НАЗОЎНІК ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ

Назоўнік

якая аб'ядноўвае словы з катэгарыяльным значэннем – самастойная часціна мовы, прадметнасці і мае самастойныя граматычныя роду, ліку і склону.

катэгорыі

Назоўнікі валодаюць разгалінаванай сістэмай граматычных катэгорый і форм, якія дазваляюць ім выконваць у мове разнастайныя сінтаксічныя функцыі, маюць уласную багаццем значэнняў і іх адценняў.

сістэму структураўтваральных элементаў і вызначаюцца

Назоўнікі могуць мець пры сабе дапасаваныя азначэнні, лічэбнікамі, і выражаныя прыметнікамі, дзеепрыметнікамі, займеннікамі, парадкавымі недапасаваныя азначэнні, выражаныя назоўнікамі, прыслоўямі, інфінітывам.

Тыповая сінтаксічная функцыя назоўніка – выступаць у ролі

ДЗЕЙНІКА

(у форме назоўнага склону) або форме ўскосных склонаў). Радзей назоўнікі выступаюць у ролі іншых членаў сказа – выказніка, азначэння.

ДАПАЎНЕННЯ

акалічнасці, (у недапасаванага

У залежнасці ад лексічнага значэння і граматычных катэгорый назоўнікі дзеляцца на агульныя і ўласныя, канкрэтныя і абстрактныя, адушаўлёныя і неадушаўлёныя, асабовыя і неасабовыя, зборныя і рэчыўныя.

УЛАСНЫЯ

назоўнікі абазначаюць індывідуалізаваныя назвы асоб, істот, прадметаў і з'яў рэчаіснасці.

АГУЛЬНЫЯ

называюць цэлыя класы аднародных прадметаў і з'яў, істот, паняццяў.

Некаторыя ўласныя назоўнікі ў сваю чаргу могуць стаць агульнымі: агульныя назоўнікі адкрывальнікамі;

рэнтген, ватман, маўзер, наган, дызель, ампер, кулон, ом, габелен, батыст, рэглан

утварыліся ад імёнаў асоб, якія былі іх вынаходнікамі, калі набываюць абагульняльны сэнс

зёлкіны, тулягі, гарлахвацкія, быкоўскія.

і пачынаюць ужывацца з пераносным значэннем. Гэта звычайна прозвішчы літаратурных тыпаў, якія ўжываюцца як абагульненыя характарыстыкі людзей пэўных паводзін:

КАНКРЭТНЫЯ

назоўнікі абазначаюць пэўныя прадметы рэчаіснасці, з'явы прыроды, тыя ці іншыя падзеі, дзеянні і ўяўляюцца ў пэўнай акрэсленасці

.

Такія прадметы і з'явы ўспрымаюцца органамі пачуццяў. Канкрэтныя назоўнікі, як правіла, маюць формы адзіночнага і множнага лікаў

: дрэва – дрэвы, кніга – кнігі;

спалучаюцца з колькаснымі і парадкавымі лічэбнікамі

: тры баравікі, другі экзамен, пятае заданне.

АБСТРАКТНЫЯ

паняцці, якасці, уласцівасці, станы, адчуванні, псіхічныя працэсы

.

Яны звычайна ўжываюцца толькі ў форме адз. ліку, не могуць спалучацца з колькаснымі лічэбнікамі, аднак некаторыя абстрактныя назоўнікі спалучаюцца з няпэўна колькаснымі словамі назоўнікі абазначаюць адцягненыя

многа, мала, шмат, трохі, гэтулькі, столькі, некалькі

. Асобныя абстрактныя назоўнікі пры канкрэтызацыі набываюць форму мн. ліку:

гэтыя цяжкасці, першыя выпрабаванні.

Некаторыя абстрактныя назоўнікі маюць форму толькі мн. ліку:

абставіны, адведзіны, адносіны.

АДУШАЎЛЁНЫЯ

птушак, рэчаіснасці: рыб, назоўнікі абазначаюць назвы людзей, жывёл, насякомых:

НЕАДУШАЎЛЁНЫЯ

вуліца, дом, універсітэт.

слесар, воўк, кнігаўка

; – прадметаў нежывой прыроды, з'яў і падзей Граматычнае паняцце «адушаўлёнасць – неадушаўлёнасць» не адпавядае паняццю «жывое – нежывое» ў біялогіі. Да адушаўлёных належаць некаторыя назоўнікі, якія абазначаюць нежывых істот:     назвы фантастычных і міфалагічных персанажаў:

чорт

; назвы цацак:

лялька, заяц, ліса, вавёрка

; назвы шахматных фігур: назвы страў:

слон, кароль, конь, ферзь

;

карп, шчупак, лешч

;

лясун,

 назоўнікі Некаторыя неадушаўлёныя назоўнікі пры іх выкарыстанні ў

нябожчык, тапелец;

пераносным значэнні набываюць прыметы адушаўлёных, калі яны абазначаюць асоб:

прывезці языка, убачыць гэтага арыгінала.

граматычныя

АСАБОВЫЯ

назоўнікі з'яўляюцца назвамі пэўных асоб (хлебароб, патрыёт, асілак, калега), неасабовыя служаць для абазначэння розных іншых істот, прадметаў і з'яў

(лось, хвоя, неба, тундра).

ЗБОРНЫЯ

назоўнікі называюць прадметы непадзельным адзінстве, цэласнасці, сукупнасці: ў іх

чалавецтва, птаства, лазняк, галлё, крылле, карэнне, лісце.

ца з няпэўна-колькаснымі словамі Звычайна яны ўжываюцца толькі ў форме адз. ліку і не спалучаюцца з колькаснымі лічэбнікамі, аднак некаторыя могуць спалучац-

мала, многа, шмат, трохі, гэтулькі, колькі, столькі, некалькі.

У пэўным кантэксце значэнне зборнасці могуць набываць і іншыя назоўнікі ў форме адзіночнага ліку

: Была б і ягада і грыб, калі б наведаў госць.

РЭЧЫЎНЫЯ

вагі назоўнікі абазначаюць назвы рэчываў аднароднага саставу. Такія рэчывы можна дзяліць на часткі, пры гэтым яны захоўваюць назву цэлага. Рэчыўныя назоўнікі, як і зборныя, не паддаюцца лічэнню, але яны могуць вымярацца. Адзінкамі вымярэння служаць меры

(грам, цэнтнер, тона),

аб'ёму

(літр, кубаметр),

даўжыні

(сантыметр, метр).

Да рэчыўных назоўнікаў адносяцца назвы хімічых элементаў і злучэнняў:

кісларод, азот, вадарод

лекаў: ; прадуктаў харчавання:

аспірын, валідол

; тканін:

мёд, малако, цукар

;

шоўк, сацін, паркаль

і інш.

АДЗІНКАВЫЯ

назоўнікі – гэта назоўнікі, што абазначаюць асобныя прадметы, вылучаныя з аднароднага рэчыва або з сукупнасці аднародных прадметаў; яны ўтвараюцца ад рэчыўных і зборных назоўнікаў пры дапамозе суфіксаў

-ін (-ын-), -інк(-ынк-)

, якія надаюць ім значэнне адзінкавасці:

гарох – гарошына, трава – травінка, пыл – пылінка, снег – сняжынка, чай – чаінка

.

Катэгорыя

РОДУ

– адна з асноўных граматычных катэгорый назоўніка. Назоўнікі ў форме адзіночнага ліку адносяцца да аднаго з трох родаў: мужчынскага, жаночага, ніякага. Назоўнікі, якія ўжываюцца толькі ў множным ліку, катэгорыі роду не маюць:

духі, калготы, Асіповічы.

Род назоўнікаў можна вызначыць трыма спосабамі: марфалагічна, сінтаксічна, семантычна.

МАРФАЛАГІЧНА

мужчынскага роду; род назоўнікаў

сястра, дзяўчына

вызначаецца па склонавых канчатках.

СІНТАКСІЧНА

род назоўнікаў вызначаецца па форме дапасаванага азначэння (прыметніка, лічэбніка, займенніка, дзеепрыметніка) або па форме выказніка, выражанага дзеясловам прошлага часу:

сонечная раніца, пяты пад'езд, прыйшла зіма

.

парадкавага

СЕМАНТЫЧНА

вызначаецца род асабовых назоўнікаў у залежнасці ад полу асобы:

мужчына, хлопец

– – жаночага роду.

Да

МУЖЧЫНСКАГА

роду адносяцца назоўнікі, якія ў назоўным склоне маюць нулявы канчатак, а ў родным – канчаткі -а(-я), -у(-ю):

дом – дома, край – краю. Да

мужчынскага роду адносіцца невялікая група асабовых назоўнікаў, якія ў назоўным склоне маюць канчатак

-а(-я),

а ў родным –

-і(-ы): дзядзька – дзядзькі, бацька – бацькі.

Мужчынскі род уласцівы субстантываваным прыметнікам і дзеепрыметнікам, якія ў назоўным склоне маюць канчатак

-ы: знаёмы, паляўнічы

Да

ЖАНОЧАГА

роду адносяцца назоўнікі, якія ў назоўным склоне маюць канчатак -а(-я) і нулявы канчатак, а ў родным – канчатак -ы(-і):

вуліца – вуліцы, вясна – вясны, ноч – ночы, далонь – далоні

.

Жаночы род маюць субстантываваныя прыметнікі і дзеепрыметнікі, якія ў назоўным склоне маюць канчатак -ая:

дзяжурная, знаёмая.

Да

НІЯКАГА

роду адносяцца назоўнікі, якія ў назоўным склоне маюць канчаткі

-а(-я), -о(-ё), -е

, а ў родным –

-а(-я)

:

збожжа – збожжа, возера – возера, дзіця – дзіця(ці), жарабя – жарабя(ці), акно – акна, вядро – вядра, жыццё– жыцця, калоссе – калосся, зерне – зерня.

Ніякі род уласцівы субстантываваным прыметнікам і дзеепрыметнікам, якія ў назоўным склоне маюць канчатак

-ае

:

марожанае, пірожнае, шампанскае

.

Род назоўнікаў імёнамі і прозвішчамі, таксама вызначаецца семантычна:

сын Жэня – дачка Жэня, унук Шура – унучка Шура, хлопчык Саша – дзяўчынка Саша; Алеся Ждановіч – Віктар Ждановіч.

стылістычна

АГУЛЬНАГА

У большасці выпадкаў назоўнікі агульнага роду маюць зніжаную роду, якія з'яўляюцца экспрэсіўную афарбоўку, ужываюцца для адмоўнай характарыстыкі асобы ў гутарковай мове і ў мове мастацкай літаратуры:

плакса, ціхоня, п'яніца, няўдаліца, выскачка, задавака

.

Каб вызначыць

РОД НЕСКЛАНЯЛЬНЫХ НАЗОЎНІКАЎ

іншамоўнага паходжання, пад увагу бярэцца значэнне слова.

Да назоўнікаў – назвы асоб мужчынскага полу і назвы жывых істот:

спецыяльны аташэ, японскі мікада, маленькі калібры,

(назоўнікі

МУЖЧЫНСКАГА

івасі

і

цэцэ

роду адносяцца назоўнікі належаць да жаночага роду); да назоўнікаў

ЖАНОЧАГА

роду – назвы асоб жаночага полу:

пажылая ледзі, эфектная пані, прыгожая фрау

; да назоўнікаў

НІЯКАГА

роду – назвы неадушаўлёных прадметаў:

Ханею бясспрэчнае алібі, вішнёвае жэле, светлае фае

Род нескланяльных назоўнікаў – вызначаецца па родзе агульнага назоўніка, якім можна за мяніць уласнае імя:

Токіа, Баку, Батумі

(востраў) – мужчынскі род;

геаграфічных назваў

(горад),

Чылі, Перу Хакайда,

(дзяржава), .

Місісіпі

(рака),

Кіліманджара

(возера) – ніякі род.

(гара) – жаночы род;

Антарыа

ЛІК

назоўнікаў – гэта граматычная катэгорыя, якая выражае колькасць прадметаў, паказваючы на адзін або некалькі прадметаў.

У сучаснай беларускай мове два лікі: адзіночны і множны.

Назоўнікі адзіночнага ліку абазначаюць адзін прадмет, множнага – два і больш аднародных прадметаў. Катэгорыя ліку вызначаецца марфалагічна і канчаткі: для адзіночнага ліку – канчаткі сінтаксічна.

Марфалагічнымі паказчыкамі катэгорыі ліку з'яўляюцца

-а(-я), -о, -е, нулявы канчатак

; для множнага – канчатак

-е

для невялікай групы назоўнікаў:

-ы(-і)

, канчатак

палачанін – палачане.

Сінтаксічны сродак (дапасаванае азначэнне і выказнік) з'яўляецца адзіным паказчыкам ліку для нескланяльных назоўнікаў:

прыгожы кенгуру – прыгожыя кенгуру, цёплае паліто – цёплыя паліто.

Назоўнікі, якія ўжываюцца толькі ў форме адзіночнага ліку, называюцца

АДЗІНОЧНАЛІКАВЫМІ

.

Да

адзіночналікавых

належаць назоўнікі:  рэчыўныя:

малако, мяса, кісель, капуста, золата, чарніла

;  зборныя:

насенне, калоссе, птаства, бярэзнік, моладзь

;  абстрактныя:

мараль, радасць, сумленне, годнасць

;  назвы формаў дзяржаўнага і грамадскага ладу, плыняў мастацтва:

капіталізм, сацыялізм, класіцызм, рэалізм

;  назвы напрамкаў свету:

поўнач, поўдзень, усход, захад

;  назвы месяцаў:

студзень, люты, сакавік, красавік, май;

 уласныя імёны:

Якуб Колас, Уладзімір Караткевіч, горад Мазыр.

Назоўнікі, што ўжываюцца толькі ў форме множнага ліку, называюцца множналікавымі

.

Да

МНОЖНАЛІКАВЫХ

належаць назоўнікі, якія абазначаюць:   канкрэтныя прадметы, што складаюцца з дзвюх або некалькіх аднолькавых частак:

нажніцы, абцугі, акуляры

; рэчывы, прадукты, адыходы вытворчасці:

духі, кансервы, дрожджы;

 народныя звычаі:

заручыны, радзіны, імяніны, дажынкі;

 гульні:

кеглі, хованкі, жмуркі, фанты, шахматы;

 грамадскія працэсы, дзеянні:

зносіны, выбары, перагаворы;

 прыродныя з'явы, адрэзкі часу:

замаразкі, прыцемкі, суткі;

 геаграфічныя назвы:

Радашковічы, Смілавічы, Рэдкавічы.

СКЛОН

назоўніка да іншых слоў у словазлучэннях і сказах.

У – граматычная катэгорыя, якая паказвае адносіны сучаснай беларускай мове шэсць склонаў:

назоўны родны

(адказвае на (каго?, пытанні хто?, што?) чаго?),

давальны вінавальны творны месны

(па кім?, (каму?, (каго?, (кім?, на чым?, аб чаму?), што?), чым?), чым?).

Назоўны склон

ПРАМЫ

, астатнія –

УСКОСНЫЯ

.

Змяненне назоўнікаў па склонах называецца

СКЛАНЕННЕМ

ваецца . Назоўнікі, якім уласцівыя аднолькавыя склонавыя канчаткі, аб'ядноўваюцца ў групы, або тыпы скланення. Сістэма склонавых формаў назоўнікаў назы-

ПАРАДЫГМАЙ СКЛАНЕННЯ

.

У залежнасці трэцяга скланення.

Некаторыя ад склонавых даследчыкі канчаткаў большасць назоўнікаў традыцыйна адносіцца да першага, другога або вылучаюць назоўнікі субстантыўнага назоўнікі 1-га, 2-га, 3-га скланення, рознаскланяльныя, нулявога скланення (нескланяльныя) і множналікавыя назоўнікі; назоўнікі ад'ектыўнага скланення, якія маюць форму скланення, прыметнікаў ўключаюць прозвішчы на сярод (сталовая, якіх адрозніваюць насякомае); назоўнікі змешанага (субстантыўна-ад'ектыўнага) скланення, якія

-ін(-ын), -оў(-ёў, -аў): Кузьмін, Чыгрын, Папоў.

Да

ПЕРШАГА

скланення адносяцца назоўнікі жаночага роду з канчаткам

-а(-я): краіна, песня, яблыня, зязюля

і назоўнікі агульнага роду, калі абазначаюць асоб жаночага полу:

калега, сведка, цёзка, забіяка, ціхоня, плакса

. У навуковых граматыках традыцыйна такія назоўнікі адносяць да ІІ скланення.

Да

ДРУГОГА

скланення адносяцца назоўнікі мужч. роду з нулявым канчаткам:

горад, месяц, трамвай, ураджай

; усе назоўнікі ніякага роду з канчаткамі

-о(-ё), -е, -а; акно, дно, вясло, жыццё

; у тым ліку пяць назоўнікаў на

мя: полымя, бярэмя, цемя, вымя, семя;

назоўнікі тыпу

Пятро, Дняпро,

а таксама назоўнікі мужч. роду на

-а

з Да ацэначнымі суфіксамі скланення.

-іск-а (-ыск-а), -ішч-а (-ышч-а): агніска, вятрыска, галасішча, дамішча.

У навуковых граматыках традыцыйна такія назоўнікі адносяць да І

ТРЭЦЯГА

скланення адносяцца назоўнікі жаночага роду з нулявым канчаткам:

ноч, радасць, дробязь, любоў.

Назоўнікі, якія не змяняюцца па склонах і не маюць склонавых канчаткаў, называюцца

НЕСКЛАНЯЛЬНЫМІ

.

Да іх адносяцца:  агульныя назоўнікі іншамоўнага паходжання на галосны:

бюро, метро, кашпо;

 уласныя назоўнікі іншамоўнага паходжання на галосны:

Дзідро, Гюго, Дзюма, Гётэ;

 славянскія прозвішчы на -о:

Манько, Скурко, Дзіско;

 жаночыя прозвішчы на зычны:

Купраш, Русак, Ліхтар;



складанаскарочаныя словы літарнага і змешанага тыпу: СП, ЦСУ , КП, БелТА.

Склон нескланяльных назоўнікаў вызначаецца іх сувяззю з іншымі словамі і сінтаксічнай функцыяй у сказе.