zich over de stad, met een concentratie in de chique buurt van de badplaats Scheve ningen, achter het Kurhaus. Slechts 2000 Joodse Hagenaars overleefden de Tweede Wereldoorlog, van wie een groot deel kort na de oorlog emigreerde, vooral naar Israël en de Verenigde Staten.

Terwijl er in Amsterdam een sterk be wustzijn is over de Jodenvervolging, in de vorm van monumenten, herdenkingen en literatuur, is dat in Den Haag nauwelijks het geval. Hanneke Verbeek: „Er zijn wel wat monumenten in het Spuikwartier, en de meeste mensen kennen de oude synagoge in de Wagenstraat, nu een moskee, maar daar houdt de kennis wel op. Dat er zo’n grote gemeenschap was in Scheveningen, dat zit totaal niet in het collectieve geheugen van de stad. Waarschijnlijk doordat er na de oorlog nauwelijks nog een gemeenschap over was. En Scheveningen, waar veel Joden woonden, is tussen december ’42 en januari ’43 helemaal geëvacueerd. Ook de niet-Joodse bewoners moesten het gebied verlaten, voor de bouw van de Atlantikwall. Daardoor wisten veel mensen niet van de deportaties, die kort daarvoor plaatsvonden.”

Skelet

En Scheveningen, dat is nu juist het stadsdeel waar Willems en Verbeek sinds april 2013 on derzoek naar doen. Willems: „Aan het begin van het onderzoek dacht ik, het onderwerp is veel te groot. Hoe ga je de geschiedenis van een hele stadsgemeenschap vertellen? Ik besloot in te zoomen op één straat, de Har stenhoekweg in Scheveningen, met het idee: in een druppel weerspiegelt zich de oceaan.” In die ene straat woonden in 1942 op 51 van de 171 adressen Joodse families, een uitzon derlijk hoge concentratie. Willems: „Waarom juist daar? Dat moeten we nog uitzoeken.” Het beeld dat van de vooroorlogse Joodse Scheveningers ontstaat is heel divers. Het was een jonge gemeenschap, van over het algemeen gegoede families. De Joodse bewo ners van de Harstenhoekweg waren koop lieden en ondernemers van uiteenlopende nationaliteiten. Ze waren weinig orthodox, velen waren actief in zionistische organi saties. Er was een aantal vluchtelingen uit Duitsland en Oost-Europa, maar ook Joden die in de crisistijd naar Scheveningen kwa men. Net als tijdens de Eerste Wereldoorlog

28 februari 2014

NIW7423_JoodsScheveningen_Tamarah.indd 1 26-02-14 15:52

Leden van de fotografenfamilie Hijmans-Matz op het strand in Scheveningen, begin jaren 30

Cultuur

talloze diamanthandelaars uit Antwerpen. „Verrassend,” vindt Verbeek, „want Den Haag kende helemaal geen diamantindustrie. Een belangrijke vraag is waarom ze niet in Am sterdam zijn gaan wonen.” Door met het onderzoek te focussen op één straat en vanuit daar verbanden te leggen met de rest van Den Haag, Nederland en de wereld, wordt het verhaal voor de onderzoe kers beter behapbaar. Willems: „Je ziet meer de menselijke verhouding. We laten zien dat deze mensen doodgewone Scheveningers waren. Zo vonden we een briefkaart waarop iemand schrijft dat hij even een haring gaat happen op de boulevard. Of liefdesbrieven waarin heel besmuikt over erotiek wordt gesproken. Dat brengt de personen tot leven.” Verbeek: „We hebben voor alle families standaard historisch onderzoek gedaan. Met gezinskaarten en het krantenarchief van de Koninklijke Bibliotheek kom je een heel eind. Maar het administratieve deel vormt slechts het skelet, daar zit nog geen vlees aan, het zijn nog geen mensen. Met persoonlijke getuigenissen willen we de namen weer een gezicht geven.” zijn er nog getuigen. Voor hen en voor ons is dit echt de laatste kans. Veel mensen gooien oude foto’s weg als ze niet weten wie erop staan, maar we moeten juist de geschiedenis vastleggen en doorgeven.” Naast het boek moet het onderzoek naar de Harstenhoekweg ook resulteren in een interactieve website. Die wordt in mei van dit jaar gelanceerd, in aanloop naar het project Open Joodse Huizen (zie kader).

Verbeek: „Het doel van de site is tweeledig. Ten eerste past niet alle informatie in het boek, dus kunnen we op de website vollediger zijn. Daarbij kunnen we op deze manier veel

Puzzelen

Willems en Verbeek hopen dat te bereiken met een rijk geïllustreerd boek, dat in no vember 2015 moet verschijnen bij uitgeverij Bert Bakker, en een website. „Het boek wordt geschreven als een zoektocht,” zegt Willems. „Het reconstrueren van een familie is als een puzzel. Zo zijn er 51 puzzels in de straat. Je moet het pad dat je bewandelt beschrijven.” Maar het boek is ook bedoeld als inspiratie voor lezers om zelf actief te zoeken naar verhalen en die op te tekenen. Willems: „Nu

Nannetta Uhlenhop-Fein met dochters Nanny en Anita, Harstenhoekweg, Scheveningen, 1949

28 ADAR 5774

C

23

| 27 NIW7423_JoodsScheveningen_Tamarah.indd 2 26-02-14 15:52

Cultuur | Column

OPEN JOODSE HUIZEN Open Joodse Huizen (OJH) is een programma van kleinschalige bijeenkomsten om te herinneren en te herdenken rond 4 en 5 mei. Het Joodse oorlogs- en bevrijdingsverhaal staat hierbij centraal. ‘Joodse Huizen’ zijn de huizen waaruit in 1942 en ’43 de toenmalige bewoners werden gedeporteerd. OJH is een vrijwilligersproject, georganiseerd door het Joods Historisch Museum in samenwerking met lokale organisaties en betrokken particulieren.

In 2014 wordt OJH voor de derde keer gehouden. Steden waar al een werkgroep bezig is, zijn: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Elburg, Groningen, Haarlem, Leeuwarden en Tilburg. Een van de tien Open Joodse Huizen in Den Haag bevindt zich aan de Harstenhoekweg. De openstelling wordt georganiseerd door onder meer Wim Willems en Hanneke Verbeek.

Eén straat 51 Joodse families Zoektocht naar herinneringen 15

15 55

One Street 51 Jewish Families Searching for Memories

99

Harstenhoekweg 15

familie: Barsam / Fischer (meisjesnaam van de echtgenote),

naar het fotoboek

mensen bereiken, om verhalen, foto’s en documenten te verzamelen voor het boek.” „De website wordt heel mooi,” vertelt Hanneke Verbeek enthousiast. „Je kunt per adres kijken wie waar woon de. Bij ieder huis hoort een fotoalbum met persoonlijke verhalen, en met de tijdbalk kun je schuiven en kijken wie er nog meer op dat adres heeft gewoond. Het is echt een publiekspro ject. Bezoekers kunnen zelf foto’s en informatie aanleveren.” over haar hebben gedaan, briefjes en dagboeken, begon het onderzoek echt te leven.” Hoewel de bewoners van de Har stenhoekweg in 1942 het uitgangs punt vormen, willen de historici benadrukken dat het onderzoek niet over de oorlog gaat.

Wim Willems: „Het gaat juist over Joods leven voor en na de oorlog. Dankzij het Joods Digitaal Monument weten we precies wie er in ’42 in de straat woonden. Dat vormde ons uit gangspunt, maar vandaaruit zijn we terug gaan zoeken tot 1900. En ook de verhalen van nazaten komen aan bod.” Hanneke Verbeek: „We merken dat sommige mensen wel gewend zijn hun oorlogsverhaal te vertellen, maar dat niemand ze ooit heeft gevraagd hoe hun huis er eigenlijk uitzag, wat hun ouders deden, of hoe ze sjabbat vierden. Het plezier dat mensen bele ven door daarover te vertellen geeft ons ontzettend veel voldoening.” ■

Muze

De werktitel van het boek luidt ‘Rachel. Of hoe een stad zijn Joodse verleden herontdekt’. Wim Willems: „Rachel Barsam is een meisje op de eerste foto die we vonden, met haar begon het allemaal. Die foto raakte ons allebei zo dat ze een soort muze voor ons werd. Alsof ze een familielid is, zo dierbaar wordt zo’n foto. Ik weet inmiddels bijna meer van haar dan van mijn eigen familie.” Verbeek: „We kwamen Rachel over al tegen, ook in het dagboek van een Joodse jongen die haar op zijn vlucht door Zwitserland op een feestje had ontmoet. Door de vondsten die we

Heeft u zelf informatie over de Joodse geschiedenis van Den Haag, in het bijzonder de Harstenhoekweg te Scheveningen, dan kunt u contact opnemen met prof. dr. Wim Willems ([email protected]) of Hanneke Verbeek MA ([email protected]) De websites waarvoor straks door bezoekers fotomateriaal en informatie kan worden aangeleverd: www.harstenhoekweg.nl en www.joodsscheveningen.nl

28 | C

23

Tamarah Benima

Pil

Vroegere psychiaters beschouwden de symptomen van hun patiënten als een ‘tekst’

I n

What is madness?

– Nederlandse vertaling:

Wat is waanzin?

– beschrijft de Engelse psychiater Darian Leader de veranderingen in de psychiatrische diagnostiek. Verwezen symptomen vroeger naar een onderliggende oorzaak, nu zijn die symptomen zelf etiketten geworden voor psychische ziekten.

Een paar voorbeelden: als je nerveus en verlegen bent, lijdt je aan ‘sociale fobie’. Een paar decennia geleden zou een psychiater of psychotherapeut in lange gesprekken hebben uitgezocht waarom je nerveus en verlegen was. Nu krijg je naar alle waarschijnlijkheid na een kort gesprek een pil voorgeschreven. Vroeger konden sommige kinde ren zich niet concentreren. Nu hebben ze ADHD en krijgen Ritalin. Symptoombestrijding, die Leader toeschrijft (en hij is niet de enige) aan de almacht van de geneesmidde lenindustrie, en aan de behoefte van behandelaars naar successen.

De oorzaak van psychisch en emotioneel lijden opzoe ken door te praten kan jaren nemen. Dan liever een slaap pil, angstremmer, antidepressivum of antipsychoticum. Die werken meteen. Dat er enorme nadelen aan zijn, krijgt de patiënt/cliënt nauwelijks te horen.

Leader pleit voor de ‘oude’ manier van behandelen: luisteren naar het verhaal van degene die psychisch in nood zit en erkennen dat symptomen ook manieren zijn van de patiënt om zichzelf te genezen. Hij keert terug tot de psychiaters van weleer, aan het einde van de 19e eeuw en begin 20e eeuw, en hun opvolgers zoals Lacan. Velen van hen waren Joden. (Veel andere pioniers waren niet Joodse Fransen.) In de Joodse traditie wordt een tekst, bijvoorbeeld een tekst uit de Tora, altijd als uitgangspunt genomen voor een diepgaande discussie. Wat betekent deze uitspraak echt? Wat is de betekenis van dit woord echt? Hoe is de betekenis van dit woord in de loop der tijd veranderd? Die vroegere psychiaters beschouwden de symptomen van hun patiënten als een ‘tekst’, waarvan de diepere beteke nis ontrafeld moest worden. Zij waren, zoals bijvoorbeeld Freud, niet meer religieus, maar waren nog wel geworteld in een religieuze cultuur.

Is het huidige voorschrijven van medicijnen, ook voor gewone levensproblemen, wellicht een indirect gevolg van de secularisatie? Secularisatie geeft een heel andere betekenis aan het lijden, omdat er geen leven na de dood is. Lijden helpt niet meer om inzicht in jezelf en in anderen te verwerven. Het moet meteen ophouden, dus: pil.

Dat alles vraag ik mij af door dit boek van Leader.

28 FEBRUARI 2014

NIW7423_JoodsScheveningen_Tamarah.indd 3 26-02-14 15:52