Transcript Tonaal en a-tonaal - Rogier van der Erve

Modernistische muziek: tonaal of a-tonaal
Tonale muziek is muziek die harmonieus klinkt. Harmonieus of con-sonant (samenklinkend) wil zeggen dat akkoorden* en melodieën passen binnen een gebruikte
toonsoort en/of mooi passen in een bepaalde toonladder (afbeelding 1). Dissonanten
geven juist een soort spanning die moet worden opgelost/ die nog om een einde
vraagt. Dissonant wordt in tonale muziek uiteindelijk altijd opgelost in consonant. Die
logische volgorde noemen we functionele harmonie.
In een tonaal liedje is de slottoon ver van te voren bekend. Dat beseffen we niet
altijd, maar we voelen het wel. Wanneer een liedje gestopt wordt op bijvoorbeeld de
‘love you with all my -’ van ‘love you with all my heart’, of ‘dank u Sinterklaas---’ in
plaats van ‘Dank u Sinterklaas-je’ dan zullen ook Finnen, Portugezen en Polen een
einde aan de melodie kunnen breien en op dezelfde slottoon uitkomen. Zingen ze
daar een F, dan zeggen we dat het liedje in de toonsoort F staat; zingen ze een a,
dan was de toonsoort A; zo is dat afgesproken.
*Akkoord: drie- of vierklank, bijv. hier op de piano tegelijk C-E-G of C-E-G-B
C
do
Cis
D
re
Dis
E
mi
F
fa
Fis
G
sol
Gis
A
la
Ais
B
si
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Afb. 1: De twaalf tonen van een octaaf vanuit de grondtoon C op een keyboard (met de
zwarte en witte toetsen). Daaronder aangegeven de diatonische do-re-mi toonladder.
Tijdens een tonaal liedje trekt de slottoon dus als een onzichtbare zwaartekracht aan
alle andere tonen. Daarom wordt hij wel de grondtoon genoemd. Ontsnappen is niet
mogelijk.
In de moderne muziek in het begin van de 20e eeuw is de zwaartekracht van de
grondtoon nog nauwelijks merkbaar. Opvallend aan die ‘gewichtsloze’ composities is
dat opeenvolgende akkoorden vaak geen verwante noten meer hebben. Er is geen
sprake meer van één grondtoon. De componist Strawinsky stapelde in ‘Le sacre du
Printemps’ bijvoorbeeld akkoorden uit twee verschillende toonsoorten op elkaar. Dat
gaf een totaal nieuwe luisterervaring en was een voorbode van atonale muziek
In atonale muziek is iedere toon gelijkwaardig en daarmee is het belang- of de
‘zwaartekracht’ van de grondtoon dus volledig opgeheven. Men spreekt daarom ook
wel over de emancipatie van de dissonant (dissonanten krijgen gelijke rechten). Er is
geen sprake meer van functionele harmonie, geen sprake meer van een toonladder
of toonsoort waar de tonen in passen, er bestaat geen logische volgorde van
akkoorden meer. Stop zo’n muziekstuk op een willekeurig moment en ieder zingt er
een ander eindje aan.
Het 12-toonsysteem van Arnold Schönberg
De componist Schönberg is begin 20e eeuw de belangrijkste componist van atonale
muziek. Na een tijd besluit hij als experiment om een toon pas te herhalen als alle
andere elf tonen uit het octaaf aan de beurt zijn geweest (zie afb. 1). Voordeel is dat
een systeem beter valt aan te leren dan volledig vrije en ongrijpbare atonale muziek.
Dit 12-toonsysteem is ook minder moeilijk in te studeren voor zangers en musici. Een
nadeel is de beperkte vrijheid in expressiemogelijkheden ten opzichte van atonale
muziek die totaal vrij en grenzeloos is. Het twaalftoonsysteem is slechts een van de
vele manieren om atonale muziek te schrijven maar ze is wel de invloedrijkste manier
gebleken.
Afb. 2: partituur van Schönberg’s 12-toonsysteem. Tot en met noot 11 is geen enkele
noot hetzelfde.
EINDE
Vragen:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Doe samen met een medecursist eens een experimentje met een bestaand
liedje (eventueel iets uit de popmuziekfragmenten in n@tschool). Zet de
muziek zomaar ergens middenin een gezongen melodie op pauze en probeer
er zelf een einde aan te breien. Zorg voor een duidelijke slottoon.
Doe hetzelfde experimentje met een atonaal luisterfragment uit de cultuur van
het moderne. Succes!
Wat is een octaaf?
Hoe kom je aan twaalf tonen in een octaaf?
Begint een octaaf altijd in dezelfde toon, bijvoorbeeld C?
Wat is de essentie van het twaalftoonssysteem?
Stelling: “Als je atonaal muziek wil maken kan dat alleen met behulp van het
twaalftoonssysteem”. (kies):
A. waar
B. niet waar
Is vals spelen/zingen is hetzelfde als a-tonaal spelen/zingen? Beargumenteer
je antwoord
Waarom geeft het luisteren naar atonale muziek de meeste mensen een ‘piepjan-knor-pling-plong’ gevoel (een gevoel van desoriëntatie) ?
Definieer in je eigen worden tonale muziek.
Waarom wordt a-tonale muziek in de tekst gewichtsloze muziek genoemd?
Waarom vond Schönberg atonale muziek geschikter voor de expressie van
heftige emoties dan tonale muziek?
Waarom zijn atonale- en/of twaalftoonsmuziek zo duivels moeilijk te spelen
voor een musicus/zanger?
Antwoorden
1.
2.
C
do
Gelukt?
Gelukt?
Cis
D
re
Dis
E
mi
F
fa
Fis
G
sol
Gis
A
la
Ais
B
si
De twaalf tonen van een octaaf vanuit de grondtoon C op een keyboard (met de gebruikelijke
zwarte en witte toetsen). Daaronder aangegeven de do-re-mi toonladder van het octaaf.
Vooral de do-fa-sol overheersen in de tonale muziek (hier C-F-G). Wanneer je bijvoorbeeld
tegelijk C-D-G aanslaat spreek je van een akkoord (hier een drieklank).
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Een octaaf is een do-re-mi toonladder van acht tonen (octo= 8)
Als je de vijf halve tonen* of zwarte toetsen toevoegt aan de do-re-mi
toonladder krijg je de twaalf tonen (zie de afbeelding van het keyboard)
*De halve tonen zijn in de afbeelding Dis, Fis enz. genoemd. Een Dis is dus
een halve toon hoger dan een D enz.
Nee, je kunt vanuit elke toon een do-re-mi tonladder zingen en samenklanken
maken. Elke toon kan de grondtoon zijn van een liedje/muziekstuk.
In het twaalftoonssysteem zijn alle noten binnen een octaaf gelijkwaardig. Er
bestaan dus geen dissonante noten. Elke noot komt pas weer terug als alle
andere elf aan de beurt zijn geweest. Er is daarom geen sprake van een
grondtoon of bepaalde toonaard.
B
(ook Schönberg zelf gebruikte het lang niet altijd. Zijn stuk Erwartung, zie
tekstboek, is bijvoorbeeld niet in het 12-toonssysteem geschreven).
Bij vals spelen probeer je een noot zuiver te zingen wat dan niet lukt. Vals is
dus een gebrek aan zuiverheid. Bij atonaal gaat het om de keuze van andere
noten. Doordat bepaalde noten en samenklanken dissonant zijn (niet
harmonieus/ consonant/ mooi samenklinkend) komt het voor de meeste
mensen wel vaak als vals over.
Mensen hebben geen enkele houvast aan een melodie of harmonieuze
samenklanken. Je natuurlijke gevoel voor harmonie wordt niet bevredigd,
waardoor je al gauw denkt dat er niks van klopt of dat maar wat aan geklooid
wordt.
Eigen woordkeus wel even controleren aan de hand van de leestekst.
In atonale muziek is geen sprake van een grondtoon waar alles om draait en
waar de compositie aan het einde uiteindelijk weer ‘landt’.
In atonale muziek is de componist niet gebonden aan harmonieuze regels. Hij
is dus vrijer in het verbeelden van extreme emotie /of: je muziek kun je net zo
extreem en ongeremd maken als de emoties die je wil uitbeelden.
Ook een geoefend en begaafd musicus heeft een natuurlijk gevoel voor
harmonie. Bij atonale muziek kan hij hier niet op steunen en vertrouwen.