Transcript Selja – Noregs første helgen- og valfartsstad

Selja
– Noregs første helgen- og valfartsstad
Alf Tore Hommedal er mellomalderarkeolog og førsteamanuensis ved Bergen Museum, Universitetet i Bergen.
Øya Selja, like sør for Stad i Nordfjord, er ein av dei eldste, viktigaste og mest interessante
kyrkehistoriske stadene i Noreg. Med si over tusenårige historie er Selja den staden som
klarast formidlar røtene for kristendomen og Kyrkja på Vestlandet. Helgentradisjonen,
saman med ruinane av mellomalderanlegget og den naturmessige plasseringa anlegget
har, gjer at turistar og pilegrimar også i dag søkjer helgenstaden. Selja er såleis framleis
viktig både som identitetsskapandes kulturminne og som pilegrimsmål.
ros og framhevar Selja som utgangspunkt for
det som seinare skjedde på Stiklestad og i
Nidaros! Olav kan også sjåast på som ein i
første generasjons pilegrimar til Selja.
Selja er martyrstaden for dei første norske
helgenane, St. Sunniva og seljumennene,
irske flyktningar som etter legenda søkte tilflukt og leid martyrdøden på øya midt på
900-talet. Olav Tryggvason skal i 996 ha
funne beinrelikviane av dei heilage. Dette
gav grunnlaget for framveksten av heilagdomen på Selja, med etableringa av eit helgenog klosteranlegg som vi framleis ser ruinar
av. Selja var på slutten av 1000-talet også
det første bispesetet på Vestlandet. Etter at
Sunnivas relikvieskrin i 1170 vart overførte
til Bergen, dit bispesetet alt tidlegare var
flytta, blei også denne byen sentral for kulten. Sunniva vart ikkje berre "bergensium
patrona" – verje for bergensarane, men er
også omtala som "patrona noruegie" – Noregs
verje. I kulten rundt dei vestnorske helgenane er altså Selja og Bergen uløyseleg
knytte til einannan. Frå Selja og Bergen
spreidde kulten seg i høg- og seinmellomalderen til heile Noreg og Norden. Sunniva og
seljumennene vart æra alt frå Skálholt på Island i vest til Åbo i Finland i aust, og frå Lebesby i Finnmark i nord til Stralsund i
Tyskland i sør.
Etableringa av kulten på Selja var nøye knytt
til kristninga av landet. Det var såleis neppe
tilfeldig at soga om Olav Haraldsson la den
seinare helgenkongen sin heimkomst til
Selja, då han i 1015 kom til Noreg for å byrje
kristningsarbeidet sitt. Det vart utvilsamt
sett på som viktig at kongen starta gjerninga
si i det som på Olavs tid – eller i alle fall på
tidspunktet for nedskrivinga av soga – vart
oppfatta som den første heilagstaden i
Noreg. Dette vert tydeleg illustrert ved at
20 Selje magasin
Helgenkulten på Selja kan på vitskapleg
grunnlag førast attende til tida omkring år
1000 eller tidleg på 1000-talet, altså til tida
då kultstaden etter legenda vart etablert.
Men den personifiserte Sunniva synest først
å ha utkrystallisert seg i kulten mellom ca.
1100 og 1140. Sunniva er dermed neppe ein
historisk person, sjølv om seljumennene –
følgjet hennar – er eldre og kan vera historiske. I alle høve er Selja-legenda, slik vi
kjenner henne, tilpassa Kyrkjas syn på legendelitteratur og neppe sann, i vår forstand av ordet, i alle detaljar.
Foto: Liv-Helga Fure
kongen i følgje soga gleid då han gjekk opp
på øya, og at den komande ”rex perpetuus
norvegiae” – Noregs evige konge – slik på
Selja sette fotsporet sitt i heilag, norsk jord.
Allegorien understrekar aksen Selja – Nida-
I legitimeringsprosessen av Sunniva må det
ha vore viktig å trekkja pilegrimar mot Selja.
Dei eldste bevarte mirakel- og valfartsomtalane går då også attende til ca. 1150-70. Vi
høyrer m.a. om ei blindfødd jente som fekk
synet og eit dødt spebarn som mora fekk att
i live. Uavhengig av om mirakelforteljingane
er sanne eller ei, stadfester dei valfart til
Selja på 1100-talet. Islendingen Odd Munk
nemner på slutten av 1100-talet også at
mange då blei lækte ved heilagdomen.
Etter overføringa av Sunnivaskrinet til Bergen i 1170 stod det i Bergen domkyrkje i 361
år. Sunniva og seljumennene gav den religiøse identiteten til Bergen by og bispedøme
i mellomalderen. Alt kort tid etter overføringa blei offergåver til skrinet omtala.
Pilegrimsfarten til Bergen var altså også etablert på slutten av 1100-talet.
Kva er det då som gjer at valfarten som i
fleire hundre år må ha vore knytt til Selja og
Bergen, i så liten grad har sett spor etter seg,
t.d. i stadnamn langs pilegrimsvegane? Sjølvsagt kan det seie noko om omfanget av valfarten. Den viktigaste grunnen må likevel
liggje i reisemåten. Ut frå Selja si plassering
ved kysten og midt i skipsleia låg helgenstaden sentralt til for all ferdsle langs norskekysten. Det er denne reiseruta – skipsleia –
pilegrimane har fylgt. Selja-fararane har dermed ikkje sett same spor etter seg som ved
pilegrimsvegar over land. Dette avspeglar
også det faktum at Noreg, ferdslemessig
sett, kan delast i ein austleg og vestleg/nordleg del. I aust har dalføra vore ferdslevegen,
så også for pilegrimar mot Nidaros. I vest og
nord har kystvegen vore dominerande valfartsveg. Ein fylgde vanlege reiserute, med
eventuelle stoppestader som også vart nytta
av andre reisande. Dette må, for valfarten
frå Nord-Noreg, ikkje berre gjelda mot
Selja/Bergen, men også mot Nidaros. Det er
såleis klart at kystvegen har vore ei sentral
pilegrimsrute i valfarten både mot Selja og
Nidaros.
Ut frå dei bevarte ikonografiske Sunnivaframstellingane, der fleire er frå tiåra like
før og etter 1500, ser Sunnivakulten ut til å
ha vore sterkt levedyktig då han vart broten
ved Reformasjonen. Forestillingane om Sunniva og seljumennene må såleis ha levd vidare lenge. Det kan også sjå ut som om ei
form for valfart til helgenstaden har vore
praktisert langt inn i etter-reformatorisk
tid. Så seint som i 1811 låg det i ruinen ved
helleren ei mengd små furukrossar, som må
oppfattast som då relativt nyleg nedlagde
votivgåver.
I vår eiga samtid ser vi igjen ei aukande
interesse for Selja som heilagstad. Pilegrimar, no både katolikkar, ortodokse og protestantar, søkjer på nytt martyrstaden. Men
helgentradisjonen, kombinert med mellomalderruinane og den mektige, naturmessige
plasseringa, gjer at staden er særeigen for
dagens menneske uavhengig av tru. Øya innbyr til meditasjon og gode, sanselege opplevingar for alle. Dermed blir det også
vanskeleg å definere klare grenser mellom
pilegrimar og andre turistar.
Lokalsamfunnet i Selje er den viktigaste arenaen for forvaltninga og formidlinga av
Selja. Vår tids sterke lokale engasjement er
for ein del resultat av tusenårsjubileet for
helgenstaden i 1996. Selje kommune har
bygd vidare på engasjementet, t.d. ved
opprettinga av ein forvaltarstilling for Selja.
Likeins har foreninga ”Venner av Selja Kloster” vore sentral, t.d. ved utarbeidinga av
den første faste utstillinga om kloster- og
helgenanlegget. Men med den nasjonale verdien kulturminna på Selja har, bør også
andre sjå utfordringane. Styresmaktene
innan kulturminnevernet synest no å vera
klar over dette, og Riksantikvaren er sterkt
inne i forvaltninga av kulturminna. Det er
på tide at også Den norske kyrkja ved Kultur- og kyrkjedepartementet (KKU) ser det
utviklingspotensialet som ligg i historia og
kulturminna på Selja. Det er såleis uforståeleg at Selja mest er marginalisert i KKUrapporten ”På livets vei. Pilegrimsmotivet –
et nasjonalt utviklingsprosjekt” som kom
våren 2009. I satsinga burde departementet
tvert om vera ein pådrivar i tilrettelagt bruk
og formidling av denne sentrale kyrkjehistoriske staden.
Klosterruinar på øya Selja
Bli med på
ei reise
1000 år
tilbake i tid,
og bli kjend
med:
• St. Sunniva, den irske prinsessa
• Det første bispesete på Vestlandet
• Verdens minste bispedøme
• Benediktinarklosteret
• Landets første pilegrimsmål
• Den helbredande St. Sunniva-kjelda
Vi tilbyr båtturar til øya med guiding i klosteret.
Daglege turar i sommarsesong, elles på bestilling.
Informasjon og billettar: Turistinformasjon Tel.: 57 85 66 06
e-mail: [email protected] • klosterbåten: 990 46 022 • www.seljekloster.no
Selje magasin 21