Slide 1

İSİMLERİN GRAMER
KATEGORİLERİ


Slide 2

İSİMLERİN GRAMER KATEGORİLERİ
• Gramer kategorisi, bir unsurun bir alandaki
sentaktik özelliklerinin toplamı veya sınıfıdır.
Bu sınıflar, unsurların birbirleriyle
kıyaslanmasıyla elde edilir veya aynı şekilde
verilir.
• Türkçede isimlerin gramer kategorileri
şunlardır:
- küçültme;
- cinsiyet;
- sayı;
- ad durumları.


Slide 3

1. KÜÇÜLTME GRAMER KATEGORİSİ
• İsimlerde küçültme gramer kategorisi, isimlere acıma,
şefkat, sevgi, yakınlık, ilgi, küçümseme, vb. gibi duyguları
ekler.
• Türkçede küçültme şu eklerle yapılır:
1. /-CAk/: oyun+cak, örüm+cek, vb.
“K” ile biten kelimelerde, bu ek getirildiğinde “k” sesi düşer:
büyük+cek>büyücek, çabuk+cak>çabucak, vb.
Örnekler:
Apartıman şöyle büyücekti.
Ne var ki az sonra toparlandım, giysilerimi, ayakkabılarımı
gidip dolaptan çıkardım, çabucak giyindim.
Bunlara bakınca, Platon'un dediği gibi, tanrıların insanı
kendilerine oyuncak diye yarattıklarına inanasım geliyor.


Slide 4

1. KÜÇÜLTME GRAMER KATEGORİSİ
2. /-cAğİz/: adam+cağız, can+cağız, çocuk+cağız,
el+ceğiz, hayvan+cağız, kardeş+cağız
(oğlan+cağız, vb.
Örnekler:
O kadar çabuk oldu ki; adamcağız sözün sonunu bile
getirmeye vakit bulamadı.
Bir otomobilin ön tarafı çocukcağızın başını koparmış.
Fakat kadıncağız, artık ipin ucunu iyiden iyiye
kaçırmıştı.
Bugün bu kızcağızın başına gelen şey yarın da kendi
çocuklarının başına gelebilirdi.
Yanında yavruları olan kuşcağız bir şeylerden ürküp
öfkelenmiş olmalıydı.


Slide 5

1. KÜÇÜLTME GRAMER KATEGORİSİ

3. /-cİğAz/: hanım+cığaz, bey+ciğez,
yavru+cuğaz, vb.
Örnekler:
Hanımcığazım, ne dersen öyledir.
Yavrucuğazımı çok, ama çok severim.


Slide 6

1. KÜÇÜLTME GRAMER KATEGORİSİ

4. /-Cİk/ - En sık ve en çok kullanılan küçültme
ekidir: biraz+cık, damla+cık, elma+cık,
ince+cik, kısa+cık, kitap+çık, koyun+cuk,
köprü+cük, oda+cık, söz+cük, usulca+cık,
yapma+cık, zavallı+cık, vb.
“K” ile biten isimlere bu ek getirildiğinde, “k”
ünsüzü düşer: alçak+cık > alçacık, bardak+cık
> bardacık, ısıcak+cık > ısıcacık, küçük+cük >
küçücük, minik+cik > minicik, ufak+cık >
ufacık, yumuşak+cık > yumuşacık, sıcak+cık
> sıcacık, vb.


Slide 7

1. KÜÇÜLTME GRAMER KATEGORİSİ

• Örnekler:
Anne verandanın altında uzanmıştı, her yanı
örten ağır bir sessizliğin dibinde küçücüktü.
Yeni bir sözcük kullanmak isteğiyle eskisini
atıyorlar, çoğu kez de attıkları sözcük
yenisinden daha kuvvetli, daha diri duruyor.
Bebek şu kadarcıktı.
Bu yatak yumuşacık.
Ben yavaşçacık çekildim, odaya girdim, kapıyı
kapattım.


Slide 8

1. KÜÇÜLTME GRAMER KATEGORİSİ

• Ünsüzle biten tek heceli isimlere bu ek
getirildiğinde, ekten önce kuralsız bir
şekilde bazen dar bazen de geniş bir
yardımcı ünlü eklenir: аz+(ı)cık, bir+(i)cik,
dar+(a)cık, genç+(e)cik>gencecik, vb.
Örnekler:
Bardaktaki şarab azıcıktı.
Bu subay gencecik.


Slide 9

2. CİNSİYET GRAMER KATEGORİSİ
• İsimlerde cinsiyet kategorisi, bir ismin eril
(maskülen, müzekker) veya dişil (feminen,
müennes), bazı dillerde de üçüncü (orta,
nötr) cinsiyete bağlanması demektir.
• Türkçede gramatikal cinsiyet yoktur,
sadece doğal cinsiyet vardır.
• Doğal cinsiyet, bir ismin cinsiyetinin
anlamından çıkarılmasını gösterir.


Slide 10

2. CİNSİYET GRAMER KATEGORİSİ
• Bu tür kelimeler Türkçede sayıca çok azdır ve
genellikle akrabalık isimleri veya çok
kullanılan evcil hayvan isimleridir:
kadın - erkek, karı - koca, yenge - amca, gelin damat, nine - dede, horoz - tavuk, kısrak - at,
inek - öküz, koyun – koç, vb.
• Türkçeye giren bazı yabancı isimlerde de
doğal cinsiyet vardır:
kral - kraliçe, prens - prenses, aktör – aktris, vb.


Slide 11

2. CİNSİYET GRAMER KATEGORİSİ
• Bazen doğal cinsiyet, yabancı eklerle de elde edilir:
şair - şaire, müdür – müdüre, vb.
• Doğal cinsiyetin elde edilmesi için en sık başvurulan
yöntem, sıfatların kullanılmasıdır (bay, bayan, erkek,
dişi, kız...):
erkek öğretmen - kadın öğretmen, erkek kardeş - kız
kardeş, erkek kedi - dişi kedi, vb.
Örnekler:
Kadının üç erkek kardeşinin hamak kurup yattığı
sofada duruyordu hala.
Uzunkuyruk dişi maymun yavrularıyla ocağın yanında
oturup ısınmaktadır.


Slide 12

2. CİNSİYET GRAMER KATEGORİSİ
• Bazı birleşik kelimeler de doğal cinsiyet ifade
edebilirler: beyefendi (bey + efendi) - hanımefendi
(hanım + efendi), kaynata (kayın + ata) - kaynana
(kayın + ana), vb.
Örnekler:
Bu vaziyet karşısında bendeniz ne yapabilirim
beyefendi?
Parislilerin iyi bildiği neşeli, afacan ve esprili havası
yanı sıra, gerektiğinde soylu bir hanımefendi
olabiliyordu.
Kaynatam da, "Durun, güz çimenini yesin davar!" dedi.


Slide 13

3. SAYI GRAMER KATEGORİSİ
• Türkçede isimlerin sayı kategorisi denildiğinde,
teklik (tekil, singular, müfret) ve çokluk (çoğul,
plural, cem’) anlaşılmaktadır.
• Bir tek varlığı karşılayan isimlere teklik isim,
aynı cinsten birden fazla varlığı karşılayan
isimlere ise çokluk isim denir.
• Arapça, İbranice gibi dillerde “ikili çokluk” diye
bir çokluk bulunmaktadır. İkili çoklukta bulunan
isim, iki varlığı karşılar.
• Bazı kelimelerin dışında, ikili çokluk isimleri
bugün Türkçede yoktur: bahreyn, lugateyn, vb.


Slide 14

3. SAYI GRAMER KATEGORİSİ
• İsimlerin çoğu kendi temel şeklinde tekliktedir.
• Türkçede çokluk birkaç şekilde elde edilir:
1. /-lAr/ çokluk ekiyle: çocuk+lar, defter+ler, köy+ler,
masa+lar, korku+lar, Perşembe+ler, yatak+lar, vb.
Örnekler:
Biliyor musun anne, ağaçlar evet ağaçlar, odundandır,
dedi...
İlaçlar sana iyi geldi.
Onunla ilgili kitaplar, albümler baskı üstüne baskı
yapıyor...
Gençler daha iyi iş başarırlar.


Slide 15

3. SAYI GRAMER KATEGORİSİ
• Dikkat: /-lAr/ çokluk eki, /-lAr/ 3Çşe’yle
karıştırılmamalıdır. Çokluk eki isimlere
gelir, şahıs eki ise fiillere gelir.
Kitaplar toz tutuyorlar.
Birinci kelimede /-lAr/ çokluk ekidir, oysa
ikinci kelimede fiile geldiği için, o fiili yapan
şahsın birden fazla olduğunu bildirir, daha
doğrusu şahıs ekidir.


Slide 16

3. SAYI GRAMER KATEGORİSİ
2. Sayı sıfatıyla: bir kardeş, iki dizüstü, 100
saat, 365 gün, vb.
Örnekler:
Sen hemen buna hazır bir yanıt olarak,
iki tür canlı varlık olduğunu söyledin...
Ali Rıza Bey, ne yaptı yaptı, onu 45 lira
aylıkla şirkete aldırdı.
Bu kelimede 11 harf vardır.
Not: 0-10 arası sayılar harflerle yazılır,
diğerleri rakamlarla.


Slide 17

3. SAYI GRAMER KATEGORİSİ
3. Eski Türkçede /-z/ ekiyle: Bugün
olmamasına rağmen, eskiden Türkçede
de “ikili çokluk” vardı. Bu kelimeler
kalıplaşarak, bugün teklikte
kullanılmaktadır: diz, göz, omuz, vb.
Çoklul şekilleri /-lAr/ ekiyle yapılır:
Kafa; iki kolla dizlerin arasında
kaybolmuş.
Daracık bir göz hapsi içinde
sıkıştırıyorum, sıkıştırıyorum.
Ben omuzlarımı kaldırdım...


Slide 18

3. SAYI GRAMER KATEGORİSİ
4. Eski Türkçede /-an/ ekiyle: Bu çokluk
ekiyle Eski Türkçede kurulu isimler
bugün teklikte kullanılmaktadır:
oğul – oğlan, kız – kızan, vb.
Çokluk şekilleri yine /-lAr/ çoklu ekiyle
yapılır:
Senin oğlan herhal, müdür olacak...
Yarın başka oğlanlar evlenecek!


Slide 19

3. SAYI GRAMER KATEGORİSİ
5. Bazı kelimeler, teklikte olmalarına rağmen, çokluk
anlamı taşırlar. Bunlara topluluk isimleri denir:
alay, bölük, demet, dizi, küme, millet, ordu, orman,
öbek, sınıf, sürü, takım, yığın, vb.
Bunlar genelde çokluk ekiyle kullanılmazlar.
Kullanıldıklarında da, ya anlamları pekiştirilir ya da
diğer başka topluluk isimleri kapsanır:
ordular, sınıflar, takımlar, vb.
Sayıca çok bu topluluk isimleri sayı sıfatlarıyla ifade
edilir:
iki demet, üç takım, vb.


Slide 20

3. SAYI GRAMER KATEGORİSİ
• Örnekler:
Bir alay çocuk takılmış peşlerine!
Sol omuzuna bir demet yapma menekşe iğnelemişti.
Milletler de aynı şekilde hayatlarının şafağında kendi
efsanelerini ve sembollerini ortaya koyarlar.
Sonra ordular yürüyüşe geçti.
Bu iki öbek diyalog arasında, düşünce olaraksa, bir
ayrım yoktur...
Daha bir sürü insan gibi, o da, içinde yaratıcı bir güç
olmadığı içindir ki maceracı olmuştur.
Benim takım biraz kalabalık.
İçinde bir yığın şişe olan bir kutu çıkardı.


Slide 21

4. İSİM HALLERİ GRAMER KATEGORİSİ

• İsim halleri gramer kategorisi, isimlerin
hallerini, daha doğrusu isimlerin genelde
yüklemle ya da diğer bir isim veya bir
kelime grubuyla olan ilişkisini belirtir.
• İsim hal ekleri, geçen yarıyıl isim çekim
eklerinde zaten verilmişti, ancak hatırlatma
olarak, bir daha verilecektir.


Slide 22

4. İSİM HALLERİ GRAMER KATEGORİSİ

• Türkçede ismin halleri şunlardır:
1. Yalın durumu (nominatif, NOM): /-Ø/ İsimlerin ek almamış esas halidir:
Masa resmini gördüğümüzde nasıl bir bütün
olarak algılıyorsak, masa kelimesinide öyle
algılamamız gerekir.
2. Belirtme durumu (akuzatif, ACC): /-İ/ Cümlede öznenin yaptığı ve yüklemde ifade
edilen işten doğrudan doğruya etkilendiği
unsuru (nesneyi) gösterir:
Kitabı açar ve makrokozmozun işaretini görür.


Slide 23

4. İSİM HALLERİ GRAMER KATEGORİSİ
3. Yönelme durumu (datif, DAT): /-A/ - Yön veya
hareketin yapıldığı yönü gösterir:
Yazıya ve edebiyata sığınmayı, kalp sancılarını
böyle dindirmeyi öğrenmiş.
4. Tamlayan durumu (genitif, GEN): /-im/, /-İn/ - İsim
tamlamalarında kullanılır ve bir ismin diğer bir isme
veya kelime grubuna ait olduğunu belirtir:
Köylüleri, kendisinin yol açtığı sefaleti düşünüyor.
İkincisi, çocuklar büyüdüler ve evde benim varlığıma
artık gerek kalmadı...
Yazar bizim kullandığımız kelimeleri kullanmak
zorunda değildir.


Slide 24

4. İSİM HALLERİ GRAMER KATEGORİSİ

5. Bulunma durumu (lokatif, LOC): /-DA/ Cümlede yüklemin nerede yapıldığını bildirir:
Harp esnasında, çok büyük tesisler böylece
kısa zamanda bitiriliyordu.
6. Çıkma durumu (ablatif, ABL): /-DAn/ Cümlede yüklemin gösterdiği işin, eklendiği
isimden çıkarak, uzaklaşarak, ayrılarak
yapıldığını bildirir:
Berliac, bunun karşıtı, durumundan hoşnut
gibi gözüküyordu, bu durumdan çıkmak da
istemiyordu.


Slide 25

4. İSİM HALLERİ GRAMER KATEGORİSİ

7. Vasıta durumu (enstrümental, INS): /-lA/ Cümlede yüklemin neyle, hangi araçla
yapıldığını bildirir:
Gece gitgide karararak yeryüzüne abanıyor;
ciğerlerim taze, serin bir havayla doluyordu.
8. Eşitlik durumu (ekfatif, EQU): /-CA/ - İsmin bir
kimse veya bir şeyle olan ilişkisini bildirir:
İlkokul sıralarından başlanarak kazanılmış ve
uzun yıllar boyunca kemikleşmiş kötü
alışkanlıklar bir çırpıda terk edilemez.


Slide 26

BUGÜNLÜK
BU KADAR.