Transcript Jomfruland snytt for si plass i flyhistoriaarden

42
K U LT UR
tirsdag 30. juli 2013
Jomfruland snytt for si
B IOGRAF: Dag H. Nestegard.
I 80 år trudde folk at den
første atlanterhavsflyginga
USA – Noreg landa i
Bergen, i 1935. Men
allereie i 1933 landa
Jimmy Mattern på norsk
jord. Meir presist: På ei
rullesteinsstrand.
han skulle hindre tyskarane frå å invadere USA.
– Og dette meiner du er berre diktning?
– Det finnst ikkje ei einaste amerikansk kjelde på dette. Ikkje eitt ord i
aviser eller arkiv om dette møtet, eller
at nordmannen skal ha gitt viktig informasjon.
Omdømmebyggaren
Solberg var fødd og oppvaksen på eit
småbruk ved Florø, og er foreviga med
Mette Karlsvik
byste ved flyplassen der.
[email protected]
Solberg fekk St. Olavsorden på femOSLO På ein plakett på Teknisk Mu- titalet for innsatsen sin i norsk luftseum i Oslo, på prent i Aschehoug fart. Flypioneer var han, og dit han ofKonversasjonsleksikon og på nett og te flydde, USA, lærte han både merkepapir til Store Norske Leksikon, kan varebygging – og annan forretningsløgner vere skrive: Thor
verksemd. Han starta
Solberg gjorde i august
flyskule på Jarlsberg,
1935 den første Atlanterog har utdanna fleire
havsflygninga USA –
hundre pilotar som seiNoreg.
nare jobba for Widerøe
Den første som kom
og det som heit Braatover Atlanterhavet, og
hens Safe. Også i New
som landa på norsk
Jersey starta han flyysjord, det var han som
kule. Nordmenn reiste
landa på Jomfruland.
dit for å ta flysertifikat.
På rullesteinsstranda
Forfattar Nestegard
naudlanda i 1932 Jimer ein av dei som var
my Mattern.
lokka til fridomen av å
fly» og tok nokre flytiTvil om gamal
mar ein gong. Han har
rekord
familiestad ved heimSkal vi tru biograf Dag
garden til Solberg, og
H. Nestegard, er vi alle
vaks opp med å tenkje
førde bak lyset. Og førapå flygaren som den
ren var piloten sjølv,
store helten i bygda.
Thor Solberg, meiner COWBOY: – Faen, kva er
– Vart du lei deg av
Nestegard, som debute- dette? sa biografiforfatter
det du fant ut?
rer som sakprosaforfat- Dag H. Nestegard først,
– Først tenkte eg «fatar i september med ei då han ikkje kunne
en, kva er dette?». Men
dokumentere historier om
bok om Solberg:
eg synest enno meir om
Thor Solberg. Seinare såg han han no. Han var ein
– Solberg snakka
teikninga. OMSLAG: SAMLAGET
ikkje høgt om denne
cowboy og ein røvar,
Jimmy, sjølv om han
seier Nestegard, som
var godt kjent og som ein flyhelt å re- har kalla den kommande biografien
kne. Derimot sa han mykje om seg «ei røvarhistorie».
sjølv, i dei kanalane han hadde, viser
«No kjem eg og landar»
Solberg:
– Solberg brukte mykje av krafta si I følgje Nestegard, var ikkje Solberg
på å bli berømt. Han var eit produkt av ein flygar av typen som var svært oppdet amerikanske tjuetalet, med bran- teken av reglar. Han skal ha hoppa i
ding og marknadsføring. Fleire fantas- småflyet sitt ein gong, og «glømt» å
tiske historier om han, har eg forsøkt seie i frå til nokon av flygeleiarane at
å finne fleire kjelder for til boka mi. han var i lufta. Vel framme på plassen
Men eg har ikkje lykkast. Først vart eg han skulle til, skal han ha kalt opp tårlei meg fordi eg ikkje klarte å doku- net, over radioen og berre meldt om at
mentere at det var sant. Seinare vart «no kjem eg». Og landa.
det humor.
– Nokre folk i Florø blir kanskje litt
– Har du eit døme?
sure av boka mi, seier Nestegard, som
– Solberg fortalte ei historie til nor- likevel gler seg til lansering i septemske medier, om eit møte med president ber, og som fekk meirsmak av å skrive
Roosevelt i USA. Historia var slik at – sakprosa, etter det han fann om Solsia Solberg flydde frå Europa til USA, berg.
hadde han særskilt oversikt over
I neste prosjekt flyr han kanskje til
Grønland. Og gjekk til Roosevelt med Egypt, og skriv om Midtausten – før og
kart, bretta dei ut over eit bord i det ova- no.
le rommet, og viste presidenten korleis
IMPROVISERT FLYPLASS? I mai 1933 landa amerikanaren James Joseph Mattern på rullesteinstranda
land. Med denne flygeturen kan Mattel ha vore den første som fløy frå Amerika til Norge, to år før
Då ein luftboren am
Då Ivar Gundersen var to år,
deisa eit ørnedekorert
motorfly frå himmelen.
Frå cockpiten hoppa
ein kar med skinnlue,
flueauge-brillar, og
snakka berre engelsk.
Mette Karlsvik
Wright kalla Century of Progress. Det
er eit av sin type, dette flyet, målt som
ein ørsn, med fjør i lakk på sidene, og
klør over skjermane på hjula.
Mattern taksar ut på banen, tar av, og
snur flysnuten mot aust. Under eitt år
tidlegare kræsja han i eitt forsøk på å nå
Russland, i Berlin. No er han i det same
flyet igjen, eitt som vart frakta frå Berlin og heim, reparert, og no skal vere
klart for turen til Moskva.
[email protected]
Ante ikkje kor han var
KRAGERØ Mai 1933 bikkar juni 1933. Det
er heitt på austkysten av USA. Men James Joseph Mattern (1905 – 1988) drar ei
skinnlue ned over øyrene, kvit overall
på kroppen, og tette pilotbriller over auga.
Han klatrar opp i flyet Vega NC869;
eittmotorsfly som ingen framleis har
krossa over frå USA til Europa med, eit
fly med open cockpit, som brødrene
Mattern tåler vinden og kulda i høge
luftlag. Sjølv eit uver over England tåler
han godt. Vengane hans gjer ikkje det.
Dei får is på seg. Mattern leiter etter
varmare luftstraumar då, for at isen
skal smelte frå vengane. Det minkar
med brensel. Mattern vil lande. Han ser
land under seg, noko som ser ut som
jamn grunn, og stiller seg inn på landing.
K ULT U R
tirsdag 30. juli 2013
plass i flyhistoria
43
– Innspill gjør
leksikonet bedre
Redaksjonsjef i Store
Norske Leksikon
oppfordrer folk til
å ta kontakt hvis de
tror artkler har feil.
Mette Karlsvik
SKIEN/BODØ Feil eller dårlig presisjon kan det være. Eller ikke.
Når Varden ringer Norsk Luftfartsmuseum i Bodø, viser administrasjonssjef Åse G. Strand til
Wikipedia for å spille inn til Varden om Thor Solberg og Jimmy
Mattern. Hun konkluderer «Ut fra
dette, ser det ut til at Thor Solberg
var den første til å fly USA–Norge.»
Nettleksikon som skriver under
redaktørplakater, som Store Norske Leksikon (SNL), og alle papirleksikon som Varden har sett i,
forteller den samme historien:
«Foretok august 1935 den første
Atlanterhavsflyging USA-Norge».
Store Norske Leksikon har ingen fagansvarlig for biografier
innen luftfart i dag, men en redaktør for luftfart, som er på ferie.
Men redaksjonssjef Marte Ericsson Ryste kan si noe om hvordan
leksikonet jobber når folk tar kontakt om mulige feil:
– Vi drøfter alltid innspill med
fagfolk og vi sjekker kilder. På de
områdene der det finnes fagansvarlige, er det disse som vurderer
innspillene. Det er viktig for oss at
opplysningene i leksikonet skal
være basert på troverdige kilder,
og der det er tvil eller faglig uenighet vil vi at dette skal komme
fram i artikkelen.
Må kunne drøfte info
på Jomfruland. Flygaren var på veg frå den amerikanske østkysten til Moskva. Sjølv trodde eventyraren at han hadde landa i Irland eller SkottThor Solberg som landa i Bergen i 1935.
FOTO: SOLVEIG VIKENE, SCANPIX
erikanar landa i steinrøysa
– Han trudde at han var over Irland eller Skottland. Men endte på ei steinrøys
på Jomfruland, fortel Ivar Gundersen.
Han var fødd på Jomfruland eitt par år
før Matterns landing, og vaks opp med
denne historia, som er fortalt han av gutane som var i områdte då flyet «datt
ned frå himmelen», som Dag Nestegard
formulerar det.
Landa på rullestein
Mattern peilar inn rullesteinsstranda
på Jomfruland, og humpar bortetter
steinane. Det eine hjulet punkterar. Ein
av dei ørnemålte skjermane blir rive
opp. Men elles går alt bra med fly og flygar. Ti – tolv gutar, som hadde stått og
sett på, driv flyet over til andre sia av
øya, der dei reparerer.
– Hadde han berre landa på den sia av
øya, då hadde det gått betre med han,
seier Gundersen.
Traff ein fjellvegg
Men godt går det: Dekket blir fiksa.
Skjermen blir fiksa. Mattern får så mykje bensin som han treng for å komme
seg vidare over Atlanteren. Etter det
som Nestegard kallar det ei naudlanding, og som amerikanske fly-nettressursar kallar det berre «ein kort stopp
på ti timar», fortsett Mattern vidare. Til
Moskva, og så rett inn i ein fjellvegg.
Det overlever han også, med god margin.
– Men no vil ingen sponse han meir.
Så gav han opp dette kjøret med å setje
rekordar, seier Gundersen. Men at han
sette ein rekord i flyging USA – Noreg,
det ser det ikkje ut til at Mattern var så
flink til å fortelje om.
Til no har norske historieskrivarar
altså trudd at Bergen var staden og
Thor Solberg var mannen for rekorden.
Men Mattern var på mange måtar ein
helt, internasjonalt. Han dreiv på med å
setje rekordar med fly, med brødrene
Wright som oppdragsgjevarar og dei
som leverte maskinene. Jimmy var deira profilerte prøveflygar. Då Armstrong
landa på månen, skal han ha gjort det
med Matterns sertifikat i lomma, og
sagt at «utan brødrene Wright hadde vi
ikkje nådd månen.»
– Eg ville ikkje gått god for den historia sjølv, seier Gundersen lakonisk. Han
vaks opp i ei tid då krigsflygaren var
mange sin helt. Og med Mattern deisande ned frå himmelen, til øya si.
– Du vart ikkje pilot sjølv!
– Pilot og pilot, det kjem an på kva du
meiner med pilot. Ein kan vere pilot på
bakken også, seier han, som driv småbruk på Jomfruland, og har gjort det
heile livet. Og pilotverksemd, det driv
han nok kvar dag, diktar han er. To diktsamlingar har han skrive, men ikkje ei
av dei om Mattern.
SNL har også andre måter å være
gjennomsiktige og åpne i forhold
til prosesen av faktaformidling:
– Vi har også et kommentarfelt
under artiklene der det er mulig å
stille spørsmål eller drøfte opplysningene i artiklene. Mye kommunikasjon mellom lesere og fagansvarlige foregår her, og ofte ender
det med rettelser i artiklene, sier
Ryste, som minner om at det stadig kommer ny forskning, og at
faglige perspektiv endrer seg:
– Det gjør også at synet på historien endrer seg – slik for eksempel
den nye forskningen på hendelsene rundt 1814 viser. For vår
del betyr det at vi stadig skriver
nytt innen historie.
Nettleksikons styrke
Da kulturminister Huitfeldt i 2010
ikke ville støtte nettutgaven av
SNL, mobilliserte intellektuelle
en debatt og redningskampanje.
Hvorfor er nettleksikon så viktig
for demokratiet?
– I et redigert nettleksikon kan
folk spille direkte inn til artiklene. Feil kan rettes underveis.
Flere kan bidra med sin kunnskap. Likevel skal fagfolk være
ansvarlige for innholdet. Du skal
kunne vite om artikkelforfatteren, sier Ryste.
Iniativ fra Florø Rotary
Flyet som Solbergs tur foregikk
med står på Norsk Teknisk Museum. På plaketten er samme informasjon nevnt. Museet reaktualiserte dette stoffet i 2010, da det
var 75-årsjubileum for turen. Brosjyren som gjentar informasjonen, er «utgitt etter iniativ av Florø Rotaryklubb».