Transcript “Сайэнсийн тэори” Проф. С. Молор-Эрдэнэ Лэкц 5 11/6/2015 Фэномэн  Фэномэн гэж мэдэрч буй субэктэд тусах тусгал  Өдөр дутмын ярианд фэномэнийг факттай холидог  Мэдэрч.

“Сайэнсийн тэори”
Проф. С. Молор-Эрдэнэ
Лэкц 5
11/6/2015
1
Фэномэн
 Фэномэн гэж мэдэрч буй субэктэд тусах тусгал
 Өдөр дутмын ярианд фэномэнийг факттай холидог
 Мэдэрч буй субэктгүйгээр фэномэнгүй.
 Фэномэнүүд гэдэг учралууд бөгөөд нэрвийн
систэмүүдэд явагдана. Тэд рэал. Бүгд фактуудын
зөвхөн нэг хэсэг.
 Хэрэг ба тусгал хоёр харицах нэг корэспондэнц
биш
11/6/2015
2
Шалтгаан ба шалтаг
 “Шалтаан” гэсэн үгийг маш олон утгаар хэрэглэнэ.
 Шалтгаан гаргасан болгоныг шалтгаан гэнэ.
 Зөвхөн мэргэжлийн салбаруудад биш бас өдөр дутмын
хар ярианд энэ үгийг хэрэглэнэ. Ямар ч анализгүйгээр
ойлгомжтой мэт хэрэглэцгээнэ.
 Шалтгааны тэори анх удаагаа Аристотэлоос гаралтай.
Түүний шалтгааны 4 төрөл:
1. Матэриалын шалтгаан \causa materials\
2. Формын шалтгаан \causa formalis\
3. Үйлчилэх шалтгаан \causa efficiens\
4. Зорилгын шалтгаан \cuasa finalis\
11/6/2015
3
Шалтгаан ба шалтаг
 Зорилгын шалтгааныг гэнэтикийн программд хэрэглэнэ
 Формын шалтгааныг уруудах шалтгаанд хэрэглэнэ
 Матэриал шалтгаан өгсөх шалтгаанд хэрэглэнэ
Аристотэлийн 4 шалтгааныг “шинэ үед” дахин шалгасан. Францис
Бэйкон зорилгын шалтгаанаас татгалзсан. Яагаад гэвэл хэт
шашины ойлголт. Галилэй зөвхөн үйчилдэг шалтгааныг
зөвшөөрсөн. Яагаад гэвэл түүнийг хөдөлгөөний хүчтэй
адилтгасан.
Давид Хумэ үйлчилэх шалтгаанаас хүртэл татгалзаж харин
хоорондоо тааралдсан мөн ар араасаа дараалсан учралууд бий
гэсэн. Тиймээс каузал хоорондоо холбоотой биш гэсэн.
Сайэнсийн тухай энэ ойлголт позитивизм хүртэл үргэлжилсэн.
Мэдээж олон сайэнтистууд үүнтэй нэгдээгүй ба Хумэ-ийн хэлсэн
учралуудын мэханизмийг гаргах гэж хичээсэн.
11/6/2015
4
Шалтгаанчилалыг энэргийн
дамжилт гэх
 Шалтгаан гэсэн ухагдахууныг хаана хэрэглэх вэ гэхээр
шалтгаанчилал энэргийн “нэг юмаас нөгөө юмд
дамжуулагдах учралын гэнэрчлэл”-ийн нэг форм.
Дараах энэргээр дамжих шалгаанчилал
1. Каузалын рэлац учралуудад хамаатай ба өөрчлөлтүүд
каузал хоорондоо холбогдсон. Хэрвээ x гэж юм ондоо
юм y цаашаа z гэдгийг хийсэн гэвэл бид x ийн доторх
тодорхой учрал нэгэн z гэсэн төлөвийн өөрчлөлт y
дотор явагдсан. Тиймээс шалтгаанчилал гэж
“болох”ын нэг форм. Тэгэхээр юмс, чанарууд,
төлөвүүд каузал холбогдоогүй. Ингэж каузал
принципийг антэцэдэнц принципээс ялгана.
Хугацаагаар дараалах шалтгаанчилалыг дүрслэхгүй.
11/6/2015
5
Шалтгаанчилалыг энэргийн
дамжилт гэх
2. Нэгэн хугацаанд явагдах учралуудын рэлацуудаас
ялгаатайгаар каузал рэлац учралуудын гадна
биш. Үйлчлэл бүр өөрийнхөө шалтгаанаар
хийгдсэн. Тиймээс шалтгаанчилал учралын
гэнэрчлэлийн нэг форм.
3. Наанадаж хоёр ялгаатай каузал мэханизмууд
өгөгдсөн. Нэгд: эрчтэй энэргийн дамжилт буюу
бүрэн учралын гэнэрчлэл. Хоёрт: сулхан
энэргийн дамжилт буюу сигналаар учралын
гэнэрчлэл явагдах
11/6/2015
6
Шалтгаанчилалыг энэргийн
дамжилт гэх
3. Биллардын бөмбөгийг модоор цохих жишээ
эрчтэй энэргийн дамжилт.
Сигналаар сулхан энэрги дамжилтын жишээ тахи
арсланг харангуут зугатах эсвэл нарны гэрэлд
цэцэг дэлгэрэх.
Биллардын бөмбөгийн жишээнд Агэнс нийт энэргээ
Пациэнтийн өөрчлөхөд өгсөн.
Тахийн жишээнд бүх энэрги пациэнтэд очоогүй
гэхдээ л тэр багахан энэргийн хам сигналаар
дамжин пациэнт дотор макро факт гаргасан.
11/6/2015
7
Шалтгаанчилалыг энэргийн
дамжилт гэх
4. Учралуудын каузал гаралтууд хуулчилагдсан. Тиймээс
каузал хуулиуд бий. Гэхдээ хуул бүр каузал биш.
5. Шалтгаанууд хазайлтуудыг буюу тэндэнцүүдийг
нөлөөлнө. Жишээ зугатаах хазайлттай эсвэл
тэмцэлдэх хазайлттай. Тэд өөрсдөө хазайлтууд биш.
Тиймээс каузалыг магадын ухагдахуунуудаар
анализдах боломжгүй. Учрал c цааш e гэсэн учралыг
p` гэсэн магадтайгаар шалтгаанчилна гэсэн өгүүлбэр
дотор шалтгаан ба магад гэсэн хоёр үгийг солихгүй.
Түүнээс биш c цааш e г шаалтгаачилах p` “магад”тай
эсвэл “магад”гүй биш. Магадлал биш магад шүү.
11/6/2015
8
Шалтгаанчилалыг дамжилт гэх
6.
Хэдийгээр ертөнц дэтэрминист гэдэг ч ертөнц
хатуу каузал биш. Хоорондоо холбоотой учралууд
каузал холбоотой биш. Бүгд давталтууд каузал
натуртай биш. Каузал зөвхөн дэтэрминацийн нэг
форм. Тиймээс дэтэрминизм заавал каузал
дэтэрминизм биш. Сайэнс өргөн утгаараа
дэтэрминист. Сайэнс хуулчилалын эксистэнцийг
шаардах ба маги буюу ид шидээс татгалзана.
Сайэнс гайхамшиг гэж үгүй гэх ба юмс юу ч биш
эсвэл хоосоноос ирээгүй бас юу ч үгүй рүү устахгүй
гэнэ.
11/6/2015
9
Шалтгаан ба шалтаг
 Өдөр дутмын ярианд шалтгаан ба шалтаг
холилдоно.
Лэйбниц: юу ч ямар хангалттай шалтаггүйгээр
явагдахгүй.
Критик: Каузалын онтологийн принцип
мэтодологийн дүрэмтэй солигджээ.
Шалтаг гэдэг конструкт.
Шалтгаан гэдэг рэал учирсан учрал.
Шалтагийг логиктой эсвэл хүчинтэй гэнэ.
Шалтгаанууд ертөнцийг өөрчилнө.
11/6/2015
10
Биологийн доторх каузал
 Өнөөдөр гэдэг маргаашийн шалтгаан биш.
 Залуу гэдэг хөгшиний шалтгаан биш.
 Өт эрвээхэйн шалтгаан биш.
Амидийн өмнөх онтогэнэтикийн стадиум дараагийнхаа
шалтгаан биш.
Антэцэдэнц ганцаараа шалтгаанчилал биш.
Юмс шалтгаан биш тул өмнөх үржилээр хойчтойгоо каузал
холбогдоогүй. Өмнөх-Хойч-рэлац гэдэг каузал рэлац биш.
Үүнтэй адил ДНА-сэгвэнц эсвэл гэнүүд ямар ч юмны шалтгаан
биш. Фэнотипийн шинжийн ч биш эсвэл төрхийн
мустэрийнх ч биш.
Гэнүүд фэнотипийн шинжийг хамт тодорхойлно түүнээс биш
түүнд үйлчлэхгүй.
Матэриал шалтгаан гэж үгүй зөвхөн үйлчлэх шалтгаан.
11/6/2015
11
Гэнэт \тохиолдол\ ба Магад
 Зөвхөн каузал биш бас гэнэт “болох”ын
дэтэрминант
 Гэнэт 7 ялгаатай ухагдахууныг нэрлэнэ:
1. Хуви тавилан эсвэл цаанаасаа буюу бурханаас
гэдгийн гэнэтийг манифэст гэх . Эртний
ертөнцийн зургуудад гэнэт гэж үгүй. Тэднийхээр
натураас дээгүүр хийгдсэн төлөвлөгөөгөөр
явагдана. Тиймээс гэнэт гэж зөвхөн тусгал. Гэнэт
зөвхөн космосын зайлшгүйг, хуви тавиланг эсвэл
бурханы хүслийг таниагүйгийнх. Энэ гэнэтийн
тухай сайэнс ухагдахуунгүй.
11/6/2015
12
Гэнэт
2.
Зайлшгүйг таниагүйг гэнэт гэх. Ертөнц
дэтэрминист хуулиар тэлдэг. Хүмүүс энэ хуулийг
мөн явдалуудыг хэсэгчилэн танидаг. Тиймээс
уридчилан хэлэх хязгаарлагдмал. Гэнэт гэдэг
ажиглагчийн хэрэг. Жишээ: азын тоглоомууд
\казино\. Бурхан бүгдийг мэддэг гэвэл моралийн
үүднээс казино тоглохгүй.
11/6/2015
13
Гэнэт
3.
Анхнаасаа хамааралгүй каузал шугамуудын
давхцалыг гэнэт гэх. Өмнөх ухагдахууныг хоёр
эсвэл түүнээс дээш процэсуудад хэрэглэх. Жишээ:
хоёр найзууд гэнэт тааралдах. Брауны молэкулын
хөдөлгөөн. Тодорхой хабитад буюу орчинд ами
үлдэж мөн үржих чадвар.
11/6/2015
14
Гэнэт
4. Экстрэм инстабил буюу комплэкс чанаруудыг
гэнэт гэх. Жишээ: тэнцвэрт буй хөшүүрэг маш бага
саатлаар баруун тийш эсвэл зүүн тийш хазайна.
Хоёрт: Гарааны позицийн бяцхан өөрчлөлт эсвэл
казиногийн рулэтийн хурдны бяцхан өөрчлөлт
маш том үр дагавартай үйлчлэл гаргана.
11/6/2015
15
Гэнэт
5. Дурын сонголтын үр дүнг гэнэт гэх. Судалгааны
зүйлс стохастик биш ч гэсэн судлаачид
тохиолдолын элэмэнт хэрэглэнэ. Үүний тулд
гэнэтээр буюу сохор сонгоно.
6. Хоорондоо хамааралгүй обэктуудын аггрэгацийн
үр дүнг гэнэт гэх. Жишээ: сэминар оролцож буй
оюутнууд \оюунтанууд\ янз янзын аймгаас ирх\
11/6/2015
16
Гэнэт
7.
Натурын ба элэмэнтар диспозицийг гэнэт гэх.
Үүнийг зөвхөн квантэнфизикт ба гэнэтикт
хэрэглэж ирсэн. Хэрэг дээрээ радиоактив задрал
эсвэл тодорхой гэн манипулац рэдукцлагдахгүйгээр
гэнэтийн. Яагаад гэвэл атомын болон молэкуларын
түвшинд явагдах квантын процэсуудын рэзултат.
Зарим гэнэтийн процэсууд эндогэн. Гэтэл зарим
орчиныхоо матэриалуудтай мөргөлдөн эсвэл
космосын цацрагуудаар өдөөгдөнө.
11/6/2015
17
Гэнэт
 Квантэнфизик эксистэнцлэснээс хойш сайэнс
“гэнэтийн учралууд” гэж бий бас юмс гэнэтийн
тэндэнцтэй.
 Тэгсэнээр гэнэт “обэктив” ба онтологийн
катэгортой. Ингээд ертөнцийг Лапласын
тайлбарласнаар хатуу дэтэрминист гэхээс
татгалзсан.
 Хэрвээ хатуу дэтэрминист гэвэл “гэнэт” ба “магад”
танин мэдэхүйн катэгорууд болчихно. Жишээлбэл
гэнэт “мэдэхгүй”-г орлоно. Магад бидний
баталгаагүйгийн \фактын\ хэмжээс болно.
11/6/2015
18
Гэнэт
 Гэнэтийг обэктив гэснээр ертөнц дэтэрминист биш, хаос





эсвэл хязгааргүй гэсэн ойлголт биш.
Гэнэт гэж замбараагийн нэг форм. Яагаад гэвэл стохаст
болон пробабилист хуулиуд бий.
Гэнэтийн учралууд ч гэсэн ихэнхидээ байдлаас хамаарна.
Зарим гэнэтийн фактууд дараагийн фактыг гарсанаас
хамаатай гэвэл гэнэт ба гэнэт биш хоёр абсолут эсрэг биш.
Гэнэт градуэл.
Тиймээс бүрэн гэнэтийн ба хэсэгчилсэн гэнэтийн учралууд
болон процэсуудыг тухай ярих боломжтой.
Пробабилиз гэдэг дэтэрминизмийн онцгой форм. Тиймээс
биологи пробабилист харин дэтэрминист биш гэж үгүй..
11/6/2015
19
Эцэст
 Ертөнц шахуу каузал утгаараа хатуу дэтэрминист
биш. Харин дэтэрминист ба хууличилсан утгаараа.
11/6/2015
20