Transcript sintels (129.23kB)

W E R K D O C U M E N T
SINTELS
door
K. Vlierman en
L. van Dijk
1980-304 Abw
november
3113
' E R I E
V A N
I E N S T V O O R
V E R K E E R
D E
S M E D I N G H U I S
E N
W A T E R S T A A T
I J S S E L M E E R P O L D E R S
-
L E L Y S T A D
INLEIDING
B i j h e t w o o r d s i n t e l g a a t de gedachte d i r e c t u i t naar een geheei of t e n
d e l e verbrand, s t u k s t e e n k o o l . Hetzelfde woord wordt e c h t e r ook g e b r u i k t
a l s benaming voor een i j z e r e n voorwerpje d a t eeuwenlang i s g e b r u i k t b i j
h e t breeuwen van houten schepen.
Het breeuwen,' d a t w i l zeggen h e t w a t e r d i c h t a f s l u i t e n van planknaden,
gebeurde door de meestal min of meer V-vormige opening v o l t e s l a a n m e t
veenmos (Sphagnum). Om d i t op de p l a a t s t e houden werd met name i n de
Middeleellwen op h e t mos een dun, op doorsnede vaak o v a a l gesneden, grenenhouten l a t j e of halve w i l g e t e e n gelegd, de moslat, d i e door middel
van ovaal gesmede i j z e r e n p l a a t j e s met twee o r e n , de zogenaamde s i n t e l s ,
i n de naad werd v a s t g e s l a g e n .
GESINTELD WERK
De naam s i n t e l wordt i n de Middeleeuwen ook g e b r u i k t , wat b l i j k t u i t
een rekening w a a r b i j "nagel ende s y n t e l e n " worden gemeld voor h e t onderhoud van een b a e r d s e , h e t wachtschip b i j h e t Tolhuis van Lobith (Jappe
A l b e r t s 1967, 164).
Sopers (1974) maakt melding van deze manier van naden a f d i c h t e n voor sommige u i t Duitsland afkomstige schepen. Ze waren, zo s c h r i j f t h i j , m e t
" g e s i n t e l d werk" d i c h t 'gemaakt
.
Het g e s i n t e l d werk d a t Sopers b e s c h r i j f t i s ook a a n g e t r o f f e n b i j schepen
d i e z i j n opgegraven i n h e t IJsselmeergebied e n op sommige p l a a t s e n langs
de R i j n , Maas e n I J s s e l (Reinders 1978, 3 ) .
Het a f d i c h t e n met g e s i n t e l d werk i s n i e t b e p e r k t t o t Nederlandse of _
Duitse schepen. Het i s a a n g e t r o f f e n i n e e n scheepsfragment d a t i n Novgorod is gevonden (Ellmers 1972. 311). Ook b i j schepen d i e i n B e v a i s e n
Yverdon z i j n opgegraven i s deze methode van a f d i c h t e n g e b r u i k t (Arnold
1977, 273). Arnold (1977. 297) neemt aan d a t de methode van K e l t i s c h e
o r i g i n e i s e n werd toegepast t e n westen, noorden e n oosten van de
Alpen.
I n Nederland is h e t g e s i n t e l d werk algemeen gebruikt b i j Middeleeuwse
schepen (Reinders 1978, 4 ) . De schepen van Bevaix en Yverdon z i j n gedat e e r d i n de e e r s t e e n tweede e e w n a C h r i s t u s (Arnold 1977, 293). I n
h e t Rijngebied s c h i j n t deze methode z i c h t e hebben gehandhaafd t o t h e t
bqgin van deze eeuw (Arnold 1977. 297).
I n h e t IJsselmeergebied worden b i j schepen d i e aan h e t e i n d van de
z e s t i e n d e eeuw z i j n vergaan i n h e t algemeen geen s i n t e l s meer gevonden
(Reinders 1978, 4 ) . Met enige r e s e r v e zou men kunnen s t e l l e n d a t zo rond
h e t midden van de z e s t i e n d e eeuw h e t toepassen van g e s i n t e l d werk h i e r
t e n lande i n onbruik r a a k t . D i t komt ook t o t uitdrukking door de mate
waarin b i j deze "jongste" schepen i s g e s i n t e l d . B i j een waterschip
.
(kavel W' 10, O o s t e l i j k Flevoland), vergaan i n de tweede h e l f t van de
zestiende.eeuw, z i j n a l l e e n de naden van de bundeken nog van g e s i n t e l d
werk voorzien. A l s v e r g e l i j k i n g i s h e t onderwaterschip van een Middeleeuws vrachtscheepje (NZ 42, Z u i d e l i jk Flevoland) e r g g e s c h i k t . Hier
z i j n de gangen van v l a k en z i j d e n voorzien van g e s i n t e l d werk. Voor
d e r e s t e n van d i t ongeveer 13,50 in lange e n 3,50 m brede onderwaterschip
b e t e k e n t d i t , d a t 135 m planknaad i s g e s i n t e l d . Uitgaande van een s i n t e l a f s t a n d van 15 cm ( h a r t op h a r t ) komen w e t o t een a a n t a l van 900 s i n t e l s .
n
Naast h e t smeden van s p i j k e r s e n zwaardere i j z e r e n ~ c h e e ~ s o n d e r d e l emoet
i n de i.liddeleeuwen voor de smid, a l s d i e tenminste s p e c i f i e k werkte voor
de scheepsbouw, h e t vervaardigen van s i n t e l s qua t i j d e e n vrij b e l a n g r i j k e
p l a a t s hebben ingenomen. De eenvoud van h e t voorwerpje doet v e r o n d e r s t e l l e n d a t h e t misschien werk voor een l e e r j o n g e n was.
3811/10.11.'80/GK
SINTELS
B i j v e r s c h i l l e n d e schepen z i j n s i n t e l s gevonden d i e wat b e t r e f t de vorm
v e r s c h i l l e n . Figuur 1 g e e f t de v e r s c h i l l e n d e modellen weer.
S i n t e l A i s h e t eenvoudigste model, g e b r u i k t i n een "aak", d i e i s gevonden i n wijk C t e U t r e c h t . Hetzelfde model i s i n een "hulk" van d e z e l f d e
v i n d p l a a t s g e b r u i k t om enkele mosvullingen i n scheuren v a s t t e z e t t e n .
De ondergang van de hulk moet op b a s i s van b i j h e t s c h i p gevonden scherven worden gedateerd i n de i n de d e r t i e n d e eeuw (Hoekstra 1979, 3 4 ) .
Van de aak i s d i t nog n i e t v a s t g e s t e l d .
S i n t e l Bl i s gevonden i n twee schepen d i e i n een zuigput aan de Rijn
i n Meinerswijk b i j Arnhem z i j n onderzocht. Op grond van de d a t e r i n g van
scherven u i t de d i r e c t e omgeving wordt de ondergang van b e i d e schepen
voorlopig i n de d e r t i e n d e eeuw g e p l a a t s t . I n d e z e l f d e schepen i s n a a s t
d i t model ook een i e t s andere vorm gevonden (B2).
S i n t e l d C i s a 1 v e l e malen a a n g e t r o f f e n b i j schepen i n h e t ~ ~ s s e l k e r gebied en verder b i j scheepsfragmenten i n " s Hertogenbosch e n Hattem.
Het z i j n over h e t algemeen goed gevormde s t u k j e s smeedwerk. De d a t e r i n g
van de ondergang van deze schepen v a l t i n de 14e eeuw.
, .
~ i n t e l dD i s een z e l f d e , z i j h e t k w a l i t a t i e f i e t s minder gdede s i n t e l a l s
C. Het ovale p l a a t j e i s h i e r e c h t e r i e t s verder uitgesmeed en h e t gehele
voorwerp:is wat g r o t e r en zwaarder. De twee schepen waar d i t model i n i s
gebruskt d a t e r e n u i t de v i j f t i e n d e eeuw.
Het l a a t s t e model, s i n t e l E , i s t o t nu t o e a l l e e n a a n g e t r o f f e n op waterschepen, m a r e vissersschepen d i e d a t e r e n van h e t ei.nd van de ISe t o t ongeveer h e t midden van de 16e eeuw. Het ovale p l a a t j e i s zeer langgerekt
u i tgesmeed.
VERVAARDIGING
De
in
1.
2.
3.
zes beschreven s i n t e l s z i j n qua vervaardigingswijze onder t e brengen
d r i e categoriezn.
model A , B 1 en B2
model C en D
model E
Kenmerkend voor c a t e g o r i e I i s s i n t e l A . I n f e i t e zou men b e t e r van een
kram kunnen s p r e k e n . Deze s i n t e l i s gemaakt door van een 0 , s
1 cm brede
en 0,2 cm dikke gesmede s t r i p i j z e r de gewenste l e n g t e af t e kappen.
Vervolgens i s de s t r i p i n de vorm van een U geslagen. S i n t e l B 1 i s
gevormd u i t een s t a a f j e i j z e r van een op doorsnede v i e r k a n t i g model met
z i j d e n van ongeveer 0 , s cm. Het i s over de gehele l e n g t e i n de b r e e d t e
uitgesmeed en we1 zo, d a t een l a u r i e r b l a d a c h t i g e vorm o n t s t a a t . Hiervan
worden de beide einden omgeslagen. B i j s i n t e l B2 wordt deze vorm i n h e t
midden meer n a a r b e i d e kanten uitgesmeed waardoor een min of meer o v a a l l
rond p l a a t j e o n t s t a a t met twee smal toelopende einden. Deze twee einden
worden omges lagen.
-
De s i n t e l s C e n D van c a t e g o r i e 2 vragen e e n , g r o t e r e handvaardigheid van
de smid. Van een s t r i p j e i j z e r van ongeveer d e z e l f d e afmetingen , a l s b i j
s i n t e l B1 wordt h e t middendeel zover naar b e i d e z i j k a n t e n uitgesmeed
a l s h e t voorhanden z i j n d e m a t e r i a a l t o e l a a t . De oren b l i j v e n de d i k t e
van ongeveer 0 , 2 cm behouden, t e r w i j l de u i t e i n d e n van h e t verbrede middendeel t o t een h a l v e m i l l i m e t e r z i j n uitgesmeed. S i n t e l C i s k l e i n e r en
over h e t algemeen b e t e r afgewerkt dan s i n t e l D. Bovendien i s de l a a t s t e
groter
.
Categorie 3 wordt gevormd door s i n t e l E . P r o e f o n d e r v i n d e l i j k i s vastges t e l d , d a t u i t een s t r i p j e i j z e r met een v i e r k a n t i g e doorsnede van ongev e e r 0,5 x 0,5 cm v r i j w e l onmogelijk de l e n g t e van h e t b i j d i t type ber e i k t e ovale p l a a t j e gesmeed kan worden. Daarvoor i s namelijk t e weinig
m a t e r i a a l voorhanden. Het i s n i e t u i t g e s l o t e n d a t een e x t r a s t u k j e mat e r i a a l op h e t ovale b l a d wordt gesmeed, b i j v o o r b e e l d door h e t p l a a t s e n
' v a n h e t gloeiende d e e l van de s t a a f , w a a r u i t h e t s i n t e l t j e wordt of a 1
. t e n d e l e i s gevormd, op een eveneens gloeiend s t u k j e m a t e r i a a l , d a t voord i e n op h e t aambeeld i s gelegd. Met de hamer kunnen de twee s t u k j e s
worden samengesmeed. De b i j d i t model zeer d u i d e l i j k e , haaks op de
l e n g t e r i c h t i n g staande klopsporen aan de onderkant van de s i n t e l ( f i guur 2) e n de glimmend gesmede bovenkanten vormen hiervoor misschien
een aanwijzing. De t o t nu t o e gevonden exemplaren z i j n over h e t algemeen
s l e c h t bewaard gebleven. Een j u i s t e smeedtechniek kan daarom (nog) n i e t
worden vas tges t e l d .
LITERATUUR
Arnold, B.,
Ellmers, D . ,
1977
1972
Hoekstra, T . J . ,
1979
Jappe A l b e r t s , W.,
Reinders, H.R.,
Sopers, P.J.V.M.,
1967
1978
1974
Some remarks on caulking i n C e l t i c b o a t
c o n s t r u c t i o n s and i t s e v o l u t i o n i n a r e a s
l y i n g northwest of the Alpine a r c .
The I n t e r n a t i o n a l Journal of Nautical
Archeology and Undewater Exploration 6 ,
p . 293-297
~ r ; ; h m i t t e l a l t e r l i c h eH a n d e l s s c h i f f a h r t
i n M i t t e l - und Nordeuropa.
Neu-miins t e r
Archeologische kroniek van de Gemeente
U t r e c h t over 1974-1975.
Maandblad Oud-Utrecht 52e jaargang n r . I
j anuari
De tolrekeningen van Lobith over de j a r e n
140411405 e n 140811409.
Bijdragen e n Mededelingen van h e t H i s t o r i s c h
Genootschap, 81. p. 58-177
Mos, Moslat, S i n t e l s en Prikken.
Werkdocument n r . 335 Abw, Lelystad
Schepen d i e verdwijnen.
Amsterdam
A . Utrecht
B . Meinerswijk
C. N.O.P. Q 75
Flevoland N5, NZ 4 2 , NZ 4 3
' s Hertogenbosch, Hattem
D . Flevoland B 55
E . Flevoland W 10, MZ 2 2 ,
NZ 4 2 , NZ 44
Figuur 1 S i n t e l s van v e r s c h i l l e n d e vorm
F i g u u r 2 S i n t e l met klopsporen