Transcript FISKARBONDEN - Værlandet og Bulandet

Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
Foto 1: Tore Gundersen (SNO) og Jardar Melvær (26.10.2011)
FISKARBONDEN
LIV OG VIRKE PÅ MELVÆR
Intervju med Jardar Melvær, gardbrukar/fiskar på Melvær, Askvoll
kommune i Sogn og Fjordane.
Tore Gundersen
SNO Kyst, Sogn og Fjordane
2011
0
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
INNHALD
1. ØYA MELVÆR ......................................................................................................................4
1.1 EIT KULTURLANDSKAP UTAN STORE INNGREP.......................................................................5
2. ÅRET PÅ EIN KYSTGARD KRING 1900 ..........................................................................5
3. SJØEN VAR FERDSELSÅRE, SPISKAMMERS OG INNTEKTSKJELDE..................6
3.1 STORFISKE OM VINTEREN......................................................................................................7
3.2 SMÅ- OG HEIMEFISKE OM SOMMAREN ...................................................................................7
3.3 LAKSEVERPE GAV EKSTRA INNTEKT .....................................................................................8
3.4 SJØFUGLANE GAV EGG OG DUN TIL HUSHALDET ...................................................................8
3.5 HJELPEFÔR OG GJØDSEL FRÅ SJØEN ......................................................................................8
3.6 JAKTING PÅ MINK OG OTER ...................................................................................................9
3.6.1 Mink ..............................................................................................................................9
3.6.2 Oter .............................................................................................................................10
4. JORDBRUKET VAR RYGGRADA OM FISKET SLO FEIL ........................................10
4.1 KORN OG POTETER VART DYRKA ........................................................................................11
4.2 SLÅTTEN TOK TIL I JULI .......................................................................................................11
4.3 LYNGHEIANE TENTE SOM HEILÅRSBEITE .............................................................................12
4.4 SKOGEN VART NYTTA TIL ULIKE REISKAPER .......................................................................13
4.5 TORV UTGJORDE DEN VIKTIGASTE BRENSLA .......................................................................13
5. LITTERATUR ......................................................................................................................15
2
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
FOTO- OG FIGURLISTE
Foto 1: Tore Gundersen (SNO) og Jardar Melvær (2011) ............................................................1
Foto 2: Oterglefse. .......................................................................................................................10
Figur 1: Årsrytmen til ein fiskarbonde i Sogn og Fjordane 1850-1900 (frå Johansen 1982). ......5
Figur 2: Nordfjordfæring (frå Færøyvik 1987). ............................................................................6
Figur 3: Grisetang Ascophyllum nodosum, sagtang Fucus serratus, sukkertare Laminaria
saccharina og butare Alaria esculenta var mykje nytta i det gamle kystjordbruket (Åsen 1979). 9
Figur 4: Illustrasjonen syner korleis næringsstoff sirkulerte på kystgardane. Utmarka og sjøen
har vore svært viktige ressursar i den gamle jordbruksdrifta (Kaland 1991). .............................12
Figur 5: Hymne (Helle 1992). .....................................................................................................14
3
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
1. Øya Melvær
Øya Melvær ligg mellom Alden og Bulandet og er avgrensa mellom Olsundet i vest og indre
Melværsund i øst. I nord og syd går avgrensingane mellom dei store austgåande fjordane med
Håsteinosen i nord og Buefjorden i sør, som er den vanlegaste kystleia til kommunesenteret i
Askvoll.
Gardane er frå 1500-talet. Etter Svartedauden i 1349, var området Melvær ubudd (ingen
gardsdrift) ei stund, men det har budd folk her sidan Vikingtida. Dette går fram av Egil
Skallagrimsons soga som i 1870-tallet viser til utøyer ”Vitar” (varde).
Øya Melvær er på ca. 2000 mål med utmark og består av to gardsbruk. Gardsbruket til Jardar
Melvær, gnr. nr. 61 / brn. 3, er på 230 mål innmark og 750 mål utmark. Jardar driv begge
gardsbruka i dag.
Lokallisering av Melvær i Askvoll kommune (Vegkart for Sogn M 1:250000, Serie M 516),
Sogn og Fjordane fylke.
4
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
1.1 Eit kulturlandskap utan store inngrep
Øya Melvær høyrer til kystkulturlandskapet. Kjenneteiknet på kystkulturlandskapet er ifølgje
Austa og Hauge (1989); ”Dette er lyngheilandskapet med strandenger og beiteøyer, et trebart
landskap med særegen vegetasjon og tilhørande byggeskikk. Eit landskap som ikkje berre
avspeglar jordbruk, men også fiske og handel. Forskjellige naturforhold frå sør til nord, bl.a. i
berggrunn og lausmassar, gir seg utslag både i byggeskikk og i forskjellige kulturmarkstyper.
Langs kysten finner vi tradisjonelle fiskevær, fyr og kombinasjonsbruk.
Melvær har så langt vore skjerma for moderne nybygg. Det er ingen hytter, og dei bygningane
som finst på øya er oppførte i tradisjonell stil. Så lenge det har budd folk her, har dei livnært
seg av jordbruk og fiske basert på gamal tradisjon, og kulturlandskapet på øya ber enno preg av
kystbonden sin jordbrukstradisjonar. Øya Melvær har vore veglaus inntil brusambandet
aust/vest i 2003. Jardar betegner vegforbindelsen som ein liten revolusjon då ein fekk levere
mjølk i tankar på ferga til kommunesenteret Askvoll samt moglegheit for å få service på
maskinparken på garden.
Landskapet omkring syner oss samansetjinga i berggrunnen og av lausmassane og kan fortelje
oss om korleis landet har blitt bygt opp gjennom millionar av år med vulkansk aktivitet,
jordskorperørsler med avleiring og overskyvingar, istider og landhevingar.
Vulkanutbrot for 470 til 430 millionar av år sidan bygde opp øyane langs kysten (Kvale 1980).
På øyane frå Stavenes til Melvær ligg i eit samanhengande felt av grønstein og grønskifer.
Halve Værlandet, heile Bulandet samt Melvær er bygd opp av konglomeratstein.
2. Året på ein kystgard kring 1900
Melvær fortel at Melværgarden
ligger lettleg til ved sjøen. For oss
kystfolket var livnæringa først og
fremst eit vellukka samspel mellom
jordbruk og fiske.
På mange
kombinasjonsbruk var det kvinnene
som hadde hovudansvaret for
gardsdrifta. Det var sjølvsagt at
kvinnene dreiv jorda medan
mennene dreiv fiske. Arbeidet med
jorda følgde årsrytmen og starta om
våren.
Her vil det være på sin plass å ta
utgangspunkt i årsrytmen til ein
fiskarbonde i Sogn og Fjordane
Figur 1: Årsrytmen til ein fiskarbonde i Sogn og Fjordane 1850-1900 (frå Johansen 1982).
1850-1900 (frå Johansen 1982).
5
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
3. Sjøen var ferdselsåre, spiskammers og inntektskjelde
For folket langs kysten var ro- og seglbåten det viktigaste framkomst- og arbeidsreiskapen.
På Melvær hadde dei fleire båtar; både Nordfjordfæring, Seksæring og ei tid med ein Åttering.
Nordfjordbåten var kjend for å være lettrodde og snøggsegla, og var ofte nytta til havfiske.
Seksæringen var ein framifrå fiskebåt på havet. Frå gamal tid hadde Melværfolket ei jekte på
18 meter, samt ei skogkeipe (stor båt). Frå gamalt av hadde Melværfolket hadde felles storbåt,
ei Lista skøyte (30 fot), som dei nytta på storfisk som torskefiske med garn. Det var den første
motorbåten kom til Melvær kring 1925.
Figur 2: Nordfjordfæring (frå Færøyvik 1987).
6
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
3.1 Storfiske om vinteren
Midt på 1800-tallet var det gode vinter- og vårsildfiske. Dei viktigaste fangstområda for
Melværfolket var frå Bulandet og nord til Batalden. Vintersildefisket føregjekk i januarfebruar(mars). Jardar Melvær fortalde at i den tida strøymde fiskarar frå fjordane ut til øyane og
fiskeværa i Kinn og Bulandet. Det var hovudsakeleg folk frå Dalsfjorden som deltok i fiskeria.
Bestefar til Jardar Melvær, Johan Alden, som var født i 1856 i Alden, har nedskrive mykje
viktig informasjon i perioden 1700-1940-talet om dagleglivet på Melvær og Alden. På Melvær
var det bl.a. bygd stort hus for nedising av laks før jektetransport til Bergen. Bønder og
husmenn gjekk saman om å setje opp saltebuer. Når det gjeld opplysningar om storsildefiske i
området ved Bulandet, syner ein til nedskrive referat frå Alf Tviberg ; ”Det vart også gjort
landsteng, og landeigarane fekk landslut. Silda trekte enkelte vintrar like inn til Herlandslandet,
og det var eit yrande liv rundt øya av folk og båtar.
Spaninga var stor om det kunne gjerast eit godt varp, for det var ikkje altfor mykje kontantar
hos nokon. Alle karane var på fiske, og det var overlate til kvinnfolk, ungar og gamle kallar å
styre med det som heime var. Dei hadde den gong berre småbåtar som kunne dragast på land
når det var uvær, og dei reiste til handelsmannen berre når veret var godt. I storsildefisket var
kvinnfolk og ungar oppe på haugar og utsiktsplassar så ofte dei kunne, for å fylgje med i det
som gjekk føre seg. Om kveldane var det eit «lyshav» ute i Aldefjorden av lys frå alle båtane.
Dei såg fram til storsilda, som skapte liv og røre på alle kantar. Det var to sortar tørka
kubbesild; flekt etter ryggbeinet eller hengd opp rund. Ein hengde opp to og to silder, med eit
hovud trekt gjennom den andre sitt hovud og så tørka under eit uthustak. Den andre sorten var
flekt etter ryggbeinet, låg ein dag i lettsalta vatn eller sjø, vart så hengt opp på staur og tørka
under løetaket.
Landnot blei nytta til kasting og stenging av sild. Inntekt av landslot frå dei ulike fiskeria var
uforutsette, og gav ei ekstra inntekt i ”reine” pengar.
3.2 Små- og heimefiske om sommaren
Sommarfiske for folket på Melvær føregjekk ved Håsteinen og Ryggsteinen nordvest for
Melvær. Melværfolket deltok også i det rike torskefiske nord til Bremanger. Grunna såpassa
lang utror, måtte mange fiskarar få fastlandet i Askvoll ofte overnatte i rorbuer på øygruppa
Ryggsteinen. Desse fisketurane varte vanlegvis i 6 dagar. For fiskarane på øya Melvær, som låg
langt vest i havet, var det mest vanlege fiske dagsturar. Den ettertrakta fisken var brosme,
lange, hyse, torsk og raudfisk, som blei salta i tønner, og som i eldste tid før 1900 ble omsett i
byttehandel med jordbruksvarer.
Mellom dei forskjellige vekelange fisketurane til Håsteinen og Ryggsteinen, dreiv fiskarane litt
såkalla flyndrefiske, kor det blei fiska med avvekslande flyndregarn og flyndrelodd. Det blei
også drive fiske etter hummar. Jardar Melvær fortel at i perioden 1900-1920 reiste Ole Madsen
til Håsteinen og bygde seg hus der. Madsen reiste med to tomme hender, og grunna eit rikt
hummarfiske, kom han tilbake som en velhalden mann. Madsen skal ein gong ha opplevd ei
7
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
ferd av hummar som svømte i øvre lag av sjøen og dekka store deler av botnen. Gjennom
vannkikkert kunne han sjå mange hundre hummar på vandring. Jardar Melvær opplevde sjølv
ein haust i 1940-åra at far hans, etter teinefiske etter hummar, i ein periode dagleg kom heim
med 50-60 hummar. Det var eit syn å sjå hummaren dekke heile dørken på båten. Palefiske om
sommaren med stang og dorg har i alle tider vært folkets fiske til husbruk.
3.3 Lakseverpe gav ekstra inntekt
Fisket etter laks var frå gamal tid forbeholdt landeigarane. Laks ”Salmo salar” er naturleg
utbreidd i den nordlege delen av Atlanterhavet, og vender kvart år attende til vassdraget den
vandra ut ifrå. På Melvær har det frå år 1900 fram til 1950/60 åra vore fiska med opptil 12
laksenøter (kilenot). Det var ei sikker årleg inntekt for gardsdrifta. Laksefangstane svinga
mykje frå år til år der vêrforholda var avgjerande. Nordavind var avgjerande for gode
laksefangstar. Jardar Melvær kan minnast ein gang då den eine laksenota stod full av laks, og
nota måtte løysast frå dei faste fortøyningane for å berge heile fangsten. Han er usikker på
mengda av laks han har fanga opp igjennom åra. I alle dagar har det vore snakk om lite laks i
elvane. I den perioden det var lovleg å fiske med drivgarnsfiske, var det merkbart mindre
fangstar på laksegarna. Laksefiske var viktig inntektskjelde for gardsbruket på Melvær. Når
veret betra seg om våren, gjekk ein igong med å lage til ilar. Steinar i fjæra vart gjort klar til
fortøyningar for laksenøtene.
Fiskeperioden for laks var den gang frå 14. april til 5. august. Grunna stadig nye reguleringar
på garnfiske med laksenøter (innkorta fisketid), ser han det ikkje lenger som lønsamt med
omsyn til store årlege utgifter til streng og tauverk.
3.4 Sjøfuglane gav egg og dun til hushaldet
Både sjøfuglegg og dun av ærfugl var sanka om våren og sommaren. I måsereira vart det aldri
teke meir enn at det var 2 egg igjen i reiret. I mai vart det sanka dun frå ærfuglreira. Duna var
reinska om vinteren og nytta som fyll i puter. Dunsanking var ei viktig attåtnæring i tillegg til
gardsdrifta. Ei dundyne var verdt 3 kyr, med andre ord kunne dunsalet bidra til fôring av 2-3
dyr årleg. I perioden med dunsanking og gode fiskeperiodar, opplevde ein at folk trekte ut frå
fjordane og deltok i haustinga av fisk og dun. Den viktige øya Håsteinen hadde stor verdi for
Atle Jarl frå Bygstad. Han kalte like godt øya opp etter sonen sin.. Håsteinen har alltid vore ei
fuglerik øy, men det vart sjeldan jakta på fugl grunna den verdifulle biintekta frå fugleverda.
3.5 Hjelpefôr og gjødsel frå sjøen
Tang og tare var viktig både som for og gjødsel, og om våren hadde gardsfolket ei eiga tareonn.
Det var gode tarestadar i Olsundet og Melværsundet. Taren vart hausta frå båt, og vart skoren
8
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
med stuttorv. Båtlast med tang blei lagt i dungar, slik at den gjæra og blei blaut og rotna. Ofte
kunne ein frå Melvær sjå båtar frå fjordane komme ut til holmar og skjær og ta tare.
Grisetang vart hausta i stille vågar og nytta til grisemat. Ein laga løype med tang og varmt vatn
og blanda det ut med litt kraftfôr. Kunstgjødsel blei først teke i bruk ca. 1920-tallet. Grisetang
vart også dratt opp til måttingsstø ved gjødselkjellaren, der tang og gjødsel vart blanda før den
omsider vart køyrt ut på bøane.
Kyrataren saman med røsslyng var ein god blanding i vårknipa.
Når det gjeld bruntaren, så blei det slått kokande vatn over den og den endra da farge til grønt.
Dette blei gjort for at dyra lettare skulle ete den. Prosessen med bruntaren resulterte i at fløyten
frå kumjølk blei gulare og tjukkare – og fram for alt; betre å nyte for mennesket.
Ei anna form for gjødsling var bruken av fiskeslog. På innmarka vart det, på strategiske
plassar, sett ut tønner utan botn då særleg opp mot dei høgste bakkane og toppane. Avfall frå
fiske (fiskeslog) vart heile
tida båre rundt i terrenget og
utplassert i tønnene, og på
denne måten fekk ein
avrenning frå fiskesloget
utover markene. Dette var
alminnelig rundt 1950-60talet. Metoden vart nytta på
dei fleste av øyane i området.
Kunstgjødsel blei først teke i
bruk
rundt
1920-tallet.
Verknaden av kunstgjødsel
førte til ein radikal stor
tilvekst. Då lagerkapasiteten
på låven vart for liten, måtte Figur 3: Grisetang Ascophyllum nodosum, sagtang Fucus serratus, sukkertare Laminaria
ein også ta i bruk naust for saccharina og butare Alaria esculenta var mykje nytta i det gamle kystjordbruket (Åsen
1979).
oppbevaring av høy.
3.6 Jakting på mink og oter
3.6.1 Mink
Mink kom til Bulandet (Gjørøy) og Værlandet på 1950-tallet, og det vart oppretta
oppdrettsgardar for mink. Det tok ikkje mange åra før den rømte minken påførte fuglelivet
(særleg reir) store skader. På Melvær fortrengte minken store måseflokkar frå området.
Likeeins gjekk det hardt utover hønseflokken. Det hendte meir ein gong at samtlege høns på
garden var drept i løpet av natta.
9
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
3.6.2 Oter
Oterfangst på Melvær har vore eit viktig bidrag til garden. Frå 1900-1950-åra var det mykje
oter på og rundt Melvær. Om vinteren var det lagt opp til stor fangst av oter i ”glefser” eller
sakser som med åte, vart plassert i sjøen like under havoverflata (sjå foto av oterglefse).
Oterskinn var i periodar stor eksportvare for dei ytre kystområda. I 1930-åra var prisen på eit
oterskinn selt for 200 - 300 kroner.
Eit våpen om bord i båtane som var
nytta til ulike formål var nær sagt like
viktig som fiskegarn.
Om oterens utvikling syner ein til
1950-åra, då den var sky og var, og
det var sjeldan å oppdage ein oter. I
2010 er oteren spak og husvarm.
«For ikkje mange dagane sidan,
begynte hunden å gjø mot ein oter
som spaserte mot ein kasse på tunet.
Oteren hadde ikkje hastverk med å
søke ly for hunden aggressivitet»,
seier Jardar Melvær.
Jardar Melvær fortel at han
sommaren 2011 hos naboen Asmund
Melvær, oppdaga ein katt og to otere
som leikte saman på marka. Det ende
med at den eine oteren blei skvisa ut
av «det gode selskap», og forsvann.
Katten og oteren gjekk begge
samtidig til eit tillaga festmåltid i
garasja, der porten stod åpen og
begge åt av same matfatet. Seansen
tok slutt då det vart for mykje
avføring etter oteren. Porten blei
lukka. Katten lever fortsatt i beste
velgåande.
Foto 2: Oterglefse.
4. Jordbruket var ryggrada om fisket slo feil
På kystbruka vart arbeidet med jorda, husdyra og med hus og barn, kvinna sitt ansvar.
Dagsrytmen var «først opp» og tidleg i seng kvar dag, heile veka, heile året gjennom. Ansvaret
for å få fôret til å rekke til kunne være ei tung oppgåve. Medan karane gjerne ville fôre flest
10
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
mogleg dyr gjennom vinteren, så var det kvinnene og ungane som måtte sanke alt hjelpefôret
gjennom vinteren og våren.
Lyngheiane var avgjerande for drifta på Melvær. Heiane tente som heilårsbeite, - her vart det
henta hjelpefôr og via dyra vart næringsstopp overført til innmark frå utmark.
4.1 Korn og poteter vart dyrka
I eldre tid vart det også dyrka korn på Melvær. Kornslaget som vart nytta på kysten var havre.
Då den gamle havresorten forsvann, vart det vanskeleg å få god avling av kornet lenger. Jardar
Melvær fortel at særleg under første verdskrig, gjekk det ut eit pålegg om at alle gardsbruka
skulle dyrke 1-2 mål som sjølvberging. Korndyrkinga tok slutt omkring 1920-tallet.
Etter at poteta kom til landet, vart den dyrka i stort monn på Melvær. Fisk og potet var dagleg
kost og det var viktig å ha mykje potet. Potetåkrane var små og mange. Stort sett alle tørre
jordflater vart nytta til åkrar. Åkrane var som regel fast år etter år. Skulle ein åker såast att, vart
det nytta frø (oppsop) frå løa. Gjødsel frå gardfjøsane var båre heim og nytta i åker og på eng.
Også rotna tang vart nytta i åkrane.
For tida blir avling frå 220 mål hausta med fôrhauster. Gården har f.t. 12-14 mjølkekyr.
Utfordringa med effektivt jordbruk er å få snudd jorda som blir grunnare og grunnare og
jordsmonnet minkar. Ein tommelfingerregel er å få snudd ca. 10 mål pr. år, men det er usikkert
med omsyn til mykje nedbør.
4.2 Slåtten tok til i juli
Husdyrgjødsla ble spreidd over markene om våren (april/mai), og på Melvær Gard blei den
«kneka» ned med at hesten drog bjørkeris over marka. Seinare, rundt mai, vart restane etter
gjødsel raka over dei nakne berga for på denne måten på sikt å få meir jordsareal. I byrjinga av
juli tok ein til med førebuingane til slåtten, men det blei sjeldan byrja å slå før 2. juli, då var
graset nærast utvakse.
Ljåslått var den mest vanlege forma, der langorv vart nytta til dei beste myrane, og stuttorv til
dei mest kronglete stadane. Hesjing var mest vanleg for tørke av høyet, men bakketørking var
ikkje uvanleg. Ved bakketørking ble høyet liggjande på bakken til tørk, til skuggen kom om
kvelden. Det var ikkje uvanleg å snu høyet ved middagstider, og høyet blei breidd tynt ut over.
Høyet blei køyrt i hus med hesten.
Slåtten var ferdig ca. 15-20. august. Slåttenga som var inngjerda med et gjerde av gamal
laksenotstreng, blei nytta av beitedyr etter slåtten. Den vart nytta av dyra i perioden august –
november.
I tillegg til slåtten på innmark, vart det også slått lyng som tilleggsfôr. Lyngslåtten i utmarka
føregjekk der det var fin lyng. Lyngen vart stappa i store striesekkar. Det vart rekna med at ein
11
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
striesekk (100 kg-sekk) var nok fôr for 14 dagar. Dyra fekk servert lyngen heil. Også torvtaka
på naust vart slått for å skaffe fôr til kalvane.
Eit problem som her melder seg med full tyngde er grågåsa, som landar på innmark og eter
snautt store deler av innmarksarealet. I tillegg ligger skiten igjen på marka.
Eit like stort problem er kvitkinngåsa som medio oktober landar på vegen mot syd. Det kan
være flokkar frå ca. 5000-15000 fugl. Problemet her er dei store skadeverknadane på nysått
mark, der det blir ete «reint bord». Det er berre på syd at kvitkinngåsa landar på innmark på
Melvær. Denne årlege hendinga har funne stad dei siste åra 10-12. oktober.
Etter at det i 1974, etter statlege tilskot, blei planta ut ein del sitkagran på garden på strategiske
plassar, opplevast leplantingen som positiv for garden med omsyn til vind og vêr. Ein har
opplevd at hubro og Albinogås (gul nebb og gråspettet venger) har opphaldt seg kvar sommar
over lengre periodar. I 2010 har 6 traner opphaldt seg på øya frå tidleg vår, og besøket har
gjenteke seg også sommaren 2011.
4.3 Lyngheiane tente som heilårsbeite
På lyngheiane vart det fôra mange dyr vinteren over. Det gjaldt å halde liv i dei gjennom
vinteren, så feita dei seg opp på beitet om sommaren. I april månad var det kyrne som skulle
løysast og få desse ut i utmarka. I utmarka måtte kyrne gjetast, for elles kom dei attende med
ein gong. Når kyrne byrja å finne myrull, slo dei seg til ro. Kyrne kunne strekkje sesongen ut
til august/september før dei blei henta heim.
I mai vart sauene jaga i utmarka. Sauene vart for det meste gåande i utmarka til dei blei sanka
inn i oktober. Sauene gjekk ofte ute til midten av november, og ofte kunne sauene klare seg
utan fôrtilsetjing til opp mot juletider. Spelsauen og svartfjes var flinke til å finne seg mat
jamvel i snø. Dei beita også på tang
og tare i fjæra. Sauedrift har for
Melvær sin del, i all hovudsak, vore
utegangarsau. Ved 1950-tallet var det
ca. 200 sau ved bruket. I dag er det
ikkje sauehold grunna mye arbeid
med dette. I tillegg kastar sauedrift på
øya for lite av seg økonomisk.
Tidlegare vart utmark brukt av oksar
og ungdyr. Lyngbrenning var vanleg
med intervalla på 5 år. Lyng er i all
hovudsak røsslyng, som i vårknipa
blir kosttilskot saman med kyrataren.
Figur 4: Illustrasjonen syner korleis næringsstoff sirkulerte på kystgardane.
Utmarka og sjøen har vore svært viktige ressursar i den gamle jordbruksdrifta
(Kaland 1991).
12
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
4.4 Skogen vart nytta til ulike reiskaper
Det vesle som var av skog på Melvær vart vel verna om, og svært lite vart nytta til ved. Likevel
vart dei fleste treslaga som vaks på øya nytta.
Bjørka vart prioritert til tresko. Av selje laga dei mjølkeaskar. Rogn vart nytta som ekstra kjøl
under båten (drag), medan eik vart nytta til keipar, reparasjon på båtar og til ljåskaft. Ospa held
seg godt i sjøvatn og vart nytta som lunnar. Hassel nytta ein til rivetindar/rivehovud. Kristtorn
vart nytta til pyntegrønt. Eineren hadde mange oppgåver: den vart riven til brensle, det vart
kokt einerlog til vasking, og oppkutta einer pynta tun og golv i høgtider.
Også rakved utgjorde eit viktig virke for gardsbruket på Melvær. Utover hausten og vinteren
var det rakleiting. Rak var alt som dreiv i land i vikane, og som kunne nyttast til ein eller annan
ting. Vestavind og nordvest var dei beste rakvindane på Melvær. Mykje av det trevirke ein
trong til reparasjonar og nybygging fann ein i fjæra. Store båtar med trelast frå Russland
passerte ofte på vestsida av Bulandet på veg sørover, og det hendte dei mista dekkslast.
Bodskapen om det var rak(på stranda) gjekk som eld i tørt gras, og alle prøvde å få tak i mest
mogleg. I sjøhusa og uthusa på Melvær er det brukt mykje raktømmer. Som gutunge nytta
Jardar Melvær alle høver til rakleiting. Det var stor spaning med kva ein fant, ein dag kunne ein
være heldig med å finne. Men som oftast vart det berre rekved som vart nytta til brensel.
Rakved fant dei langs heile stranda og i vågane i sør.
4.5 Torv utgjorde den viktigaste brensla
Torv, einer og noko rakved utgjorde i hovudsak vedtilfanget på øya.
På Melvær brukte alle torv som brensel, både til koking og oppvarming. Det måtte spadast
tidleg, så det kunne bli tørt og ”krakka” før slåtten og helst sett i stakk. Det var eit tungt og
slitsamt arbeid. Her omkring brukte folk ”langspad”. Det var ein spade som skar torva på to
sider. Så hadde dei hjulbårer laga av tremateriale (både hjulet og sjølve båra), til å hjule torvet
utover tørre rabbar for tørking. Arbeidet var lagt opp som følgjer: Karane spadde torva på båra,
og ein gutunge hjula båra til tørkeplassen, der eit kvinnfolk lossa av bårene som regel med
hendene. Torva blei anten frakta heim til naustet eller sjøbua, og lagt opp i ”la” der. Enkelte
gonger blei torva satt opp i torvstakkar i utmarka og frakta heim etter behov. I det heile var
torvvinna noko av det tyngste og vanskelegaste arbeidet ein hadde. Ofte var det kamp med vêr
og vind, som ville auke på, før ein var ferdig. Og med søkklasta trebåt var det ikkje alltid greitt
i styggevêr.
Den beste torva vart gjerne kalla steintorv (svart på farge). Torvflaka var ca. 50x20x5 cm. Først
tok ein av øvste lag med spade slik at lyngrøtene vart overskorne. Ein spadde så to lag torv,
elles vart det for høgt å løfte. Eine vart helst brukt som brensel når ein hadde lite torv. Då reiv
ein einer med baret på.
13
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
Figur 5: Hymne (Helle 1992).
14
Fiskarbonden
Liv og virke på Melvær
5. Litteratur
Færøyvik, Ø., 1987, Vestlandsbåtar, Frå oselvar til sunnmørsåttring, Norske båtar – Bind V,
Grøndahl & Søn Forlag A.S., Oslo
Helle, T., 1992, Liv og virke på Tviberg – også i framtida?, Avdeling for landskapsøkologi,
Sogn og Fjordane distriktshøgskule
Johansen, K.E., 1982, Fiskarsoga for Sogn og Fjordane 1860-1980, Universitetsforlaget
Kaland, P.E., 1991, Driftsformer i kystlandbruket – en finstilt ressursbalanse, I: Prosjekt
Vestkyst, Lyngheisenteret, Lygra, Lindås, Hordaland, Hordaland Fylkeskommune og
Universitetet i Bergen
Tviberg, T., 1981, Sommarfisk i gamle dagar, s. 59-62, I: Sogeskrift for Askvoll kommune,
hefte 1. Askvoll Sogenemnd
Åsen, P.A., 1979, Illustrert algeflora, J.W. Cappelens Forlag A.S., Oslo
15