Transcript "Tidt eg minnest ein gamal gard " Garden Vigdal og livet der før i tida

"Tidt eg minnest ein gamal gard "
Garden Vigdal og livet der før i tida
Eit tilbakeblikk
Åsmund A. Vigdal, 2005
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Vigdal, gnr. 54. Bumerke
Eldre skrivemåtar er Wigedall (1611-12), Wigdall (1645), Wigdal (1667) og Wiigdal
(1723). Namnet kjem av elvenamnet Vigga eller Vigda, meiner professor Rygh, som
har skrive boka Norske gårdsnavne. I Leikanger bygdebok skriv Bøthun at Vigdal er
nemnd i lensrekneskapen 1611 - fyrste brukaren er nemnd som "ødegårdsmænd."
Dette kan tyda på at garden har vore i bruk før Svartedauden 1349, og at han har
lege aude fram til 1600- talet. På grunn av Svartedauden vart mange gardar liggande
avfolka og aude, og dei vart ikkje tekne i bruk att før folketalet på bygdene auka
igjen. På 15-1600 hundretalet vart slike "ødegårder" tekne i bruk igjen. Mogens Haar
er den fyrste ødegårdsmann i 1611-14 .
Dei som var brukarar frå slutten av tjueåra og fram til sekstiåra var far, Andreas E.
Vikdal og mor, Brita A. Vikdal. Dei hadde borna Elmar, Signy, Marta, Arthur, Åsmund
og Annlaug.
Ein annan brukar var bror til far, Jørgen E Vikdal og kona Kari, med borna Målfrid,
Håkon, Åshild, Ellend, Karen, Anna, Ola og Leif. Etternamnet var Vikdal, men
læraren min Per H. Bøtun viste til professor Rygh, og sa at Vigdal måtte vera det
rette namnet. På slutten av åttitalet søkte vi om å ta Vigdal til etternamn, og
søknaden vart innvilga.
Det må vel vera slik at etter Svartedauden vart Vigdalen teken i bruk på nytt, om lag
år 1600, og då vart husa bygd opp att på gamle tufter framme på Garden.
Gjennom 350 år vart no garden rydda og dyrka opp att. Hus vart bygd, og vegmurar,
åkremurar, naust med båtstø og andre ting som høyrer til på ein gard kom til etter
som åra gjekk.
I Vigdalen er det bratt, og bruka var tungdrivne. Det meste av arbeidet måtte gjerast
for hand, og det meste måtte berast på ryggen året rundt.
-2-
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
LITT OM DET SOM DET SOM GJEKK FØRE SEG PÅ GARDEN I DEN TIDA DET
BUDDE FOLK DER
Frå Garden og heim, og ned til sjøen, var det bygd ein veg der det var mogleg å
køyra med hest og treslede. Vegen var greven inn i bakken, og han var mura opp der
det var nødvendig for å få brukbar framkomst. Ja - murar var det mykje av; vegmurar,
åkremurar og bakkemurar, det må kunna reknast i kilometer. Grunnen til at dei lagde
husa framme på Garden då garden vart rydda, var vel at dei kom nærare fjellet, som
nok hadde stor betyding når det vart jakta på rein og når dyregraver skulle
ettersjåast.
Kanskje var det busetnad i Vigdal den tida fangstanlegget på Tuftafjellet var i bruk,
og reinskjøt var eit stort tilskot til kosthaldet. Fangstanlegget på Tuftafjellet og dei
andre fangstanlegga kring Fresvikbreen har vore i bruk frå år 200-400 etter Kristus
og fram til Svartedauden, då bygdene vart avfolka. Alderen på anlegget er fastslege
ut frå radiologiske prøver av materiale av bjørk, som kom fram under isen ved
fangstanlegga. På toppen av bægjemurane var det sett opp ei stolperekke for å
bægja reinen ut på stupet. Dette viser at det var lagt ned mykje arbeid der oppe i
1500 m.o.h., og kor viktig fangstmåten var. Denne fangstmåten gjekk vel ut av bruk
då det vart meir vanleg med bruk av skytevåpen - då kunne dei også jakta når reinen
beita nærare ned i dalane.
Korn vart nok også dyrka på Garden - i stølselva, som renn forbi om lag 400 meter
unna, heiter det Kvernhusgjelet. Her vart det nok bygd vassdrevi kvern på eit
tidspunkt, her var det flaumsag, det var bru over elva, og stiar til Tuftastølen, Nesali,
Breigytteli, Leiteskrea og seinare til stølen i Nonhaugbakkane og til Stølsdalen.
I Breigytteli gjekk det eit kjemperas før 1850. I skulddelingspapira frå 1874 blir
området frå Mjelkehaug fram mot Langajøtta, om lag 250 meter breidt, kalla
Storeskreden. Det viser endå tydeleg merke i terrenget.
Den tida stølen i Nonhaugbakkane var i bruk, fortalde bestemor, kunne budeiene på
stølen sjå bjørn som beita øvst i Eingjabakkane i solskinet om morgonane. Graset
var grønt fordi det rann vatn frå Eigjafjellskori. Sidan fjellet halla utover, dusja vatnet
bakken under, og dette graset var mat god for bjørnen.
Nonhaugstølen vart teken av ras. Ein haust straks etter dei hadde buført heim, reiste
stølen i eit ras ei uversnatt. Ein god del ost, som skulle hentast etter at budeiene og
beisti var reist heim på garden, og alt utstyr som stølsdrift tilhøyrer, fòr på stølselva.
Raset tok også kverna og flaumsaga i Kvernhusgjelet.
Stølen vart oppattbygd i Haugen i Holtamarki i åra før 1900, og var den siste som var
i bruk i Vigdalen. Sumaren 1952 var siste sumaren Vigdalsstølen var i bruk, geitene
vart vekkleigde to sumrar inne i Gudvangen - der inne vart dei også selde.
-3-
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Det var mogleg å koma opp på Nonhaugen frå stølen i Nonhaugbakkane og opp på
Nonhaugen gjennom "gangane"; nokre stupbratte skårar. Me kom ned gangane etter
ein fjelltur ein gong fyrst i 50-åra; Arthur, Ola, Leif og eg. Det var med livet som
innsats, eit feilsteg her var ikkje å gjera om att. Men ned kom me, og heim att, det var
nok geitene som for opp og ned her.
Frå stølsvegen til Nonhaugstølen ved Leiteskrea var det sti opp i Oksla og vidare
fram i Fossbotnog Tuftadalenog opp på Nonhaugen.
Tett ved Garden låg Tjørehjellen. Han var om lag åtte meter i diameter, og
Tømmerløypet, der tømmer frå stølsmarka og Resateigen vart løypt ned. Det var
mykje stor og fin furuskog her i Resamarka, og spik til hjellen var det nok av i gamle
vindfall og tyristubbar. Her er det også tydeleg at det har vore ein tømmerveg, der
tømmer frå Resateigen vart køyrt heim til løypet og vidare løypt ned til Garden.
I det som er kalla Resateigen, vart det i sekstiåra anslege at det var 500 m3
hogstmogen skog der då Elmar kjøpte han hjå bestefar Ellend. Teigen var det siste
av kåret som gjekk inn att i garden. Det var JørnNils, Nils Bjørnetun, som takserte
teigen. Prisen var 1800 kroner.
Elles i stølsmarka er det óg mykje fin og stor skog.
Frå Garden til nedste del av Resateigen, som heitte Stegagjelneset, var det også sti.
Derfrå kunne ein kryssa elva frå stølsdalen og koma opp til stølen i
Nonhaugbakkane. Her, før stølselva møter Galdagjelet, er Resafossen. Han er om
lag 40 meter høg, og eit flott syn i vår- og haustflaum. Her lauva me og fram til i femti
åra.
Frå Stegagjelneset og på skrå over lia var det laga eit steingjerde som vart kalla
Kyragarden. Det enda i ein hammar som vart kalla Kyrahammaren. I eldre tid var det
ikkje vanleg med gjerdehald. Det var meir vanleg med gjeting, og då brukte ein
steingjerde til å halda dyra borte frå heimemarka om sumaren.
Frå Kyrahammaren gjekk ein løypestreng som vart brukt til å senda lauvet ned til
Garden. Etter at husa vart flytta heim i Vigdalen, rundt år 1870, vart det også sett opp
løypestreng heim dit.
Tett ved det nedste åkerleget på Garden står eit gamal epletre, surapalen kalla me
han. Epla var sure og knapt etande. Stamma er 70 - 80 centimeter i diameter, og han
er innroten. Berre eit skal i ytterkant er det liv i. Han må vera svært gamal, truleg
fleire hundre år. Kanskje er han frå tida før det vart vanleg med søteple. Apalen kan
såleis gje ein idé om kva tid det vart rydda innmark på Garden.
Nedanfor Garden, der Vigdalselva og Stølsdalselva møtest, ligg eit område som
heiter Almebakken, og ei inngjerda slåttemark kalla Almebakkgjerda. Denne
slåttemarka dyrka far opp fyrst i 1930-åra. Etter krigen dyrka Elmar om lag eit mål til.
-4-
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Frå Almebakken er det bru over stølselva til Tråna, og sti vidare til Tuftene og
Nonhaugbakkane.
Lat meg gå tilbake til Resateigen. Stølsvegen til Gamlestølen på Engjafjellsida tok av
frå Reset over Galdagjelet. Dette var nok den stølen som var i bruk før stølen i
Nonhaugbakkane. Det er ein lun plass som ligg 350 meter over havet, der det i dag
berre er murane att. Her står kjempestore almetre over heile lia, sikkert fleire hundre
år gamle. Desse vart lauva heilt fram til gardsdrifta vart nedlagd, og var prega av
lauving frå gamalt av. Almen veks best der det er lunt og varmt, og her sto sola på
heile dagen og vegetasjonen er frodig.
Frå Reset, der me hadde fast kvile når me fór til støls, tek også stølsvegen av opp til
den stølen som sist var i bruk, om lag 400 meter over havet, i Holtamarka. Her var
det dårleg med vatn, og vatn treng ein mykje av på stølen. Derfor vart det lagt
vassrøyr frå Galdagjelet, halvveges heim til stølen og til rabben framfor selet. Der
var det plassert eit stort kar der beisti kunne drikka. Ulempa var at det ofte gjekk
steinsprang som slo av røyrene. Då måtte mannfolka opp til støls for å kappa og
gjenga røyrene, så springen fungerte igjen.
Frå stølen gjekk stien fram forbi vassinntaket i Galdagjelet, fram forbi Sva og
Eingjabakkane og vidare over til Nonhaugbakkane ved Bruahammaren. Her var det
bru over elva før i tida. Stien gjekk også fram i Myrkjeli. Kvar haust plukka me
tytebær her. Blåbær plukka me i Nonhaugbakkane. Elles var det bær overalt, og det
vart plukka og selt ein god del - det gav nokre kroner, det òg. Ein haust - det måtte
vera i 1952 – vart Elmar, som var matros på "Firda", som gjekk i lasteruta Bergen –
Sogn, spurd av gamle los Bendiksen om han kunne skaffa 50 kilo tytebær. Jau, då,
det var nok av bær, og det vart mange turar i marka for å henta dei heim. Ein stor
kasse, som det hadde kome spikar i til Fresvik Handelslag, vart fora med papir. I
denne vart bæra pakka, og me leverte dei då los Bendiksen og "Firda" var i rute til
Fresvik att.
Utpå sumaren, når den store snøskavlen var borte, kunne ein ta seg opp frå Myrkjeli
og opp på Botnafjellet fremst i stølsdalen. Frå stølen i Holtamarka (stølsmarka) - i
daglegtale kalla Vigdalstølen - går ein sti opp på Nesteholten. Her, tett ved stien
under Nesteholten, ligg ein mur etter ei gamal utmarkløa; i dagleg tale kalla Holtaløa.
Vidare går stien opp på Øvsteholten og fram under Engjafjellet, ovanfor Bjørkeholten.
I dette området var det ein strandsitjar inne frå bygda, Johannes heitte han, som
sanka fór om sumrane. Det han slo og lauva måtte berast til sjøen og roast inn til
bygdi. Det vart mange turar opp for å henta fór, men dette var nok eit godt tilskot til å
fø dei få dyra han hadde. Bestemor Marta fortalde at ein gang han kom opp i tunet
og skulle på fórsanking, bad ho han inn og baud på mat, som skikken var når det
kom folk til gards. Då gret han og sa han ikkje hadde ete om morgonen. Det vesle
som var heime måtte ungane få. Det vart nok sikkert også stølsmat seinare på
dagen.
-5-
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Frå Bjørkeholten har Engjafjellet utoverheng, noko som var medverkande til ei nifs
oppleving eg skal koma tilbake til. Frå Øvsteholten gjekk eit rekkje som geiteflokkane
brukte når dei beita i Trettetungene og i fjellet ved Vetlasåta. På ettermiddagane, når
dei kom til mjølking, såg me dei koma på rekkje etter kvarandre gjennom denne
ulenda, der knapt folk kunne fara, hit på holten og heim til mjølking. Etterpå fekk dei
ei klype salt. På seinsumaren hende det av og til at geitene var seine til mjølking. Då
måtte budeiene opp på Holten for å lokka på dei.
Ein sti eller eit rekkje gjekk også ut frå stølen, ut på Nova, vidare ut i Glennene og ut
på Jervehaugen. Eg nemnde ei nifs hending under Eingjafjellet, og skal no fortelja
om denne.
På saueleit
Hausten 1965 vart det sett to sauer midt oppe i fjellet i Eingjafjellskåri. Dette var noko
som hadde hendt tidlegare også, år om anna. Beisti, om det no var sau eller geit,
beita seg opp frå Myrkjeli og inn i skori, men dei kom seg derifrå før snøen kom. No
var det ut i oktober, og då Elmar mangla to vérar som han hadde leita etter heile
hausten, fann me ut at me måtte gjera eit forsøk på å få dyra ned før snø og is
stengde dei inne.
Me starta tidleg. Vêret var fint, og soli skein frå klar himmel. Oppe på Øvsteholten tok
me kaffi og mat, og deretter byrja me å ta oss opp etter den bratte rabben over
holten. Me hadde med Kragen i tilfelle det vart problem med å få dyra ned.
Hengjande bratt var det, så me måtte meir hala oss opp enn å gå. Men opp kom me,
og tok ein pust i bakken. Eg skulle gå fram om lag 300 meter og sjå om eg fekk auga
på dyra. Det var temmeleg augert å gå, men då eg kom fram, såg eg i fremste delen
av skåra berre ein sau. Øyremerket var naboen Leif sitt. Han mangla to sauer, men
her var berre ein, og han sto heilt ut på floget. Mellom meg og sauen var det eit
svaberg, så eg kom ikkje ned der. Eg kasta det eg fann av lause ting for å få han opp
att, men han stod bak ein krake, så eg greidde ikkje å skremma han opp.
På oppsida i skåra var det ein stor heller, der det ofte var snakka om kunne vera dyr
innestengde før gjennom åra. Eg såg etter om det var beinrestar, men fann ingen.
Det hadde vore folk oppe her for lang tid tilbake og henta geiter som gjekk i skåra
seinhaustes.
No tok eg meg tilbake der Elmar venta, og fortalde om det eg hadde sett. "Skal eg gå
bort att og skyta sauen?", spurde eg. Leif hadde sagt ein dag før at det var tidleg å
skyta sau i fjellet endå, so me burde lata vera, meinte han. Så laut me koma oss ned
att på holten, me henta oss etter småbjørk og sprake nedover til Øvsteholten. No tok
me stien fram under Eingjafjellet under staden der me såg sauen. Der var det
festmåltid for ramn og ørn på sauen som ikkje var i skåri. Han hadde ramla utfor og
falle to hundre meter. Kanskje var det ørna som hadde slege han utfor, ho gjer ofte
det når dyr står utpå eit stup.
-6-
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Så er det hender noko nifst. Me høyrer det susar i lufta, og ser opp. Steinar treffer
rundt oss, og me spring tilsides. Heldigvis unngår me å bli trefte. Det var nok sauen
som hadde utløyst steinane.
No tek me beina fatt, og kjem oss heim på holten, og derifrå ned og heim. Dagen
etter dreg Leif opp i Eingjabakkane. Sauen står utpå kanten. Han skyt, og han ramlar
utfor. Det vart meir fuglemat der.
Det vart leita etter verane alle stader i utmarka, og om lag to veker seinare kom det
telefon frå Feios. Verane til Elmar var funne i Feiosdalen, og vart henta der.
Dette at det hamna sauer frå Vigdalen i Feiosdalen og omvendt, hende fleire gonger.
Det var tidleg i femtiåra at søskenbarnet mitt, Ola, og eg fann to sauer på
gamlestølen i Eingjabakkane. Me fekk dei heim til tuns, og det viste seg at dei
tilhøyrde KleivaNils, Nils Borlaug. Han kom og henta dei, og me tykte me fekk godt
betalt. Han gav oss ti kroner kvar!
Når sauene frå Vigdalen beita fremst i Stølsdalen og dei kom opp på Botnafjellet eller
Eingjafjellet, var det berre eit smalt platå før dei var i Turiddalen i Feios.
Saueleiting
Ein haust fyrst i oktober mangla me framleis ein svart sau med to lam. Det var vanleg
å ha nokre svarte sauer denne tida, då slapp ein å farga garnet svart til sokkar og
liknande. ”Sauasvart” vart ulla kalla. Denne sauen gjekk kvar sumar med lamma
sine på beite i området rundt Snyttestølen og i Jervedalane. Etter fleire turar på leit
der, hadde me ikkje funne sauen og lamma.
Ein dag skulle eg ta meg ein tur utover dit, eg var i konfirmasjonsalderen då. Eg
gjekk ut Glennevegen og ut til inste Trettetunga. Der gjekk eg over, og tok meg opp
mot vetleSåta. No nytta eg høvet til å sjå etter noko som ofte vart snakka om når det
mangla dyr i Vigdalen. På utsida av Eingjafjellet, nett under fjellbruna, var ei om lag
to hundre meter lang skår. Kyrkjeskåra vart ho kalla, oppkalla etter ein stor heller
som vart kalla Kyrkja. Dit ville eg no, for å sjå om det kunne vera beinrestar innunder
hellerane der. Det var ikkje så lang heft.
Eg klatra to hundre meter opp frå vetleSåta. Der byrja skåra, og eg fylgde henne. Ho
vart smalare, og eg måtte til å krypa bortover. Over og under meg var det stup. Eg
kraup skåra til endes, og undersøkte hellerane. Eg fann ikkje spor etter
dyretragediar, så eg tok meg tilbake. Dette ville eg ikkje fortelja heime - då vart det
skjenn å få. Eg meinar å hugsa at det hadde vore folk i skåra for lenge sidan.
No måtte eg sjå etter sauene. Kvar skulle eg leita? Eg tok beina fatt utover bak store
Såta, men fyrst klatra eg opp på toppen av Storesåta. Ho er flat på toppen med
nokon forkrybla fjellbjørker på, men du verda for ei utsikt det var derifrå.
-7-
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Vidare gjekk eg bak ytste Jervedalen, og nedover på utsida av han. Då eg kom ned i
skogen, skremde eg opp to hjortar. Eg fortsette nedover i Almenningane, over
Presthiller, kryssa fram og tilbake nedover i skogen, og der fann eg sauene. Dei tok
nedover på kanten av Jerva heilt ned i strandastien og fylgde han innover og til tuns.
Der slapp eg dei inn i sauehuset.
No vart det kvile - me trengde kvile no, både sauene og eg. Det vart siste året for
svartesauen og lammi. Svart garn frå Sygna vart det heretter.
På utsida av Trettetunga, midtlia, er det ein skogkledd rygg. Her var me på tur ein
gang, det var vel beist me såg etter. Det hadde kome ein kastevind (trombe),
vindstråle kalla far det, på skrå frå fjellet og nedover. Han hadde laga ei 30 til 40
meter brei gate i skogen. Store osp og furutre var knekte som fyrstikker i ei lengd på
over 100 meter på skrå over ryggen, voldsame krefter hadde vore i gang her. Hadde
denne stråla kome på husa, hadde det gått gale. Slike kastevindar oppstår stundom
når vêrtilhøva ligg til rette for det.
DET SOM FØREGJEKK PÅ BRUKA I VIGDALEN, OG SOM SKULLE
GJERAST TIL DEI FORSKJELLIGE ÅRSTIDENE
På kvart av bruka hadde me ei, somme tider to kyr, 12- 15 vinterfødde sauer og 2530 geiter. Sauene gjekk på beite og var innom stølen når dei ville ha salt, og når
hausten kom dreiv me sauesanking etter potetopptaket i midten av september.
Klypping var både mannfolk og kvinnfolk saman om. Ho Annafaster kom og klypte
sine sauer. Eg hugsar så godt ein episode. Annafaster sat og klipte ein sau. Ho
hadde kaffikoppen attmed seg, og eg var med og heldt i beina på sauen. Det låg ei
saueperle på golvet. Eg knipsa ho med fingeren, og ho hamna i kaffikoppen utan at
ho Annafaster såg det. Anna var ei myndig dame, så eg torde ikkje seia noko, men
du veit eg fylgde med for kvar sup ho tok av koppen. Ho øya seg felt då ho såg kva
som låg i koppen, men ho hadde ikkje mistanke til meg. Det vart no fort gløymt, og
klyppinga heldt fram.
So skulle det slaktast. Det var heimeslakting den gongen, av det som skulle seljast
og det som var til salting og hermetisering heime. Elektrisk straum kom fyrst til
Fresvik i 1958, og då gjekk me meir over til å frysa ned kjøt og andre ferskvarer.
På tradisjonelt vis steikte me kjøt og kjøtkaker, hermetiserte, og laga rullepølse,
blodpølse og mårmat. Sauehovuda vart svidde og salta, og mykje meir.
Saueskrottane vart pakka og sende, men det var fast at han SimlenesIngvald skulle
ha to fjorlam av ver. Det var gode beite i Vigdalen, og far kjøpte ver frå Vik av
premierte dyr. Dette gav ei slaktevekt på rundt 45 kilo, noko som var vanskeleg å få
tak i andre stader.
Ulla som ikkje skulle spinnast til garn heime, vart sortert og pakka i sekker, og ut på
vinteren tok dei turen til Sygna Ullvarefabrikk med bygderuta. " Samband 1" heitte
båten, som vart ført av Sverre Fedje frå Feios. Han gjekk i storm og stille, det var
-8-
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
aldri nei når me spurde om han ville gå under kaien i Vigdalen for å henta eller bringa
folk.
På Sygna vart ulla levert, og det me trengde ut over vinteren av garn, ullteppe og
anna, vart handla inn. Saueskinna vart turka og seinare leverte til "BergaAndreas";
Andreas J Bøtun, som kjøpte skinn. Slakteavfallet var det HaukaJohans; Johannes E
Haukenes, som fekk - han dreiv med pelsdyr. Tidlegare hadde også farbror Jørgen
drive med pelsdyr.
Skogsdrift
Ei viktig innkome var skogsdrift og vedhogst for sal. I fleire år hogg far og Elmar ved
på Snyttestølen, ut på stranda. Dei reiste i mørkni med båten ut til Båtasva og gjekk
derfrå og opp midtlia til hogstplassen, ofte i meterdjup snø. Her vart hogge mange
mål ved gjennom fleire vintrar
Veden vart send på løypestreng, fyrst over Yste Jerva, deretter på ny streng ned i
Birtateigen, som det heiter nede ved sjøen. Der vart han kappa opp, kløyvd og sett
opp i mål - klar til levering. Leveringa vart gjord ved at det kom ei stor kuttar som
veden vart lasta om bord i. På Presthiller, noko lengre ute på stranda, dreiv det
under krigen mykje folk og hogg ved til Bergen Kommune. Farbror Jørgen og
sønene hogg ved på utsida av Insta jerva i høgd med Snyttestølen.
Seinare byrja me å hogga ved i Nesali, framme i dalen. Når me var fri frå skulen hogg
me gamal lauvbjørk, kappa ho i to- og trealningar og løypa dette ned til elva. Der vart
veden kappa opp i kubb, som seinare vart kløyvd. Eg hugsar at det ofte var kaldt å
stå og kløyva veden. Det var ikkje lett å få kløyva han. Ein – ofte to - jernkilar måtte
til. Me slo med slegga, heile dagen, og arbeidet var tungt. Me fekk eit avbrot i ein
liten matpause. Då stod me og stampa med føtene for å halda varmen på beina. Det
var ofte ti til tolv kuldegrader så langt framme i dalen, og i tillegg var det ein
gjennomtrengande dalatrekk. Seinare har eg ofte lurt på kvifor me ikkje laga oss eit
bål å varma oss på. Svaret må vera at det ikkje var vanleg.
Når kvelden kom, var det godt å koma til husa att, få byta klede og få varm middag
på kjøkenet, der vedkomfyren frå Kverner Ovnsstøperi stod nesten raudglødande i
omnskroken.
Ein haust hogg me fem mål bjørkeved oppe i Aksli, på toppen av Nesafossen. Veden
vart løypt ned hamrane, kappa og kløyvd nede ved Nesaflaten, der me hadde resten
av veden.
30 mål ved kunne bli hogge om vinteren. Veden blei fløyta i elva om sumaren i
snøsmeltinga, når vassføringa i elva var stor nok. Også på nabogarden hjå Jørgen
dreiv dei vedhogst lengre heime i dalen i Breiagjøtta (Storeskreden som ho er kalla i
skulddelingspapir).Fløytinga var me saman om, det var om å gjera å vera mykje folk
under dette arbeidet.
-9-
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
I elva ovanfor brua laga me dam. To grove ospetre vart lagde over kvarandre med
halvannan meter avstand Så vart det sett tett med stek, eller beine tre som veden
stoppa mot. Her var det arbeid for to mann å lempa veden opp på Elvahaugen. To tre mann reinska elva. Dette arbeidet var farleg, på sleipe steinar og svaberg, med
tømmerhake til hjelp. Åtte til ti mål kunne det bli for dagen, og dersom vasstanden
heldt seg, dreiv me på til alt var kome heim på Elvahaugen. Men dersom elva minka,
var det mykje arbeid å få veden heim til dammen, der han vart sett opp so han turka
opp.
Veden, som fyrst var vorten turr og so fløytt i elva, vart seld til Torkel Simlenes, som
leverte ein del av han til sardinfabrikken Viking. Når han var fløytt i elva, var han
seigare og gav meir røyk og mindre varme under røyking av sardinar.
Det hende fleire gonger at dammen rauk og alt hamna på sjøen. Då laut me samla
det opp og få det på land, noko som medførte mykje ekstraarbeid. Årsaka til at
dammen rauk var at han tetta seg til med rusk og rask som elva førte med seg. Med
mykje ved og regn som sette inn med regn så elva vaks til flaum, vart det for stor
belastning på dammen.
Ved vart også levert til Bergen. Det var han SimlenesOla, (Ola Simlenes) som frakta
veden dit. Han hadde ei skøyte som tok 50 mål ved, og gjorde fleire turar kvart år
med ved frå distriktet. Elvahaugen er borte no, då vegen kom gjekk han beint
gjennom denne.
Også på andre sida av elva i Kolåshagen vart det hogge ved av dei som eigde der.
Veden vart og fløyta heim elva i åra etter krigen. Ein del tømmer vart hoggen i
Resateigen eller nærare i marka, då mest til eige bruk.
Rett over husa i Vigdalen er det mykje kjempestor furuskog - tre som er mykje over
famnen i omkrins. Dei er 30 meter høge, kvistfrie med ein liten topp. Her hogg me
ikkje. Det hende stormen braut overende tre, og desse vart henta ut, men skogen
skulle verna mot steinsprang, og skulle ikkje rørast. Her oppved Svartesvåi står det ei
gamal furu. Det må to mann til for å femna rundt ho. Mykje kvist, ikkje noko tre som
kan brukast til material, men eit mektig syn er ho.
I 1920-åra planta Far gran fleire stader ved vasstaket og framme på Garden, medan
Jørgen planta nede ved naustet og over husa i Vigdalen. I femtiåra planta Elmar eit
felt i oppe Holten.
Stølar og stølslivet
Tuftastølen (850 meter over havet)var den fyrste stølen som var i bruk i Vigdalen.
Her var det gode beite og nærleik til vedaskog. Skoggrensa gjekk lengre opp mot
fjellet i den tid, det såg me tydeleg når me gjorde oss turar fram der som gutungar i
femtiåra. Det stod gamle stubbar etter furuskog på rabbane mot Storebotn,
Hattadalen, Horrabakkane og Fossbotn. På den andre sida av elva er det synlege
- 10 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
tufter etter det som var Djupvikstølen, som vart teken av ras. Dersom Tuftene var
base for jakt og drift av fangstanlegget i gamal tid, gjekk det nok hardt utover det som
var av skog der oppe i 800 meter høgd, gjennom fleire hundre år. Då stølen vart
bygd her, kalla dei han Tuftene. Her var det gamle murar etter det som i eldre tid var
ein samlingsplass og base for fangsting på fangstanlegget på Tuftafjellet, rett fram for
Tuftene. Dette er eit av dei større fangstanlegga i området.
Stølsdrift i den tid var på ein annan måte, ikkje so mykje ysting som det vart seinare,
meir produksjon av kjøtt, utnyttelse av fjellbeite, (fedrifter)
Namnet på fjellet og stølen kjem nok av at folket som bygde i Vigdalen kom til fjells
her og fann tuftene etter den gamle fangst- og tilhaldsplassen. Då var det naturleg å
kalla stølen Tuftene. Nøyaktig kva tid det vart sett opp stølshus veit ein ikkje, men det
var den fyrste stølen, so før 1700 måtte det vera.
Etter at stølen i Eingjabakkane (Gamlestølen) vart bygd, vart Tuftastølen bortleigd til
forskjellige folk fram til 1860-åra, då ein dei kalla "Hermund Svein"(han var frå
Bøthun, men flytte seinare til Vik og kjøpte seg gard der på Åse), fortalde bestefar
Ellend. Leiga var eit mark tobakk. Seinare vart han nytta som fjellstøl av mellom
andre Per Otrehjell og Botolf Djupevik. Men han vart fråflytt, og no står berre murane
att.
Tuftene er ein fin plass med utsikt over fjell og fjord og heim til tunet i Vigdalen. Då
me gjorde turar fram der i oppveksten, var det endå spor etter stølsvegen frå Nesali
og framover gjennom Fossbottenli og Horrabakkane. Ein kunne sjå antydning til
murte brukar i Fossbottenbekken og bekken frå Hattadalen og Storebotn. Kvar vinter
og vår gjekk det kjempestore snøskreder i Nesafossen, Fossbotn og Horrabakkane.
Det var spennande å stå heime i Vigdalen og sjå når snøskredene dundra ned
fjellsidene.
Eit mektig syn var også Turrfurua. Ho stod på Ranene, ein loddrett fjellvegg på
Kolåssida av Vigdalen, heilt ut på kanten av stupet. Turrfurua var knekt om lag 15
meter frå bakken, men ei kjempegrein, som også var knekt, peikte mot Nonhaugen
på andre sida av Vigdalen. Dette landemerket såg me frå tunet heime. Det var også
merke mellom eigarane i Kolåsen og Djupevik.I ein hauststorm i sekstiåra velta ho
over ende, og dette særmerkte landemerket - fleire hundre år gamalt - var borte.
På Kolåsen var det støl i eldre tid. Murane var synlege den tida me tok oss turar opp
dit. Det var her Mikkel Bøtun, Meik vart han kalla, og far dreiv jakt på tiur og orre på
vårparten. På ein haug innanfor stølen var det fast spillplass.
Stølen i Nonhaugbakkane låg 500 meter over havet. Denne stølen var det bestefar
Ellend som bygde og brukte. Då stølen vart teken av jordras før århundreskiftet, vart
det bygd ny støl i Holtamarka, 400 meter over havet - den siste som var i bruk.
- 11 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Gamlestølen, som ligg på Engjabakksida 300 meter over havet, mellom stølselva og
Galdagjelet, var den eldste av desse tre stølane. Tilkomsten over Galdagjelet og opp
til stølen var ulendt, og det måtte vera vanskeleg å få kyrabeist opp der. Då eg voks
opp, lauva me almelauv her kvar haust. Murane etter selet var der, men på denne
grøderike staden der almen treivst så godt, var murane nesten skjulte av brennenòta
og anna vegetasjon. Lauvet vart frakta på løypestreng over til Reset, bore ned på
Garden og derfrå sendt på løypestreng heim i tunet.
Stølen som var sist i bruk, ligg i Holtamarka 400 meter over havet, og var felles for
vårt bruk og Jørgen Vigdal, som hadde den andre garden. Kvart bruk hadde ei
budeie. Dei eg hugsar i min oppvekst var budeier hjå oss, var eldste søstrene mine.
Fyrst Signy, og etter at ho drog ut på arbeid var det Marta som var budeie nokre
somrar. Deretter overtok mor Brita til stølsdrifta vart avvikla i 1953. Hjå Jørgen var
det søstrene Målfrid, Åshild og deretter Karen som var budeier.
På kvart av bruka var det ei eller to kyr, mellom 25 og 30 geiter, og i tillegg
leigegeiter. Så hadde bestefar Ellend , bestemor Marta og Annafaster ei kyr og 8 til
10 geiter. Anna var også budeie gjennom fleire år. Leigegeitene var frå bruk inne i
bygda som ikkje hadde eigen støl. Her fekk eigarane oppgjer i ost. Såleis kunne kvar
budeie stie rundt 40-50 geiter pluss ei til to kyr. På innsida av seldøra både i
inneselet og uteselet (skotet) var det rissa inn mange bokstavar og datoar. Det var
vanleg når det kom besøk, at dei rissa på døra.
Kvar sommar bar me karane veden til rettes - ved til ysting og fyring. Veden var
hoggen sommaren før, og sett opp og dekka over så han turka og var klar til bruk.
Var ikkje ysteveden finkløyvd og turr, var ikkje budeiene nådige.
Springrøyrene måtte monterast igjen. Kvar haust vart fremste delen demontert på
grunn av snøskredene i Galdagjelet.
Bufôring
Før bufôringa kvar vår var kvinnfolka oppe og vaska og gjorde klar selet. Mannfolka
bar opp halm til sengene og andre nødvendige ting. Ystekjelane av kopar vart pussa
med stålull og oska så ein kunne spegla seg i dei. Over vinteren danna det seg ei
oksydasjonshinne (eir), og den måtte vekk. Elles vart det eirsmak av osten. Å skura
kjelen med oske kvar kveld etter bruk og skyla med vatn, var fast rutine heile
sumaren. På utsida i eine enden av selet var det fjøs til kyrne, og om natta kunne me
høyra når dei dunka horna borti selveggen.
Geitene låg ute heile sumaren, men var det styggevêr, søkte dei inn under dei store
furuene rundt stølen. Geitene likar ikkje regn. Dei har ikkje underpels, berre stritt ragg
som ikkje held so mykje på varmen.
- 12 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Bufôringsdagen var i slutten av mai. Det kunne variera litt om det var tidleg eller sein
vår, men det var viktig å koma av garde i god tid før slåtten byrja. Normale sumrar
var det slått fyrste veka i juni.
Sola kjem tidleg i Vigdalen, på høgste sumaren kjem ho i femtida. Då stig ho opp
over Bleia, bak Frønningåsen. På bufôringsdagen var det stor aktivitet tidleg frå
morgonen av. Geiter og kyr måtte mjølkast, og når det var gjort, tok me av garde før
geitene drog på beite. Eg trur nok dyra skjøna kva som skulle skje - dei hugsar vel,
dyr også. Det bar av garde - budeiene føre med ei bytte med mjøl og oppkarva
poteter. Kyrne dansa etter.
Dei fleste i Vigdalen var med. Annafaster var også komen til tuns og skulle vera med.
Alle bar eitt eller anna. Mat og ting og tang som skulle vera med opp til støls, var det
mest naudsynte, og vart frakta opp i fyrste omgang. Meir kom seinare. Me tok
stølsvegen fatt - fram på Storakleiva, fram på Garden, opp forbi plantefeltet, gjennom
kyragardgrinda, over kyragardhaugen, forbi Reset og opp på Langehammaren.
No ser me stølen. Morgonsola blenkjer i dei små glasrutene og helsar liksom
velkomen attende. Så er me i tråna utanfor selet, og me let opp dørene. Spik og feit
furuved ligg klar attmed omnen, og snart ryk det av omnsrøyret når kaffikjelen vert
fylt opp og det skal bli bufôringskaffi. Jau, det kjem mat på bordet. Undredøler, eller
harde vaflar, påsmurte nordlandslefser, flatbrød og spekeflesk. Praten går om arbeid
som skal gjerast. Dyra spreier seg rundt om i området. Det er gode beite her, og dei
kjenner seg nok att frå i fjor. Etter kvart dreg vaksne og ungar til gards att, og berre
budeiene blir att for å ta seg av stølsstellet. Ein ny sumar på stølen er begynt.
Gjeremåla på stølen varierer, men mjølking kveld og morgon og ysting ligg fast. Elles
kan budeiene, når tida strekk til, driva med forskjellig. Dei henta vatn, tok ost or
formene, spøta og liknande. På ettersumaren plukka dei vinterforsyninga av blåbær
og tytebær. Det var også me ungane med på. Me drog til Nonhaugbakkane og
Myrkjeli. Elles var det bær overalt i liene. Eg hugsar ein tur fram til Myrkjeli.
Syskenbarnet mitt var med. Ho hadde beksaumstøvlar på beina, men dei var ikkje
gode å gå med i ulenda. Annafaster spurde kven det var som hadde sagt ho skulle ta
på seg desse skorne. Då seier ho, nesten på gråten: "Da va papan da, danna stygge
røven". Dette vart seinare eit fast utrykk når nokon bala med noko.
Ein gong for veka kom budeiene heim med mjølk, eitt spann med søt og eitt med sur
mjølk. Av og til tok dei også med eit spann rømme som det skulle kinnast smør av.
Ein ost eller to i tillegg bar dei nok med seg når dei kom ned. Om ettermiddagen
skulle dei ha forskjellig proviant med seg til støls att, så lang tid heime fekk dei ikkje.
Kveldsstellet venta dei når dei kom oppatt.
Det å få kvitost og brunost ned frå stølen var arbeidsoppgåver me gutungane vart
sette til. Etter nonsmaten vart me sende til støls med ting dei trengde der oppe, og
heim att kom me, med ein kasse med ost på ryggen og eit spann mjølk i handa.
- 13 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Dette likte me. Å koma opp på stølen og få nylaga kvitost og brunost, såg me fram til,
og so fekk me rømmekopp med sukker og flatbrød til!
Når brunosten skulle lagrast, vart han voksa og stempla ” Andreas Vikdal, Ekte
geitost”. Han vart så pakka og seinare levert til faste kundar og til Fresvik handelslag,
som butikken heitte den gongen.
Killingar
Dersom me ungane henta killingar frå stølen, tente me nokre kroner. Om våren vart
killingane rodde ut på stranda og sleppte på land der, når det var godt nok beite.
Dette gjorde også dei me hadde leigegeiter for. Killingane streifa rundt om i liene til
det lei på ettersumaren. Då kom dei litt om senn utover sumaren saman med geitene
når dei beita ut mot Trettetungene og Såtedalen. Budeiene hadde ofte strev med å få
tak på dei, ettersom dei var vortne halvskyre i løpet av sumaren. Budeiene fekk dei
inn i fjøsen, og me dragsa dei ned frå stølen. Det var vaksne bukkar blant desse. Dei
kunne vera både olme og sterke, så å leia dei var vaksen jobb. Eg hugsar ein gang,
då Marta skulle leia toåringen. Han sette av garde i unnabakken, og ho prøvde å
halda, men vart dregen overende og slo seg kraftig.
Alt etter kven sitt øyremerke dei hadde, ringde me eigaren, og når han kom, fekk me
fem til ti kroner, ut frå kor mange killingar me hadde henta ned. Dette var det me
kunne tena nokre kroner på, i tillegg til å plukka bær og lauva til Annafaster.
Men det var ikkje alltid killingane kom i lag med geitene. Ein haust vart det sett
killingar øvst i Yste Jervedalen. Far og eg rodde ut dit og langt ut på fjorden, og i
kikkerten såg me dei nesten på snaufjellet utanfor store Såta. Eg gjekk opp på utsida
av ytste Jerva. Halvannan time tok det meg å koma opp dit dei var. So byrja ein tur
eg hugsar svært godt. Eg fekk snu dei slik at dei fór inn under Såta, inn og over inste
Jerva, ned på Jervehaugen og vidare ned rabbane til dei fann stien inn stranda. Eg
kom etter dei i fullt tan, forbi Gullskrea og Grøvene og inn til Nausthaugen. Her møtte
dei gjerdet rundt innmarka, og fylgde det oppover mot husi og tunet. Far hadde rodd
inn att, og no var han klar og fekk bægja dei inn i geitehuset og stengt døra. Dei var
temmeleg sprengde, og det var eg også etter ein slik tur.
Slikt høyrde med til livet i Vigdalen gjennom alle år, men i 1953 var det slutt med
geitene. Budeiene ville ut og ta seg arbeid - det gjekk ei ny tid over bygdene og
landet, og utan god hjelp på gardane måtte ein driva på andre måtar.
Siste året me hadde geiter på stølen, var i 1953. Jørgen, Annafaster,
NilsagjerdeErling og me hadde killingar – det var 20-25 stykke i alt, og dei vart sette
ut på Gullskrestranda. Desse hadde streifa rundt, oppe på fjellet og over Helgedalen;
ein sidedal til Stordalen i Fresvik. Der såg ein saueleitar dei i, der dei gjekk mellom
Helgedalsbråtet og Huldabotn. Det var kome ut i oktober då me fekk beskjed om det.
- 14 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Me tok av garde, Elmar, Arthur, VigdalsOla, DjupvikOla og eg. Me rodde inn på Øyra
og gjekk innom NilsagjerdeErling og Eirik Breilid, som og vart med. Framme på
Storøyni såg me killingane, dei gjekk opp under hamrane mot Huldabotn. Oppover lia
dit dei stod, bar det, men desse killingane som fylgde oss som hundar i vår då me
var heime i tunet, dei bles i nasen og sprang oppover mot Huldabotn. Eg la etter og
prøvde å snu dei før dei nådde oppspranget, men vart for sein. Erling og Eirik Breilid
stod nede på Storøyni og fylgde oss i kikkerten. Då me kom ned att til dei, sa Eirik: ”
Du sprang som du var på flata, du, der me pleier å gå i tau der oppe”. Jau, i ulenda
var me vande å ta oss fram. For den som er oppvaksen i Vigdalen er det ein naturleg
ting å beherska ulenda.
Ei veke seinare skulle me prøva igjen. Snøen var komen heilt i sjøstranda, det var
kaldt og åtte til ti grader framme på Stordalen. Då me kom opp fann me nokre
killingar under ein heller. Dei hadde søkt ly innunder denne, men det hadde rasa ned
snø frå oppsida, og no var dei innestengde bak ei snøfonn. Me tok dei i tau, og to
mann drog nedover med dei. Resten, elleve i talet, greidde å fara oppatt i Huldabotn.
Arthur, Leif, Ola og eg fylgde etter. Det var med livet som innsats me drog oss
oppover, over isete svaberg, og kom oss opp på kanten av Huldabotn. Her gjekk
snøen over knea. Killingane hadde svinga ut på kanten mot fossen og hoppa
nedover i skårane der. Det var uråd å fylgja etter. Det lei på dag, så me snudde og
kom oss med livet i behald ned att i dalen, og drog til bygda med dei killingane me
hadde fått tak i. Opp i Huldabotn på vinterføre hadde det ikkje vore folk før. Det er
vanskeleg nok å koma dit sumarsdagen! Elleve killingar med slaktevekt på 14-16 kilo
vart der oppe.
Laksefiske
Frå gamalt av hadde bruka i Vigdalen sitjenot i Gullskrea. Dette kravde at ein mann
var bunden med dette, og då arbeidskrafta var bruk for på gardane, vart sitjenota
erstatta med to kilenøter; i Gullskrea og ved Jerva. Seinare vart dei flytte inn i bukta,
utanfor nausti. Laksefisket var felles for bruka i Vigdalen, og ein bytte på å ha tilsyn
annakvar veke. Far hadde i mange år i tillegg kilenot ved Snytta hjå han AudneJohan
(Johan Stadheim). Det var spennande og vera med og sjå til laksenøtene - morgon,
middag og kveld. Eg hugsar me fekk 6 laksar i nota ved Jerva, og når fisket var godt,
fekk me ofte fleire laksar på ein gang. Beste fiskevêret var når Havgula kom på
ettermiddagane. Havgula bles inn fjorden, noko som gjorde at straumen gjekk ut
oppe på buktene. Der kom også laksen, og det var god sjanse for at han gjekk inn i
nota.
Største laksen som vart teken Vigdalen, hugsar eg, var 27 kilo. Det var ein sværing.
Eg meinar det var rundt 1950. Han låg i ein tunnekasse i naustet, tildekka med tang,
til han vart levert på lakseruta til Gjertsen om ettermiddagen.
Ein gong i 1950- åra skulle Arthur og eg sjå til nøtene om dagen. Det var ein stor laks
i eine nota. Me fann ut at me skulle henta Bestefar Ellend - han var over 80 år, men
- 15 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
dreiv med slåtten rett ved naustet. Han vart med oss ut i nota og fekk fisken inn i
båten. 18 kilo vog han då han vart vegen på båten som henta laksen. ”Ja, at eg
skulle få vera med på å ta laks igjen, det hadde eg ikkje tenkt”, sa Bestefar.
På begge bruka var det fast å ta ein laks på om lag ti kilo til røykelaks. Etter at beina
var tekne ut, vart filetane lagde på eit brett og strødde med ei blanding av sukker og
salt. Så stod dei og trekte i eit døgn, mørkt og kaldt. Dagen etter tende me opp på
grua i eldhuset, og hengde laksen under taket. På glørne la me åre- eller sprakeved.
Denne røyken gav ein fin smak på fisken. Røykelaks er festmat av beste sort.
På ettersumaren kunne me òg ta ein tart (liten laks) til sundagsmiddag. Det var fleire
bergensfirma som henta laks. Gertsen og Co var det eine. Det var Edvard Simlenes
som gjekk i rute for Gertsen. I Fresvik hadde me ishus. Om vinteren vart det henta is
inne i Skjolden. Isblokkene vart lagra i eit godt isolert naust, og dei vart dekka med
sagmugg. Der isa Edvard fisken før han vart send med Fylkesbåtane til Bergen.
Sætveit og Co og Kvinge hadde også båtar som henta laks, og laks vart fiska av dei
fleste som hadde bruk ved stranda. Det var godt utkome for dei som dreiv med dette
fisket i tillegg til gardsdrifta. Det var rundt 30 kilenøter i Fresvik i åra etter krigen.
I 1952 kom fleire laksefiskarar frå Osterfjorden for å fiska laks forskjellige stader i
distriktet. Ein av desse var Johannes Kleiveland. Han sette seg opp gilje til sitjenot på
Gullskreknubben, og tok til å fiska der. Han budde i ei hytte han laga seg av bakhun det var eit ytterst kummerleg krypinn. Kleiveland var ein livat kar som tok livet som
det kom. Han tok ingen sorger på førehand, men levde frå hand til munn. Fiska laks
kunne han, og han var den fyrste som brukte polaroid solbriller når han sat oppe på
gilja og speida etter laksen. Desse brillene var slik at dei tok vekk glansen i sjøen, og
ein såg betre ned i sjøen. Før brukte ein elles ein kvitmåla flake under nota, då såg
ein laksen mot den kvite bakgrunnen.
Me gutungane var ofte ute der om kveldane og tente oss nokre kroner på å plukka
tang som var komen inn i nota. Ein gang skulle eg sitja og sjå etter fisk når han var
nede og kokte seg middag. Best det er ser eg to laksar gå inn i nota. Eg slær laus
lodda som drog opp inngangen og stenger fisken inne. Strilen kjem farande opp i fullt
tan i treskogloggane, og er med og halar, så det blir heilt stengt i nota. Så var det
ned og få fiskane inn i båten, og eg fekk nokre kroner som takk.
Fredags kvelden tok han med seg ein laks eller to og rodde over fjorden til Slinda, og
reiste vidare med buss til Sogndal. Der tok han inn på hotell, og levde glade dagar
heile helga. Måndag var det tilbake til Gullskreknubben for å setja ut nota på nytt.
Strilen var der i fleire år, men eitt år, då våren kom, dukka han ikkje opp. Ut på
sumaren kom det brev til Far, med spørsmål om han ville kjøpa utstyret som var att i
hytta. Det var noko verktøy, ein primus og litt andre ting. Jau, far sende dei femti
kronene han ville ha for det, og me henta utstyret.
- 16 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Strilen, som han vart kalla i daglegtale, vart seinare sett på fisketorget i Bergen. Der
tok han seg strøjobbar hjå fiskehandlarane og det vart fortalt at han seinare drukna i
Vågen.
- 17 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
ARBEIDET PÅ GARDEN
Våronn
I april månad måtte vinteren gje tapt, og no var det mykje arbeid som skulle gjerast
på garden. Innmarka skulle ryddast for lauv og anna, det var fram med rivene og
raka i hop det som hadde lege over vinteren. Avfallet samla me på åkeren. Der vart
også lauvris frå vinterfôringa med lauv plassert. Det vart eit kjempestort bål når alt
var samla.
Alle gjerde rundt innmarka skulle ettersjåast og vølast så ikkje geitene kom seg
igjennom. Såg dei grønt gras innom gjerdet, prøvde dei å koma igjennom. Me gjekk
gå laus på geit- og sauetallen. Han skulle klubbast sund, og i store jutesekker bar me
han rundt på marka og spreidde han. Dette arbeidet tok om lag fjorten dagar.
Det neste som skulle gjerast, var å spa opp åkeren. Her hadde kugjødsla vorte
dregen ut om vinteren når det var mykje snø. I ein stor tønnekasse med meiar under
drog me ho ut og plasserte henne i dungar med passelege mellomrom. Med greip
vart gjødsla no spreidd utover og sidan spadd ned. Det var tungt arbeid å spa åker,
og då åkrane var langt frå flate skulle moldi kastast to spabreidder opp for å halda
henne oppe i åkeren.
Det var frå gamalt av mange åkrar i Vigdalen: Storåkeren, Gjerdeåkeren, Sjøåkeren,
og åkeren framme på Garden. Desse var i bruk då eg vaks opp. Tidlegare var det ein
åker på Brattåkerleget, og ein framme på Garden. Gamle Endre i Haukaneset, han
var onkel til Far, fortalde at det vart frakta heile båtfarmar med poteter inn til bygda
og sende til byen. Når åkrane var oppspadde og dette arbeidet var ferdig, skulle Far
og Jørgen bøta og stella i stand kilenøtene. Etterpå sette dei dei ut der som nøtene
skulle vera, med kaggar, ilar, grunnslo og bakslag. Nøtene skulle barkast for å unngå
råte. Det føregjekk i ein støypt kumme ved notahengja ved naustet. Til impregnering
brukte dei eit stoff som heitte Blåstein.
Over 17. mai skulle potetene i åkeren, og før Jonsok skulle dei reinskast for ugras og
haugast før potetlauvet skjulte rendene.
Nøtene skulle i sjøen rundt 20. mai, og sesongen varte til 20. august. Fisketida var
frå måndag klokka 1800 til fredag klokka 1800. Utanom tilsynet til nøtene var det
mange gjeremål på garden. Det var lange dagar for å vinna over det som skulle
gjerast, og alle måtte bidra. Åttetimarsdagen var ikkje innført, og ingen hadde høyrt
ordet barnearbeid! Men sundagane var me fri, då vart det nesten aldri gjort noko
arbeid. Kanskje eg hugsar at det ein regnsumar vart det berga høy i hus når det var
turt og nye regnbyer var på veg.
I helgane om våren kasta me òg etter aure med kastenot. Magnar Djupevik hadde
nòt som var 45 famnar lang og 3 famnar djup. Det måtte vera stille på sjøen, elles
såg me ikkje at fisken vaka. Dette føregjekk på den måten at båten med nota i vart
- 18 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
lagd klar med lina festa i land. Så var det venting til me såg eitt eller fleire vak. Då
sprang me i båten, og medan ein rodde vart nota sett ut i ein boge rundt der me såg
det vaka og til land igjen. Så hala me til nota tok heilt botn, og deretter tok me nota
inn i båten på same tid som me jaga fisken til den andre enden.
Om me var heldige kunne fisket vera godt, men det var òg mange bomkast. Høgste
natta tok me ein blund i naustet, men i grålysinga var det på igjen på nytt.
Dette fisket vart stoppa på slutten av 1950- åra. Matfisk fekk me også ved og setja
trollgarn, og om kveldane og søndagane var me på dorging etter torsk, lyr og
sjøaure.
I april var det sauelamming. Då måtte dei vaksne vera i sauehuset både natt og dag.
No på seinvinteren og om våren hogg me og ris av alm og selje til tilleggsfor.
Over 17. mai skulle potetene i åkeren. Før Jonsok skulle dei reinskast for ugras og
dei skulle haugast før potetlauvet skjulte rendene. Eg trur eg kan seia utan å
overdriva at det var ingen stader i Fresvik det vart sveitta meir for inntekta på garden
enn i Vigdalen.
Sumaronn
Slåtten tok til fyrste veka i juni. Rundt husa var det mest å gjødsla, det var mange
bærbuskar der, og desse skulle ha mykje naturgjødsel – noko som gjorde at graset
vart drive før fram. Så vart det slege framme i hagen, på Haugen og Brattåkerleget,
deretter frå sjøen og oppover bakkane.
I onna var alle med. Mannfolka slo med ljå, sette opp hesja og raka inntil gras.
Kvinnfolka hesja og ordna med maten. Var det fint vêr og god turke, trengde det ikkje
gå meir enn ei god veke før det blei høybering. Ja, bering var det nok av i Vigdalen.
Alt som skulle til og frå garden måtte berast; møk, frukt, lauv, husved, vatn - alt som
var bortsett frå kugjødsla.
Det hende far måtte kjøpa høy om det var sein vår. Dette høyet var maskinpressa.
Eg hugsar godt at eg bar høypakkar på 75 kilo opp i Vigdalen. Far sa me burde dela
dei opp og heller gå to gonger, men nei - då måtte me gå to gonger, og det var
seigare.
Høy vart også kjøpt andre stader, mellom anna på Systrond og ute hjå ein Hamre ute
på Rinde i Feios. Då brukte me seksringen og rodde det heim.
Det hadde vore hest i Vigdalen i eldre tid, det synte namnet Stallåkeren. Vegen opp
frå sjøen til husa, vidare fram til Garden og opp til Reset var råd å køyra med
treslede. Det skulle vera svenskar som hadde mura ein del av veg- og bakkemurane
- 19 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
i Vigdalen. Dette skal ha vore i unionstida. Då drog svenskane rundt i landet og tok
på seg slikt arbeid. Kanskje dette var den fyrste arbeidsinnvandringa..
I 1958 sette me opp dobbel taubane frå sjøen og opp til løa, noko som vart eit stort
framskritt. Heradsgartnar Meland fekk tak i utstyret til bana i Hardanger, og ho vart
sett opp i fellesskap av begge bruka. Slåtten framme på garden og i Almebakken var
det siste som vart slege av dyrka mark. Deretter vart det slege alle utslåttane som
me måtte slå med stuttorven der det ikkje var fulldyrka. Nokre utslåttar på Snytta,
Straumsnes, i Kolåsen og på Nesaflaten kom deretter. Seinare vart det lauva også
på Snytta. I Djupeviki der bestefar Anders Aksnes hadde bruk vart det i nokre år
slege graset og hausta frukta.
Håslåtten måtte gjerast unna og berast inn i løa, og lauvinga tok til i august. Lauving
var triveleg arbeid når det var fint vêr. Lauvteigane vart lauva sjuande kvart år, og det
var lauva nær husa og framme i markene, som låg lengre vekke. Det var mest bjørk
som vart lauva. Dette var geitelauvet, og gamal, stor steinbjørk vaks overalt. Me
måtte kliva opp og nava (hogga) ned lauvet, og deretter snela i hop i kjerv - fire
vaksne nevar med lauv i kvar. Osp var det mest av oppe i Holten, opp på
Holtahamrane i mot stølsmarka. Herfrå vart det sendt på løypestreng ned framanfor
løa, Holtastrengen. Osp vart også lauva framanfor Hagen.
Askelauvet vart hogge langs elva, nede under husa. Når kvelden kom, vart det hengt
opp så høgt at ikkje geitene nådde tak i det. Det skulle hengjast opp beistafritt!
Det vart lauva om lag 1800 - 2000 kjerv på kvart av bruka så lenge me hadde geiter.
Alt lauvet gjekk ikkje inn i løene. Då vart det sett i rauk på faste raukstød rundt om i
marka. Dette var oppmurte flater som ein på ein spesiell måte la opp i ei såte det
turre lauvet, så regn og fukt ikkje trengde inn i lauvet.
Eit vanleg dagsverk var rekna til seks tjuv. Då var det arbeid for ein mann å hogga
ned lauvet. Me lauva bjørk, osp, ask, alm, og selje. Å sitja i lauvdungen og få seg
mat, er noko eg hugsar var triveleg. Det kunne vera kald graut med surmjølk til
klokka ti, spekeflesk, flatbrød og kalde nypoteter midt på dagen og kaffi og brødmat
til nonsmat.
Ute på Snyttestranda vart det også lauva noko om haustane. Annafaster og bestefar
lauva i Birtateigen, på Gullskrestranda og utanfor nausta. Då var me gutungane med;
Arthur, Ola, Leif og eg. Visse forventningar om nokre kroner i belønning hjelpte på
interessa til å hjelpa dei. Når lauvet var turt var me med og rodde det inn dit dei
budde i Fresvik.
Bestefar og bestemor hadde ein liten eigedom i Fresvik, som seinare Annafaster
overtok. Etter skuletid var me ofte innom og venta medan Far var på butikken og i
andre ærend. Då var det godt å få koma til dei og varma oss og få mat og noko å
drikka.
- 20 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Annafaster var den siste som slutta med geiter av oss som støla på Vigdalsstølen.
Etter me slutta på stølen hadde ho i mange år geitene inne i Flåm, på ein høgdegard
som heitte Ryum, ho tykte det var vanskeleg å ha dei frå seg. Ho hadde stor glede
av dyra, og hadde godt lag med dei, Annafaster. Også hunden vår, Bamse, var
ellevill når ho kom til gards. Han sprang langflat når ho kom.
Bamse var alltid med, kvar me enn var i skog og mark. Var det nokon som var på reis
og ikkje var komne til husa om kvelden, låg Bamse ute og venta, sumar som vinter.
Han kjende båten vår, og kom til naustet. Var det naboen som kom, låg han i ro på
plassen og venta.
I august var solbær, rips og stikkelsbær mogne. Dette var det mykje av i Vigdalen.
Bærbuskane heime var komne frå Aksnes i Nærøyfjorden, der mor var fødd. Oldefar
Hans Aksnes hadde arbeid på ein prestegard før han flytte til Aksnes, og hadde fått
opplæring og kunnskap om bær. Aksnes var den fyrste planteskulen i Sogn, fortalde
ein kaptein på fylkesbåtane. Hans fekk frukt, bærplanter og rosetre frå Sørlandet, og
foredla dei og selde i Fresvik, Dyrdal og rundt omkring. I Fylkesleksikon står det at
dette var byrjinga på det som gjorde Fresvik til ei føregangsbygd på bær og
fruktdyrking. Oldefar var også postførar i Nærøyfjorden, og rodde posten til og frå
amtsbåtane.
På handelslaget fekk me to til tre kroner per kilo for solbær fyrst i 1950- åra, medan
dei andre gav oss ei krone. No i august kunne me ta til å grava nypoteter til middag,
og kor det smakte med god feit istersild attåt! Me brukte to potetsortar heime: King
George og Kerrs pink. Far skifte aldri ut dei sortane, men han var nøyen med
gjødslinga. For mykje naturgjødsel gav blaute poteter.
Under krigen var varmen laus i Vigdalen. Løa og fjøsen brann ned om vinteren, men
dyra vart berga ut. Med god hjelp vart det hogge tømmer, som vart frakta til sag og
skore til material. Så vart det frakta tilbake og bore oppatt i Vigdalen, og ny løe og
fjøs vart bygd opp att.
Haustonn
Opptaket av potetene var i midten av september. Potetene vart tekne opp med grev.
Dette var ikkje det arbeidet eg likte best, men det måtte gjerast. Me bar med vassele,
to bytter i slengen , inn i kjellaren og tømde dei i bingar. Kjellardøra måtte stå open
nokre dagar så potetene turka godt.
Me brukte mykje poteter, mellom anna til potetkaker og potetbrød. Etter sorteringa
vart det ein del småpoteter, som vart mat for grisen. Utover hausten kokte me dei og
tilsette mjøl.
September var det også månaden for innhausting av frukta. Frukttrea var store, og
me sleit på tunge stigar i bratta.
- 21 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Fyrst i femtiåra kom det bestemmelsar om kva slags frukt som var såkalla bordfrukt,
som var best betalt, og kva som var hushaldningsfrukt. Denne var lite etterspurd då,
men seinare gjekk ho til saftpressing.
No vart det meste av trea som bar hushaldningsfrukt fjerna, og nye vart planta. Det
var sortar som Åkerø, Torstein, Prins og raud Gravenstein. Ein sort som var komen
inn under hushaldningsfrukt var Fuhr-epla. Dette var ein god sort som langt
overgjekk mange av dei nye sortane, men det var viktig å beskjera og gjødsla trea
godt og sprøyta mot sopp og makk. Sprøyting måtte gjerast fleire gonger vår, sumar
og haust i heile frukthagen, etter ein sprøyteplan utarbeidd av heradsgartnaren.
Fuhraplane vart sparde, og det vart ikkje vanskeleg å få selt dei epla utover vinteren.
Nye plommesortar var First, Ruth Gerstetter og andre. Frukta vart hausta etterkvart
som ho var mogen: plommer, pærer og eple. Det vart meir bering på ryggen,
sortering, pakking og levering.
Før Fresvik kjølelager vart stifta, leverte Far til handelsfolk i Bergen. Leon Jensen og
Ole Hermansen var to av, dei hugsar eg. Det var også oppkjøparar som henta med
lastebil på Slinda, då leverte me der. Etter at Far vart medlem i kjølelageret, vart
frukta levert dit. Han var medlem nr. 41.
I oktober var det meste av innhaustinga unnagjord, og stølsfolket var heimkomne frå
stølen. Om våren, sumaren og hausten var det ofte mange snurpebruk som kasta
etter brislingen i fjorden. Dette gav også litt inntekter i form av landslut, der stenget
sto i land. Det var fast å få ei bytte med brisling eller mussa, og Mor kokte ho med
salt og laurbærblad. Kald, kokt sild smakte godt med heimelaga smør og flatbrød.
Sild til lineagn vart det også. Eg hugsar godt at i åra etter krigen var fjorden full av
snurpebruk. Dei kasta etter silda, slepa til lands og sette silda i lås. Etter ei tid når
silda var åtefri, vart ho levert til føringsbåtar som isa ho så kvaliteten skulle halda seg
under vegs til sardinfabrikken.
Om hausten det også baka flatbrød nok til å vara fram til våren, då ny bakstedag
kom. Bakinga måtte dei vera to om, og bakstedagen vart ho Anna i Djupeviki henta.
Ho skulle vera med Mor og baka. Det vart mange tjuv med flatbrød på ein dag, og
medan dei bakte gjekk praten om mange ting.
Om vinteren når storsilda kom, sette me line for å halda oss med fisk til hushaldet.
Me kunne få mellom 30 og 50 kilo på settet. Fisken vart salta i stampar, men etter at
me fekk elektrisk straum i 1958, vart han lettsalta og frosen.
Vinterarbeid
Som eg har nemnt før, var vedhogsten noko som mannfolka dreiv med vinterstid.
Men innimellom var det mykje anna som skulle gjerast. Kveld og morgon bar me vatn
- 22 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
frå elva til husbruk, vasking og koking. Det gjekk mange tolvlitersbytter frå morgon til
kveld.
Bekken i tunet heldt ikkje i turre vérperiodar. Ved sida av eldhuset hadde me sett opp
ein stor kisteovn med to ringhol. Der sette me to 30 liters malmgryter, som vart fylte
opp med vatn kveld og morgon. Det vart fyrt i omnen til vatnet vart varmt. Her nytta
me lauvris. Då sparte me på veden, og det gav god varme. Noko av dette vatnet vart
nytta i fjøset - kyrne skulle ha lunka vatn - og noko til klesvask som føregjekk i
eldhuset om vinteren. Om sumaren hadde me vaskeplass i elva ved Vasstaket.
Sauer og geiter drakk kaldt vatn.
I februar månad kjøpte me ein grisunge frå Vik. Grisen skulle ha varmt vatn på
maten. Han fekk mellom anna tang med mjøl som det vart slege kokande vatn på dette likte han godt. Men tre månader før slakting måtte me slutta å gje han fór som
kunne setja smak på flesket.
No skulle grisen gjødast. Kosten vart småpoteter og mjøl fram til veksande måne.
Om lag fire veker før jul vart han slakta. Slaktevekta kunne vera frå 120 til 140 kilo.
Førebuinga til slaktinga kom tidleg i gang. Tidleg på morgonkvisten fyrte me opp
under den store koparkjelen, som stod klar på grua i eldhuset - fylt til randen med
vatn. Vatnet måtte vera kokande, elles fekk ein ikkje av grisebusta. Så henta me
grisen i fjøset. Han vart lokka ut med ei bytte med mjøl, men då han var utkomen,
vart grisemaska brukt, og blodet som også vart nytta, vart tappa i eit spann. No var
han klar til å koma på slaktebordet. Eit teppe vart lagt på, varmt vatn tømt over, og
busta fjerna med kniven. No opna me grisen og gjerna vomma og innmaten.
Oppdelinga vart gjort som før om åra. Kvinnfolka tok seg av det som skulle malast,
steikast og lagast til sylteflesk og syltelabbar av. Syltelabbar og mårmat, nyrefeitt og
anna tok kvinnfolka seg av. Det som skulle nedsaltast, blei lagt til avkjøling ei tid før
det kom i ein svak saltlake (blodlake). Etter ein par tre dagar laga me ny saltlake,
som skulle vera så salt at ei stor potet flaut med ein femtoms spiker i. Etter cirka ti
veker i lake vart skinker og kjøt hengt til speking og tørking. Griseskinka skulle ligga i
lake ei veke i lake for kvar kilo ho vog, og etter saltinga vart skinker og kjøt hengt til
speking og tørking på kjøkkenloftet.
No i førjulstida regjerte kvinnfolka i huset. Dei vaska, steikte, baka og gjorde mangt
anna som skulle gjerast. Frå morgon til kveld dreiv dei på. I tillegg arbeidde dei i fjøs
og smalahus. No i baketida vart det god bruk for egga frå dei ti hønene me hadde.
Arthur og eg henta hadde ansvar for å henta og kappa opp juleveden. Det skulle vera
nok ved til over nyttår - oppkappa og klar til innbering!
Julekvelden vart feira på vanleg vis. Etter å ha ete lutefisk midt på dagen, var
julemiddagen salta fleskerygg, rullepølse med kålrabi og gulrøter og deretter
- 23 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
sviskegraut med fløyte. Seinare hadde me kaffi og dei sju sortane småkaker.
Juletreet hadde levande lys - straum fekk me fyrst i 1958.
I romjula tok alle det med ro. Berre naudsynte ting vart gjort, men det å gå julebukkar
i romjula var fast kvart år. På nyåret kom dei vanlege gjeremåla. Det skulle hentast
heim lauv og høy frå løa på Garden, og var det mykje snø, måtte furu og osp hoggast
framme i marka. Dette vart drege heim i tunet, og geitene vart sleppte ut så dei
kunne få gnaga borken. Dette var tilleggsfor. Var det snøfritt, gjekk geitene ute ei tid
på dagen.
Utover vinteren dreiv kvinnfolka med spinning og spøting, vevreiden var også flittig i
bruk. Far hadde gått i skreddarlære, så han sydde mange bukser og anna om
vinterkveldane og på styggevêrsdagar, dessutan reparerte han sko, filte sager med
meir.
I januar kom storsilda, og Far kjøpte alltid to halvkassar. Silda vart sløgd og salta, og
halvparten vart røykt og hengd på låven til turking. Etter ei tid vart dette fyrsteklasses
røykesild – eit godt tilskot i kosten utover vinteren og våren. Den andre halvparten
vart salta i ei halvtønne og nytta som kokesild utover vinteren. God mat var det, mest
av alt hugsar eg den steikte storsilda og steikt rogn. Når me kom frå skulen, og kom
opp vegen heime og kjende lukta av steikt storsild, då vart det fart heimover!
Elles vart det laga sildekaker, som er god mat. Sildesloet vart også nytta. Det vart
salta og gjeve til geitene.
No er det mest uråd å få tak i skikkeleg storsild. Den største silda vert eksportert, og
butikkane her får den småfalne silda.
Elles vart det laga sildekaker, god mat. Sildesloet vart også nytta, det vart salta og
gjeve til geitene.
I mars månad fekk geitene killingar, oftast to av kvar. Etter to veker vart dei sette i
garde og fekk killingdrikka. Geitene vart no mjølka, og ystinga tok til att.
Når killingane var 4-6 veker, vart dei fleste slakta. Kjøtet vart steikt, kokt og tilsett
salt, løk og krydder. Deretter vart det lagt på Norgesglas, og den kokande krafta vart
slegen over. Så vart glasa sette i ein kjele på omnen, og når det hadde kokt eit bel, la
me på gummiringar, som også måtte vera kokte. Til slutt skrudde me skrukorken til,
og sette glasa til avkjøling. Når dei var kalde, vart glasa sette i kjellaren.
Det vart mange glas etter kvart når 20-30 killingar skulle slaktast, og sosekjøt til
middag vart det både kvardag og helg til langt utover hausten. Dette var nydeleg mat!
Etter slaktinga gjekk slakteavfallet til røvamat i Haukaneset. Mange killingar vart
påsette og seinare sette på Gullskrestranda på beite om våren. Før den tid sleppte
me dei ut heime i tunet, og dei fylgde etter oss som hunden. Leikne som dei var
- 24 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
kunne dei - når me ungane la oss stille på bakken, som Vinje skriv i Blåmann bukken
min – ”om me låg som me var daude, grov dei på oss med si klauv”. Dei gjorde
verkeleg det!!
BÅTEN SOM FRAMKOMSTMIDDEL
I Vigdalen var båten uunnverleg, veglaust som det var heilt til vegen til Feios kom
midt på 70- talet. Skulle me nokon stad, måtte me i båt. Det kunne vera til å levera
varer inne i bygda, skyssa ungar til skulen, føra lauv og høy, stella laksenøtene og
andre oppgåver.
Begge bruka hadde to båtar. Me hadde ein seksring i tillegg til sognefæringen, som
var bygd i 30- åra av ein båtbyggjar på Fimreite - BryggElling vart han kalla.
Seksringen me hadde etter krigen, kjøpte far brukt i Sygnefest, og det var laksebåten
til Kvinge som kom med han i slutten av 1940- åra. Det var ein svær føringsbåt, men
litt for tung å dra opp etter bruk. Det måtte me, for austavinden sto rett på stranda, og
båten ville vorte knust om han låg på sjøen når det bles opp. Etter nokre år selde Far
han til Ragnvald Bøtun. Han hadde kilenøter på andre sida av fjorden, i Hønsaneset
og Gagersnes. Lyder Eikeland på Borlaug sette inn motor i han, ein 3 hk Rapp, og
bygde hytte på.
Far fekk DalOla og Svein Henjesand i Eidet til å byggja ein mindre seksæring, som
vart brukt seinare hjå oss.
Etter krigen sette Far opp nytt naust til seksæringen tett ved det andre, og det vart
også brukt til forskjellig anna. Jørgen sette også opp eige naust utanfor nausthaugen.
Gamlenaustet var lagringsplass for nøter og utstyr som høyrde til, færingane vart
sette inn der når dei sto på land.
I byrjinga av 50- åra vart det bygd kai ved gamlenaustet. Det var Arthur og Leif som
sto for det, men sjølvsagt var me med, Ola og eg, også. Dei hogde osp på Gullskrea
i teigen til bestefar, og veden vart løypt ned og slepa inn til nausta.
Fyrst sette dei opp kjær, og deretter slo dei ned bryggjepålane. Ein furukubbe med
fire handtak på vart brukt til å slå dei ned i sjøbotnen, centimeter for centimeter, og
kai vart det etter kvart. Seinare kom den godt med når Samband skulle gå under
Vigdalen med nokon.
I slutten av femtiåra kjøpte Leif seg motorbåt. Då var lett å spørja han når me hadde
trong for skyss, og me fekk fylgja denne når det passa. Seinare kjøpte Elmar ein
påhengsmotor - no vart det mindre roing når båten skulle brukast.
- 25 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
LØYPESTRENGER I VIGDALEN
På bruka i Vigdalen var det mange løypestrenger som letta arbeidet mykje.
STRENG NUMMER
1
FORKLARING
Den viktigaste løypestrengen var den frå Garden og heim til
løa. Han hadde ein liten stigning, så her måtte me bruka det
me kalla triller: ei trinse som rulla på strengen.
Denne strengen hadde lite fråhald, og var opplagra i to
bukkar: heimstebukken ved stien framme over Hagen, og
fremstebukken der som vegen til almebakken tek av, frå
vegen til Garden.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11 og 12
13
14
Sjølve strengen var 8 millimeter grov og 900 meter lang. På
denne var det tilførsel frå desse løypestrengene.
Strengen frå Breigjøttehaugen til Garden
Frå Mjelkehaug over elva til Garden
Frå Sandhaug over til Garden
Frå Leiteskrea til Garden
Frå Gamlestølen til Reset, so vart lauvet bore ned på
Garden
Frå Sva i Eingjabakkane til springen på stølen, derfrå vart
lauvet bore til nr 9,Holtastrengen
Frå Kyrahammaren til Garden
Holtastrengen gjekk frå Holtahammarane ned til
strengspelet over Hagen
Det var ein streng frå Nesali ned på Nesaflaten.
Det vart sett opp to strenger over frå Kaalaasen til Vigdalen
som det vart frakta for på når me slo der etter krigen
På Storakleiva ein streng frå Holten og ned til Gardavegen
Frå Lindeskrea til flaken ein. Dette var til stor lette i
arbeidet, og det vart mindre bering.
Og i 1958 kom taubana som ytterlegare var til hjelp i transporten.
Stadnamn i Vigdalen. Sjå tidlegare hefte om Vigdalen
- 26 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
STADNAMN I VIGDALEN
Stadnamn var dåtida sine kart. Det var stadnamn overalt i utmarka. Hende det noko,
om det var beist som vart sett eller andre hendingar, kunne ein med temmeleg god
nøyaktigheit gjera greie for det. Sjå vedlegg.
Dei to strengene over frå Kolåsen vart oppsett etter at dei som eigde der slutta å slå
graset på slåttemarka som var der. Murane etter husa frå den tida det budde folk fast
der, er enno synlege. Dei siste som budde, der reiste til Amerika i 1862. Om somrane
var dei som eigde det etterpå, ute og slo kvar sommar. Ragnvald Bøtun (Stega
Ragnvald), Kristian Grundeland (ReineKristian), Ola J Hov (JensOla) og Erling Å
Vikdal (SellaErling). Dei budde inne i bygda og hadde nokre dyr, så det var kjærkome
å ha desse slåttemarkene. I sekstiåra var det slutt på slåtten av eigarane, og me i
Vigdalen slo graset nokre år og sette opp løypestrenger over elva.
SKULEVEGEN
Vegen opp i Vigdalen var bratt. Som før nemnt vart det brukt hest og treslede. Frå
naustet gjekk vegen opp på Nausthaugen, vidare opp på Rabben (fyrste kvile) og
gjennom svingen ved Røvagarden. Her var nytt kvile før vegen går opp gjennom
grinda, opp gjennom Krokasvingen på nedsida av stova til Jørgen og opp i tunet
mellom husa i Vigdalen. Mange børar er borne opp og ned vinter, vår, sumar og
haust - året gjennom.
Ja, skulevegen til og frå Vigdalen var lang. Me stod opp klokka halv sju, åt og kledde
på oss. Så var det til sjøs. Om vinteren fór me på isete vegen i mørkni. Det tok ein
time å ro til Øyri, og eit kvarter å gå derifrå og fram til skulen. Heime var me ikkje før i
halv femtida om ettermiddagen. Uansett vêr skofta me ikkje skulen, og våte var me
på beina mang ein gang.
Ein haust vart bestemor sjuk, og måtte sendast til Lærdal sjukehus. Då Far vart med
dit, var det Mor som skulle vera med oss ungane i båten utatt i Vigdalen. Vêret var
ikkje fint, og då me var komne til Djupvik kom vestastormen som sleppt ut av ein
sekk (som var eit utrykk dei brukte når vinden kom brått). Kvite rokket sto rundt
båten, men me kom oss til land på Otrasva, og måtte venta ei stund til det løya litt før
me kunne forsetja ut i Vigdalen.
Var det fint vêr haust og vår, kunne me gå frå Lyngneset eller Haukaneset og til
skulen, og tilbake dit om ettermiddagen. Tidleg i femtiåra laga dei som budde i
Djupevik og Vigdal på dugnad ein betre sti frå Vihamarelva og inn i Haukaneset. Det
vart greve og mura så det var betre å gå denne strekninga når det elles var ver og
føre om hausten og vinteren.
For det meste var det ein vaksen som skyssa oss til og frå skulen. Dei bytte om det,
far og Jørgen, ei veke kvar. Eg hugsar at når far skyssa oss om morgonen og var
heime i halv ti tida, gjekk han fram i Nesali og dreiv med veden til klokka to. Då laut
- 27 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
han heim og inn for å henta oss. Var det fint og stadig vêr, kunne me nok ro åleine.
Då var dei største gutane "sjefar" ombord i båten. Det var mest me gutane som
rodde. Jjentene sat mest bak i båten, det skulle god trening for å ikkje skvette for
mykje med årene. Vidare måtte ein ro i takt.
Det seiest at nordmenn er født med ski på beina. Om oss som vaks opp i Vigdalen
kan det vel nesten seiast at me var oppvaksne i båten! I båten var me nesten til
dagen, året rundt. Då me var konfirmerte, var me" vaksne", og kunne reisa på vaksne
festar i ungdomshuset. I jula var det annandagsfest andre juledag, marknad med
dans tredje, fjerde og femte juledag, maskerade nyttårsaftan og juletrefest
nyttårsdag. Det skulle vera dårleg vêr for at me skulle vera heime desse kveldane.
- 28 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
KVA ME DREIV MED PÅ FRITIDA, ÅRET RUNDT
Som før nemnt, kasta me med aurenot. Var det fint vêr, ringde me til Magnar i
Djupeviki. Han vart med og dorga etter torsk, lyr og aure. Nokre gonger om sumaren
rodde me over fjorden til Haugaviki og Hønsaneset for å fiska. Frå Hønsaneset var
det eit svært godt linesett. Der kunne me binda i hop to liner og få fisk på heile lina.
Det var under eit linesett her at Arthur og Leif låg og drog lina. Det var mykje fisk på
lina, og ho flotna opp fleire hundre meter bortover. Ein førings båt som skulle med
storsild til Fresvik og andre stader innover fjorden, køyrde over lina. Arthur og Leif
vinka for å gjera dei som førte båten merksame på lina, men dei vart dregne med eit
langt stykke før båten stoppa. Dei las dei teksten då. Skipperen beklaga det han
hadde gjort, og sende ein halvkasse med storsild ned i båten til dei før han fortsette.
Det var tydeleg at dei ikkje var edrue der ombord. Lina vart ferdigdregen - det var eit
av dei beste setta som me kjenner til vart gjort heime.
Om me fekk tak i agn, agna me lina og prøvde etter brosme og lange. Vidare bada
me i sjøen, plukka bær og gjekk turar i fjellet.
Me tok ut på fleire lange fjellturar. Ein sumar drog Arthur, Ola og eg inn i Djupevika.
Der blei Magnar og systera Kari med, og me gjekk opp på Kolåsen, fram Ranene,
over Blågalden, gjennom Steindalen og svinga opp på Tuftafjellet. Der såg me det
store fangstanlegget der: om lag seksti bogahi, med begjemurar tvers over det smale
platået, om lag to hundre meter. Her vart reinen jaga utover og ned på breen under
Tuftafjellet. Det måtte vera mykje folk samla for å slakta og transportera det heim i
Vigdalen, og derfrå kanskje til fleire bygder omkring.
Me nemnde dette då me kom heim, og dei vaksne meinte det måtte vera noko frå
gamledagar. Dei var meir opptekne av det daglege arbeidet. Turen vår gjekk vidare
ut på Botnafjellet og Eingjafjellet. Her var me ein avstikkar hit på Storesåta - denne
toppen som er eit godt synleg landemerke frå Vigdalen. Han er flat på toppen, men
nokre forblåste fjellbjørker vaks der. Vidare fór me ut på kanten av Feiosdalen, der
me såg nokre Feiosstølar nede i skogkanten. Me svinga bak Viasethovden, ned på
Ramnaberg, vidare ned på Straumsnes og inn att stranda til me var heime.
Ein annan tur gjekk også opp i Steindalen, men no tok me ut på Kvangre og
Hovsfjellet. Denne turen var det Ola, Nils i Djupevika og eg som var med på. Me
klatra den farlege ferda ned fjellet over Haukastølen. Hadde ikkje me hatt eit tau i
sekken, ville me nok ha sete i skorfeste. Men heldigvis kom me ned i Haukaneset,
utatt stranda og heim. Bestefar Ellend kunne seinare fortelja at det han visste om at
TuridEllend (Ellend Haukenes, som seinare utvandra til Canada) skulle ha gått der i
sin ungdom. Ein annan gong gjekk me ned att Bjønnstegen, ned på Øybøen og utatt
stranda.
Andre ting me av og til gjorde i fritida, var å hogga ein famn med ved og føra han inn
til Bestefar og Annafaster. Då fekk me også nokre kroner.
- 29 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Nokre turar ombord på skøyta til Jon Hamre, «Sjoøy», på Leikanger fekk me også,
dei åra det passa med arbeidet heime. Då frakta me materiale og stein frå Lærdal
utover fjorden til forskjellige plassar: Årdal, Luster, Vik og Høyanger.
Her på Leikanger var det ein episode eg kjem i hug. Me venta på ein tur, og eg dreiv
med noko maling bak på styrehuset. Eg tykte eg høyrde eit plask, gjekk fram på
baugen og såg ein gutunge på om lag 8 år koma opp til overflata. Men før eg fekk
klatra ned steinkaien, gjekk han under igjen. No kom han opp, og eg tok han i kragen
og nærmast heiv han opp på kaien. Han hiksta nokre gonger,og vasspruten stod or
munnen på han. Så sette han i å illskrika, og sprang heimover. Etter ei stund kom
han Hjalmar, som faren heitte, og ville veta kva som hadde hendt. Eg fortalde det, og
han takka meg. Det kunne ha gått mykje verre om eg ikkje hadde høyrt plasket. Det
som hadde hendt, var at då skøyta låg i fortøyningen, låg ho cirka ein meter frå
kaien. Guten hadde prøvd å dra skøyta inntil kaien, slik at han kunne koma ombord,
men det enda med at han vart dregen på sjøen.
Kvar sommar, i juni månad, samla me i hop alt brennbart til jonsokbål. Faste plassar
var på Jervasva og på Flaken. Alle var med på jonsokfeiringa, store og små - eg trur
det var då eg smakte brus for fyrste gang, Perlebrus var det einaste dei hadde på
handelslaget den gongen.
Kvar haust plukka me haslenøtter. Det vaks mykje hasselskog framme i marka ved
Almebakken og Garden. Ute på stranda i Birtateigen og på Presthiller var det og
mykje hatleskog, og dit kom også folk inne frå bygdi for å finna seg haslenøtter.
Mykje anna fann me og på ei kveldsstund eller på sundagane. Ein sumar - det var i
1952 - reiste far, mor og me ungane ein tur til Legdene; ein støl som ligg mellom
Skar og Dyrdalsfjella. Der støla Torkel Simlenes og kona Brita, som var budeie. Om
våren leigde dei støl på Snytta utpå stranda, og då var Brita stundom på besøk hjå
oss. På Snytta var dei til det vart beite i Legdene. Ein søndag det var fint vêr, starta
me i sekstida om morgonen, rodde inn på Øyri og starta på den lange turen. Me
gjekk fram gjennom bygda, og på Fletene tok me vegen oppover til Otterhjell og
vidare til Skar. Derfrå gjekk ferda til Leigdaskar, og snart såg me stølen med
Dyrdalsfjelli i bakgrunnen.
Brita vart glad for å få besøk. Klokka var no elleve, og det var godt å vera
framkomne. Brita svinga over kaffikjelen, og mat og kaffi, nysila mjølk, prim og
seinare nyrørd brunost, smaka svært godt. I tretida tok me på heimveg etter ein tur
eg minnest godt no over femti år seinare.
I 1954 var Marta og Anna på Nestahov budeier på ein støl på Tyin. Det var Vinjum
frå Aurland som hadde gjeitesti der, og ei helg reiste far, mor og eg dit ei helg. Me
fylgde ms Gula til Årdalstangen, buss vidare til Øvre Årdal og dei mange svingane
opp Heirsnosi og vidare til Tyin. Me fekk fjellaure til middag, rømmegraut om kvelden,
og elles nykokt ost - det sto ikkje på i matvegen. Måndagen tok me bussen til Lærdal
og båten heim att.
- 30 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
Andre ting som er å nemna, er at me fekk telefonen i 1951. Det vart lagt
telefonleidningar frå stasjonen i Fresvik og ut i Vigdalen på den eksisterande linja
som gjekk til Feios. Dette vart gjort av oppsitjarane i Haukeneset, Djupevik og
Vigdalen på dugnad. I Vigdalen hadde me berre eitt telefonapparat. Det var eit stort
veggapparat som vart montert i ein telefonkjosk som vart bygd midtveges mellom
husa med ringeleidning til kvart hus. Då det var same linja til alle, var det ulike
ringesignal for kvart hus. Til Haukaneneset var det ei ringing, to og tre til Djupeviki,
fire til Jørgen og me hadde fem ringingar.
Det veggapparatet som var i Vigdalen, var det Far som fekk tak i borte på tinghuset
på Leikanger. Det hadde me i mange år, men seinare vart telefonen bygd om slik at
brukarane på linja måtte om stasjonen for å få kontakt med dei andre på linja. Dette
var ein stor fordel, då vart det ikkje så mykje knepping når me snakka i telefonen!
Ja, dette var eit tilbakeblikk på det som føregjekk i Vigdalen i eldre tid, slik eg hugsar
det i oppveksten, til eg reiste ut og fekk meg fast arbeid på Årdal Verk i 1959.
- 31 -
"Tidt eg minnest ein gamal gard”
Garden Vigdal og livet der før i tida
______________________________________________________________
OPPSUMMERING
Eg har her gjeve eit oversyn over det som vart utført på garden i Vigdalen gjennom
året.
I tillegg kjem dei mange nødvendige små gjeremåla som skal gjerast i heime i huset,
i beistahuset og i skog og mark året rundt. Det var alltid noko som måtte utførast for
å få det til å fungera på garden. Ein måtte nøyta stundene, var eit uttrykk som vart
brukt.
Når eg no ser tilbake, har eg vore busett i Årdal og har hatt mitt arbeid på Årdal Verk
i 54 år. Drifta av garden i Vigdalen er nedlagd og me prøver å halda husa vedlike.
Det er no større og meir lettdrivne gardsbruk i landet som ligg og gror igjen.
Det som no kanskje kan bli ei inntekt på garden, er planane om eit kraftverk i elva.
Det kjem for seint som inntektskjelde for gardsdrifta. Det er vind- og vasskraft som
skal byggast ut. Landet treng energi, det me har til overs, vert sendt ut av landet.
Åsmund Vigdal
Stoffet skal ikkje brukast utan avtale med forfattaren.
- 32 -