Transcript Download - Gemeente Olst

Olst-Wijhe schrijft geschiedenis
Inleiding
Olst en Wijhe waren in het midden van de vorige eeuw belangrijke industrieplaatsen in een overwegend
agrarisch gebied. Het waren sober ingerichte dorpen, vooral Olst, met grote fabrieken en weinig aandacht
voor de bescherming van het erfgoed. Hierin kwam in de jaren tachtig verandering. Er kwam grotere
interesse voor de omgeving en dat viel samen met het verdwijnen van de industrie en de overgang van
Olst en Wijhe van fabrieksdorpen naar forensendorpen.
De laatste decennia zijn we ons steeds meer bewust geworden van het belang van de eigen omgeving,
het belang van monumenten en lokale geschiedenis, natuur en milieu, en het voor onze dorpen
kenmerkende landschap van het IJsseldal, waarop de mens grote invloed heeft uitgeoefend door de
e
e
aanleg van rivierdijken en weteringen in de 13 en 14 eeuw.
Onze visie is dat erfgoed van grote waarde is voor de aantrekkingskracht van de gemeente. Het draagt
zelfs bij aan de waarde van het onroerend goed. Het je bewust zijn van het verleden draagt bovendien bij
aan het besef van hedendaagse waarden. Daarom dragen wij onze historische verenigingen op handen en
zijn blij dat vele enthousiaste mensen al dan niet met ondersteuning van onze gemeente een bijdrage
leveren aan het beleefbaar maken van het erfgoed.
In meerdere beleidsdocumenten hebben wij cultuurhistorie als waardebepalende en inspirerende factor
centraal gesteld. Dit memorandum is opgesteld in nauwe samenspraak met de Historische Vereniging
Wijhe, opgericht in september 1978 en het Olster Erfgoed, opgericht in 1988. Hieronder geven wij u een
overzicht van het recent gerealiseerde beleid en projecten die blijk geven van onze visie op erfgoed en de
rol die inwoners hebben.
Infocentrum IJssel den Nul
We starten ons overzicht met een belangrijk recent initiatief om het erfgoed te behouden en om inwoners,
scholen, toeristen en andere geïnteresseerden te informeren over de geschiedenis van deze streek en
haar natuur: Infocentrum IJssel Den Nul. Het Infocentrum is gelegen in het midden van onze gemeente
tussen de dorpen Olst en Wijhe en werd in 2012 feestelijk geopend door Prinses Margriet en Mr. Pieter
van Vollenhoven. Het is een initiatief van de historische vereniging ’t Olster Erfgoed, Staatsbosbeheer en
de JPvandenBentstichting en kwam tot stand door steun van de woningcorporatie Salland Wonen, de
provincie Overijssel en intensieve betrokkenheid van de gemeente Olst-Wijhe.
In het Infocentrum wordt het verhaal verteld van de natuur, de ontwikkeling en opbouw van het landschap
evenals ‘het verhaal van de mensen’, de cultuur. Daarbij zijn de mijlpalen uit de geschiedenis van streek
en landschap in een tijdlijn weergegeven. Verder bevat het Infocentrum vergaderruimten en een opslagen reparatieruimte van voorwerpen uit de Olster erfgoedcollectie. Het centrum is zeer geschikt voor het
maken van wandelingen door de uiterwaarden van de IJssel. Voor bezoekers en toeristen betekent het
Infocentrum meestal een eerste ontmoeting met landschap en cultuur van onze gemeente en het IJsseldal.
Er zijn vaste en tijdelijke exposities en er wordt lesmateriaal verzorgd voor de groepen 4 tot en met 8 van
de basisscholen, waarin de geschiedenis van de gemeente wordt behandeld, met als thema’s
steenfabrieken, slachterijen, mandenmakerijen en fruit. Deze thema’s verwijzen naar de belangrijkste
economische activiteiten uit het verleden van Olst-Wijhe. Tijdens hun bezoek aan het Infocentrum leren
kinderen hoe vorige generaties in hun levensonderhoud voorzagen: ze mogen bakstenen vormen, worsten
maken, en bijvoorbeeld manden vlechten.
Door vrijwilligers van het Olster Erfgoed is een omvangrijk archief aangelegd met historische foto’s van de
verschillende dorpen, hun huizen, fabrieken en bewoners van de voormalige gemeente Olst. Het materiaal
is opgeslagen in vele tientallen mappen, geordend naar straat en huisnummer. Het fotobestand is bijna
volledig gedigitaliseerd en wordt op verzoek beschikbaar gesteld aan belangstellenden.
memorandum ‘Olst-Wijhe schrijft geschiedenis’ – aanmelding voor BNG-Bank Erfgoedprijs 2014
1
De educatieve functie van Staatsbosbeheer omvat het organiseren van rondleidingen en excursies in de
Duursche Waarden nabij het Infocentrum. Daarbij staan landschap, flora en fauna van het IJsseldal
centraal. In het centrum komen cultuur en natuur samen.
De gemeente Olst-Wijhe heeft een eenmalige bijdrage verstrekt van bijna € 200.000,- en draagt jaarlijks
€ 36.000,- bij in de exploitatiekosten. Wij zijn verheugd dat wij een belangrijke rol hebben gehad bij het tot
stand brengen van deze complexe, maar geslaagde samenwerking tussen professionele organisaties en
vrijwilligers. Het Infocentrum is alle dagen geopend tussen 10.00 en 17.00 uur. De belangstelling heeft de
hoogste verwachtingen nog overtroffen. De eerste twee jaar kon men meer dan 50.000 bezoekers
verwelkomen.
Materieel Erfgoed
Onder invloed van Belvedère en de nota MoMo werd duidelijk dat er meer gedaan kan worden aan het
inzichtelijk maken van de cultuurhistorische waarden in onze gemeente. Daarom is in 2012 contact gelegd
met Saxion Urban Studies om naast de objecten, te weten de monumenten, ook in beeld te brengen welke
meer gebiedsgerichte waarden aandacht en zorg verdienen. Eén van de onderliggende argumenten om
een cultuurhistorische waardenkaart voor Olst-Wijhe te maken, was natuurlijk de wetswijziging die het van
belang maakt om bij ruimtelijke plannen inzicht te hebben in het (ruimtelijk) relevante erfgoed. Maar
minstens zo belangrijk was onze ambitie om dit te doen in samenwerking met studenten. Op deze manier
komen immers ook jonge mensen in contact met erfgoed en de waarde hiervan.
Het recent voltooide rapport ‘De verborgen rijkdom van de gemeente Olst-Wijhe’ brengt de
belangrijkste cultuurlandschappelijke waarden en objecten van Olst-Wijhe in beeld. Het is een rijk
geïllustreerd boekwerk, waarin naar voren komt dat Olst-Wijhe is gezegend met een rijke geschiedenis van
grootgrondbezit, weteringen, de IJssel en meer. Er blijkt een indrukwekkend verleden aanwezig te zijn dat
benut kan worden voor de (toekomstige) ruimtelijke kwaliteit van de gemeente. De waardenkaart is een
ruimtelijk document, bedoeld als regiekader bij de ontwikkeling van de structuurvisie, bestemmingsplannen
en beheerplannen voor de ruimte. Wij bevelen u het stuk graag ter lezing aan.
Als aanvulling op de al langer bestaande rijksmonumenten heeft de gemeente bouwwerken aangewezen
die bescherming verdienen vanwege hun bijzondere cultuurhistorische of architectonische waarde voor de
gemeente. Tot voor kort omvatte de lijst van gemeentelijke monumenten 79 objecten in de voormalige
gemeente Olst, maar zeer recent hebben wij 42 panden aan de lijst toegevoegd, waarvan de meeste staan
in de voormalige gemeente Wijhe. Wij vinden namelijk dat onze inspanningen niet moeten verslappen ten
tijde van een neergaand economisch tij en bezuiningen. In totaal zijn nu 121 gemeentelijke monumenten
aangewezen. Geruime tijd kon hier nog een onderhoudssubsidie aan worden gekoppeld, maar de laatste
jaren bleek dat helaas niet meer mogelijk. Eigenaren kunnen gelukkig nog wel gebruik maken van het
Prins Bernhard Cultuurfonds Overijssel. Ons beleid heeft geleid tot concrete acties voor onderhoud en
restauratie van onder meer ’t Olde Postkantoor, met veel steun vanuit de bevolking, het pand Olsterhof,
het voormalige gemeentehuis van Olst (Huize Westervoorde), het Veerhuis en de fabrieksschoorsteen van
de verdwenen vleeswarenfabriek Olba, die samen het beeld van de woonkern Olst in belangrijke mate
bepalen. In Olst werd voorts de watertoren verbouwd tot appartementen, een uniek voorbeeld van
hergebruik. Recent kon het jeugdgebouw van de Protestantse Gemeente in Wijhe, met het zo
karakteristieke trapgeveltje, van de sloop worden gered na een storm van protest uit de bevolking.
Olst-Wijhe koestert eveneens haar rijksmonumenten zoals de kerktorens in Olst, Wijhe en Welsum die in
gemeentelijk bezit zijn, een erfenis uit de tijd van Napoleon en de vier nog met wieken uitgeruste en goed
onderhouden stellingmolens. Jaarlijks ontvangen de eigenaren van deze molens van de gemeente
€ 22.000 als bijdrage in de hoge onderhoudskosten. Enkele jaren geleden konden op initiatief van onze
gemeente de steenovens en de schoorsteen in Fortmond op de rijksmonumentlijst worden geplaatst.
Dit prachtige ‘landmark’, de enige nog overgebleven schoorsteen van de vroegere steenfabricage langs
de IJssel, van Doesburg tot Kampen, kon daarna worden gerestaureerd met een financiële bijdrage van
het rijk, Staatsbosbeheer en onze gemeente. Het gebied Fortmond is nu een trekpleister met het prachtige
‘Kozakkenveer’ naar Veessen. Het is de plek waar iets meer dan 200 jaar geleden de Kozakken de
IJssel overstaken om Nederland te bevrijden van de Franse overheersing.
Wij vertalen het belang van het behoud van monumenten en karakteristieke panden door in de regels voor
bestemmingsplannen ruimere mogelijkheden voor hergebruik te creëren. In 2013 is het bestemmingsplan
Buitengebied onherroepelijk geworden met hieraan gekoppeld een lijst met karakteristieke panden en
memorandum ‘Olst-Wijhe schrijft geschiedenis’ – aanmelding voor BNG-Bank Erfgoedprijs 2014
2
erven. In februari van dit jaar heeft de gemeenteraad de Nota Ruimtelijke kwaliteit vastgesteld met onder
andere een besluit om gebiedsgerichte cultuurhistorische waarden te borgen in bestemmingsplannen en
even daarvoor is een lijst met karakteristieke en monumentale bomen vastgesteld.
Enige jaren geleden werd de Stichting de IJssellinie opgericht, die zich ten doel stelt om verschillende
militaire objecten langs de IJssel in Olst, die tijdens de jaren vijftig van de vorige eeuw werden gebouwd, in
hun oude staat terug te brengen en te bewaren. Het gaat om overblijfselen van de zgn. IJssellinie, een
strook land langs de IJssel tussen Kampen en Nijmegen, van 10 kilometer breed en 120 kilometer lang.
Dat land zou zo nodig onder water worden gezet om het westen van Nederland tegen een oprukkend
vijandig (Russisch) leger te verdedigen of althans de voortgang ervan te belemmeren. De stichting heeft
met steun van de provincie Overijssel en de gemeente Olst-Wijhe verschillende elementen van deze
verdedigingslinie gerestaureerd en ter bezichtiging opengesteld zoals inlaatsluis, commandobunker,
noodhospitaal en kazematten. De belangstelling van het publiek voor dit militaire erfgoed is erg groot, onze
gemeente is dankzij de IJssellinie een belangrijke toeristische attractie rijker.
Ten slotte nog een mooi voorbeeld van onze inzet:
Twee jaar geleden werd ons door één van onze inwoners gemeld dat de markepaal op de grens van
Wesepe en Diepenveen in drie stukken gebroken op de grond lag. De grondeigenaar had een tak van de
eikenboom afgezaagd en die was per ongeluk op de eeuwenoude zandstenen paal gevallen. Wij hebben
direct contact gelegd met buurgemeente Deventer en in eendrachtige samenwerking geregeld dat de paal
werd hersteld door een plaatselijke steenhouwer. De paal die de grens afbakende tussen de Marken
Wesepe en Averlo staat weer fier overeind als belangrijk herkenningspunt van de historische ontwikkeling
van het gebied en de geschiedenis van het markestelsel in Salland.
Immaterieel erfgoed
Graag attenderen wij u op eerdere initiatieven vanuit de bevolking die echter ook nu nog springlevend zijn
en telkens veel vrijwilligers op de been brengen.
De collectie van de heemtuin in Wijhe bestaat uit ongeveer 300 soorten wilde planten die door de
verbreding van de rivierdijk zouden zijn verdwenen. De heemtuin bevindt zich in Wijhe op een goed voor
het publiek bereikbare lokatie, is gratis te bezoeken en is een onderdeel van de IVN-afdelingWijhe-Olst.
Het draagt de toepasselijke naam van de initiatiefnemer: ‘Veermans Hof’.
Evenmin mag ongenoemd blijven de partiuliere collectie geologische vondsten, samengebracht in het
‘Geologisch Museum IJsselvallei’, het enige museum in haar soort in de wijde regio. Het bevindt zich
ten zuiden van Olst en is opgericht in 1980. Door de tomeloze inzet van de oprichter is zijn verzameling
uitgegroeid tot een museum met een rijke collectie zwerfstenen, mineralen, fossielen en boorprofielen.
Een ander prachtig voorbeeld van het onderkennen van het belang en de waarde van erfgoed is de
‘Oudheidkamer IJsselstreek’ in het historische dorpshart van Wijhe. Het museum heeft een
archeologische verzameling, een kruidentuintje, een smederij, een ouderwetse winkel, een schoollokaaltje,
een uitgebreid overzicht van de plaatselijke en regionale nijverheid en oude beroepen, klederdrachten en
het wonen en werken van de vroegere arme en rijke inwoners van Wijhe en omgeving. In de vaste
presentatie wordt aandacht besteed aan de kinderspelen, lesmateriaal van de vroegere lagere school. Het
museum is trots op haar unieke verzameling van tweehonderd schoolplaten. Het museum draait volledig
op de inzet van vele vrijwilligers. In de oudheidkamer bevindt zich eveneens een uitgebreide bibliotheek
over de regionale en plaatselijke geschiedenis. De collectie van de vereniging bestaat uit vele foto's, dia's,
films en CD/DVD's. Er is een documentatiesysteem voor oude boerderijen opgezet. Bij elke bestaande en
niet meer bestaande boerderij wordt uitgebreid verwezen naar een veelheid aan bronnen waarin de
betreffende boerderij en haar bewoners worden genoemd. De vereniging is betrokken bij activiteiten van
het dagbestedingsteam van het Woon- en zorgcentrum Het Weijtendaal. Vrijwilligers bezoeken ouderen in
het centrum en tonen foto's, oude gebruiksvoorwerpen en geven daarbij een toelichting, maar ontvangen
vaak meer informatie terug. Ook bezoeken kleine groepen ouderen de oudheidkamer. Deze activiteit is
voor deze mensen van grote waarde, een fraai voorbeeld van onze participatiemaatschappij.
Een belangrijk aspect van erfgoedbehoud is bovendien de ‘oral history’, de mondelinge
geschiedenisoverdracht. Men beschikt over tientallen cassettebandjes met interviews met Wijhenaren.
Deze geluidsopnamen bieden een schat aan infomatie uit een voorbije tijd. Sinds enkele jaren wordt deze
memorandum ‘Olst-Wijhe schrijft geschiedenis’ – aanmelding voor BNG-Bank Erfgoedprijs 2014
3
activiteit voortgezet, maar nu in de vorm van interviews waarbij zowel het geluid als het beeld van de
geinterviewde wordt opgenomen en vastgelegd op een DVD.
De historische verenigingen hebben de afgelopen jaren een spectaculaire reeks boeken over de
geschiedenis van Olst en Wijhe uitgebracht. Ten tijde van de oprichting van beide verenigingen was er
weinig op schrift gesteld over het verleden van de voormalige gemeenten. Er waren alleen fotoboeken
beschikbaar en een paar sterk verouderde, vooroorlogse tekstboeken, waarin vooral aandacht was voor
adellijke huizen en hun bewoners. Er is uitgebreid archiefonderzoek verricht en er zijn veel gegevens
verkregen door herinneringen van tijdgenoten op papier te zetten. Zij geven een goed beeld van het leven
van gewone en ongewone bewoners van onze dorpen in de vorige eeuw.
In de jaren negentig verschenen drie delen over de Tweede Wereldoorlog en een historisch overzicht van
het plaatselijk nieuwsbad De Wijhenaar (1896-1981). We noemen verder recente boeken over de steenen vleeswarenfabrieken en de medicijnfabriek in Olst, de opkomst en ondergang van de
e
e
plattelandsnijverheid in de 19 en 20 eeuw en ten slotte de eerste systematische beschrijving van de
geschiedenis van Olst en Olst-Wijhe vanaf de vroege middeleeuwen, die in 2009 respectievelijk in 2013
zijn verschenen. Al deze activiteiten zijn door de gemeente financieel ondersteund, door subsidiering van
de historische verenigingen én van de betreffende publicaties.
De geschiedenis dichterbij brengen, dat was de doelstelling van de nationale canoncommissie die onder
het kabinet Balkenende II werd ingesteld. Olst en Wijhe hebben gehoor gegeven aan die opdracht door,
elk apart, een canon te maken voor hun dorpen en buurtschappen. Ze zijn op internet gepubliceerd. Van
de canons zijn ook speciale onderwijsversies beschikbaar met aansprekende lesprogramma’s. In het boek
‘Een blik op Olst-Wijhe door de historie heen’ zijn de canons van Olst en Wijhe geïntegreerd tot de
canon van de nieuwe gemeente Olst-Wijhe.
Olst-Wijhe is een van de drie gemeenten in Overijssel die in 2013 heeft meegedaan aan het pilotproject
‘Levend Erfgoed over tradities’, gebruiken en traditionele ambachten in Overijssel. Met dit project wordt
door de Stichting IJsselacademie handen en voeten gegeven aan de UNESCO-conventie voor immaterieel
Erfgoed. Naast de inventarisatie van tradities en gebruiken, draagt het project bij aan het bewustzijn en de
erkenning van het levend erfgoed in Overijssel. Op de hiervoor ontwikkelde website wordt vanuit lokale
erfgoedgemeenschappen beschreven hoe jong en oud zich voor dit erfgoed sterk maakt. In het verlengde
hiervan wordt op basis van de inventarisatie van traditionele ambachten voor het verdwenen vak van het
mandenmaken een cursus opgezet om deze techniek over te dragen en op nieuwe streekproducten toe te
passen.
Intussen heeft de gemeente zich, na een onderzoek van de Bond Heemschut, gerealiseerd dat de website
dringend moest worden aangepast. Dit is inmiddels uitgevoerd door informatie te plaatsen over erfgoed
(dit memorandum), de monumentenlijst, de archeologische verwachtingenkaart en de cultuurhistorische
waardenkaart.
Toekomstplannen
De historische verenigingen zijn van plan in de komende jaren, op verzoek van de gemeente, de
geschiedenis van de rijks – en gemeentelijke monumenten zo waarheidsgetrouw mogelijk te beschrijven.
Daarvoor zal geput worden uit kennis die bij de huidige eigenaren/bewoners aanwezig is en allerlei andere
bronnen zoals het Kadaster. De monumenten worden verhalenderwijs beschreven. Het is bedoeling
ondersteunende foto’s toe te voegen en tevens wordt overwogen om een wandel- en fietsroute langs de
monumenten op te zetten.
Tot slot
We komen nog even terug op de titel van dit memorandum ‘Olst-Wijhe schrijft geschiedenis’ want de
cultuur van vandaag is het erfgoed van de toekomst. Daarom melden wij met trots het project
Aardehuizen in Olst, waar blijkens de website “mensen bouwen, werken, wonen en leven in harmonie met
de natuur, in verbondenheid met elkaar en ter inspiratie van de wereld”.
memorandum ‘Olst-Wijhe schrijft geschiedenis’ – aanmelding voor BNG-Bank Erfgoedprijs 2014
4
FOTOBIJLAGE bij memorandum BNG Bank Erfgoedprijs
Infocentrum IJssel, Den Nul
Een mooier voorbeeld waarin alle criteria van de BNG
Bank Erfgoedprijs samenkomen, bestaat er eigenlijk niet. We wijzen op de rol van onze inwoners, de
relatie met andere beleidsterreinen, de relatie met de jeugd en participatie van ouderen, de communicatie,
de coördinatie van initiatieven en bundeling van krachten en erfgoed als inspirerende factor.
In het
Infocentrum is een vaste expositie aanwezig die de
thema’s natuur, cultuur en water op een originele manier
vormgeeft.
Kinderen kunnen door onder de expositie door te
kruipen hun eigen route bepalen. Zij ervaren de steenfabriek dan op een andere manier, door de warme
gloed die hij afgeeft en de verhalen die je onder de tafel kunt horen van mensen die vroeger in de
steenfabriek werkten.
memorandum ‘Olst-Wijhe schrijft geschiedenis’ – aanmelding voor BNG-Bank Erfgoedprijs 2014
5
Het rapport brengt de belangrijkste cultuurlandschappelijke
waarden in beeld. Het is een rijk geïllustreerd boekwerk, waarin naar voren komt dat Olst-Wijhe gezegend
is met een rijke geschiedenis van grootgrondbezit, weteringen, de IJssel en meer. De kaart is een
ruimtelijk document, bedoeld als regiekader bij onder andere de ontwikkeling van de structuurvisie.
Ontdekkingstocht van studenten van Saxion naar de verborgen rijkdom in het buitengebied
Pagina 21 van de cultuurhistorische waardenkaart
memorandum ‘Olst-Wijhe schrijft geschiedenis’ – aanmelding voor BNG-Bank Erfgoedprijs 2014
6
en pagina 44
memorandum ‘Olst-Wijhe schrijft geschiedenis’ – aanmelding voor BNG-Bank Erfgoedprijs 2014
7
Voorbeelden van monumenten die behouden zijn gebleven en hergebruikt;
inspiratie voor toerisme en recreatie
Schoorsteen van de voormalige steenfabriek in Fortmond en het Kozakkenveer
Karakteristieke skyline van Olst met de Bökkers Mölle, de gerestaureerde Olba-schoorsteen en de
inmiddels bewoonde watertoren met daarin 5 appartementen en de toren van de Willibrordkerk
Watertoren, recent verbouwd tot 5 appartementen
memorandum ‘Olst-Wijhe schrijft geschiedenis’ – aanmelding voor BNG-Bank Erfgoedprijs 2014
8
De weer herstelde eeuwenoude markepaal in Wesepe
De open dagen van de IJssellinie trekken veel bezoekers
Een geschutskoepel bovenop de in beton gegoten Shermantank
memorandum ‘Olst-Wijhe schrijft geschiedenis’ – aanmelding voor BNG-Bank Erfgoedprijs 2014
9
Het roerend erfgoed en de musea
Rode kievitsbloem in de Veermanshof
Oudheidkamer IJsselstreek in het historische
dorpshart van Wijhe
Enkele recente boeken die de geschiedenis in beeld brengen
memorandum ‘Olst-Wijhe schrijft geschiedenis’ – aanmelding voor BNG-Bank Erfgoedprijs 2014
10