Transcript DE EERSTE WERELDOORLOG

The Spectator
Norman Stone (1941) was als professor verbonden aan de universiteit
van Oxford en doceerde aan de universiteit van Cambridge. Hij was
buitenlandadviseur en speechschrijver van Margaret Thatcher en
presentator bij de BBC. Stone woont afwisselend in Groot-Brittannië
en Turkije, waar hij verbonden is aan de Bilkent-universiteit in Ankara.
omniBOeerstewo1113.indd 1
‘Ongelofelijk. Niemand schrijft geschiedenis zoals hij’
Andrew Roberts, auteur van Wereld in vlammen en Legendarische veldheren
Een beknopte geschiedenis
NUR 689
ISBN 978 90 597 7929 7
9 789059 779297
DE EERSTE WERELDOORLOG
‘Scherp, uitdagend en snedig … [Stone is] een van de
grootste historici van onze tijd’
Norman Stone
Veertien miljoen doden, twintig miljoen gewonden en vier uiteengevallen wereldrijken. Na een eeuw met louter regionale conflicten
veranderde Europa van 1914 tot 1918 in een ongekend slagveld.
De wereld leerde de gruwelen van machinegeweren, chemische
wapens en gevechtsvliegtuigen kennen. De uiteindelijke vrede werd
duur betaald en leidde twee decennia later alweer naar het slagveld.
Stone, specialist op het gebied van de Eerste Wereldoorlog, bundelde
al zijn kennis over en levenslange research naar ‘de grote oorlog’ in dit
standaardwerk, dat internationaal juichend ontvangen is.
www.omniboek.nl
Norman Stone
20-11-13 15:39
Norman Stone
De Eerste Wereldoorlog
Een beknopte geschiedenis
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 3
26-11-13 13:38
© Uitgeverij Omniboek, 2013
Postbus 13288, 3507 LG Utrecht
www.uitgeverijomniboek.nl
Oorspronkelijk verschenen onder de titel World War One: A Short
History bij Allen Lane in 2007.
© Norman Stone, 2007
Vertaling Geraldine Damstra (Littera Scripta)/Joris Verheijen
Omslagontwerp Garage BNO
Opmaak binnenwerk GBU grafici
De rechten van de Nederlandse vertaling berusten bij Uitgeverij
Omniboek
ISBN 978 90 5977 929 7
ISBN e-book 978 90 5977 930 3
NUR 689
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand,
of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere
manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 4
26-11-13 13:38
Inhoud
1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: De oorlog breekt uit ................................ 6
1914 ..................................................................... 32
1915 ..................................................................... 60
1916 ..................................................................... 86
1917 ..................................................................... 108
1918 ..................................................................... 146
Het naspel ...................................................... 172
Kaarten ............................................................. 180
Bronvermelding .......................................... 192
Register ............................................................. 200
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 5
26-11-13 13:38
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 6
26-11-13 13:38
Hoofdstuk 1
De oorlog
breekt uit
Er moest een oorlog uitgelokt
worden, en de moord op de
aartshertog was de perfecte
gelegenheid
Franz Ferdinand en zijn vrouw verlaten het
stadhuis, vijf minuten voor de aanslag.
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 7
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
Het eerste ooit op film vastgelegde diplomatieke verdrag werd
ondertekend in de Wit-Russische stad Brest-Litovsk, in de vroege
uren van 9 februari 1918. De onderhandelingen die ertoe hadden geleid waren surrealistisch te noemen. In de zaal van een
indrukwekkend huis, ooit een club voor Russische officieren, zaten aan de ene kant de vertegenwoordigers van Duitsland en zijn
bondgenoten: prins Leopold van Beieren, de schoonzoon van de
Oostenrijkse keizer, in het uniform van een veldmaarschalk; Midden-Europese aristocraten, die hooghartig achteroverleunden in
hun smokings; een Turkse generaal; een Bulgaarse kolonel. Aan
de andere kant zaten vertegenwoordigers van een nieuwe staat,
die al snel de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek zou gaan heten: wat Joodse intellectuelen, maar ook anderen, zoals een zekere mevrouw Bitsenko, die net was vrijgelaten
uit een Siberische gevangenis voor het vermoorden van een gouverneur-generaal; een ‘afgevaardigde van de boerenstand’, die
op het laatste moment van de straat was geplukt in de Russische
hoofdstad om als excuusboer te dienen (en die begrijpelijkerwijs
veel dronk); en diverse Russen van de oude garde, een admiraal
en een paar stafofficieren, die waren meegebracht omdat ze bekend waren met de finesses van het beëindigen van een oorlog en
het evacueren van een frontlinie (een van hen hield een dagboek
bij vol zwarte humor). Allemaal deden ze hun best om goed op de
film te komen. Het was eindelijk vrede. De Eerste Wereldoorlog
had zich bijna vier jaar voortgesleept, miljoenen slachtoffers geëist en een Europese beschaving verwoest die, voor het uitbreken
van de oorlog in 1914, de trots van de wereld was geweest. De
oorlog had het tsaristische Rusland geruïneerd. De bolsjewieken
hadden hun revolutionaire machtsovername in november 1917
op touw gezet. Ze hadden vrede beloofd en dat kregen ze nu, in
Brest-Litovsk – maar op Duitse voorwaarden.
De bepalingen van het Verdrag van Brest-Litovsk waren heel
8
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 8
26-11-13 13:38
De oorlog breekt uit
geraffineerd. De Duitsers namen niet veel territorium in bezit. Ze
stelden wel dat de volkeren van West-Rusland en de Kaukasus zich
nu onafhankelijk mochten verklaren. Dat resulteerde in grenzen
die opvallend sterk leken op die van vandaag. De Baltische staten
(inclusief Finland) begonnen alvast aan een schaduwbestaan, net
als de Kaukasische staten. Het grootste voorbeeld was de Oekraïne, die zich uitstrekte van Midden-Europa bijna tot aan de Wolga.
Het land bezat een bevolking van veertig miljoen en driekwart
van alle kolen en ijzer van het hele Russische Rijk. Met Oekraïense vertegenwoordigers (doctorandussen in vormeloze pakken
plus een paar opportunistische bankiers, die de taal niet spraken
en die, zoals Flaubert over dat slag zei, desnoods wilden betalen
om zichzelf maar te kunnen verkopen) ondertekenden de Duitsers het gefilmde verdrag op 9 februari. Het verdrag met de bolsjewieken volgde op 3 maart.
Met de Oekraïne erbij staat Rusland gelijk aan de Verenigde
Staten; zonder is Rusland een soort van Canada – voornamelijk
sneeuw. Deze verschillende Brest-Litovsk-staten zouden weer
opduiken bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. In 1918 waren
het Duitse satellieten: zo kon het bijvoorbeeld gebeuren dat een
hertog van Urach ‘Grootvorst Mindaugas II’ van Litouwen werd,
of dat een vorst van Hesse werd klaargestoomd om over Finland
te heersen. Tegenwoordig speelt Duitsland de hoofdrol in al die
landen, maar er is een enorm verschil: destijds mikte het op een
wereldrijk, maar nu, in alliantie met het westen, heeft het niet
meer zulke doelen – eerder het tegenovergestelde: het probleem
is om Duitsland zover te krijgen dat het met vertrouwen zijn rol
op het wereldtoneel speelt. De meest gesproken taal is nu Engels,
en niet het Duits dat in 1918 iedereen geacht werd te spreken.
Het moderne Europa is Brest-Litovsk met een menselijk gezicht,
al waren er een Tweede Wereldoorlog en een Engels-Amerikaanse
bezetting van Duitsland voor nodig om dat te bereiken.
9
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 9
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
Er was veel te zeggen voor een Duits Europa. Het land had
zich gemanifesteerd als de grootste macht in 1871, toen het onder kanselier Bismarck Frankrijk had verslagen, en sindsdien was
het niet stil blijven staan. In 1914 was Berlijn het Athene van de
wereld, een plek waar je naartoe ging als je echt iets wilde leren
– natuurkunde, filosofie, muziek, techniek (de termen ‘hertz’,
‘röntgen’, ‘mach’ en ‘diesel’ wijzen allemaal naar die tijd terug en
naar de ontdekkingen waarop de moderne wereld is gegrondvest). Drie leden van het Britse kabinet dat in 1914 ten oorlog trok
hadden aan Duitse universiteiten gestudeerd, en de minister van
Oorlog had ooit nog Schopenhauer vertaald. Dat gold ook voor
veel van de Russisch-Joodse bolsjewieken, die de Duitsers in en
na Brest-Litovsk tegenkwamen. Het vernuft van de Duitse scheikundigen en ingenieurs kende geen grenzen. De asmogendheden
kwamen dicht bij een overwinning op de bergachtige wegen van
het Italiaanse front, omdat Ferdinand Porsche voor dat doel de
vierwielaandrijving uitvond (later kwam hij met de Volkswagen
en nog veel meer).1 In 1914 staken de grote schoorstenen van het
Ruhrgebied en het industriële Saksen overal bovenuit, zoals eerder die in Manchester hadden gedaan. Er was geen twijfel over
dat Duitsland een verbluffende oorlogsinspanning had verricht,
zoals Churchill erkende, met overwinningen zoals de slag bij
Caporetto tegen de Italianen in 1917 of het maartoffensief van
1918 tegen de Britten, sterke staaltjes waar de ploeteraars aan de
geallieerde kant alleen van konden dromen.
Het idee van een Duits Europa leek ook zinnig in de praktijk.
Ook in dat opzicht is er een spookachtige overeenkomst met de tegenwoordige tijd. Een Europese economische ruimte, beschermd
tegen Britse of Amerikaanse concurrentie, die zou kunnen reke-
1
Heinz von Lichem, Krieg in den Alpen 1915-1918, Augsburg 1993, deel 3, blz. 179 e.v.
10
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 10
26-11-13 13:38
De oorlog breekt uit
nen op het erts van Zweden en Frankrijk, de kolen- en staalindustrie van Duitsland, en met uitlopers tot in Noord-Afrika en zelfs
Bagdad, waar olie al van belang was geworden: waarom niet? In
1915 schreef een van de verlichtste Duitsers, Friedrich Naumann,
een bestseller getiteld Mitteleuropa, waarin hij niet zozeer opriep
tot een Duits Rijk als wel tot een soort van Germaans gemenebest:
Berlijn zou een leidende rol moeten vervullen voor de verschillende kleinere volkeren ten zuiden en ten oosten van Duitsland,
waar er veel van waren. Deze volkeren, van wie de Polen de grootste groep vormden, waren opgeslokt door de historische rijken
van Oostenrijk, Rusland en Turkije; er waren alleen al miljoenen
Polen in Duitsland. Onder de meesten van hen ontstonden nationalistische bewegingen, die een bedreiging gingen vormen voor
het bestaan van Oostenrijk en Turkije zelf.
Vanuit Berlijns perspectief kregen deze niet-Duitse volkeren
te veel hun zin. De Oostenrijkers gaven zo veel geld uit om de nationalisten af te kopen dat er niet genoeg over was voor de levensaders van de macht. Dat bleek vooral bij het leger, dat tien keer zo
groot was als het Britse, maar het met een kleiner budget moest
doen. Als Oostenrijk vakkundig bestuurd werd, met een vleugje
Pruisische efficiëntie, zouden zulke problemen verdwijnen. In
een Germaans Mitteleuropa, was de gedachte, zouden deze mindere volkeren, die in cultureel opzicht toch al zo veel aan Duitsland te danken hadden, wel in het gareel worden gebracht. Sinds
1879 was er een Oostenrijks-Duitse alliantie geweest. Naumann
wilde er economische handen en voeten aan geven. Andere Duitsers hadden een dwingender aanpak in gedachten.
Het vertrouwen van deze Duitsers groeide naarmate de industrie bloeide, en al snel steeg het succes naar hun hoofden. Bismarck was voorzichtig geweest: hij besefte dat een sterk Duitsland in het centrum al zijn buren tegen zich zou kunnen verenigen. Maar er was een nieuwe generatie in opkomst, die vol was
11
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 11
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
van zichzelf. Het symbolische boegbeeld was een nieuwe, jonge
keizer, keizer Wilhelm II, die de troon besteeg in 1889. Zijn model
was Engeland. Dat was ontzagwekkend rijk, met een enorm overzees imperium. Engeland was conservatief waar het zijn eeuwenoude instellingen betrof, maar het was ook voortvarend en zijn
industrieën waren verantwoordelijk voor een groot deel van de
wereldhandel. Over het geheel werd zijn positie beschermd door
een enorme vloot. Waarom zou Duitsland niet een vergelijkbaar
overzees rijk kunnen verwerven? Onder Wilhelm II werden de
Duitse macht en de miskleunende realisatie ervan een probleem
– hét probleem – voor heel Europa.
Op het vasteland bestond er al een rivaliteit met Frankrijk. Een
oorzaak daarvoor lag in het recente verleden: bij Bismarcks grote
overwinning van 1871 had het nieuwe Duitsland de oostelijke provincies Elzas en Lotharingen geannexeerd. Maar die rivaliteit ging
nog verder terug, tot de zeventiende eeuw, toen Frankrijk Europa
had overheerst en de verdeeldheid van Duitsland in ruziënde staten en staatjes in stand had gehouden. Boven op die Frans-Duitse
rivaliteit kwam nóg een gespannen relatie. Bismarck had er zorgvuldig voor gewaakt Rusland niet van zich te vervreemden, en er
was een goede verstandhouding tussen Berlijn en Sint-Petersburg,
deels vanuit de solidariteit die er in het algemeen tussen monarchen bestond, deels omdat ze allebei een stuk Polen hadden opgeslokt dat niet zo makkelijk te verteren bleek.
Maar er kwam een nieuwe machtsfactor opzetten in de late
negentiende eeuw, naarmate het Turkse Rijk in Europa zwakker
werd. Oostenrijk, een Duitse bondgenoot, had grote belangen
op de Balkan, en Rusland ook: er kwamen Oostenrijks-Russische
botsingen, en de evenwichtsoefening van Bismarck werd steeds
moeilijker vol te houden. Gefrustreerd over het uitblijven van
Duitse steun richtten de Russen zich op Frankrijk, dat sowieso
geld overhad voor buitenlandse investeringen, waar het Duitse
12
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 12
26-11-13 13:38
De oorlog breekt uit
geld in eigen land bleef.2 Tegen 1894 waren Frankrijk en Rusland
tot een formele alliantie gekomen. De zaken kwamen nog veel
gecompliceerder te liggen toen Duitsland aanspraken maakte op
de wereldmacht en een grote vloot begon te bouwen.
In 1900 leek de niet-Europese wereld uiteen te vallen. India
en Afrika waren in Europese handen gevallen; China en Turkije
leken de ineenstorting nabij en de Duitsers wilden hun slag slaan.
Toen kozen ze voor een totaal verkeerde aanpak, en de generatie die rond 1890 de volwassenheid bereikte heeft veel om zich
voor te verantwoorden. Het laatste dat Duitsland nodig had was
een conflict met Groot-Brittannië; en de grootste vergissing van
de twintigste eeuw was toen Duitsland een vloot bouwde om dat
conflict te beslissen. Op de een of andere manier verenigde die
zaak al wat er aan kwaliteiten in Duitsland rondliep.
Max Weber is een van de meest gerespecteerde sociologen,
en zijn talenten waren onbegrensd: talen, recht, geschiedenis, filosofie, zelfs de statistieken van Poolse boeren die Pruisisch land
opkochten. In 1895, toen hij een leerstoel mocht bekleden aan de
universiteit van Freiburg, gaf hij een inaugurele rede waar veel
ruchtbaarheid aan werd gegeven. Hij was opmerkelijk jong voor
zo’n betrekking – niet veel ouder dan dertig. De professor (die
zich had teruggetrokken uit het Pan-Duitse Verbond omdat hij
het niet nationalistisch genoeg vond) stak een betoog af dat nu
pure wartaal lijkt, nog onzinniger dan Hitler: dat Engeland geen
sociale problemen heeft omdat het rijk is; dat het rijk is vanwege
zijn imperium; dat het ongewenste elementen – Ieren, proletariërs enzovoort – simpelweg exporteert, omdat het die kan dumpen in gebieden als Australië; die leveren weer goedkope grondstoffen op en een beheerste markt; daardoor heeft het land goed2 Dat de Fransen geld overhadden was omdat hun bevolking, vrijwel als enige in het Europa
van die tijd, nauwelijks groeide tussen 1870 en 1914. Zij die geen kinderen kregen, gingen
fanatiek sparen.
13
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 13
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
koop voedsel en is er geen werkloosheid; en dat Engeland zo’n
imperium is omdat het een grote vloot heeft. Duitsland heeft ook
zijn ongewenste elementen – Polen, proletariërs enzovoort – en
die moet het ook in koloniën dumpen; een vloot is daarom een
goed idee; Engeland zou een Duits imperium wel accepteren als
de Duitse vloot groot genoeg zou zijn om in een zeeslag de Engelse vloot ernstige schade toe te brengen voordat die zelf zonk;
dat zou betekenen dat de Britten bij de volgende grote zeeslag te
weinig schepen zouden hebben en het zouden afleggen tegen de
Fransen of de Russen.
Zijn woorden werden met enthousiasme door het publiek ingedronken. Het is een van de stompzinnigste documenten die ooit
door een schrander mens zijn opgesteld en nauwelijks de moeite
waard om zelfs maar de draak mee te steken. Elke stap in de redenering was fout, te beginnen met de aanname dat de Britten weinig
sociale problemen hadden: er waren er waarschijnlijk juist minder
geweest als de kosten van het imperium niet zo hoog waren geweest.
Tegen het einde van het Europese imperialisme, in de jaren zeventig, was het armste land van het hele continent Portugal, dat aan het
hoofd van een enorm Afrikaans rijk stond. De rijkste landen waren
Zweden, dat zijn enige kolonie in het Caraïbisch gebied al lang had
afgestoten, en Zwitserland, dat nog nooit een rijk had gehad.
Moreel besef had Weber wel.3 Toen hij zag hoe zijn jonge
3 Het was natuurlijk waar dat het imperialisme de imperialisten zelf en hun academische
aanhangers verrijkte, maar de kosten waren astronomisch en dat zag Weber zelf ook in.
Na zijn oratie werd hij een volksheld en trok de aandacht van een uiterst slimme vrouw,
die hem een wereld liet zien waar hij geen weet van had. Hij was het grootste deel van de
tijd zwaar overspannen en lijkt daarvan te hebben geleerd dat doktoren en professoren
niet echt een monopolie op wijsheid hebben. Hij werd volwassen. In 1914 ondertekenden
bijna alle ongeveer duizend grote namen van het Duitse culturele leven een ‘petitie van
de intellectuelen’ die in de trant van Webers inaugurele rede was opgesteld. Weber werd
een verpleger aan het westfront. Zie Joachim Radkau, Max Weber: die Leidenschaft des
Denkens, München 2005, blz. 215-233 en 548 e.v.
14
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 14
26-11-13 13:38
De oorlog breekt uit
studenten in 1914 werden neergemaaid, weigerde hij zich te voegen bij het koor van professoren dat de nationale zaak aanmoedigde. Maar hij en zijn soortgenoten waren de jongere generatie
wel voorgegaan op een fataal pad. Duitsland produceerde een
vloot die een derde van de defensiebegroting voor zich opeiste. Het landleger kreeg minder geld en was niet berekend op de
tweefrontenoorlog die een gevolg zou zijn van de Frans-Russische alliantie. Door geldgebrek werd maar de helft van het aantal
jonge mannen aangenomen dat opgeleid had kunnen worden:
meer konden er simpelweg niet gevoed en gekleed worden. De
rest werd van dienst vrijgesteld, en in 1914 was het Duitse landleger nauwelijks groter dan het Franse, terwijl de totale Franse
bevolking in 1914 met veertig miljoen ver achterbleef bij de vijfenzestig miljoen Duitsers.
De Duitse slagschepen waren op zich goed gebouwd, maar
er waren er veel te weinig en ze waren hopeloos kwetsbaar. Ze
brachten bijna heel de Eerste Wereldoorlog in de haven door,
totdat aan het einde, met het schrikbeeld van zinloze offers voor
ogen, de bemanning begon te muiten en heel het Duitse Rijk te
gronde richtte. De vloot had wel het voordeel dat hij puur ontworpen was om de Noordzee over te steken: de schepen hoefden
niet de ladingen kolen mee te slepen die de wereldwijde Britse
oorlogsschepen nodig hadden, en konden zich dus zwaarder bepantseren. Dit was zo’n opzichtige chantage dat het de Britten
tot een aanzienlijke inspanning dreef: niet alleen overtroffen ze
de Duitsers met een bijna dubbel aantal aan gebouwde schepen,
maar ze maakten ook defensieve afspraken met Frankrijk en Rusland. Daar hoorden koloniale onderhandelingen bij. Ze gaven de
Fransen de vrije hand in Marokko in ruil voor de macht in Egypte
(in het kader van de Entente Cordiale) en deelden Perzië op met
de Russen in 1907. Er waren informele afspraken over samenwerking op zee, als er problemen zouden komen. Op al deze stap15
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 15
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
pen reageerden de Duitsers met blunders en miskleunen: in 1905
eisten ze een stukje op van het verwaarloosde Marokko, in 1909
moedigden ze de lichtzinnige Oostenrijkse agressie op de Balkan
aan en in 1911 stuurden ze een kanonneerboot naar Marokko. Dit
sabelgerinkel viel meestal wel goed bij de publieke opinie in eigen land, maar droeg bij aan een sfeer van internationale crisis.
Tegen 1914 had een afgezant van de Amerikaanse president het
over dolgedraaid militarisme.
Rond die tijd manifesteerde zich een verschijnsel waar de
wereld sindsdien mee heeft moeten leven. President Eisenhower
vond er in de jaren zestig van de vorige eeuw de juiste term voor:
‘het militair-industriële complex’. De oorlogsindustrie werd het
machtigste onderdeel van de hele economie. Ze bood werk aan
duizenden of zelfs miljoenen, slokte een groot deel van de begroting op en stimuleerde allerlei activiteiten die er zijdelings mee
verwant waren, tot en met het schrijven van columns in kranten.
Daarnaast was de oorlogsindustrie het toneel van onnavolgbare
veranderingen: wat een krankzinnige geldverspilling leek te zijn,
kon essentieel blijken (vliegtuigen zijn het voor de hand liggende voorbeeld); investeringen die voor iedereen vanzelfsprekend
waren, bleken soms witte olifanten te zijn (hiervan zijn forten het
sprekendste voorbeeld). Technologie werd duur en onvoorspelbaar, en tegen 1911 was er een wapenwedloop ontstaan. In die
tijd was de bewapening van elk willekeurig land een excuus om
de bewapening van elk ander land te vergroten. Er waren crises
op de Middellandse Zee en op de Balkan, die maakten dat elk
land zich kwetsbaar ging voelen. Toen Duitsland die kanonneerboot in de zomer van 1911 naar Marokko stuurde, was het alsof
de haan van een geweer gespannen werd. Maar de vinger aan de
trekker was opmerkelijk genoeg die van Italië.
Als er toch stukken Turks territorium verdeeld gingen worden, waarom zou Italië dan niet een graantje kunnen meepikken?
16
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 16
26-11-13 13:38
De oorlog breekt uit
De Britten hadden Egypte overgenomen, de Fransen Noord-Afrika. Italiaanse imperiumbouwers keken naar de rest en trokken
ten strijde. Het is een vreemd gegeven van de moderne Europese
geschiedenis dat Italië de zwakste was van de grote mogendheden en toch de problemen meermalen op de spits dreef: zonder
Cavour geen Bismarck, zonder Mussolini geen Hitler.4 Nu begon
Italië aan de reeks van gebeurtenissen die leidden tot de oorlog
in 1914. Wetend dat de Britten, Fransen en Duitsers niet zouden
reageren vanwege de crisis in Marokko, viel Italië het Ottomaanse
Turkije aan en probeerde Libië in te nemen. De Turken waren te
zwak en hadden sowieso geen schepen om zelfs maar de eilanden voor de Anatolische kust te verdedigen, die de Italianen in
bezit namen. Het vooruitzicht van een Ottomaanse ineenstorting
maakte dat de verschillende Balkanstaten in eerste instantie besloten om hun belangen duidelijk te maken. Ze sloten een alliantie, vielen aan in 1912, behaalden de overwinning in een paar
weken en verjoegen het Ottomaanse leger van de Balkan. Daarna
raakten ze in een tweede Balkanoorlog (1913) onderling verdeeld
en begonnen weer te vechten. De Turken slaagden erin zich te
herstellen, maar de overwinnaars waren Servië, dat nauw samenwerkte met Rusland, en Griekenland, dat nauw samenwerkte met
Groot-Brittannië.
Toen China tien jaar eerder uiteenviel, waren de grote mogendheden ook rivalen geweest, maar dat was alleen op zee. Als
het Ottomaanse Rijk uiteenviel – en bijna niemand twijfelde daar
nog aan – dan zou de rivaliteit dichter bij huis zijn en worden uitgevochten op het vasteland, met landlegers. Voor Rusland waren
4 Zelfs het idee om speciale hemden als basis voor een uniform te nemen had Hitler van
Mussolini, die voor zwart had gekozen. Hitler kwam bij toeval uit op bruin, toen een partij
tropenuniformen op de markt kwam. Ze waren bedoeld geweest voor het Duitse leger in
Oost-Afrika en lagen in opslag in Zuidoost-Turkije, toen een ondernemende Oostenrijker er
de hand op legde.
17
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 17
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
de straten tussen de Zwarte Zee en de Zee van Marmara, maar
ook de Dardanellen tussen de Zee van Marmara en de Egeïsche
Zee van vitaal belang: de luchtpijp van de Russische economie.
Negentig procent van alle graanexport ging daardoorheen en er
kwam nog veel meer binnen om de industrieën van Zuid-Rusland gaande te houden. Tijdens de Turks-Italiaanse Oorlog
(1911-12) hadden de Turken de Dardanellen afgesloten. Toen had
Zuid-Rusland meteen te kampen met economische obstipatie.
Het was essentieel voor Rusland om de Straten veilig te stellen.
Vroeg in 1914 dwongen de Entente-machten de Turken om aan
de deels Armeense provincies van Oost-Anatolië een status te
verlenen die dicht bij autonomie kwam. Samen met de gelijktijdige Engels-Franse belangstelling voor de Arabische provincies had
dit makkelijk het einde van het Ottomaanse Rijk kunnen betekenen, als de christelijke Armeniërs Russische instrumenten waren
geworden. Maar voordat het verdrag geratificeerd kon worden,
openden de Turken een lijntje naar Berlijn.
Duitsland was de grote mogendheid die de Turken het minst
bedreigde. Eerder het tegenovergestelde: de keizer wierp zichzelf
op als een beschermheer van de islam en schonk de sultan een
groots, Germaans treinstation aan de Aziatische kust van Istanbul als een teken van waardering en steun. Aan het einde van
1913 werd Liman von Sanders, een Duitse generaal (zoon van een
bekeerde jood en daarom in de bekrompen visie van Berlijn geschikt voor de Oriënt), de facto commandant van een Ottomaans
legerkorps, geplaatst aan de Straten tussen de Zwarte en de Egeïsche Zee. Er kwam een Russische tegenreactie, maar die kon niet
voorkomen dat een Duitse militaire missie van een paar dozijn
gespecialiseerde officieren naar Turkije werd gestuurd. De hoofdrolspeler in het nieuwe bewind in Istanbul was sowieso onmiskenbaar de man van de Duitsers: de Turkse generaal Enver Pasja,
die bijna perfect Duits sprak en het soort van militaire daadkracht
18
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 18
26-11-13 13:38
De oorlog breekt uit
vertoonde dat de Duitsers bewonderden. Hij en andere Jonge
Turken kwamen over het algemeen van de Balkan en hadden uit
de eerste hand geleerd hoe ‘natievorming’ daar plaatsvond: een
nieuwe taal, militarisme, het uitdrijven van minderheden. Duitsland werkte op hen als een magneet, terwijl Frankrijk en Engeland de modellen waren voor hun politieke tegenstanders. Voor
zolang als het duurde hadden Enver en zijn vrienden het tij mee,
door de vertwijfeling die volgde op de Balkanoorlogen, en ze nodigden Liman von Sanders uit. Een Russische nachtmerrie was
dat Duitsland de Straten in handen zou krijgen. Toen die Duitse militaire missie aankwam op het Sirkeci-station in december
1913, was het aftellen begonnen naar het uitbreken van de oorlog, acht maanden later.
Tegenover die Russische nachtmerrie stond een Duitse imperialistische droom. Of liever gezegd, een Midden-Europese
droom, omdat Oostenrijk-Hongarije ook lang had gestreefd naar
commerciële en politieke invloed in het Nabije Oosten, en de Oostenrijks-Hongaarse handel niet veel voor de Duitse onderdeed.
Een van de grote internationale rellen van de tijd was gegaan om
een spoorweg met Duitse steun, die Berlijn en Bagdad verbond;
het station dat de keizer cadeau gaf hoorde daarbij. Tegen 1914
was er een nieuwe Duitse ambassade in Istanbul gebouwd (die
bekend kwam te staan als de ‘Vogelkooi’, door de protserige adelaars op het dak). Over de Bosporus keek de ambassade neer op
het Dolmabahce-paleis, waar de machteloze sultan, die door Enver en de Jonge Turken als een meubelstuk werd behandeld, zich
gebelgd verschuilde. Tot dan toe was de Russisch-Duitse rivaliteit nogal indirect gebleven, vanwege de lauwe Duitse steun voor
Oostenrijk-Hongarije. Nu vond er een frontale botsing plaats,
waarbij Ruslands vitaalste belangen op het spel stonden.
Dit gebeurde op een moment waarop de spanningen over
de gehele linie al waren toegenomen. De wapenwedloop was
19
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 19
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
sinds 1911 versneld: het luchtruim was een nieuwe dimensie, er
kwam een ‘superslagschip’, er werden meer soldaten opgeroepen, er werden meer strategische spoorwegen gebouwd. Turkije
lag aan de grens van Europa, en als er diplomatieke crises waren,
dan kregen legers (Oostenrijkse, Duitse, Russische) daarmee te
maken. Voor 1914 was er een grote opbloei in de handel geweest
en de regeringen hadden geld om uit te geven. Een bescheiden
verhoging van de Duitse legeruitgaven in 1911 (om meer mannen
op te leiden) lokte een Frans antwoord uit in 1912 (weer meer soldaten in het vredeslegioen), dat weer tot een nieuwe Duitse (en
Oostenrijkse) verhoging leidde. In 1913 kwam de grote klapper:
een ‘groot programma’ dat Rusland in een ‘supermacht’ moest
veranderen. Met dat programma zou Rusland meer kanonnen
dan Duitsland hebben gekregen. Het zou ook hebben betekend
dat het Russische leger eindelijk meer dienstplichtige mannen
had kunnen voeden, kleden en vervoeren dan het tot dan toe erg
bescheiden aantal. Door geldtekort was het Russische leger niet
groter dan het Duitse, ook al was de bevolking drie keer zo groot,
had het aanzienlijk minder kanonnen en aanzienlijk minder strategische spoorwegen. Daar zou een dramatische verandering in
komen. Tegen 1914 wreef Sir Arthur Nicolson, die de Britse ambassadeur in Sint-Petersburg was geweest, zich erover in zijn
handen dat Engeland en Rusland in alliantie waren.
In Berlijn ontstond paniek. Het was in die dagen eenvoudig
uit te vinden waar potentiële vijanden mee bezig waren. Troepen
moesten over het spoor verplaatst worden, en aan de lengte van de
perrons waren de vijandelijke oorlogsplannen zonder veel moeite af te lezen. Men werd niet beperkt in reizen of fotograferen. Een
Oostenrijks-Hongaarse officier van de inlichtingendienst kon gewoon door Zuidwest-Rusland trekken, ook al stond in zijn paspoort als beroep ‘officier van de algemene staf’ vermeld. Als een
perron verdacht lang was, op een afgelegen plek waar normaal
20
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 20
26-11-13 13:38
De oorlog breekt uit
alleen boerenvrouwen met kippen onder hun armen uitstapten,
betekende dat dat daar op een gegeven moment infanterie of cavalerie zou worden uitgeladen. Daarenboven hadden alle landen
nu een parlement, waarvan de beraadslagingen werden vastgelegd en zelfs in de dagbladen te lezen stonden. Daardoor was
het heel gemakkelijk voor Berlijn en Wenen om te weten dat de
Russen in de lente van 1914 hun kersverse economische krachten
in militaire zaken investeerden. De Duitse kanselier, Theobald
von Bethmann Hollweg, had met eigen ogen de groeiende kracht
van Rusland gezien, nu de munt door de goudstandaard werd
gesteund en nu de spoorwegen op alle niveaus vraag en aanbod
bij elkaar brachten. Technische bladen toonden de buitengewone vooruitgang in Rusland – een vrachtwagen won een Europese
prijs voor een lange reis naar Riga, de theoretisch natuurkundige
Tsiolkovski noteerde de vergelijkingen waarmee uiteindelijk de
Spoetnik, de eerste door mensen gemaakte satelliet, buiten de atmosfeer van de aarde kon worden gebracht. Nog altijd is Sint-Petersburg de Europese hoofdstad van ‘wat had kunnen zijn’.
Bethmann Hollweg was intelligent genoeg om te beseffen
dat Duitsland zich hier gewoon aan zou moeten aanpassen. Zijn
zoon kwam ooit met een plan om langzaam groeiende iepen te
planten op het familielandgoed in Brandenburg, maar de kanselier wees het af: daar zouden alleen de Russen plezier van hebben. Op dat punt kreeg hij gelijk: dertig jaar later arriveerden ze
inderdaad in Brandenburg en ze bleven nog vijftig jaar langer.
Maar Bethmann Hollweg was ook een fatalist, en hij boog voor de
wil van andere mannen die minder sceptisch waren dan hij. De
militairen sloegen met hun vuist op tafel: Duitsland zou de oorlog
op dit moment kunnen winnen, maar als het nog twee of drie jaar
zou wachten, zou Rusland te sterk zijn.
De groei van het Russische leger in omvang en gewicht was
erg genoeg. Wat paniek zaaide was de groei van zijn spoorwegen.
21
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 21
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
Na 1908 sloot Rusland zich aan bij het zichzelf voortstuwende
proces van industrialisatie, dat zich al op een spectaculairdere manier in de Verenigde Staten en Duitsland had voltrokken.
Het beschikte natuurlijk over enorme bronnen, maar die waren
slecht benut omdat transport een probleem was en niemand het
papiergeld vertrouwde. Dat veranderde naarmate het beter ging
met de spoorwegen en het goud. In 1909 zei de eerste minister
van de tsaar, Pjotr Stolypin, tegen een Franse journalist: ‘Geef de
staat twintig jaar van binnenlandse en buitenlandse vrede en u
zult Rusland niet meer terug kennen.’ De inkomsten op de begroting waren verdubbeld rond 1914 en een deel van het geld ging
naar de aanleg van spoorwegen, die troepen veel sneller naar het
front zouden kunnen vervoeren dan daarvoor. Ter vergelijking:
forensen in Keulen hadden zo’n zevenhonderd treinen per dag
nodig, en het Russische leger had in 1910 gemobiliseerd moeten
worden met maar tweehonderdvijftig treinen. Tegen 1914 was
dat aantal gestegen tot driehonderdzestig, en in 1917 waren het
er vijfhonderdzestig, waardoor de Russen volledig aanwezig en
voorbereid bij de grens zouden kunnen staan binnen drie dagen
na de voltooiing van de Duitse mobilisatie. Kortom, in 1917 was
de situatie van 1945 te voorzien: de Britten zouden in Hamburg
staan, de Russen in Berlijn en de familie Bethmann Hollweg zou
haar iepen kwijt zijn.
De Duitse generaals hadden een politiek overwicht dat
nergens zijn gelijke had. Ze waren nu in paniek. Tegenover een
Frans-Duitse alliantie hadden de Duitse oorlogsplannen vanzelfsprekend geleken. Rusland was nog altijd een achterlijk land met
veel minder spoorwegen dan de westerse mogendheden. Het leger daar zou net gevechtsklaar zijn tegen de tijd dat de Fransen
het hadden opgegeven. In zulke omstandigheden had het Duitse leger tijd genoeg om de overwinning van 1870 tegen Frankrijk
nog eens te herhalen, beweerde graaf Schlieffen, het hoofd van de
22
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 22
26-11-13 13:38
De oorlog breekt uit
Duitse generale staf, in 1897. En daarna zou het met Rusland afrekenen. De Duitse mobilisatie zou een gigantisch werk zijn – een
miljoen competente spoorwegbeambten op meer dan zestigduizend kilometer dubbele spoorlijn, met dertigduizend locomotieven, vijfenzestigduizend passagierswagons en zevenhonderdduizend goederenwagons, moesten in zeventien dagen drie miljoen
soldaten verplaatsen, plus zesentachtigduizend paarden en hele
bergen aan oorlogstuig, vooral kanonnen en granaten. Een enkel
legerkorps had zesduizend wagons nodig, een divisie van de cavalerie twaalfhonderd. Het Duitse leger had alles georganiseerd
om te bereiken dat deze macht klaar zou staan aan de grenzen
op de zeventiende dag nadat de mobilisatie zou zijn afgekondigd.
Jarenlang konden ze ervan uitgaan dat de Russen, met veel minder spoorwegen en veel minder technische voorzieningen in de
vorm van telegrafen, kolendepots, watervoorziening of gewoon
perrons van geschikte afmetingen, veel minder efficiënt zouden
kunnen werken: bovendien kon een derde van de veertigduizend
mannen in hun spoorwegbataljons niet lezen of schrijven. Maar
deze cruciale berekeningen waren al voorbij hun uiterste houdbaarheidsdatum. En er was nog een factor: Oostenrijk-Hongarije,
Duitslands enige echte bondgenoot, zou snel uiteenvallen.
De voortekenen daarvan waren overal te zien. In een tijd van
nationalisme was dit enorme multinationale rijk een anachronisme (er waren vijftien versies van het rijkslied, het Gott erhalte, inclusief een in het Jiddisch). Wenen had de evenwichtsoefening niet
vol kunnen houden. Toen Servië, de prominentste Zuid-Slavische
natie, zulke overwinningen begon te behalen in de Balkanoorlogen, inspireerde zijn voorbeeld veel anti-Oostenrijkse politieke
activiteit in de Zuid-Slavische landen die Oostenrijk-Hongarije
bestuurde. Hoe moest Wenen reageren? De verstandigste reactie
zou het instellen van een soort van Joegoslavië zijn geweest, dat
alle zuidelijke Slaven onder Wenen zou verenigen; intelligente
23
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 23
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
Serviërs, zelf meestal in Oostenrijk-Hongarije opgeleid, zouden
daar zeker hun steun aan hebben gegeven. Maar de Hongaren die
het rijk in feite bestuurden, wilden niet nog een nationaal onderdeel, en Wenen had in 1914 dus niets te bieden. Om A.J.P. Taylor
te parafraseren: Wenen wachtte tot er iets ging gebeuren, of liever
gezegd, het hoopte dat er niets zou gebeuren. Maar de gebeurtenissen die kwamen vormden de aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog. De Oostenrijks-Hongaarse minister van Buitenlandse
Zaken in Brest-Litovsk, graaf Czernin, zei het weer anders: ‘We
waren gedoemd om te sterven. We mochten zelf kiezen op welke
manier en we kozen de vreselijkste.’
Op 28 juni 1914 werd de troonopvolger, aartshertog Franz
Ferdinand, vermoord in Sarajevo, de hoofdstad van Bosnië, een
centrum voor de zuidelijke Slaven. Filosofen hebben het weleens
over ‘onvermijdelijke toevalligheden’, en deze gebeurtenis hing
van toeval aan elkaar. Een paar jonge Servische terroristen waren
van plan geweest om hem te vermoorden bij zijn staatsbezoek.
Ze hadden de klus verknald, een bom gegooid die miste, en een
van hen had zich teruggetrokken in een café in een zijstraat om
bij te komen. De aartshertog reed naar het hoofdkwartier van de
gouverneur-generaal, Potiorek (waar hij werd onthaald door kleine meisjes die folkloristische dansen uitvoerden) en gaf hem een
standje (de twee mannen waren oude vijanden, omdat de aartshertog had voorkomen dat de neurasthenische Potiorek een bejaarde bewonderaar zou opvolgen als hoofd van de generale staf ).
De aartshertog ging boos weer op weg, om in het ziekenhuis
een officier te bezoeken die door de eerdere bom gewond was geraakt. Zijn auto vertrok met een zekere graaf Harrach op de treeplank. De chauffeur sloeg links af, nadat hij een brug over de rivier van Sarajevo was overgestoken. Het was de verkeerde straat,
en de chauffeur kreeg te horen dat hij moest stoppen en terugkeren. In hun achteruit hielden zulke auto’s er soms mee op, en dat
24
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 24
26-11-13 13:38
De oorlog breekt uit
was ook nu het geval – met graaf Harrach aan de verkeerde kant,
zonder zicht op het café waar een van de moordenaars in spe tot
zichzelf probeerde te komen. Daar kwam zijn doelwit aangereden
en stopte voor de deur. De moordenaar, Gavrilo Princip, schoot.
Hij was zeventien, een romanticus met een degelijke opleiding in nationalisme en terrorisme: het product van een tendens
die terugging tot de Russische nihilisten in de tweede helft van
de negentiende eeuw en waarvan de klassieke voorbeelden te
vinden zijn in Dostojevski’s profetische Boze geesten en Joseph
Conrads Under Western Eyes. In Oostenrijk werden adolescenten
niet terechtgesteld en Princip was jong genoeg om het te overleven. Hij werd gevangengezet en stierf in mei 1918. Voordat hij
stierf vroeg een gevangenispsychiater nog of hij er geen spijt van
had dat zijn daad een wereldoorlog en miljoenen doden had veroorzaakt. Hij antwoordde: ‘Als ik het niet had gedaan, hadden de
Duitsers wel een ander excuus gevonden.’
Op dat punt had hij gelijk. Berlijn wachtte op ‘het onvermijdelijke incident’. Het leger beweerde al enige tijd dat het een
Europese oorlog zou kunnen winnen als die op dat moment uitbrak, maar dat het geen kans had als Rusland zichzelf eenmaal
in stelling had gebracht. 1917 was daarvoor de verwachte datum,
als strategische spoorwegen de Russische troepen van en naar
het front zouden kunnen vervoeren met Germaanse snelheden.
De mogelijke beloningen en risico’s waren ontzagwekkend – het
uiteenvallen van Duitslands enige bondgenoot; de mogelijkheid
van een Duits Rijk in het Nabije en Midden-Oosten; de vorming
van een Russische supermacht. Men had daarover nog lang ins
Blaue hinein kunnen praten. Maar nu moest Berlijn een knoop
doorhakken. De schepper van Duitsland, Bismarck, had de gave
gehad om gebruik te maken van incidenten om zijn vijanden in
een kwaad daglicht te stellen. Standbeelden van Bismarck overheersten tal van steden en zijn opvolgers vroegen zich af hoe hij
25
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 25
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
dat voor elkaar had gekregen. Nu kwam het volgende incident in
1914, met de aartshertog. Het Oostenrijks-Hongaarse ministerie
van Buitenlandse Zaken had zich afgevraagd hoe Duitsland erbij
betrokken zou kunnen worden. Een zekere graaf Hoyos werd naar
Berlijn gestuurd met de vraag: wat moeten we doen? Hij belandde in een wereld waar alleen nog maar naar een bruikbaar voorwendsel werd gezocht.
Nadat de oorlog verloren was, vernietigden bijna alle betrokken mannen hun privédocumenten – de Duitse kanselier, de
Oostenrijks-Hongaarse minister van Buitenlandse Zaken en bijna alle Duitse officieren. Wat er in 1914 in Berlijn gebeurde, weten
we eigenlijk alleen uit de inhoud van koffers die op zolders vergeten waren, en uit één buitengewoon document: het dagboek van
Kurt Riezler, die de (Joodse) secretaris van Bethmann Hollweg
was.5 In het dagboek vinden we een verbijsterende aantekening
voor 7 juli 1914. ’s Avonds zit de jongeman bij de grijs bebaarde
kanselier. Ze wisselen hun gedachten uit en Riezler weet dat als
hij goed luistert, hij de voetstappen van het noodlot kan horen.
5 De levensloop van Riezler is er een uit een reeks van Midden-Europese variaties op de
geschiedenis van de eeuw. Hij trouwde met de dochter van de schilder Max Liebermann, die
tot de machtsgreep van Hitler hoofd was van de Pruisische Academie van Wetenschappen.
Riezler was een filosoof van gewicht en schreef een geleerd werk over Parmenides. Hij
begon op de perskamer van het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken en werd
privésecretaris van Bethmann Hollweg, met wie hij veel tijd doorbracht. Toen Bethmann
Hollweg in 1917 uit het ambt viel, werd Riezler diplomaat en regelde de aankomst van
Lenin in Stockholm. Na enige herschikkingen verbond hij zich aan de sociaaldemocraten,
die Duitsland in de jaren twintig bestuurden (privésecretaris van de sociaaldemocratische
president, Ebert), maar hij schoof verder op naar links en werd een professor van de
neomarxistische Frankfurter Schule. In 1933 verhuisde hij naar de VS, naar de universiteit
van Chicago, waar hij zijn invloed gebruikte om te voorkomen dat Karl Popper, die toen
als Oostenrijkse balling in Nieuw-Zeeland leefde, er een leerstoel zou krijgen. In 1945
schreef Albert Einstein aan president Truman dat ze een verschrikkelijk wapen hadden
uitgevonden, de atoombom, die de hele wereld zou kunnen vernietigen. President Truman
stelde een commissie in die moest beoordelen of het ethisch kon zijn om de bom te gooien.
De voorzitter: Kurt Riezler. (Hij vond van wel.)
26
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 26
26-11-13 13:38
De oorlog breekt uit
De cruciale zin is: ‘Rusland groeit en groeit. Het is een nachtmerrie geworden.’ De generaals vinden volgens Bethmann Hollweg
allemaal dat er een oorlog moet komen, voordat het te laat is. Op
dit moment is er nog een goede kans dat alles zal slagen. Tegen
1917 zal er geen hoop meer zijn voor Duitsland. Daarom nu: als
de Russen ten strijde trekken, kan het beter in 1914 zijn dan later.
Maar het kon ook gebeuren dat de westerse mogendheden Rusland zouden laten vallen: in dat geval zal de Entente uiteenvallen
en is Duitsland hoe dan ook de winnaar.
Iedereen speelde de vermoorde onschuld naarmate de plot
zich ontvouwde: de keizer was weg met zijn jacht, de minister van
Buitenlandse Zaken op huwelijksreis en het hoofd van de generale staf aan het kuren. Het was Bethmann Hollweg op zijn landgoed die het spel verried, op een opmerkelijke manier. Het enige
document dat niet vernietigd werd, bevatte zijn uitgavenposten.
Het is weer opgedoken. Bethmann Hollweg ging meermalen naar
Berlijn tijdens zijn zogenaamde vakantie en dat deed hij, zuinig
als hij was, op kosten van de staat. Hij pendelde heen en weer om
de staatsfinanciën op orde te brengen (en misschien ook zijn eigen, want hij stamde uit een bankiersfamilie) voor de waarschijnlijke oorlog, door schulden te innen en aandelen discreet te verkopen of te kopen. De Warburgs in Hamburg kregen per koerier te
horen wat ze moesten doen. Berlijn was op oorlogspad.
Een ijzervreter van een diplomaat op het Oostenrijks-Hongaarse ministerie van Buitenlandse Zaken noemde de moord op
de aartshertog ‘een geschenk van Mars’: een prachtig excuus om
alle problemen mee op te lossen. Oostenrijk zou weer groot worden, Rusland zou een toontje lager zingen, zelfs Turkije zou overgenomen kunnen worden. Een Bismarckiaanse overwinning binnen zes weken. Het was ‘nu of nooit’, zoals de Duitse keizer zei.
Er moest een oorlog uitgelokt worden, en de moord op de aartshertog was de perfecte gelegenheid. De Oostenrijkers kregen te
27
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 27
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
horen dat ze het als excuus moesten gebruiken om Servië aan te
vallen, de vazal van Rusland, en het gekozen middel was een ultimatum, dat eisen behelsde die niet aanvaard konden worden
zonder het verlies van Servische onafhankelijkheid.
Het geval wilde dat de Oostenrijkers niet erg happig waren
op een oorlog met Rusland. Servië was prima, maar Rusland was
een maatje te groot. De zorgen vertaalden zich in uitstelgedrag:
de Hongaren moesten tevredengesteld worden, de oogst binnengehaald worden enzovoort. In Berlijn werd discreet op de tafel
geslagen, en op 23 juli werd het ultimatum verstuurd. Op 25 juli
werd het aanvaard, maar met enige aanmerkingen, en de Oostenrijkers gingen over tot mobilisatie, maar nog niet tot een oorlogsverklaring. Er werd nog wat meer op de tafel geslagen in Berlijn,
en uiteindelijk werd de oorlog verklaard op 28 juli.
Nu was de uitdaging voor Rusland duidelijk: zou het zijn positie op de Balkan (en daarmee zijn toekomst in het Ottomaanse
Rijk en de Straten) verdedigen? Eerst kon de tsaar niet helemaal
geloven wat er gebeurde; toen de Duitse ambassadeur eindelijk
de oorlogsverklaring van zijn land overhandigde, deed hij dat met
tranen in de ogen. Misschien was het mogelijk om maar een deel
van het leger te mobiliseren, alleen tegen Oostenrijk? De Duitse
keizer had zelf ook zo zijn twijfels en er werden keizerlijke telegrammen heen en weer gestuurd. Tegen het einde van de crisis
lijkt ook kanselier Bethmann Hollweg te hebben getwijfeld. Maar
toen waren de strijdkrachten niet meer op andere gedachten te
brengen, omdat ze een argument van onweerstaanbare kracht
hadden.
Het draaide allemaal om spoorwegen. Met spoorwegen won
je oorlogen. Als een macht de oproep en mobilisatie van een miljoenenleger snel genoeg voor elkaar kreeg, kon het de grenzen
bereiken voordat het andere leger klaar was. Dat was gebeurd in
de Frans-Pruisische Oorlog van 1870, toen de Fransen een rom28
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 28
26-11-13 13:38
De oorlog breekt uit
meltje hadden gemaakt van hun mobilisatie, terwijl de Duitsers
hun stafwerk uitstekend gedaan hadden. In feite was het Franse
leger omsingeld en overwonnen binnen zes weken. Er was nog
een ramp geweest met de spoorwegen in de Russisch-Japanse
Oorlog van 1904-5, toen die twee machten botsten vanwege China: de trans-Siberische spoorlijn kon de bevoorradingsproblemen niet aan en Rusland moest vrede sluiten.
Nu, in 1914, was elke generale staf bezorgd dat het vijandelijke leger eerder zou beginnen, en de Duitsers drongen aan op
volledige Oostenrijks-Hongaarse mobilisatie tegen Rusland: de
‘ijzeren dobbelstenen’ moesten ‘rollen’. De Duitse strijdmachten
wilden duidelijk een oorlog en hadden al besloten om te mobiliseren, maar ze kregen een sterk argument aangereikt toen op 31 juli
de algemene mobilisatie werd afgekondigd in Sint-Petersburg,
net voor de Duitse bekend werd gemaakt. Dat betekende dat de
mobilisatie als een defensieve maatregel kon worden gepresenteerd, en dat was van belang, gezien de mogelijke oppositie in
de Reichstag. Toen het erop aankwam maakten de sociaaldemocraten geen moeilijkheden en stemden voor de oorlogskredieten.
De Duitse ambassadeur bracht de eis over dat de Russische
mobilisatie beëindigd moest worden; toen de Russen daar niet op
ingingen, werd de oorlog verklaard op 1 augustus. Het Duitse oorlogsplan behelsde een onmiddellijke aanval op Frankrijk en de
treinen begonnen te rijden. Een ultimatum werd gepresenteerd
in Parijs met de strekking dat de Fransen om te beginnen drie
forten moesten overgeven, als een waarborg. Toen dat geweigerd
werd, begon de oorlog daar ook, op 3 augustus.
Er was nog een laatste wending. Het Duitse leger kon Frankrijk niet echt rechtstreeks aanvallen, omdat de verdedigingswerken langs de korte Frans-Duitse grens veel te sterk waren. Het
kon Frankrijk alleen binnenvallen over de vlakten van België, en
België was een neutraal land: zijn neutraliteit werd gegarandeerd
29
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 29
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
door de grote mogendheden, inclusief Groot-Brittannië en Duitsland.
Wat moesten de Britten doen als Duitsland België binnenviel? Wat verdragsmatige verplichtingen betrof was hun positie
duidelijk genoeg: oorlog. Winston Churchill, het hoofd van de
admiraliteit, mobiliseerde de Royal Navy meteen. De situatie van
1914, een oorlog in het westen die voortkwam uit een of andere
crisis in het oosten, was voorzien. Een onderzoek naar perronlengtes in het Rijnland had zelfs al aangetoond dat er een Duitse
invasie van België op til was. Maar oorlog tussen Duitsland en Engeland was in veel kringen ondenkbaar – Duitsland, het modelland, met de grootste sociaaldemocratische partij, de beste lokale
regering, het beste onderwijs in Europa. Waarom zou je daar samen met het tsaristische Rusland oorlog tegen voeren?
Maar net als in 1939 nog veel sterker het geval was, trok de
redelijkheid aan het kortste eind. Duitsland had een volkomen
overbodige vloot gebouwd, rechtstreeks tegen Britse havens gericht, en had zich agressief opgesteld tegenover Rusland en Frankrijk. Leden van het Britse kabinet hadden een vrij goed idee waar
het allemaal om ging, de centrale vraag van de Britse buitenlandse politiek sinds 1850: Duitsland of Rusland? Wat zou er gebeurd
zijn als de toenmalige Britse minister van Buitenlandse Zaken bij
het Verdrag van Brest-Litovsk was opgedoken en had verklaard
dat hij geen bezwaar had tegen een Duitse overheersing van Europa, zolang de wereldwijde Britse belangen maar veiliggesteld
waren? Het probleem was dat tegen die tijd niemand de Duitsers
meer vertrouwde, en de knapste kop in de Britse politiek, David
Lloyd George, zei dat Duitsland onverslaanbaar zou zijn als het
de natuurlijke bronnen van Rusland beheerste.
Zonder een Duitse invasie van België zou de Britse marine
hoe dan ook betrokken zijn geweest bij de verdediging van de
Franse Atlantische kust. De invasie van België bood een glasharde
30
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 30
26-11-13 13:38
De oorlog breekt uit
smoes voor interventie, waarmee vele (hoewel niet alle) twijfelaars tot zwijgen werden gebracht. Op 4 augustus werd een Brits
ultimatum uitgevaardigd, dat de evacuatie van België eiste: er
kwam geen antwoord en de Europese oorlog werd een wereldoorlog.
31
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 31
26-11-13 13:38
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 32
26-11-13 13:38
Hoofdstuk 2
1914
In vier jaar tijd ging de
wereld van 1870 naar 1940
Duitse troepen in de aanval.
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 33
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
Europa in 1914
N O ORWEGEN
.
Z W E
D E N
N
G R O O T
B R I T T A N N I Ë
DENEMARKEN
Noordzee
Ba
Kopenhagen
Dublin
Den
Haag
Londen
Theems
e
NEDERLAND
Berlijn
Posen
Potsdam
D U I T S L A N D
Brussel
Het Kanaal
Luik
BELGIË
O C E A A N
Se
in
e
Parijs
LUXEMBURG
M
ar
ne
au
Don
Rijn
AT L A N T I S C H E
Elb
Loire
F R A N K R I J K
Wenen
Do
Bern
ZWITSERLAND
Po
Ad
ri
BO
is
ch
Z
Madrid
Rome
S P A N J E
I T A L I Ë
M i d del l a
nd s e
Ze e
SPAA
NS M
A ROKKO
ALGARIJE
(Frankrijk)
MAROKKO
(Frankrijk)
TUNESIË
(Frankrijk)
180
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 180
HERZEG
e
P O
RT
U G
A L
at
Lissabon
Sara
26-11-13 13:38
ee
M
Kaarten
Internationale grenzen, 1914
FINLAND
EN
.
Z W E
Sint-Petersburg
D E N
Stockholm
ESTLAND
LIJFLAND
KOERLAND
Moskou
LETLAND
Baltische
LITOUWEN
Zee
hagen
OOSTPRUISEN
Tannenberg
Berlijn
Posen
R
Nie
U
S
L
A
N
D
me
n
WIT
RUSLAND
Do
n
Warschau
Potsdam
L A N D
Kiev
POLEN
Dn
Donets
jep
la
tu
Vis
Wenen
Charkov
GALICIË
r
O E K
R A
N E
Ï
O O S T E N R I J K -
Do
nau
Odessa
Budapest
DE KRIM
H O N G A R I J E
Sebastopol
ROEMENIË
ia
BOSNIË
ti
Sarajevo
sc
he
HERZEGOVINA
Z
BULGARIJE
Sofia
SERVIË
MONTENEGRO
Constantinopel
O
T
T
O
M
A
A
N
S
E
NIË
Ë
ee
ALBA
me
Zwarte Zee
Boekarest
Belgrado
GRIEKENLAND
Egeïsche
Zee
R
I
J
K
Athene
CYPRUS
(Brittannië)
LIBIË
(Italië)
EGYPTE
(Brittannië)
181
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 181
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
N E D E R L A N D
.
an
v
at
a
Brugge
Duinkerken
r
ve
Str
Antwerpen
Nieuwpoort
Dover
Do
Ieper
V
L A A
Boulogne
Hazebrouck
A
Étaples
R
Gent
e
Lei
Calais
T
O
R
E
D
N
Leuven
(Louvain)
N
E
Brussel
Armentieres
Lille
La Bassee
B
I S
Charleroi
Ë
Namen
Maubeuge
Bapaume
Amiens
Le Câteau
Somme
St-Quentin
A
Guise
Montdidier
F
N
G
e
in
Se
Ourcq
Mar
ne
Morin
Ver
K
Chalonssur-Marne
Moerassen
van Saint-Gond
H
Parijs
Petit
Grand
Mori
n
C
N
A
M
P
A
E
Reims
Villers
Cotterets
Chantilly
ise
Aisne
Soissons
Senlis
O
Mailly
e
Sein
R
I
Einde van de Duitse voortgang
Linie eind 1914
J
K
Het Westfront, 1914
182
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 182
D
Laon
Chemin des
Dames
Compiegne
R
R
Sedan
Noyon
R D
I Ë
A
A
Beauvais
N
I
Sambre
Albert
C
G
Cambrai
Abbeville
I
L
Mons
Arras
P
E
26-11-13 13:38
Kaarten
Houthulstbos
D
Roulers
.
Frontlinie
6 nov. 1917
Langemarck
Passendale
Frontlinie
22 nov. 1914
Steen
Pilckem
Ridge
Frontlinie
14 nov. 1917
b
ee
k
Broodseinde
Polygoonbos
Hooge
Leuven
Louvain)
Frontlinie
30 april 1918
Maastricht
Ieper
nen
we
Menen
g
l
naa
Ka
Frontlinie
7 juni 1917
Aken
Luik
Ë
B E L G I Ë
Gheluvelt
Me
Wytschaete
Spa
as
Ma
Messines
Comines
Namen
Lys
Warneton
A
R
Armentieres
6,4 km.
0
F R A N K R I J K
De Iepenboog, 1914-1918
D E
N N
E N
LUXEMBURG
Sedan
l
ese
Mo
Luxemburg
Longwy
D
Briey
U
I
T
S
L
A
N
D
Thionville
W
S
.. v r e
oe
Metz
A
n
Verdun
A
e
ne
Toul
O
T
jn
Ri
e
g
o
G
Morhange
Sarrebourg
A Nancy
H
Straatsburg
E l
z a
s
L
I N
N
V
R
E
z
R
StMihiel
K
Colmar
183
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 183
26-11-13 13:38
Register
Aisne, slag bij (1918), 159-160;
staakt-het-vuren (1914), 45
Alexeyev, generaal Mikhail, 83
Amerikaanse leger, in Frankrijk, 153,
159-160, 161, 164-165, 166
Amiens (1918), 155-157, 162-163
antisemitisme, 177-178
Antwerpen, 40, 42
Aosta, hertog Emanuel van, 142
Ardennen, Franse nederlaag in de
(1914), 41
Armeense genocide (1915), 68-69
Arras, slagen bij (1917 & 1918), 121,
164
artillerie, 37; Britse, 99-100, 121, 131132, 135, 154-155, 165; Duitse,
39-40, 88-89, 136, 140, 154-155,
157, 159-160; Franse, 39, 161;
frontvuur, 96, 99, 111, 119, 132,
133; luchtsteun, 134, 154, 157;
tegenvuur batterijgeschut, 161,
165; verbindingen, 96, 119
atoombom, 26, 63
Australië, Gallipoli-campagne (191516), 69; westfront (1918), 165
Badoglio, generaal Pietro, 139-142
Balkan, 12, 16, 84, 104, 166, 175
Balkanoorlogen, 17, 19, 23
Baltische staten, 9, 82, 83-84, 136,
151
Bapaume, slag bij (1918), 164
België, inval door Duitsland, 29-31,
38, 40-41; sleutel tot vredesonderhandelingen, 114-115, 150;
territoriale ambities, 169; verliezen, 53
Below, generaal Otto von, 138, 144,
151, 152
Benedictus XV, paus, 137-138
Berendt, brigadegeneraal Richard
von, 140
Beseler, generaal Hans von, 83
Bethmann Hollweg, Theobald von,
21, 26, 28, 113-115
Bezobrazov, generaal Vladimir M.,
93, 104
Bismarck, prins Otto von, 10, 11-12,
17, 25, 71
Blitzkrieg (tactiek van Hutier), 134,
136, 154; gebruikt door de Britten
(1918), 161-163; gebruikt door de
Fransen (1918), 161-62; zie ook:
Hutier, generaal Oskar von
blokkade, van Duitsland, 62-66, 70,
112-113, 114, 117-118, 149
200
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 200
26-11-13 13:38
REGISTER
Boekarest, 105
Boghos Nubar, 69
Böhn, generaal Hans von, 159-160
Bois de Belleau, slag bij (1918), 160
bolsjewieken, 8-9, 36, 123-128
Breslau (Duits slagschip), 57
Brest-Litovsk, wapenstilstandsverdrag (1918), 8-10, 148-149, 151;
zie ook: wapenstilstandsonderhandelingen (westelijke geallieerden)
Britse leger, Arras (1917 & 1918),
121, 164; Britse Expeditieleger,
40, 41, 43, 44, 73-74; en Duitse
maartoffensief (1918), 151-157;
Gallipolicampagne (1915), 69;
tegenaanval (1918), 162-163,
164-166; Ieper/Passendale, 53, 72,
120, 129, 130-132, 157-158; loopgraven, 54; ‘nieuwe legers’, 95;
Somme (1916), 95-100; verliezen,
53, 69, 98, 128, 153, 155, 158; zie
ook: Groot-Brittannië
Brooke, Rupert, 67, 68
Broesilov, aanval van (1916), 100-105
Broesilov, generaal A.A., 100-103
Bulgarije, 84-85, 166
Bülow, veldmaarschalk Karl von,
43-44
Byng, generaal Sir Julian, 155
Cadorna, generaal Luigi, 137-138,
140, 142, 156
Cambrai, slag bij (1917), 134, 151
Canadese leger, 121, 165
Capello, generaal Luigi, 140, 142
Caporetto, slag bij (1917), 10, 140145, 151, 155, 156-157
Cavour, graaf Camillo, 17
Céline, Louis-Ferdinand, 34
Centrale Mogendheden, zie: Oostenrijk; Duitsland
Champagne (1915), 73-75
Chantilly, conferentie in (1915), 88,
92, 95
Château Thierry, slag bij (1918), 160
Chemin des Dames, Franse aanvallen (1917 & 1918), 120, 122, 159
China, 17, 149
Churchill, Sir Winston S., 10, 30, 57,
63, 112; Dardanellen en Gallipoli,
67-70
Clemenceau, Georges, 123, 174
Conrad von Hötzendorf, generaal
Franz Graf, 48-52, 56, 71, 76, 79,
91-92
Constantinopel, aangeboden aan
Rusland, 67, 71
Currie, generaal Sir Arthur, 162
Czernin, graaf Ottokar, 24
Debeney, generaal Marie-Eugene,
161
Diaz, generaal-majoor Armando,
144
Douaumont, fort (Verdun), 89, 91
Doughty-Wylie, luitenant-kolonel
Hotham, 67
Drocourt-Quéant, slag bij (1918),
164
Duchêne, generaal Denis Auguste,
159
Duitse leger, aanval in het westen
(1914), 39-45; Caporetto (1917),
139-144, 148; Friedenssturm-offensief, 160; in Oost-Pruisen,
201
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 201
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
45-46; invloed op de politiek,
23, 25-26, 27-29; maartoffensief
(1918), 10, 151-161; operatie ‘Alberich’ (1917), 121; opleiding en
materiaal, 39-40; problemen met
de communicatie, 42; Somme
(1916), 95, 97-100; ‘stormtroepen’, 135, 136, 154; tegenaanval
bij Cambrai, 135; terugtrekking
(1918), 19-52; veldslagen in de
Karpaten (1915), 76-82; verdediging in Passendale (1917),
131-132; Verdun-offensief, 88-91;
verliezen, 46, 53, 76, 91, 100, 158,
162, 163, 166; vorderingen aan
het oostfront (1915), 80-84; Winterslag bij de Mazurische meren
(1915), 76
Duitse vloot, 12, 13-15; slagschepen
naar Turkije gestuurd, 57-58;
Jutland (1916), 94-95; onderzeebootoorlog, 110, 111-114,
116-117, 149; zelfmoordplan en
muiterijen (1918), 170-171
Duitsland, antwoord op de Britse
blokkade, 63-66, 70, 110, 111-113;
chaos en oproer, 170-171; ‘dolkstoot’-legende, 177-178; economische omstandigheden tijdens
de oorlog (1918), 150-151, 166;
financiële situatie, 35; Hindenburg-Programm, 110, 150-151,
159; inflatie (jaren twintig), 168;
invasie van Oostenrijk (1918),
167; kanselierschap Hitler, 170,
177; onderzeebootoorlog, 110,
111-117; oorlogsverklaringen,
27-31; Oostenrijkse steun bij
Caporetto (1917), 139-144, 148;
opbouw zeevloot, 12, 13-15;
Schlieffenplan, 22-23, 29, 30, 38,
117; Turkije en, 18-19, 56-58; verbond met Oostenrijk, 23, 25, 2728, 49, 56; verbond met Rusland,
12; vertrouwen voor de oorlog,
10-13; vredesonderhandelingen
(1917), 113-115; wapenstilstand
met Rusland (Brest-Litovsk), 8-9,
148-149; wapenstilstandsonderhandelingen (1918), 167-171;
Weimarrepubliek, 176-178
Ebert, Friedrich, 26
Eichhorn, generaal Hermann von,
149
Einstein, Albert, 26
Eisenhower, generaal Dwight D., 16
Elzas-Lotharingen, Brits oorlogsdoel, 151
Entente Cordiale, 15
Enver Pasja, Turkse generaal, 18, 5758, 68, 167
Erzberger, Matthias, 169
Falkenhayn, generaal Erich von, ontheven van bevel Negende Leger,
104; oostfront, 52, 76-77, 78, 8182, 84; relatie met Conrad, 92;
Verdun-offensief, 88-91; vervangt
Moltke, 52, 56, 70-73
Falklandeilanden, slag om de (1914),
63
Finland, 9, 149
Foch, maarschalk Ferdinand, 43,
156, 161, 164, 171
forten, doelloosheid van de, 36-37
202
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 202
26-11-13 13:38
REGISTER
Groot-Brittannië, België en, 29-30;
blokkade van Duitsland, 63-66,
117; buitenlandse politiek vanaf
1850, 30, 150; Duits ressentiment,
13-14; effect van de toegenomen
export, 65-66; financiële situatie,
35, 118; financier van de bondgenoten, 88, 118; gebieden in het
Midden-Oosten, 174-175; invoering oorlogsbelasting, 65-66; oorlog met Turkije, 66-70; tekenen
van oorlogsmoeheid, 106; verdedigingsbondgenootschappen,
13, 15, 19; verklaart Duitsland
de oorlog, 30-31; verliezen door
onderzeeboten, 115-116; wapenindustrie, 97; zie ook: Britse leger;
Royal Navy
Grey, Sir Edward, 34
griepepidemie (1919), 174
Guise, 43
Frankrijk, Duitse ultimatum (1914),
29; financiële situatie, 35; mobilisatie in 1870, 28-29; rivaliteit
met Duitsland, 12; verbond met
Rusland, 12-13; verdediging van
Verdun (1916), 88-91; verdragen
met Groot-Brittannië en Rusland,
15; wapenwedloop, 19-20; zie
ook: Franse leger
Franse leger, antwoord op de Duitse
aanvallen (1914), 38-45; Champagne (1915), 73-75; Chemin des
Dames (1917 & 1918), 120, 122,
123, 152, 161, 162; methoden en
uniformen, 39-40; muiterijen
(1917), 122; optrekken naar de
Somme (1916), 98; tegenaanval
(1918), 161-162; Verdun, 88-91;
verliezen, 41, 90, 100, 158; zie
ook: Frankrijk
Frans Jozef, keizer van Oostenrijk,
105-106, 110
Frans-Pruisische Oorlog (1870), 28
Franz Ferdinand, aartshertog, 2425, 27
French, generaal Sir John, 41, 43, 75
Friedrich, aartshertog, 56
Gallipoli-campagne (1915-16), 68-70
Gallwitz, generaal Max von, 83
Georgië, 149
gifgas, het Britse gebruik van, 74,
162; het Duitse gebruik van, 72,
136, 140, 155
Goeben (Duits slagschip), 57
Gorlice (1915), 157
Gough, generaal Sir Hubert, 132133, 152-153, 154-155
Haig, veldmaarschalk Sir Douglas,
75, 95-100, 119, 121-122, 129, 130,
131, 132-134, 153, 157-158, 162,
165
Hall, admiraal Sir William, 118
Hamilton, generaal Sir Ian, 68
Hankey, Maurice, 63
Harrach, graaf Franz von, 24-25
Helfand, Alexander (Parvus), 127
Helfferich, Karl, 113
Hemingway, Ernest, 143
heuvelrug van Mesen, slag bij de
(1917), 129-132
Hindenburg, generaal Paul von, 4647, 76, 89, 103, 163-164, 170, 177
Hintze, admiraal Paul von, 151
203
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 203
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
Josef Ferdinand, aartshertog, 102
Jutland, slag om (1916), 94-95
Hitler, Adolf, 17, 71, 154, 170, 177178
Holtzendorff, admiraal Henning
von, 113, 115-116, 118
Hötzendorf, zie: Conrad von Hötzendorf
Hongarije, 24, 167
Hoyos, graaf, 26
Hutier, generaal Oskar von, 151;
zie ook: Blitzkrieg (tactiek van
Hutier)
Ieper, eerste slag bij (1914), 53; tweede slag bij (1915), 72, 120; derde
slag bij (1917), 129, 131-132; het
Duitse offensief (1918), 157-158
India (Brits-Indië), Duitse bedreiging (1918), 149
industrie, oorlogsindustrie, 16, 95
infanterietactieken, aanvalsbataljons (stormtroepen/Stoßtruppen), 135, 136, 154; opmars in
linies, 95-96; vuur en manoeuvres, 120-121
Irak, zie: Mesopotamië
Isonzo, slagen bij de, 129, 137
Italië, 10; Caporetto (1917), 139-144;
koloniale ambities, 16-17; oorlog
met Oostenrijk, 77-78, 91-92,
136-144, 167; slagen bij de Isonzo,
129, 137; verliezen, 129, 137, 143;
verzoek om Russische hulp, 100
Ivanov, generaal Nikolai, 80
Jellicoe, admiraal Sir John, 94
Joffre, maarschalk Joseph, 40-41,
43-45, 110
Jonge Turken, 19, 57, 67, 69, 127, 167
Karel I, keizer van Oostenrijk, 113
Karpaten, veldslagen in de, 51-52,
`
75-81; zie ook: Przemysl
Kaukasus, Duitse olieambities, 149;
gevechten tussen Turkije en Rusland, 57, 67
Kemal Atatürk, 58, 70
Kemmelberg, de (1918), 158, 164
Khan van Nachitsjevan, 38
Kisch, Egon Erwin (journalist), 35
Kitchener, veldmaarschalk Lord, 43
Kluck, generaal Alexander von, 42,
43-44
Koningsbergen, 45, 47
Kovno, 82, 83
Kress von Kressenstein, generaal
Friedrich, 58
Kriemhildlinie, 165, 166
Kühlmann, Richard von, 150-151
Kuropatkin, generaal Alexei, 93
Kut-el-Amara, Britse overgave
(1916), 70
Lammasch, Heinrich, 167
Lanrezac, generaal Charles, 40, 41
Lawrence, T.E., 174
Le Cateau, slag bij (1914), 43
Leie, slag bij de (1918), 158
Leinster, RMS, 170
Lemberg (Lvov), 52, 82
Lemke, Mikhail, 93
Lemnos, 68
Lenin, Vladimir I., 26, 127-128, 131,
148, 149
Leopold van Beieren, prins, 8
204
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 204
26-11-13 13:38
REGISTER
Levetzow, kapitein Magnus von
(Duitse marine), 171
Libië, 17
Liman von Sanders, generaal Otto,
18, 19
Litouwen, 9, 84
Lloyd George, David, 30, 106, 97,
122, 129, 150, 151, 174, 178
Londen, Verklaring van (1909), 64
loopgraven, systemen en oorlogvoering, 54
Loos, slag bij (1915), 74
Lossberg, kolonel Von, 131, 162
Lossow, generaal Otto von, 149
luchtoorlog, 119, 135, 154, 157, 162
Ludendorff, generaal Erich, ‘dolkstoot’-legende, 177-178; erkent
de omstandigheden aan het
westfront, 110; heer en meester in
Duitsland, 115, 149, 151; maartoffensief en terugtrekking (1918),
151-161; Oostenrijks-Hongaarse
leger en, 103; Oost-Pruisen, Polen
en de Baltische staten, 46-47,
76-77, 84; relatie met Conrad, 56;
verslagen, 167-170
Luik, 37, 40, 46
Lusitania, RMS, 113
Lvov, zie: Lemberg
Mackensen, veldmaarschalk August
von, 79, 83, 84
malaria, 68, 105, 143
Mametz, slag bij (1916), 98
Mangin, generaal Charles, 161
Marne, slag bij de (1914), 42, 43-44;
slag bij de (1918), 159-161
Marokko, Duitsland en, 15, 16
Marwitz, generaal Georg von der, 77,
104, 151
Maubeuge, 36
Max van Baden, prins, 168, 170-171
Mazurische meren, de, 48; Winterslag bij de (1915), 76
Mesopotamië, 57; Britse Expeditieleger, 68
Metz, 40, 166
Mexico, telegram van Zimmermann,
117
Moldavië, 105
Moltke, generaal Helmuth von, 42,
43, 44, 46, 48, 52
Monash, generaal Sir John, 162
Mons (1914), 41
Morhange-Sarrebourg, 40-41
Mussolini, Benito, 17
Namen, 40, 41, 42
Narotsj, zie: Narotsjmeer, het
Narotsjmeer, slag bij het (1916),
92-93
Naumann, Friedrich, 11
Nederland, blokkade door de marine en, 64
Neuve-Chapelle, slag bij (1915), 74
Nicolaas II, tsaar van Rusland, 125
Nicolson, Sir Arthur, 20
Nieuw-Zeeland, Gallipoli-campagne
(1915-16), 69
Nivelle, generaal Robert, 90, 91, 110,
119 104, 119, 121-123
Novo-Georgievsk, 82, 83
Oekraïne, de, 9, 149
olie, het belang van de, 57, 149, 167,
174
205
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 205
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
onbeperkte onderzeebootoorlog,
110, 111-117
oorlog, illusies, 36-37; opbouw van
de oorlog, 10, 15-31; parallellen
met Napoleon, 62
Oostenrijk, 11; Balkan en, 12, 16, 19;
einde van het rijk, 167; financiële
situatie, 35; onbetrouwbaarheid,
23; oorlog met Italië, 77-78, 91-92,
136-144; oorlog met Rusland, 28,
29, 48-52, 76-77, 80-81, 102-105;
oorlog met Servië, 27-28, 48-52;
verbond met Duitsland, 23, 25,
28, 48-50, 56; verliezen, 56, 75-76,
102-103, 137; Vrede van BrestLitovsk, 8; wapenwedloop, 19-20
Oost-Pruisen, 38, 45-48
Ottomaanse Rijk, het, zie: Turkije
paarden, onontbeerlijkheid en nadelen van, 37-38, 42, 80
Papen, luitenant-kolonel Franz von,
71
Parvus (Alexander Helfand), 127
Passendale, slag bij (derde slag bij
Ieper, 1917), 129, 132-135, 152;
het Duitse offensief (1918), 153157
Pedroncini, Guy, 122, 123
Pétain, maarschalk Henri-Philippe,
90, 123, 134, 161
Piave, het Italiaanse verzet (1917),
143-144
Plumer, generaal Herbert, 130, 133134
Polen, 11, 12, 82
Popper, Karl, 26
Porsche, bijdrage aan de Duitse oor-
logsinspanning, 139, 143, 156
Porsche, Ferdinand, 10
Portugese leger, de saillant bij Ieper
van (1918), 157-158
Potiorek, generaal, 24, 51
Princip, Gavrilo, 25
Prittwitz, generaal Maximilian von,
46
` 56, 75, 77, 81-82; zie ook:
Przemysl,
Karpaten, veldslagen in de
Rastenburg, 48
Rawlinson, generaal Sir Henry, 162
Riezler, Kurt, 26, 63, 127
Riga, offensief bij (1917), 136, 151
Roemenië, 77, 80, 104
Rommel, kapitein (later generaal)
Erwin, 138, 141-142
Royal Navy, 30; blokkade, 62-63; Jutland (1916), 94; mislukkingen in
de Dardanellen (1915), 67; tegenaanvallen op onderzeeboten, 116
Rusland, 12; de bolsjewistische
revolutie (1917), 36, 123-128;
de burgeroorlog, 174; de relatie
met Duitsland (1915), 71-72; de
voorbereidingen voor de oorlog, 20-22; gesubsidieerd door
Groot-Brittannië, 83, 118; het
Duitse protectoraat, 149; het Ottomaanse Rijk en, 18-19; inflatie
en hongersnood, 126-127; onder
Stalin, 175-176; wapenstilstand
met Duitsland, 8-9, 148-149; wapenwedloop, 20
Russische leger, belegering van Przemysl
` (1915), 75-77; de Winterslag
bij de Mazurische meren (1915),
206
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 206
26-11-13 13:38
REGISTER
76; het Broesilov-offensief (1916),
100-105, 163; het Narotsjmeer
(1916), 92-93; ineenstorting en terugtrekking (1915), 81, 82-84, 163;
mobilisatie en de eerste troepenbewegingen, 28, 29, 45-52; muiterij in Petrograd (1917), 123-124;
problemen met de verbindingen,
46; Riga (1917), 136; transportproblemen, 55; veldslagen in de
Karpaten, 51, 77-82; verliezen, 47,
81, 83, 84, 92, 104, 105; vrijstelling
van dienstplicht, 55
Russisch-Japanse oorlog, de (190405), 29
Rutherford, Sir Ernest, 116
Samsonov, generaal Alexander, 46
Sarajevo, 24
Scheidemann, Philipp, 169
Schlieffen, veldmaarschalk Alfred
von, 22, 38
Schmoller, Gustav, 113
Schörner, luitenant (later generaal
en veldmaarschalk) Ferdinand,
138
Schulenburg, Friedrich graaf von
der, 89
Schuster, Sir Frederick, 35
Seeckt, Hans von (stafchef van het
Elfde Leger), 81
Sering, Max, 113
Servië, 17, 23; in Thessaloniki, 104;
onder de voet gelopen (1915), 8485; Oostenrijk en, 48-52
Siegfriedlinie, 164-165
Smirnov, generaal, 93
Somme, slag bij de (1916), 95-100
spoorwegen, Gallipoli, 68; oostfront,
49-51, 79-80; strategisch belang,
19-20, 28-29, 42, 45; westfront, 42,
50-51, 97, 158
St. Gond, Franse aanvallen bij
(1914), 44
St. Mihiel, saillant bij, 88, 164
St. Quentin, slag bij (1918), 164
Stalin, Joseph, 83, 127, 176
Stolypin, Pyotr, 22
Suezkanaal, aanval van de Ottomanen (1915), 58
Talat Pasja, Turkse generaal, 57, 68
tanks, 34, 99, 119, 134, 161-163, 164,
165
Tannenberg, slag bij (1914), 47
Taylor, A.J.P., 24
Teleszky János, baron, 35
Teschen, 56
Thessaloniki, 104-105, 166
Thionville, 40
Trotski, Leon, 127, 148
Truman, Harry S., 26
Turkije, 11, 13; Arabische provincies,
67, 167; Armeniërs (1915), 68-69;
bondgenootschap met Duitsland,
18-19, 57-58; de Dardanellen- en
Gallipoli-campagne (1915-16),
66-70; de Kaukasus en, 57-58, 67,
167; oorlogsschepen aangevoerd
door Groot-Brittannië, 57; uitroepen ‘heilige oorlog’, 66; verdragen
van Sèvres en Lausanne (1921
& 1923), 174-175; verlies van de
overheersing in Afrika en op de
Balkan, 16-17; verliezen, 70; wapenstilstand (1918), 167
207
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 207
26-11-13 13:38
De Eerste Wereldoorlog
vakbonden, Rusland, 125-126
Verenigde Staten van Amerika, de,
blokkade en, 64, 66, 118; Duitse
onderzeebootoorlog en, 111-113,
116-117; sabotagepoging Von
Papen, 71; verklaren Duitsland
de oorlog, 116-117; wapenstilstandsonderhandelingen (1918),
169-171
lieerden); Brest-Litovsk
vredesverdragen (1919), 174
Verdun, 43, 44, 88-91, 120
Versailles, Verdrag van (1919), 174,
175-177
Villers-Cotterêts, Franse tegenaanval
bij (1918), 161, 163
Vilnius, 84
Vimy, slag bij de heuvelrug van
(1917), 121
Vittorio Veneto, slag bij (1918), 167
vliegtuig, 16, 119
Volkenbond, de, 175
vredesonderhandelingen (1917),
114; zie ook: wapenstilstandsonderhandelingen (westelijke geal-
wapenstilstandsonderhandelingen
(westelijke geallieerden), 168-171;
zie ook: Brest-Litovsk
wapenwedloop, 16, 19
Warschau, 82-83
Weber, Max, 13, 14, 117
Wells, H.G., 99
Wesendonck, Otto-Günther von, 149
Wilhelm II, keizer, 12, 18, 19, 27, 28,
49, 71, 79, 91, 160, 163, 166, 167,
168, 170, 171
Wilhelm (Frederik Wilhelm), kroonprins, 89
Wilson, Thomas Woodrow, 110, 111,
114, 117-118, 129; Veertien Punten, 151, 167, 168, 169; vredesverdragen (1919), 170, 174
zeppelins, 113
Zimmermann, telegram van, 117118
208
Eerste Wereldoorlog binnenwerk.indd 208
26-11-13 13:38