Transcript “Kunsten å tenke ynkeleg” av Margunn Vikingstad (pdf)

AV MARGUNN VIKINGSTAD
LITTERATUR
KUNSTEN Å
TENKE YNKELEG
Det er ikkje berre einskilde nynorskkvinner som skriv
morosam skjønnlitteratur. I Trude Marsteins romanar
skiftar personane så ofte og brått mellom konstruksjon
og ynkelegheit at det nesten er til å le høgt av.
HUMOR: Trude Marstein skriv
bøker som kan få deg til å le
høgt. Foto: Gyldendal
28
SYN OG SEGN: 03.2013
HELLER ENN Å FÅ meg til å le har Marsteins
MORALSK AMORAL
bøker hatt ei eiga evne til å irritere meg. Lenge
var det eit slags irritasjons-kjærleiksforhold.
Irritasjon over dei små, og ofte smålege, melodramaa, over detaljane, over alt det kvardagslege, over den nærgåande skildringa av dårleg
kommunikasjon, over alle dei tarvelege og
trivielle menneska. Kva var eigentleg så interessant med banale episodar mellom Ho og
Han i Sterk sult, plutselig kvalme, kan eg hugse
eg tenkte då eg las dei 65 tekstane i prosasamlinga som Marstein debuterte med i 1998. Dei
fekk meg tydelegvis verken til å humre eller
le. Spørsmålet er kanskje om det var eg som
mangla humor. Eg ser den.
For Sterk sult, plutselig kvalme fekk Marstein
Tarjei Vesaas’ debutant pris, og frå og med
dette har resepsjonen jamt over vore svært
positiv. Men jamt over har han òg konsentrert
seg om Marsteins påtakeleg gode blikk for kor
vanskeleg det er å gjere det gode i mellommenneskelege relasjonar, og meir enn humor har
moral og umoral vore eit tema i den offentlege
samtalen om bøkene hennar. Naturleg nok,
kan ein nok seie, der ho skriv om kvardagen til
ei svært sjølvsentrert aleinemor, der det å spele
ei perfekt og utvendig morsrolle er viktigare
enn omsorg og nærheit i Plutselig høre noen
åpne en dør (2000), ein ektemanns noko tørre
SYN OG SEGN: 03.2013
29
Marstein? Ja.
s
ho
or
m
hu
t
de
t
ns
Fi
:
er
et
Men altså, spørsmål
og kalde sorg over ei nyleg død kone i Elin og
Hans (2002), om alt det vi menneske klarer
og ikkje klarer å vere for kvarandre i Gjøre godt
(2006), og om utruskap i Ingenting å angre på
(2009) og Hjem til meg (2011).
Sjølv hevdar Marstein i essaysamlinga Konstruksjon og inderlighet (2004) at «Teksten skal
være amoralsk. En sterk litterær tekst er verken moralsk eller umoralsk». Ved å skape ein
distanse i tekstane sine lukkast Marstein til ei
viss grad i å opne for refleksjon rundt moral
og umoral meir enn å kome med ei uttrykt
haldning. Men Marsteins distanserte og eventuelt amoralske blikk er ingen enkel eller stabil
storleik, og Ane Farsethås’ melding i Morgenbladet av Hjem til meg, som nettopp diskuterer
dette, gir meining: «Trude Marsteins seriemonogame puteprat er så konstant amoralsk at
resultatet nesten blir moralsk.»
Men altså, spørsmålet er: Finst det humor
hos Marstein? Ja. Og korleis viser den seg? La
meg bruke ei scene frå Hjem til meg. Den jamt
utru Ove, som sjarmerande nok alltid blir forelska i alle han puler, kjem plutseleg til å tenke
på Silje, ei av dei mange han ligg med, mens
han elskar med Marion, kvinna han lever
saman med på det tidspunktet:
«Vi elsket lenge, Marion lå på magen, så
på siden, jeg kom ikke til for å kysse henne,
men det var Marions kropp, og lukten hennes,
jeg kom til å savne henne forferdelig hvis hun
gikk fra meg. Fargerike sommerklær lå i den
åpne kofferten på gulvet. Jeg elsker deg, sa jeg,
jeg prøvde å kysse henne. Jeg elsker deg, jeg
elsker deg, sa jeg, og jeg husket hva Silje sa da
jeg sprakk og utbrøt at jeg elsket henne, hun
sa: Hm. Jeg kjente henne så godt nå, og visste
hvilket arsenal av betydning og følelser som lå
i den lyden. Hm. Jeg ble på gråten ved tanken
på Siljes hm. Jeg viklet Marions lokker rundt
fingrene, håret luktet henne.»
30
SYN OG SEGN: 03.2013
Dette augeblikket av sentimentalitet er
truleg òg ei slags ærlegheit hos Ove, der han
elskar både Silje og Marion, og viser fram det
banale og det litt ynkelege i situasjonen, som
blir understreka av Siljes «Hm». Nettopp slik
får Marstein det konstruerte (Oves «eg elskar
deg» er kanskje ærleg i gjerningsaugeblikket,
men må òg kunne kallast eit slags fantasifoster) og latterlege i den mentale trekantsituasjonen til å bli ganske festleg. I Ingenting å angre
på er det mange ting og gjeremål som uroar
Heidi, men særleg ei kveite som blir liggande
på eit skite golv i ein pub, bekymrar henne.
Opphenget i at kveita må bli lagd i eit kjøleskap, er ein annan måte Marstein skaper ein
rar, fin komikk i ein situasjon der det kanskje
hadde vore meir nærliggande at den mentale
murringa handla om skyld og samvit. For
historia i Ingenting å angre på er at Heidi har
utsett avreisa til hytta, der mann og tre barn
ventar, for å få enda nokre knull med Mikkel.
LATTERLAUS
I essaysamlinga Konstruksjon og inderlighet
skriv Marstein om humor: «Humor er fundamentet i leseropplevelsene mine.» Slik
karakteriserer ho den humoren ho sjølv er ute
etter: «Det er en humor som er både myk og
veldig kald, trist, og så sår, og svart; humoren
i de små overraskelsene, i bruddene med det
forventede, i kombinasjonen av følelser som
virker uforenlige. Jeg syns egentlig ikke det er
morsomt, men jeg syns det er veldig morsomt.
Men jeg ler ikke, det er sjelden jeg ler. Det er
ikke den typen humor jeg mener.»
At den humoren ein finn i Marsteins bøker,
ikkje er til å le høgt av, er til ei viss grad sant. I
Plutselig høre noen åpne en dør ligg ein eventuell humor til dømes i det heilt ekstreme medvitet mora har overfor seg sjølv og dottera og i
ein floskel sett inn i ein ganske ny meinings-
samanheng: «Jeg vil prøve å se traumene jeg
har forårsaket eller unnlatt å forhindre som
noe positivt; barn med for glatt barndom blir
lite interessante mennesker som voksne; ’det
er på motgang man vokser‘, tenker jeg.»
Humoren i Elin og Hans skil seg derimot frå både Plutseleg høre noen åpne en dør,
Ingenting å angre på og Hjem til meg. Han kan
minne om Kjell Askildsens svarte og lakoniske tone, og det ler i alle fall eg høgt av. Slik
høyrest den noko stive og konservative Hans
ut når han i dagane etter at kona er død, i eit
ganske tafatt forsøk prøver å sjå på henne med
eit nytt blikk: «Noen vil vel si at hun fikk et noe
mer behagelig vesen, men jeg vet ikke. Jeg vet
ikke. Litt mer blodfattig, kanskje.» I blandinga
si av stivheit og sjenanse kunne Hans ha spasert inn i Dag Solstads univers, ein forfattar
Marstein er blitt samanlikna med, og som ho
sjølv har trekt fram som forbilde. Det som skil
humoren i Elin og Hans frå resten av forfattarskapen, er nettopp det solstadske i romanen,
skildringa av beklemte mennesker (menn),
her Hans igjen som er blitt pressa på besøk til
ein kvinneleg kollega: «Forsyn deg med mer
kake, sier hun. Plutselig, uten å ha tenkt det
på forhånd, reiser jeg meg, stolen velter, men
jeg griper den i fallet og skyver den innunder
bordplaten. Jeg slår ut med hånden, men mer
enn å vinke henne adjø, vinker jeg henne bort,
som om hun var på veg til å følge etter meg.
Blikket hennes inneholder ikke sinne eller
redsel eller medlidenhet, bare den dypeste
håpløshet på mine vegne.»
MOROSAME MEDSØSTRER
«’Jeg har lyst å bli som Trude Marstein,’ sier
hun, ’så myndig og autoritær. [...]’ Hun vil
være enig i alt Trude Marstein sier. Det må
være måten Trude Marstein sier det på, som
gjør at hun virker så overbevisende.» «Hun»
som tenker dette, er Kjersti, hovudpersonen i
Kjersti Annesdatter Skomsvolds Monstermenneske. Boka handlar om ME-sjuke Kjersti som
har funne ut at viss ho klarer å skrive ei bok,
vil ho bli eit menneske. Mens Kjersti går på
Skrivekunstakademiet i Bergen, kjem Trude
Marstein på besøk som skrivelærar. «Hilde»,
den myndige og mystiske mentoren til Kjersti, er òg invitert til Bergen for å undervise. Ho
meiner Marstein er av dei som skriv «kaffetrakter- og yoghurtbegerlitteratur», og Kjersti
blir livredd for at ho òg skriv slik litteratur der
det liksom skal bety noko at ein person set på
kaffetraktaren eller måten dei kastar yoghurtbegeret på.
Om ein kaffitraktar ikkje nettopp betyr
noko, kan ei kveite skape fin humor. Det var
truleg det eg ikkje heilt såg då eg las debuten
til Marstein. Kanskje eg berre såg den myndige forfattaren Marstein. Og altså, om dette
essayet skulle vere eit forsøk på å finne den
mest morosame bokmålsdama som skriv
skjønnlitteratur, i konkurranse med nynorskskrivande forfattarar som Agnes Ravatn, Olaug
Nilssen og Marit Eikemo, så finst det jo faktisk
opptil fleire og i utgangspunktet kanskje meir
opplagde døme på det enn Trude Marstein.
Som Kjersti Annesdatter Skomsvold med
sitt rare og vittige blikk på seg sjølv og verda.
Nokre bokmålsdamer eg har ledd høglytt av i
sommar, er Avsagd hagle-redaksjonen (Ingvild
Hedemann Rishøi, Øyunn Rishøi Hedemann,
Marianne Røise Kielland og Ingrid Røise Kiel-
I Ingenting å angre på er det mange ting og
gjeremål som uroar
Heidi, men særleg ei kveite som blir liggand
e på eit skite golv
i ein pub, bekymrar henne.
SYN OG SEGN: 03.2013
31
land), som i det siste nummeret av den gjennomhola tidsskriftpublikasjonen mellom
anna gir livreddande tips til dei som er ramma
av pretensiøsitet. I spalta «Vi bare lurer» rettar dei ymse relevante spørsmål, som kva som
skjer om ein byter ut «stad» i forfattarnamn
med namnet på ein gnagar, og får slikt som
Dag Solmus, Rune Slagrotte og Johan Harshamster. Dei gjer seg i tillegg ekstra relevante
i eit Marstein-essay ved å stille spørsmålet kva
ein skal gjere med forfattarar som faktisk har
ein gnagar i namnet sitt, og ramsar opp Anne
Oterholm, Albert Camus, og Trude Marsvin.
Bra humor!
FRÅ LATTERLEG TIL FESTLEG
Den halvgalne Avsagd hagle-redaksjonen driv
tekst og humor i fritt trav og slik i ei anna retning enn Marstein. Marstein på si side skriv
ein uttenkt litteratur, og kanskje er det slik at
humoren hennar er plassert og kjem til live i
spennet mellom det nøye planlagde hos forfattaren og det tankelause hos romanfigurane.
Gjøre godt, som Marstein fekk kritikarprisen
for, rommar eit mylder av stemmer der den
litterære teknikken kan minne om George
Perecs Livet bruksanvisning, romanen som tek
for seg ein bygard i Paris, rom for rom, og
fortel livet til dei som framleis er der, eller dei
som ein gong budde der. Marstein konsentrerer skildringa av dei 118 menneskelagnadene i
sin roman til ei heit helg i juli, og i sentrum
for alle stemmene og hendingane er Elvebredden hotell og ein 50-årsjubilant. Ut av det
breie prespektivet veks det fram eit bilde og ei
kjensle av det banale, det tilfeldige og alle misforståingane mellom oss menneske som med
eller mot vår vilje rører ved kvardagen og livet
til kvarandre.
Det komiske i denne romanen er nær knytt
til sjølve forteljemåten: straumen av stemmer,
der alle får tildelt det same, knappe språket,
og straumen av informasjon der alle og alt
verkar like viktige og like uviktige. Ein seier
noko dumt på jobben, ei har nettopp fått brystkreft, mens ei anna har fått ny frisyre. Her
eit eksempel på det tankelause, det fjerne og
fråverande, som viser seg i alle generasjonar i
Gjøre godt, men her hos Anna, dottera til jubilanten Karoline: «Mamma har reist igjen, sier
jeg. Fra sitt eget femtiårslag. Mathias presser
meg mot pikken sin, den er helt hard, det kjenner jeg tydeleg, han kan bare få holde på, det
er helt greit for meg, jeg løfter til og med det
ene beinet litt og presser meg mot ham. Det
er jo helt utrolig, sier jeg, men det driter jeg i.
Jeg snakker ikke med henne lenger uansett.»
Humoren hos Marstein blir eit verkemiddel
som avslører kva som skjer i dei ulike medvita,
kor raske og ofte lite samanhengande byks
medvitet tar. Marstein koplar kjensler og tankar som i utgangspunktet verkar uforeinlege,
og den humoren som oppstår her, er med på
å skape ei slags ufrivillig opning i det mentale
forsvarsverket hos dei ulike personane.
Det fine og karakteristiske ved humoren i
Trude Marsteins bøker er at han viser korleis
banal ærlegheit og beklemt konstruksjon lett
kan gå frå å vere latterleg til å bli festleg. Det
steget tar Marstein ved hjelp av eit velutvikla
blikk for kunsten å tenke ynkeleg, som røper
at ho òg har eit ganske velutvikla blikk for å
tenke morosamt!
Trude Marsteins bøker
Det fine og karakteristiske ved humoren i
mt konstruksjon
kle
be
og
it
he
leg
ær
l
na
ba
is
rle
ko
er
vis
n
er at ha
g.
lett kan gå frå å vere latterleg til å bli festle
32
SYN OG SEGN: 03.2013
HØST PÅ
4.9: Gaute Heivoll
møter Tove Nilsen
«eminent forteller»
– T. Larsen, Dagsavisen
11.9: Shani Boianjiu
Evighetens folk kjenner ingen frykt
«A dark, riveting window into the mind-state
of Israel’s younger generation … marks the
arrival of a brilliant writer»
– The Wall Street Journal
18.9: Nordisk råds
litteraturpris-nominerte
Nils-Øivind Haagensen
møter John Erik Riley
25.9: Baader-Meinhof
og Blekingegadebanden
Steve Sem-Sandberg og Peter Øvig Knudsen
i samtale med Mattis Øybø
2.10: Roy Jacobsen og
Frank A. Jenssen:
Havet, fisken og folket
«gjør leseren klokere» terningkast 6
– G. Hjeltnes, VG om De usynlige
9.10: Forfatter og filmskaper
Lucía Puenzo møter
Pedro Carmona-Alvarez
«Briljant! Sjelden har noen skildret Mengele
og hans åndsfrender like imponerende»
– Der Spiegel om Wakolda
16.10: Litterær lesbing
med minikonsert
Linda Eide, Linda Klakken,
Tuva Syvertesen og Valkyrien Allstars
NÆRLESNING
Fredag 13.9: The Wire:
Er tv-serien den nye romanen?
Pål Sletaune m.fl.
Fredag 11.10: Marilyn Monroe
Med Jenny Tunedal, Fredrik Engelstad
og Karin Haugen
NACHSPIELFOREDRAG
Fredag 27.9: Torgrim Eggen
om David Bowie
Fredag 18.10: Ragnar Hovland
om Velvet Underground
og Nico
LØRDAGSFOREDRAG
om verdensrommet
Billetter og
fullt program på
litteraturhuset.no