Transcript Sesja IV.5 Marcin Jewdokimow

Wykorzystanie metod
wizualnych w autoewaluacji
w szkole – zarys problematyki
Dr Marcin Jewdokimow,
WNH UKSW
Strategie badawcze
Kontekst społeczny i historyczny
• Wizualna rejestracja rzeczywistości społecznej
jest coraz łatwiejsza zarówno dla badaczy/ek,
jak i badanych -> wzrost materiałów do
badania i wzrost zainteresowania badawczego
• Kontynuacja XIX-wiecznej tradycji badawczej
Badania wizualne w edukacji i
autoewaluacji szkół
• Mała liczba badań
• Wzrost zainteresowania
• Możliwości wykorzystania:
– triangulacja
– uzupełnienie innych technik, np. wywiadu
pogłębionego
– samodzielne badanie
Strategie badawcze – K. Konecki
(1)fotografowanie jako podstawowe działanie badacza plus
analiza materiałów wywołanych;
(2) fotografie jako materiały zastane, przedstawiające określone
obiekty o znaczeniu społecznym;
(3) fotografie jako materiały zastane powiązane z materiałami
wywołanymi, to jest z narracjami i komentarzami dokonanymi
przez respondentów odnośnie pokazywanych im zdjęć;
(4) użycie fotografii jako dowodu podpierającego wnioski, lub
jako ilustracji dla wniosków uzyskanych z badań, w których
głównymi danymi empirycznymi są teksty werbalne lub liczby.
Strategie badawcze – K. Konecki (1)
(1)fotografowanie jako podstawowe działanie badacza plus
analiza materiałów wywołanych
Materiały wywołane -> pojedyncze dane wizualne (zdjęcia, filmy,
itd.) bądź ich serie, które stworzone zostały przez badacza/kę
lub osoby badane w odpowiedzi na zadane pytanie.
Przykład
Badanie „Szkoła oczami ucznia”, w ramach którego poproszono
uczniów liceum o to, aby skomponowali kadry fotograficzne
stanowiące odpowiedź na fotozadania: „ja w szkole” i „ja w
moim ulubionym miejscu w szkole”
Wytwarzanie materiałów wizualnych przez osoby badane może
być również podporządkowane logice czasu – wtedy mówmy
o fotodzienniczku, w którym np. uczniowie zamieszczają
zdjęcia opisujące wybrane dni w szkole – lub logice
zagadnienia – wtedy mówimy o fotoeseju, który stanowi
fotograficzne opisanie danego zagadnienia, np. moje relacje z
rówieśnikami w szkole.
Przykład
Co zdjęcie mówi o:
- stosunku osoby badanej do
szkoły?
- autopercepcji osoby badanej
jako uczennicy? (podmiotowość
uczennicy)
Odpowiedź na fotozadanie: „ja w szkole”. Źródło:
badanie własne, projekt „Szkoła oczami ucznia”
Strategie badawcze – K. Konecki (2)
(2) fotografie jako materiały zastane, przedstawiające określone
obiekty o znaczeniu społecznym
Materiały zastane to wszystkie wytwory wizualne, w posiadanie
których może wyjść badacz/ka. Są to więc np. zdjęcia
publikowane w Internecie, reklamy, albumy rodzinne czy
zdjęcia klasowe albo napisy na ławkach.
Przykład
Co zdjęcie mówi o:
-wartościach
przekazywanych przez
system edukacyjny?
-relacjach
genderowych?
-po co właściwie robi
się takie zdjęcia?
Fotografia klasy w szkole podstawowej. Źródło: archiwum B.
Walczak,
Strategie badawcze – K. Konecki (3)
(3) fotografie jako materiały zastane powiązane z materiałami
wywołanymi, to jest z narracjami i komentarzami dokonanymi
przez respondentów odnośnie pokazywanych im zdjęć
wywiad z użyciem fotografii (photo-elicitation)
• „zdjęcia wydobywają z człowieka głębsze elementy jego świadomości niż słowa.
Rozmowa oparta wyłącznie na słowach angażuje mniej możliwości mózgu niż taka, w
którą zaangażowane są i słowa, i zdjęcia. Może to być jeden z powodów, dla którego
wywiad z użyciem fotografii nie tyle pozwala uzyskać więcej informacji, ale raczej
informacje innego rodzaju” (Harper 2002: 13).
• wypowiedzi osób badanych, stanowiące odpowiedź na pytanie werbalne i pytanie
werbalne wspomagane fotografią czy innym wytworem wizualnym różnią się, czyli
dostarczają badaczowi odmiennej wiedzy na temat danego zjawiska.
Przykład
Jaka jest relacja
pomiędzy zdjęciem a
wypowiedzią?
Odpowiedź na fotozadanie: „ja w szkole”: „Bardzo dobrze czuję się w szkole”
(cytat z wywiadu). Źródło badanie własne, projekt „Szkoła oczami ucznia”
Strategie badawcze – K. Konecki (4)
(4) użycie fotografii jako dowodu podpierającego wnioski lub jako
ilustracji dla wniosków uzyskanych z badań, w których
głównymi danymi empirycznymi są teksty werbalne lub liczby
Przykład
• W American Journal of Sociology do 1916
roku publikowano zdjęcia – zmiana nastąpiła
wraz z nowym redaktorem, socjologiem
pozytywistą, Albionem Small, który zakazał
fotografii na łamach periodyku, uznając analizy
oparte na ich podstawie za m.in. przypadkowe
(Stasz 1979). W 1887 roku w AJS ukazał się
pierwszy artykuł z fotografiami (było ich
dziewięć) – Blackmar opisywał i prezentował w
nim zubożałe rodziny z Cansas (‘The Smoky
Pilgrims’).
• Metodologiczny porządek pojawia się w
latach 70. (Collier, Goffman, Becker,
Wagner).
Strategie badawcze – cd. (G. B.
Christmann)
1. Treść i kompozycja
zdjęcia
2. Kontekst produkcji i
publikacji
3. Recepcja zdjęcia
- co jest na zdjęcia?
- co mówi zdjęcie?
- kto, w jakim celu i
dlaczego zrobił zdjęcie?
- dlaczego w ogóle robi się
zdjęcia? (społeczne
praktyki fotografowania,
oglądania zdjęć i
wszystkim, co widać)
- co widzą na zdjęciu osoby
badane? Zależne od tych
osób i kontekstu odbioru
(te same zdjęcia
pokazywane w domu i w
muzeum)
Strategie badawcze – cd. (R. Drozdowski)
1. Interpretacja zastanych obrazów (np. reklamy, zdjęcia w
gazetach lub zrobione przez fotoamatorów).
2. Metoda badawcza – fotografowanie z intencją socjologiczną.
3. Hipertekst. Obraz funkcjonuje na równie ze słowem lub staje
się od niego ważniejszy. Obraz staje się główną formą
wypowiedzi socjologia.
4. Obraz w kontekście społecznym – analiza społecznego
funkcjonowania obrazów.
Strategie badawcze – cd.
Zdjęcie:
1.Bodziec w wywiadzie
2.Przedmiot badania (zastany i/lub
wywołany)
3.Dokumentacja/ilustracja
Analiza zdjęć
• ilościowa analiza zawartości, która pozwala np. na dostrzeżenie
tendencji tematów podejmowanych w materiałach wizualnych
publikowanych przez uczniów w Internecie czy powtarzające się
motywy zdjęć klasowych,
• analizie znaczeń poszczególnych obrazów (o czym właściwie mówią
zdjęcia klasowe? po co się je wykonuje? itd.)
• analiza komentarzy na temat zdjęć (ze względu na wieloznaczność
zdjęcia) – równie ważne, jak interpretacje badacza, są narracje samych
badanych, a więc wszelkiego rodzaju werbalne czy zapisane
komentarze na temat przedstawionych im wizualnych wytworów –
zdjęć, filmy, rysunków
Szkoła oczami ucznia – przykłady
analizy pojedynczych zdjęć oraz
zdjęć i wypowiedzi
Przykład 1
Odpowiedź na fotozadanie: „ja w szkole”. Źródło:
badanie własne, projekt „Szkoła oczami ucznia”
Na zdjęciu widzimy stojącą na korytarzu uczennicę.
Nieostrość zdjęcia to zabieg celowo przez nią
zastosowany. Kluczowe dla interpretacji fotografii jest
zestawienie wątków niewyrazistości sylwetki uczennicy
z tłem – korytarzem szkolnym. Może ono być
rozumiane jako wskazywana przez osobę badaną
niemożność bycia sobą w szkole. Ja w szkole to w
pewnym sensie nie-ja – wydaje się mówić uczennica
poprzez rozmazanie obrazu. Szkoła określana jest tu
więc jako przestrzeń opresyjna, z której – dodatkowo –
uczennica chce się wydostać (jednocześnie
podkreślając, że zdaje sobie sprawę, że musi do szkoły
uczęszczać, co konotuje sfotografowanie się w
szkolnych murach), na co wskazuje wybór na tło
korytarza (części szkoły) a nie np. klasy, a więc
przestrzeni zdecydowanie bardziej konotującej
wpisanie się ucznia w system szkolny.
Przykład 2
Odpowiedź na fotozadanie: „ja w szkole”.
Źródło: badanie własne, projekt „Szkoła
oczami ucznia”
Fotografia stanowi z kolei fotoodpowiedź, którą
interpretować można jako sukces socjalizacji
wtórnej szkoły względem uczennicy. Uśmiech
osoby badanej, ulokowanie się w ławce, z
otwartym podręcznikiem, koło również radosnej
koleżanki wyraźnie mówi, że mamy tu do czynienia
z dobrą uczennicą, taką, jaka powinna być, osobą,
która nie tylko rozumie, ale i w pełni akceptuje
ważność i praktykę procesu edukacyjnego albo też
osobą, które chcę odgrywać taką rolę przed
badaczem. Ta interpretacja pokrywa się z
wypowiedziami osoby badanej na temat szkoły:
„Szkoła jest dla mnie miejscem, gdzie zdobywam
jakąś wiedzę, ale też przygotowuję się do różnych
ról społecznych, które później będę w życiu
spełniać” i dalej, pytana o to, za co lubi a za co nie
lubi szkoły: „Mam wrażenie, że momentami się w
niej za mało dzieje inicjatyw uczniowskich, co
powoduje, że nie przepadam za nią. Z drugiej
strony nie jest miejscem, które mnie wykańcza,
dlatego jest w porządku”.
Przykład 3
Odpowiedź na fotozadanie: „ja w
szkole”. Źródło: badanie własne,
projekt „Szkoła oczami ucznia”
Osoba badana z fotografii określa szkołę jednoznacznie: „to
więzienie, bo tracę w niej większość czasu. Nie dość, że w
trakcie zajęć, to jeszcze po nich, przygotowując się na kolejne
następnego dnia […]. Szkoły nie lubię, nienawidzę”. Werbalne
określenia szkoły stoją w pewnej sprzeczności ze
znaczeniami, które dostrzec można na zdjęciu. Siedząca po
turecku na korytarzu uczennica konotuje swobodę w
podejściu do szkolnego drylu, ale daleko tu do tak silnych, jak
wypowiedziane, emocji niechęci. Gdyby jednak nie tyle
interpretować zdjęcie w kontekście wypowiedzi, ale
wypowiedź w kontekście zdjęcia moglibyśmy powiedzieć, że
radykalność wypowiedzi jest pewnego rodzaju stylem
wypowiedzi – szkoła jawi się wtedy nie tyle jako więzienie o
zaostrzonym rygorze, ale zakład otwarty, który opuszczać
można na dzień. Podkreślmy, że nie chodzi tu o to, żeby
dotrzeć do faktycznego rozumienia szkoły przez osobę badaną
– może być ono przecież różnorodne, pewnego rodzaju
zakresem skali a nie jednym punktem – ale zwrócenie uwagi
na dynamizm znaczeń i sensów, które pojawiają się w sytuacji
triangulacji
Przykład 4
Odpowiedź na fotozadanie: „ja w szkole” i
„ja w ulubionym miejscu w szkole”. Źródło:
badanie własne, projekt „Szkoła oczami
ucznia”
Oba zdjęcia wydają się mówić o obowiązku szkolnym, który stał się drugą
naturą badanego ucznia: jego ciało jest dość sztywne, na ramionach wisi
plecak, za tło wybrane zostały puchary szkolne i regulamin. Z kolei w
wywiadzie uczeń mówi: „szkoła jest dla mnie miejscem, gdzie mogę się
spotkać z przyjaciółmi, ze znajomymi, spędzić czas niekoniecznie zawsze
chętnie […]. Lubię swoją szkołę za to, że nikt nie łapie spiny, nie ma
wysiłku, można uczyć się na luzie”. W przypadku zestawienia tych zdjęć z
przytoczonymi wypowiedziami widzimy silne rozchodzenie się znaczeń. Ale
można też powiedzieć, że nie tyle chodzi tu o sprzeczność, ile o
reinterpretację szkolnego uniwersum znaczeń – tablica z regulaminem
może być miejscem kulturowo niezwiązanym z regulaminem, przestaje
konotować – dla uczniów – dryl szkolny, a odnosi się bezpośrednio do jego
kontestacji.
Podkreślmy ważność ustalenia kompetencji kulturowych osoby badanej i
badacza jako sposobu na wyjście z tej pułapki.
Wnioski na temat rozbieżności interpretacji
•
•
Po pierwsze, rozbieżność otwiera przestrzeń do dyskusji i negocjacji nie tylko
samego zagadnienia, ale również różnych spojrzeń na nie. W tym sensie uzyskany
materiał umożliwia dyskusje (ewaluacyjne czy – szerzej – szkoły na swój temat), np.
o tym, czym jest a czym mogłaby się stać szkoła. Pozwala przebić się przez kotarę
wyświechtanych wypowiedzi, rytualnych opinii czy z góry założonych pozycji
rozmówców. To właśnie m.in. w tym sensie metody wizualne pozwalają dotrzeć do
odmiennych danych.
Po drugie, na rozbieżności interpretacji badaczy i badanych można spojrzeć
szerzej jako na zaświadczające o odmienności opinii, które po prostu się nie
zgadzają (dla nauczycieli szkoła to – powiedzmy – machina wychowawcza, dla
uczniów – opresyjna; i obie te pozycje trzeba uszanować i rozpoznać w badaniu).
W takiej sytuacji ważne jest nie tyle to, co jest na zdjęciach, ale kto co na nich
widzi. Interpretacja zdjęcia ujawnia kulturowe asocjacje interpretanta – czy to
ucznia czy nauczyciela.
Wnioski na temat rozbieżności interpretacji – cd.
•
Po trzecie, na rozbieżność treści zdjęć, które dostrzega w nich badacz, oraz tych,
które przypisuje do nich osoba badana, spojrzeć można również jako na zaletę
badań wizualnych jako aktywujących odmienne obszary doświadczenia
badanych. Może być przecież o tak, że uczniowie rytualnie powtarzają to, co o
szkole myśleć i mówić mają, a ten dominujący dyskurs szkoły aktywuje się w
pewnych wypowiedziach werbalnych, ale osłabiony zostaje przy pracy z obrazem,
pozwalając ujawniać się innemu doświadczeniu? W takiej sytuacji wypowiedzi
wizualne można traktować jako odmienny sposób dyskursywizacji doświadczenia
szkoły przez uczniów, odmienny od dominującego dyskursu dyscyplinarnego szkoły,
który silnie kształtuje narracje werbalne.
Kreatywność w szkole – analiza
zbioru zdjęć
Przykład aktu kreatywnego wytwarzanego w
normatywnych ramach szkoły i przez nią
zdefiniowane. Osoba badana podpisała
zdjęcie w następujący sposób: „Efekt –
humanistyczna choinka :D”. Źródło: badanie
własne.
Przykład aktu kreatywnego wytwarzanego w
normatywnych ramach szkoły i przez nią
zdefiniowane. Osoba badana podpisała zdjęcie w
następujący sposób: „Na tej fotografii widzę
kreatywność, ponieważ… są to ciekawe
porównania dzieł sztuki z teraźniejszością”.
Źródło: badanie własne.
Przykład aktu kreatywnego stanowiącego
działanie wbrew ramom szkoły czy wobec
nich (dyskusja z ramami). Źródło: badanie
własne
Przykład aktu kreatywnego stanowiącego działanie wbrew ramom
szkoły czy wobec nich (dyskusja z ramami). Osoba badana napisała:
„na tej fotografii widzę kreatywność, bo jest to kreatywny sposób
na zabicie nudy na lekcji :)”. Źródło: badanie własne.
Przykłady zdjęć zakodowanych jako akty kreatywne będące działaniem obok ram szkoły.
Źródło: badanie własne.
Kod /
Częstotliwość / typ szkoły
Akty kreatywne wytwarzane w Akty kreatywne stanowiące Akty
kreatywne
będące
normatywnych ramach szkoły i działanie
wbrew działaniem obok tych ram
przez nią zdefiniowane
normatywnym ramom szkoły
czy wobec nich (dyskusja z
tymi ramami)
liceum
27
8
11
gimnazjum
27
4
1
SUMA
54
12
12
Podsumowanie
zalety i zagrożenia
Zalety i zagrożenia badań wizualnych
• wieloznaczność wytworów wizualnych jest ich największa zaletą, ale i
zarazem przeszkodą, rzutującą na możliwość wykorzystania w badaniach,
• zdjęcia ewokują różne, często odmienne skojarzenia,
• zdjęcia oscylują pomiędzy faktem a interpretacją, cytatem i parafrazą,
• czy zdjęcie faktycznie rejestruje dane fakty społeczne (coś faktycznie
wydarzyło się przed obiektywem) czy też raczej jest interpretacją
wydarzenia sprzed obiektywu (coś faktycznie wydarzyło się przed
obiektywem, ale fotografia może nie mówić nam nic o kontekście tego
wydarzenia, jak również o intencje fotografa, która może – świadomie lub
nie – uobecniać się w postaci doboru światła, kadrowania, itd.)?
Zalety badań wizualnych
• Badania wizualne pozwalają:
– rejestrować rzeczywistość społeczną
– stanowić jej interpretację
– stanowić zachętę do interpretacji rzeczywistości
społecznej
Zalety badań wizualnych
• „stymulowanie uwagi i wyobraźni” (Sztompka), a więc sytuację, w której
zarówno badacze, jak i badani dzięki pracy z materiałami wizualnymi
dosłownie dostrzegają więcej czy coś innego niż podpowiadają to
wyłącznie materia
• „inspiracja heurystyczna” (Sztompka), a więc właściwość zdjęć, polegająca
na generowanie nowych tez czy spostrzeżeń, a przez to poszerzenie tak
problematyki badawczej, jak i samych kategorii analizy: „fotografie, nawet
gdy same nie potrafią nic wyjaśnić, stanowią nieustające zaproszenie do
dedukcji, spekulacji i fantazji” (Sontag 1978: 23, za Sztompka 2006: 71)
• możliwość zwiększenia zaangażowania w badanie
• wglądu w badany teren oczami samych badanych
• dyskusja wniosków badacza/ki wynikających z tego wgląd
• „urealnieniu” autoewaluacji, którą – jeśli wykorzysta się w niej metody
wizualne – trudniej jest traktować jako sztuczny dodatek do życia szkoły,
gdyż staje się ona opowieścią nas samych o nas samych
Zalety badań wizualnych
„1) uzyskanie danych dotyczących schematów i nawyków poznawczych
badanego, nieosiągalnych innymi sposobami
2) pobudzanie naturalnej ciekawości ludzi, ich spontanicznych reakcji bez
konieczności przełamywania występującego zwykle oporu
3) łatwość zadania – interpretowanie fotografii w niczym nie przypomina
pytań testu czy ankiety, w których trzeba wybierać (czynnik deprymujący!)
jakieś odpowiedzi
4) minimalizacja efektu ankietera (uwaga badanego skupia się na zdjęciach
5) nieingerujące podejście badacza i sam rodzaj narzędzia sprawia, że zakres
skojarzeń badanych jest bardzo szeroki, co ważne jest zwłaszcza na etapie
pilotażu, gdyż zmniejsza możliwość pominięcia jakiegoś istotnego
problemu” (Koseła 1990: 76-77, za Olechnicki 2003: 177).
Zagrożenia
• „zdjęcie przez bogactwo swoich szczegółów
generuje u badanych stałą tendencję do
modyfikacji i uściślania treści wypowiedzi”
(Koseła 1990: 77-78, za Olechnicki 2003: 178)
• wieloznaczność
Zakończenie
Jak stawiać problem badawczy i jak
analizować? - wnioski
•
Rolą badacza/ki jest skonstruowanie takiego badania, które w pełni
wykorzystuje potencjał polisemiczności zdjęcia, to znaczy tego, że
zdjęcia są wieloznaczne same w sobie i zarazem dla różnych odbiorców
(wywołują w różnych jednostkach różne skojarzenia), a nie usiłowanie
ustalenia jednoznacznego sensu zdjęcia (co można rozpatrywać w
kategoriach przemocy symbolicznej) -> analiza dialogiczna:
–
•
•
konfrontowanie znaczeń (dyskusja nad różnicami w interpretacji)
Metody wizualne nie mogą być w badaniach autoewaluacyjnych w
edukacji wykorzystywane mechanicznie, w odniesieniu do każdego
zagadnienia, jak poniekąd dzieje się to w odniesieniu do ankiety czy
pogłębionego wywiadu indywidualnego;
Dane uzyskane w ich efekcie powinny być traktowane z dużą rozwagą, to
znaczy w taki sposób, który nie preferuje interpretacji badacza/ki nad
osobą badaną.
Linki
• http://www.wix.com/jewdokimowmarcin/1
• http://picasaweb.google.pl/socjologia.wizualn
a.cc