Transcript Ucieleśniony umysł

Nauki kognitywne II
wykład dla Ph. in Sc. – dr Ł. Kurek, dr M. Hohol
18.04.2013: Podstawy językoznawstwa kognitywnego
Zdolności językowe okiem
kognitywistów…
Noam Chomsky i jego wpływ na
językoznawstwo kognitywne

Podstawowe cele badawcze:



Jak dzieci przyswajają sobie
różne języki?
Jak za pomocą skończonej liczby
środków (reguł) generujemy
nieskończoną ilość zrozumiałych
wyrażeń?
Założenia:




Prymat syntaktyki nad semantyką
Atomizm lingwistyczny (znaczenie = suma znaczeń morfemów)
Paradygmat teoriomnogościowy (zdanie = uporządkowany zbiór
matryc cech fonologicznych), językoznawstwo zmatematyzowane
Istnienie modułu LAD (the language acquisition device)
Embodied-Embedded Mind

Procesy poznawcze nie polegają
(jedynie) na komputacjach

Umysł jest ucieleśniony (embodied)

Osadzony (embedded) w kulturze,
języku, praktykach społecznych
Modele kategoryzacji

(1) Definicyjne ze względu na WKW =
Warunki Konieczne i Wystarczające


od Arystotelesa do Noama Chomsky’ego
(II) Prototypowe



Ludwig Wittgenstein
Eleanor Rosch
George Lakoff i współpracownicy
Modele definicyjne WKW

Inspiracje i założenia filozoficzne




Arystoteles: rzecz = istota rzeczy + przypadłości
Kategorie (pojęcia) odnoszą się do istot rzeczy – poprzez
definicję, kategoria odnosi się do cech konstytutywnych rzeczy
Kategoria to własność świata, która jest rzutowana na umysł i
język (nie tworzymy, ale odkrywamy kategorię X)
Cechy kategorii i należących do nich egzemplarzy



Kategorie posiadają ostre granice
Przynależność do kategorii na zasadzie tertio non datur
Wszystkie egzemplarze podpadające pod kategorię mają ten
sam status (nie ma obiektów wyróżnionych)
Modele definicyjne WKW

Przykłady:





MĘŻCZYZNA = „człowiek, dorosły, samiec”
KOBIETA = „człowiek, dorosły, samica”
CZŁOWIEK = „nieopierzone, dwunożne stworzenie”; „zwierzę
rozumne”; „zwierzę komunikujące się” itd.
GRA = ???
Problemy modelu WKW:




Skąd mamy wiedzieć jaka jest istota danej rzeczy?
Jak rozstrzygać, który zestaw WKW jest najlepszy?
Czy dany obiekt faktycznie nie może należeć do dwóch
(i więcej) kategorii?
Co z kategorią PTAK skoro istnieją kurczaki, strusie i pingwiny?
Wittgenstein: destrukcja modelu WKW
§ 66 Przypatrz się np. kiedyś temu, co nazywamy „grami”. Chodzi
mi tu o gry typu szachów, gry w karty, w piłkę, gry sportowe itd.
Co jest im wszystkim wspólne? – Nie mów: „Muszą mieć coś
wspólnego, bo inaczej nie nazywałyby się ’grami’” – tylko patrz,
czy mają coś wspólnego. – Gdy im się bowiem przypatrzysz, to
nie dojrzysz wprawdzie niczego, co byłoby wszystkim wspólne,
dostrzeżesz natomiast podobieństwa, pokrewieństwa – i to cały
ich szereg. A więc się rzekło: nie myśl, lecz patrz! – Spójrz np. na
gry typu szachów z ich rozmaitymi pokrewieństwami. Przejdź
następnie do gier w karty: znajdziesz tu wiele odpowiedników
tamtej klasy, ale też wiele rysów wspólnych znika, a pojawiają się
inne. Gdy przechodzimy teraz do gier w piłkę, to niektóre cechy
wspólne się zachowują, a wiele z nich się zatraca. (…). W wynik
tych rozważań brzmi: Widzimy skomplikowaną siatkę
zachodzących na siebie i krzyżujących się podobieństw;
podobieństw w skali dużej i małej”.
Wpływ Wittgensteina
§ 67 Podobieństw tych nie potrafię
scharakteryzować
lepiej
niż
jako
„podobieństw rodzinnych”, gdyż tak właśnie
splatają się i krzyżują rozmaite podobieństwa
członków jednej rodziny: wzrost, rysy twarzy,
kolor oczu, chód, temperament itd., itd. (…)

idea podobieństw rodzinnych – ogromny
wpływ nie tylko na językoznawstwo, ale
także na filozofię nauki (sieciowe powiązania
międzyteoretyczne – forthcoming…)
Model prototypu

Podstawowe założenia:

Przynależność od kategorii nie jest ostra – nie WKW, ale
podobieństwa rodzinne (przykład Wittgensteina)

Egzemplarze należące do kategorii nie są takie same – niektóre
egzemplarze są bardziej prototypowe (centralne) od innych
(peryferyjnych)

Granice kategorii nie są stałe – mogę być zmienne, np. w czasie
(200 lat temu gry komputerowe nie należały do kat. GRA)
Model prototypu

Definicja prototypu


Dowody z psychologii kognitywnej (Eleanor Rosch)


Eksperymenty na preferencje, badanie czasów reakcji, priming
Czym jest kategoria?


Najlepszy przedstawiciel kategorii – dla każdego i w każdym czasie
W ujęciu prototypowym jest trwałym mechanizmem kognitywnym
Problem „standardowego” (Rosch) modelu prototypu:



L. Barsalou odkrył, że prototypy są rozwiązaniami ad hoc
Kategoryzujemy nie ze względu na trwałe prototypy, ale na zmienne,
związane z bieżącym kontekstem i potrzebą reprezentacje mentalne
Kontekst kulturowy ma ogromny wpływ na kategoryzację
Prototyp
Teoria metafor Lakoffa

Sprzeciw wobec ujęcia metafor przez Arystotelesa

Metafora to: „(…) zachowujące relacje inferencyjne
odwzorowanie (mapping) pomiędzy dwoma domenami
(źródłową i docelową) – mechanizm neuronalny, który
dopuszcza wykorzystanie struktury wnioskowania jednej
dziedziny pojęciowej (powiedzmy, geometrii) w innej
dziedzinie (np. arytmetyce)” (G. Lakoff, R. Nunez)

Joseph Grady mówi wręcz o zachowaniu poznawczej
topologii w odwzorowaniach metaforycznych.
Przykłady metafor pojęciowych

argumentowanie to wojna




„Zbił argumenty przeciwnika”
„Twoje twierdzenia da się obalić”
„Jeżeli użyjesz tej strategii, to on cię pokona”
miłość to podróż



„Idziemy razem przez życie”,
„Nie opuszczę cię aż do śmierci”
„Nasz związek znalazł się na rozdrożu”
Od metafor podstawowych do złożonych

Metafory orientacyjne


Metafory ontologiczne


(np. dół-góra – szczęśliwy to w górę, smutny to w dół)
(np. czas pieniądz; argumentacja to wojna)
Złożone metafory



(np. życie to podróż [A Purposeful Life Is a Journey Metaphor]
Miłość to podróż [Love is a Journey]
metafory składowe:



Cele są miejscami przeznaczenia [Purposes are Destinations]
Działania są ruchami [Actions are Motions] i in.
przykłady z języka


Nie opuszczę cię aż do śmierci
Idziemy razem przez życie
Dowody za istnieniem metafor
(kryteria koherencji i konwergencji)
Skoro metafory należą do kognitywnej nieświadomości
(cognitive unconscious), to skąd wiemy, że istnieją?
 Eksperymenty z wykorzystaniem primingu (prymowania)
 Systematyczność działania:


Polisemia:




metafory są systematyczne, np. działanie metafory miłość to
podróż działa systematycznie w wielu przypadkach
Crossroads (rozdroże fizyczne lub życiowe)
Stuck (odnosi się zarówno do fizycznego zaklinowania, jak i
zablokowania przez kogoś, bycia w tarapatach (to be stuck)
Teoria metafor radzi sobie świetnie z wieloznacznością
(przeniesienie: domena  domena)
Plastyczność języka (jak tworzymy nowe słowa)
Dowody za istnieniem metafor
(kryteria koherencji i konwergencji)

Studia historyczne nad zmianami znaczenia (Sweetser):



Studia nad uczeniem się języka przez dzieci:





Metafory mogą pokazywać takie zmiany.
Myślenie to widzenie: na wielu przykładach pokazała jak słowa z
domeny widzenia zmieniły znaczenie (gdzie były oryginalne) na
słowa z domeny myślenia.
Przyswajanie metafor pojęciowych ma dwa etapy: (I) łączenie,
(II) dzielenie
W etapie (I) widzenie jest skorelowane z przyrostem wiedzy
U małych dzieci słowa z domeny widzenia są synonimiczne ze
słowami z domeny myślenia – nie ma tu metaforyczności
W etapie (II) dziecko uczy się dzielić domeny – pojawia się
metaforyczność.
Inne badania: gesty (b. ważne wg Lakoffa)
Struktura zdarzeń

Programy motoryczne Sriniego Narayanana

„Aspekt – ogólna struktura zdarzeń – ma pojęciową
strukturę i logikę. Narayanan odkrył, że dokładnie te same
struktury neuronalne, które umożliwiają kontrolę
motoryczną, charakteryzują również pojęciową strukturę
aspektu językowego, sam mechanizm neuronalny, który
pozwala na kontrolę ruchów ciała może odpowiadać za
logiczne wnioskowania o strukturze działania w ogóle”.
Lakoff, Johnson, Philosophy in the Flesh
Programy kontroli motorycznej
(Srini Narayanan)
Są one uniwersalne (ruchy) i przenoszone na strukturę języka (aspect).









‘getting into a state of readiness’
‘the initial state’, ‘the starting process’
‘the main process (either instantaneous or prolonged)’
‘an option to stop’,
‘an option to resume’
‘an option to iterate or continue the main process’
‘a check to see if a goal has been met’
‘the finishing process’
‘the final state’
Schematy wyobrażeniowe

„powtarzający się dynamiczny wzorzec naszych interakcji
percepcyjnych i programów motorycznych, który nadaje
spójność naszemu doświadczeniu” (Mark Johnson)







schemat pojemnika,
schemat część-całość,
schemat góra-dół,
schemat połączenia,
schemat centrum-peryferie,
schemat pierwszy plan-tło,
schemat źródło-ścieżka-cel
Schematy wyobrażeniowe (Image Schemas)

Schemat pojemnika



nasze ciała to pojemniki, w których mieszczą
się narządy oraz płyny
inne obiekty w świecie bywają również
pojemnikami, które mieszczą jakieś obiekty,
substancje itd…
elementy strukturalne schematu pojemnika





wewnątrz
kontur
na zewnątrz
w obrębie schematu funkcjonuje logika z
zasadą wyłączonego środka
metafory: pole widzenia to pojemnik
Ucieleśnione rozumienie


Jedno zdarzenie może być konceptualizowane za pomocą
różnych schematów, metafor, metonimii itd. mogą być one
również mieszane (blending).
Analiza kognitywna Jądra Ciemności Conrada – M.Kimmel:


„Jest oczywiste, że o ile ogólnie struktura powieści zbudowana
jest wokół fizycznej podróży, o tyle metaforycznie jest to
podróż do granic ludzkiej duszy – tę dwuznaczność widać już
w samym tytule” (za: Z. Kövecses, s. 326).
„Najbardziej
fundamentalną
funkcją
schematów
wyobrażeniowych
jest
stworzenie
przez
czytelnika
skondensowanej reprezentacji, której może użyć do pamiętania
fabuły” (za: ibidem).
Proces konstrukcji znaczeń….
Empiryczne wsparcie językoznawstwa
kognitywnego

Propriocepcja: zmysł orientacji i znajomości położenia
własnego ciała






proprioceptory zlokalizowane są w mięśniach i ścięgnach
dzięki propriocepcji znamy pozycję własnego ciała bez udziału
wzroku
Olivier Sacks określa propriocepcję jako „szósty zmysł”
utrata propriocepcji skutkuje „bezcielesnością” – znajomość pozycji
ciała możliwa jest tylko dzięki kontroli wzrokowej
Schemat ciała (Head i Holmes) jest „(…) nieświadomą mapą
ciała, która umożliwia nam programowanie i monitorowanie
ruchu różnych części ciała” (Gallese, s. 173).
Obraz ciała (Schilder) to świadoma percepcja własnego ciała
Empiryczne wsparcie językoznawstwa
kognitywnego
Semantyka znaturalizowana: podsumowanie

Zdaniem Lakoffa i Johnsona rozumienie (semantyka) dzięki metaforom sprowadza
się do:






(1) naszych ciał (aparatu kognitywnego)
(2) naszych interakcji z doświadczeniem fizycznym
(manipulowanie obiektami, poruszanie się)
(3) naszych interakcji z innymi ludźmi (w obrębie wspólnoty
kulturowej)
W klasycznym językoznawstwie znaczenie związane było z cechami istotnymi
(inherentnymi) – modele WKW.
W językoznawstwie kognitywnym znaczenie jest interakcyjne (dzięki metaforom
przenosimy interakcje napotykane w świecie fizykalnym na byty abstrakcyjne)
W zw. z tym, że semantyka jest splątana ze składnią działa metafora bliskość to
siła oddziaływania, np. składnia może odzwierciedlać odległość w związku
przyczynowym:


„Sam zabił Henryka”
„Sam spowodował śmierć Henryka”