Transcript Elementy filozofii kosmologii

Elementy filozofii
kosmologii
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
Zagadnienie nieskończoności czasowej i
przestrzennej Wszechświata
Do lat dwudziestych XX wieku – Wszechświat jest wieczny i niezmienny (statyczny)
Czas i przestrzeń – niezmienna scena, po której poruszają się gwiazdy, planety i
wszystkie ciała niebieskie (klasyczny, Newtonowski obraz świata)
Albert Einstein – z rozwiązań równań ogólnej teorii względności (OTW) wynikało, że
Wszechświat rozszerza się lub kurczy
Stała kosmologiczna λ w równaniach OTW (odpychanie grawitacyjne) miała
zapewnić rozwiązania dające statyczny Wszechświat
…później uznał to za „największy błąd życia”
„Dziś wiemy, że nie da się skonstruować statycznego modelu nieskończonego
Wszechświata, w którym siła ciążenia jest zawsze przyciągająca” (Stephen
Hawking)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zasada kosmologiczna
Ziemia nie zajmuje wyróżnionego miejsca we Wszechświecie
Wszechświat wygląda tak samo niezależnie od kierunku, w którym patrzymy i jest to
prawdą niezależnie od punktu, z którego wykonywane są obserwacje
Prawa fizyki obowiązujące na Ziemi są ważne w całym Wszechświecie
Zasada kosmologiczna dotyczy wielkoskalowej struktury Wszechświata – jest tym
lepiej spełniona, im większe obszary Wszechświata rozważamy
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kosmologia relatywistyczna
Baza obserwacyjna – astronomia pozagalaktyczna
Rozwiązania równań pola ogólnej teorii względności Einsteina (OTW – 1916,
współczesna teoria grawitacji, zastępująca teorię Newtona)
R 
1
8G
g  R  4 T
2
c
Konstrukcja modeli kosmologicznych
Aleksander Friedman, 1922: ogólne jednorodne i izotropowe rozwiązanie równań
Einsteina opisujące rozszerzanie się Wszechświata (równanie Friedmana)
2

a
8G
kc2
 2
  
3
a
a
 
Georges Lamaître, 1927: hipoteza pierwotnego atomu – prekursor modelu
Wielkiego Wybuchu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ogólna teoria względności (Einstein, 1916) – rozszerzenie STW na układy
nieinercjalne, uwzględnienie grawitacji
Ogólna zasada względności: prawa fizyki są lokalnie takie same dla wszystkich
(inercjalnych i nieinercjalnych) układów odniesienia
Zasada równoważności: pole grawitacyjne jest lokalnie równoważne polu
bezwładności
www.umcs.filozofia.lublin.pl
R
1
8G
 g R  4 T
2
c
Czasoprzestrzeń i materia
w ogólnej teorii względności
Rozkład mas determinuje geometrię czasoprzestrzeni
(zakrzywienie czasoprzestrzeni)
Pole grawitacyjne zakrzywia tor promieni świetlnych (w obecności mas geometria
przestrzeni przestaje być geometrią Euklidesa)
Pole grawitacyjne spowalnia bieg czasu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ucieczka galaktyk
Edwin Hubble (1929), jedno z największych odkryć naukowych XX w.
Linie widmowe galaktyk są przesunięte w stronę większych długości fal (w stronę
czerwieni), w stosunku do tych, które są obserwowane w laboratorium (przesunięcie
ku czerwieni – ang. red shift)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Efekt Dopplera
Christian Andreas Doppler (1842)
Obserwowalna długość fali (dźwięku lub światła)
zależy od ruchu źródła fal względem obserwatora
Dla źródła spoczywającego:  = cT
Dla źródła oddalającego się prędkością v: T’ = T + vT/c
Długość fali światła emitowanego przez źródło:  = cT
Długość fali światła przybywającego do O: ’= cT’
’/ = T’/T = 1 + v/c
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Prawo Hubble’a
v  H0  r
v - prędkość, r – odległość, H0 = 73 km/s/Mpc - stała Hubble’a (1pc = 3,2616 roku
świetlnego); 1 Mpc = 106 pc
Uwaga: ucieczka galaktyk a zasada kosmologiczna – galaktyki oddalają
się od siebie nawzajem (Ziemia nie jest wyróżnionym punktem)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Teoria Wielkiego Wybuchu
Ok. 13,7 mld lat temu cała materia skupiona była w jednym punkcie (początkowa
osobliwość – nieskończenie wielka temperatura i gęstość materii, zerowe rozmiary)
Na początku był Wielki Wybuch (ang. Big Bang) …
Wszechświat rozszerza się i stygnie – gdy rozmiary Wszechświata rosną
dwukrotnie, temperatura spada o połowę
T = 1/H – wiek Wszechświata
„Przed” Wielkim Wybuchem nie było ani czasu ani przestrzeni
George Gamow, Ralph Alpher, Robert Hermann – zastosowanie znanej fizyki do
badania wczesnych etapów ewolucji Wszechświata
1948: Wszechświat powinien być kiedyś bardzo gęsty i wypełniony
promieniowaniem o wysokiej temperaturze
Promieniowanie to powinno obecnie mieć temperaturę kilku K – ochłodzone
wskutek ekspansji Wszechświata
Wcześniej materia była „nieprzezroczysta” dla fotonów (fotony oddziaływały ze
zjonizowanym gazem wodorowo-helowym)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Mikrofalowe promieniowanie tła
1965 – Arno Penzias i Robert Wilson (Bell Laboratories, New Jersey) – odkrycie
mikrofalowego promieniowania o T = 2,7 K izotropowo wypełniającego Wszechświat
(podczas kalibracji anteny radiowej do komunikacji z satelitą Echo)
1978 – Nagroda Nobla
Robert Dicke i jego grupa z Princeton – interpretacja promieniowania mikrofalowego
jako pozostałości po Wielkim Wybuchu
Pomiary natężenia promieniowania tła – 1989 satelita COBE (Cosmic Background
Explorer)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Modele Friedmana
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Modele Friedmana
To, który scenariusz odpowiada rzeczywistości zależy od gęstości materii we
wszechświecie (10-29 g/cm3 – ok. 1 atom H na m3)
Najprawdopodobniej Wszechświat jest płaski (gęstość materii = gęstości krytycznej)
„Gdyby materię pochodzącą ze wszystkich galaktyk i gwiazd rozproszyć
równomiernie w dzisiejszym Wszechświecie, to w każdym metrze sześciennym
znalazłby się mniej więcej jeden atom wodoru. Jest to o wiele doskonalsza próżnia,
niż kiedykolwiek mogłaby być wytworzona w ziemskim laboratorium. Nasza
przestrzeń jest głównie właśnie — pustą przestrzenią” (J. Barrow, Początek
wszechświata, s. 53).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Era Plancka
od Wielkiego Wybuchu do czasu Plancka t = 10-43 s
(era kwantowej grawitacji, kosmologii kwantowej)
Symetria i unifikacja wszystkich oddziaływań (grawitacji, elektromagnetycznych,
silnych i słabych jądrowych) – jedno „superoddziaływanie”
Przy gęstości materii >10 94 g/cm3 i T = 1033 K nie obowiązują znane nam prawa
fizyki
Potrzebna jest synteza mechaniki kwantowej z ogólną teorią względności –
kwantowa teoria grawitacji
Pod koniec ery Plancka, gdy spada gęstość i temperatura, oddzielają się
oddziaływania grawitacyjne i zaczynają obowiązywać znane nam prawa fizyki
www.umcs.filozofia.lublin.pl
„Pomimo swej nazwy, teoria Wielkiego Wybuchu nie dotyczy wcale samego
wybuchu. W rzeczywistości jest tylko teorią jego następstw. Równania tej teorii
opisują, w jaki sposób pierwotna kula ognista rozszerzała się, ochładzała i
zagęszczała, tworząc galaktyki, gwiazdy i planety. Samo to jest już ogromnym
osiągnięciem. Niemniej standardowa teoria Wielkiego Wybuchu nie mówi nic o tym,
co wybuchło, dlaczego wybuchło ani co działo się przedtem”.
Alan H. Guth, Wszechświat inflacyjny. W poszukiwaniu nowej teorii pochodzenia kosmosu, Warszawa 2000, s. 15
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Era hadronowa
od czasu Plancka t = 10-43 s do t = 10-4 s
t = 10-35 s – oddziela się silne oddziaływanie jądrowe
t = 10-12 s, T = 1015 – oddziaływanie elektrosłabe rozpada się na elektromagnetyczne
i słabe (odtąd istnieją 4 odrębne oddziaływania)
t = 10-6 s, T = 1013 – z kwarków powstają hadrony (proton, neutron, piony…) i
antyhadrony
t = 10-4 s – anihilacja hadronów w promieniowanie (E = mc2)
Pozostaje niewielka nadwyżka hadronów nad antyhadronami (stanowi obecnie całą
materię, która wypełnia Wszechświat)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Inflacja
od t = 10-35 s do t = 10-32 s
Gwałtowne (wykładnicze) rozszerzanie się Wszechświata
Alan Guth (1979)
Inflacja wyjaśnia dlaczego jest:
1. płaski (euklidesowy)
2. jednorodny
Przestrzeń Wszechświata powiększyła się 1030 (lub 1050) razy (sto milionów
miliardów miliardów razy), czyli tyle ile w ciągu pozostałej 13,7 mld lat trwającej
ewolucji
Obserwowalny Wszechświat – ok. 100 mld lat świetlnych średnicy
Wszechświat (wszystko, co istnieje) może być znacznie większy…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Era leptonowa
od t = 10-4 s do t = 10 s
t = 10-4 s, T = 1012 K – tworzą się leptony (elektrony, neutrina i ich antycząstki)
Rozpoczyna się nukleosynteza – postają jądra He
Gdy t = 2 s neutrina przestały oddziaływać z resztą materii – powstaje tło
neutrinowe (obecnie o. 100 neutrin/cm3, T= 2 K)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Era promienista
t = 10 s do t = 1 mld lat
Elektrony i pozytony anihilują, zamieniając się w promieniowanie
elektromagnetyczne
Po ok. 400 000 latach następuje oddzielenie promieniowania od materii (nie
oddziałuje już silnie z materią), materia staje się „przezroczysta” dla promieniowania
(obserwowane dziś jako mikrofalowe promieniowanie tła o T = 2,7 K; odkrycie:
Penzias i Wilson, 1965)
T = 104 – rekombinacja: powstają pierwsze atomy H (75%) i He (25%)
anihilacja:
cząstka + antycząstka → promieniowanie
e + e+ → 2γ
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Era galaktyczna
od t = 1 mld lat do teraz
Składniki materii = atomy H i He
Pod wpływem przyciągania grawitacyjnego po ok. 400 (może nawet 200) mln lat
tworzą się pierwsze gwiazdy i galaktyki
W gwiazdach powstają ciężkie pierwiastki (synteza H w He, w późniejszym etapie
ewolucji gwiazdy – następuje przemiana helu w węgiel, azot, krzem, fosfor i inne
pierwiastki istotne m.in. dla ewolucji biologicznej)
„Każdy atom węgla w naszym ciele powstał w gwiazdach”.J. Barrow, Początek
Wszechświata, s. 26
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przyspieszanie ekspansji i ciemna materia
Najnowsze obserwacje: tempo ekspansji Wszechświata wzrasta
Co powoduje przyspieszenie?
Ponowne wprowadzenie stałej kosmologicznej do OTW
Jedynie 5% zawartości Wszechświata stanowi zwykła materia (barionowa)
ok. 95% Wszechświata stanowi ciemna materia i ciemna energia
Ciemna materia (ok. 25%)
MACHO (masywne zwarte obiekty halo galaktycznego – wygasłe gwiazdy:
czerwone, brązowe i białe karły, gwiazdy neutronowe, czarne dziury?
WIMP (słabo oddziałujące masywne cząstki – aksjony, cząstki
supersymetryczne)?
Neutrina z niezerową masą spoczynkową?
Ciemna energia (ok. 70%) – nieznany dotąd rodzaj energii odpowiedzialny za
przyspieszanie ekspansji Wszechświata (związana ze stałą kosmologiczną)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Problem początkowej osobliwości
Według standardowego modelu Wielkiego Wybuchu ewolucja Wszechświata
rozpoczęła się od początkowej osobliwości.
W osobliwości załamują się wszystkie znane prawa fizyki - trajektorie
czasoprzestrzenne (linie świata) cząstek urywają się (nie można ich przedłużać
nieograniczenie wstecz w czasie), co oznacza że czasoprzestrzeń m a brzeg, co
jest „poza brzegiem” czasoprzestrzeni, nie można stwierdzić żadnymi znanymi
obecnie środkami matematycznymi
czas, jak i przestrzeń powstały w Wielkim Wybuchu, na gruncie modelu
standardowego nie można w sposób sensowny postawić pytania, co było
„przedtem”.
Czy „cała materia była obecna od samego początku” (zatem istniała wiecznie,
chociaż być może w nieznanej nam postaci), czy był to absolutny początek bytu
fizycznego.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wielki Wybuch a kreacja
„Kosmologia pozostaje więc neutralna wobec zagadnienia stworzenia świata przez
Boga – wynika to z podstawowej zasady, jaką musi respektować każda dziedzina
wiedzy naukowej, to znaczy z zasady naturalizmu metodologicznego. Zgodnie z
tą zasadą, nauka musi wyjaśniać wszechświat samym wszechświatem i nie może w
tym wyjaśnianiu odwoływać się do czynników nadprzyrodzonych”.M. Heller, T.
Pabjan, Elementy filozofii przyrody, s. 169-170
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Teoria stanu stacjonarnego
Hermann Bondi, Thomas Gold, Fred Hoyle (1948) – koncepcja usiłująca uniknąć
pierwotnej osobliwości (i tezy o absolutnym początku bytu fizycznego)
Doskonała zasada kosmologiczna: połączenie zasady kosmologicznej i postulatu
stacjonarności, zgodnie z którym zarówno prawa fizyki, jak i wszelkie wielkoskalowe
charakterystyki Wszechświata nie zmieniają się w czasie
Hipoteza: w miarę, jak galaktyki oddalają się od siebie, w pustych obszarach
powstają stale nowe zbudowane z ciągle tworzonej materii (ok. 1 cząstki na km3 na
rok; 1 atom wodoru na m3 na miliard lat)
liczba galaktyk na jednostkę objętości powinna być taka sama zawsze i wszędzie
we wszechświecie
Wszechświat jest niezmienny w czasie — zawsze taki sam
Poświęcenie zasady zachowania energii
Odkrycie mikrofalowego promieniowania tła (1965) – falsyfikacja teorii stanu
stacjonarnego
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Model oscylującego Wszechświata
Richard C. Tolman
Wszechświat po okresie ekspansji przechodzi do kontrakcji, po której ponownie
rozpoczyna się faza ekspansji - i cykl ten trwa w nieskończoność. Każda faza
ewolucji zaczyna się i kończy osobliwością.
W modelu tym Wszechświat jako całość nie ma zatem początku czasowego - trwa
nieskończenie długo w czasie i w tym znaczeniu jest odwieczny i wieczny, chociaż
wskutek pojawiania się osobliwości każdy cykl „zaciera” informację na temat cyklu
go poprzedzającego.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
tP  G / c5  1044 s
Czas Plancka i długość Plancka
zgodnie z ogólną teorią względności Wszechświat rozpoczął się od początkowej
osobliwości, a w osobliwości załamują się wszystkie znane prawa fizyki.
do najwcześniejszych etapów ewolucji Wszechświata (faza ta określana jest jako
era Plancka) nie można stosować „zwykłych” pojęć czasu i przestrzeni.
czas Plancka
G
 44
tp 

10
s
5
c
długość Plancka
G
35
lp 

10
m
3
c
Poniżej tych wartości pojęcia czasu i przestrzeni przestają mieć fizyczny sens żaden „zegar” nie może zmierzyć czasu krótszego niż czas Plancka, podobnie jak
żadną „linijką” nie można zmierzyć odległości mniejszej niż odległość Plancka.
Poniżej skali Plancka zatem pojęcia takie, jak „przeszłość”, „teraźniejszość” i
„przyszłość”, również tracą sens. Nie można też określić relacji „przed–po” ani
wprowadzić strzałki czasu.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
tP  G / c5  1044 s
Model Hartle’a-Hawkinga
Prawa obowiązujące w skali Plancka, powinny być określone przez kwantową teorię
grawitacji.
wprowadzenie koncepcji czasu urojonego
Znika różnica między czasem a przestrzenią
początek świata nie ma charakteru osobliwości, w której urywałyby się trajektorie
cząstek i przestały obowiązywać prawa fizyki.
poglądowa ilustracja - siatka geograficzna: biegun jest pewnym wyróżnionym
punktem, ale nie występuje w nim brzeg przestrzeni.
„Można powiedzieć: «warunkiem brzegowym dla Wszechświata jest brak brzegów».
Taki Wszechświat byłby całkowicie samowystarczalny i nic z zewnątrz nie mogłoby
nań wpływać. Nie mógłby być ani stworzony, ani zniszczony. Mógłby tylko BYĆ”.
Z filozoficznego punktu widzenia model Hartle’a-Hawkinga Wszechświata bez
brzegów można zapewne uznać za realizację modelu eternalistycznego
(parmenidesowego) - jest to koncepcja „bezczasowej” czasoprzestrzeni (timeless
space-time).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
tP  G / c5  1044 s
Wielki Wybuch jako fluktuacja kwantowej próżni
Zasada nieoznaczoności dla energii i czasu E  t 

2
E  2mc2
model chaotycznej inflacji (Andriej Linde): nasz Wszechświat nie jest „wszystkim,
co istnieje”, ale tylko jednym z nieskończenie wielu wszechświatów, powstających z
kwantowej próżni w procesach podobnych do Wielkiego Wybuchu
„Wszechświaty w nieskończonej liczbie wyłaniają się z siebie wzajem oraz z
bardziej podstawowego substratu, który w pewnym sensie nazwać można
odwiecznym i wiecznym, chociaż każdy z owych wszechświatów ma własną
czasoprzestrzeń, ma czasowy początek i własną ewolucję. Ten właśnie substrat i to,
co z niego wyrasta, zasługuje zdaniem Lindego na miano wszechświata we
właściwym sensie tego słowa. Jest on «nieustannie rosnącym fraktalem»”.
Tak rozumiany byt fizyczny jest odwieczny i wieczny, natomiast poszczególne
wszechświaty, w których wartości stałych fizycznych mogą być różne (mogą w nich
zatem istnieć inne niż w naszym elementarne składniki materii i panować różne od
znanych nam prawa przyrody), są tylko czasowymi przejawami owego wieloświata
www.umcs.filozofia.lublin.pl
(multiverse).
tP  G / c5  1044 s
Koncepcje wieloświata (Multiverse)
Scenariusz samoreprodukującego się wszechświata Lee Smolin: procesy kolapsu
grawitacyjnego, takie jak te, które prowadzą do powstania czarnych dziur, skutkują
powstaniem nowego wszechświata, całkowicie odrębnego od naszego
inne wszechświaty mogą mieć różne wymiary czasoprzestrzeni, różne elementarne
składniki materii i różne prawa przyrody
(Many Worlds Interpretation) sformułowana przez Hugh Everetta III w roku 1957.
Według Everetta w procesie pomiaru nie występuje redukcja funkcji falowej, ale
realizują się wszystkie zawarte w niej możliwości - każda z nich w innym świecie.
Zatem każde oddziaływanie mające charakter pomiaru prowadzi w sensie
dosłownym do rozszczepienia Wszechświata na tyle gałęzi, ile możliwych stanów
zawierała funkcja falowa. Wszechświaty te istnieją dalej całkowicie niezależnie od
siebie, we wszystkich obowiązują te same prawa fizyki, a poszczególne „gałęzie”
różnią się od siebie historiami. Zwolennikiem interpretacji zaproponowanej przez
Everetta jest między innymi David Deutsch
www.umcs.filozofia.lublin.pl
tP  G / c5  1044 s
Zasada antropiczna
Koncepcja wyprowadzająca wnioski dotyczące wszechświata i obowiązujących w
nim praw przyrody (B. Carter, 1973)
Stałe fizyczne (i prawa przyrody) nie mogą być dowolne, by istniał człowiek
R. H. Dicke (1961) – aby mógł się pojawić człowiek np. musi istnieć węgiel, który
powstał w gwiazdach (życie nie mogło się pojawić przed powstaniem gwiazd);
muszą istnieć gwiazdy, które są źródłem energii (życie nie może istnieć w epoce po
wypaleniu się gwiazd…)
Słaba zasada antropiczna – obserwujemy wszechświat takie a nie inny i w takiej a
nie innej epoce, ponieważ w innych epokach nie moglibyśmy istnieć
Mocna zasada antropiczna – wszechświat musi być taki, aby dopuszczał w
pewnym etapie istnienie rozumnych obserwatorów (czy Wszechświat został
„zaprojektowany”?)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
tP  G / c5  1044 s
Wszechświat w liczbach
wiek Wszechświata — 13,7 mld lat
Układ Słoneczny i Ziemia — 4,6 mld lat
najstarsze skamieniałe bakterie — 3 mld lat
dinozaury — 230 mln lat temu
Droga Mleczna — dysk o średnicy 80 000 i grubości 6000 lat świetlnych, M = 100
miliardów Ms
Układ Słoneczny — ok. 30 000 lat świetlnych od centrum, dysk wiruje 250 km/s
Najbliższa gwiazda — Proxima Centauri — 4 lata świetlne
Słońce jest przeciętną gwiazdą na brzegu jednego z ramion galaktyki spiralnej ok.
35 000 lat świetlnych o jej centrum.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
tP  G / c5  1044 s
Stała kosmologiczna
2000 r. – odkrycie, że galaktyki oddalają się coraz szybciej
Niezgodność z Modelami Friedmanna
Hipoteza: stała kosmologiczna (którą Einstein wprowadził do swoich równań i uznał
za „największy błąd w życiu”) ma niezerową wartość, co oznacza wprowadzenie
grawitacyjnego odpychania się galaktyk na wielkich odległościach
www.umcs.filozofia.lublin.pl
tP  G / c5  1044 s
Nierozwiązane problemy kosmologii
„zwykła materia” (czyli ta, którą opisuje model standardowy) to jedynie ok. 4%
zawartości Wszechświata
ok. 23% zawartości Wszechświata - ciemna materia (materia, która nie emituje
promieniowania elektromagnetycznego)
hipotetyczne subatomowe cząstki, zwane aksjonami
ząstki supersymetryczne
neutrina.
Według innych hipotez:
duże obiekty zwane MACHO (massive compact halo objects) – ciała wielkości
co najmniej Jowisza, które nie są jednak wystarczająco masywne, aby stać się
gwiazdami i nie emitują promieniowania elektromagnetycznego
czarne dziury.
Problem antymaterii: podczas Wielkiego Wybuchu materia i antymateria były
produkowane w takiej samej ilości. Dlaczego Wszechświat składa się niemal
wyłącznie z materii?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Co to jest zasada kosmologiczna?
Na czym polega zakrzywienie czasoprzestrzeni?
Na czym polega ucieczka galaktyk?
Co to jest efekt Dopplera i przesunięcie ku czerwieni?
Sformułuj prawo Hubble’a.
Co to jest mikrofalowe promieniowanie tła?
Opisz główne etapy ewolucji Wszechświata według teorii Wielkiego Wybuchu.
Co to jest początkowa osobliwość i jakie filozoficzne problemy są z nią związane?
Przedstaw podstawowe założenia modelu stanu stacjonarnego.
Co to są modele Friedmana?
Co to jest wieloświat?
Sformułuj zasadę antropiczną (wersja mocna i słaba).
Co to jest stała kosmologiczna.
Przedstaw główne hipotezy na temat ciemnej energii i ciemnej materii.
Na czym polega problem antymaterii?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
S. Hawking, Krótka historia czasu. Od Wielkiego Wybuchu do czarnych dziur
S. Weinberg, Pierwsze trzy minuty
J. D. Barrow, Początek Wszechświata
P. Davies, Ostatnie trzy minuty
A. Liddle, Wprowadzenie do kosmologii współczesnej
L. M. Krauss, Fizyka podróży międzygwiezdnych
J. Such, M. Szczęśniak, A. Szczuciński, Filozofia kosmologii
A. Guth, Wszechświat inflacyjny
www.umcs.filozofia.lublin.pl