Transcript Hfst 9 Vlucht uit het alledaagse

H.9 Bespiegeling vwo
VLUCHT UIT HET
ALLEDAAGSE
ROMANTIEK IN DE NEGENTIENDE EEUW
Vlucht uit het alledaagse
ROMANTIEK IN DE NEGENTIENDE EEUW
Tijdperk van industrialisatie, verstedelijking, armoede, in een anonieme maatschappij.
Ontstaan van de Romantiek. Kunstenaars wijzen het verstand als enig redmiddel van de
maatschappij af. Zij zoeken naar hartstocht en diepzinnigheid. Vluchten in een denkbeeldige
wereld van sprookjes, mythen en sagen.
Opgravingen in Pompeji, onderzoek naar
overblijfselen uit de middeleeuwen.
Belangstelling van het eigen nationale
verleden.
Belangstelling voor het exotische, andere
culturen.Veranderende natuuropvatting
De Grote Waterval
Arnhem, Park Sonsbeek: kunstmatig landschap
als een vlucht uit het alledaagse.
Follies
Hedendaagse romantiek
Romantisch: alles wat zich niet elke dag hier en nu afspeelt.
Wanneer het verlangen gewekt wordt naar andere tijden en verre oorden.
Ilja Kabakov: ‘Blickst du hinauf und liest die Worte’(1997)
Kunstmatige waterval
De uitweg
Vlucht uit het treurige bestaan
Revolutie: Romantiek als cultuurbeweging ontstaat aan het einde van de 18e eeuw.
Franse Revolutie – en haar idealen - raakt in verval door onderlinge strijd Napoleon maakt hier gebruik van.
In Engeland Industriële Revolutie: uitvinding van de stoommachine. Fabrieken i.p.v. huisnijverheid.
Arbeider verlengstuk van de machine, slechte omstandigheden  Karl Marx: Communistisch Manifest ( 1848)
Concentratie in de steden, anonieme massa. Kunstenaars zoeken een uitweg uit dit treurige alledaagse
bestaan in: vlucht in hang naar het ‘exotische’, natuur en zelfverwerkelijking van het individu en het verleden.
Woesternij:als gevolg van de
verstedelijking groeit de waardering voor
de woeste natuur.
De mens is daarin onbetekenend en
nietig. ( Vergl. De populaire
avonturenvakanties van vandaag.)
William Turner: (1775-1851)
Nieuwe landschapsschilders:
William Turner en John Constable
Tegen de tradities in van de academies
waarbij de natuur dient als louter decor.
Bij Turner staat niet het verstand voorop
maar het gevoel of de beleving.
Dit is ook te zien in zijn penseelvoering:
geen bestudeerde details maar grote,
soms ongecontroleerde kwaststreken.
‘Sneeuwstorm – stoomboot voor de havenmond’ 1842
William Turner
‘het slavenschip
(1775-1851)
Vlucht naar de natuur
William Turner
(1775-1851)
Vlucht naar de natuur
Hannibal crossing the Alpes 1812
The fighting Temeraire
’Seamonsters’
De uitweg
Vlucht uit het treurige bestaan
Salisbury Cathedral: Traditioneel academische schilders maken hun landschappen
in het atelier. John Constable trekt er op uit om ter plaatse olieverfschetsen te maken.
Die werk hij dan in zijn atelier uit tot grotere doeken. Ook in zijn werk zie je de bescheidenheid van de
mens in de goddelijke natuur.
Salibury Cathedral’ 1831
John Constable
(1776-1837)
Vlucht naar de natuur
Constable: olieverfschets
‘het witte paard’
Théodore Gericault
(1791-1824)
Vlucht in het heroïeke
Théodore Gericault
(1791-1824)
Aandacht voor de mens
Hoofden
Studie voor het vlot
Gericault: Geesteszieke vrouw.
Het vermogen geesteszieken als medemens i.p.v.
vervloekte of behekste paria’s, behoort tot de grootste
verworvenheden van de Romantiek
Eugène Delacroix
(1798-1863)
Heroïsch en exotisch
Vrijheid
Algiers
Leeuw met konijn
De dood van Sardanapolus
Gothic Revival
Vlucht naar het verleden
The Stones of Venice: In ‘The
Stones of Venice’ ( 1853 ) doet John Ruskin
verslag van de Gotiek in Venetië. Hij stelt dat in
de middeleeuwen door de betrokkenheid van
iedereen ( nog geen scheiding tussen de
alwetende architect en slaafse uitvoerders) een
enorme variatie en vernieuwingsdrang ontstaat.
De toenmalige ( Engelse) kunstnijverheid wordt
sterk bekritiseerd. Lelijke , goedkope,
prullerige, door machines vervaardigde, imitaties
van vroegere stijlen en versieringen.
De fabrieksarbeider is geen ambachtsman meer
en heeft geen betrokkenheid bij het product.
Ruskin: Schetsblad uit ‘Stones of Venice’
William Morris
Arts & Crafts: in het kielzog van de
industriële revolutie ontstaat de socialistische
beweging.
Bij de Arts & Craftsbeweging opgericht door
William Morris in 1861 opgericht spelen de
socialistische idealen een belangrijke rol. In deze
werkgemeenschap herleeft het middeleeuwse
ambacht.. Twee doelen: a) een betere verdeling
van de welvaart en alternatief voor geestdodend
fabriekswerk., en b) het leveren van
kwaliteitsproducten. Helaas zijn de producten
alleen door rijke burgers te betalen! 
smaakverschil tussen rijken en massa blijft
bestaan.
Gothic Revival:
Arts & Crafts
Vlucht naar het oude ambacht
Bij de Arts & Craftsbeweging is de arbeider geen slaaf van de machine, maar bepaalt de
ambachtman zelf wanneer en waarvoor hij de machine gebruikt.
behangontwerpen
Morris: vaas, stoel
Gothic Revival: Het Rijksmuseum
Ook in Nederland navolging van
Ruskin en Morris.
P.J.H.Cuypers (1827-1921) richt
een school op met een werkplaats naar
middeleeuws model, een soort
werkgemeenschap voor de bouw van
het Rijksmuseum.
Het definitieve ontwerp in eclectische
stijl waarin elementen uit de vroege
Hollandse Renaissance gemengd met
Gotische details.
Kritiek: ‘niet nationaal genoeg’
( rijk versierd )
ontwerpschets
Rijksmuseum nu.
Waterspuwer
De opera in Parijs
Vlucht uit het treurige bestaan
Grand opéra in Parijs: Parijs groeit uit tot Europese hoofdstad van de opera.
Nieuw publiek: rijker wordende middenklasse  programma aangepast aan dit relatief onontwikkelde publiek:
sensatie, sentiment. Nieuw soort opera: de Grand Opéra: Spektakel speelt een even grote rol als de muziek.
In de libretto’s worden de mogelijkheden voor ballet koren en massascènes tot het uiterste gebruikt.
Giacomo Meyerbeer. Gebruikt solisten, koor en orkest in grootse, dramatische gebaren.
( critici: effect zonder oorzaak ) In zijn ‘Les Hugenots’ vormt het liefdesduet het hoogtepunt.
Thema’s van de grand-opéra’s niet meer ontleend aan de klassiek oudheid, maar aan de moderne tijd en de
Middeleeuwen. De manier van uitbeelden is romantisch: kleurrijk en sprookjesachtig, volks en nationalistisch.
Als een sprookje:
chromatiek
In 1832 première van ‘La Sylfide’ het eerste romantische ballet.
Gebruik van spitzen en tutu: ballerina zweeft als een wolkje over het toneel.
Ballet blanc: romantisch ballet waarin het sprookjesachtige of bovennatuurlijke
wordt uitgebeeld. Gebruik van ‘vliegmachines’ en liftmechanismen.
Magische sfeer door de intrede van gaslicht.
De opera in Parijs
Vlucht uit het treurige bestaan
Opéra Garnier:In 1874 nieuwe opera in Parijs door Charles Garnier. (palais Garnier)
Totaalconcept waarin alle domeinen van kunst in zijn architectuur samensmelten. Net als Cuypers heeft Garnier
het algehele toezicht op het totale decoratieve programma. Nieuw is de grote aandacht voor andere ruimtes als
de zaal alleen, entree, trappenhuis enz. dit laat zien dat het sociale aspect van het theaterbezoek een
belangrijke rol speelt: zien en gezien worden. De zelfbewuste bourgeoisie eist de aandacht op.
‘Het flonkerende licht, de glinsterende kleding, de geanimeerde en glimlachende figuren, de ontmoetingen,
de groeten die gewisseld worden, alles zal een sfeer van feest en plezier uitstralen.’Charles Garnier.
Operagiganten
Vlucht uit het treurige bestaan
Femme fatale: In 19e eeuw de Opéra Comique, een echt familie-theateropera met altijd
een goede afloop. George Bizet ( 1838-1875) laat in zijn opera ‘Carmen’ een heel andere afloop zien.
Met Carmen schept Bizet een voor de 19e eeuw typische ‘Femme fatale’.
Habanera
Het Spaanse decor, sfeer en muziek zijn typisch voor het exotisme.
De folkloristische dansen in Carmen behoren tot het muzikale realisme.
Carmen, een zigeunerin, staat voor de hang naar grote vrijheid.
Der Ring des Nibelungen:
Richard Wagner: De Ringcyclus gaat over de tragedie van het
menselijk lot. Daarnaast een aanklacht tegen de kapitalistische mij.
van de 19e eeuw. De reeks is gebaseerd op de Germaanse
mythologie en Noorse sagen. Het verhaal van Wotan: de strijd van
egoïsme en liefde. Wagner maakt een Gesamtkunstwerk ( alle
onderdelen vormen een eenheid) Koppelt leidmotief (muzikaal
etiket) aan een gebeurtenis, zaak of persoon.
Brünhilde
Maria Callas
Operagiganten
Vlucht uit het treurige bestaan
De tempel van Bayreuth:
Wagner wilde voor zijn ‘kunstwerk van de toekomst’ een speciaal theater.1872 het Festspielhaus.
Het ontwerp grijpt terug op klassieke theaters maar nieuw zijn: de aparte orkestbak ( geluiddemping en
ook meer lichteffecten mogelijk), en het publiek in het donker.
Wagner speelt voor architect, toneelmeester en decorateur. Hij treedt zelfs op als impresario, zangleraar en
regisseur. Hij wilde niet alleen het publiek vermaken maar ook een religieus effect behalen. Alles moest
daaraan worden aangepast.
Der Ring des Nibelungen
Festspielhaus
Drijven op gevoel
Vlucht uit het treurige bestaan
Fantasie of werkelijkheid:
Twee ontwikkelingen:
1) vasthouden aan gangbare klassieke muzikale vormen de absolute
muziek. Johannes Brahms: symfonie opgebouwd uit vier delen net als
de klassieke symfonieën. Toch romantisch door de harmonische
samenklank en hun volle, afwisselende orkestklank.
2) Muziek die iets buitenmuzikaals wil uitdrukken: ‘programmamuziek’.
De componist Franz Liszt benadrukt:’Kunst beoefenen betekent een
vorm scheppen en gebruiken, tot uitdrukking van een gevoel, een idee’.
Hier wint de fantasie het van de werkelijkheid, dromen en visioenen zijn
( net als in de literatuur en schilderkunst) volop aanwezig, expressie
van gevoelens, spontaniteit, ordeloosheid en chaos. De klankkleur wordt
belangrijker: met hun associatieve betekenis dragen zij bij aan de
vormgeving van een programma. Orkesten groter dan ooit. Er is een grote
behoefte aan kolossale effecten
Brahms:
Eerste symfonie
Liszt
Hungarian
Rhapsody
Also sprach Zarathustra:
Richard Strauss (1864-1949) een symfonisch gedicht, - een ééndelige
compositie voor orkest gebaseerd op thema’s uit de literatuur, beeldende
kunst of op eigen ervaringen. Het geeft een muzikaal commentaar op het
prozagedicht van Nietsche. (ideën over de Uebermensch) Strauss geeft niet
die ideeën weer maar gebruikt ze als inspiratiebron.
Alleen het deel met als ondertitel ‘over de wetenschap’ heeft een
beredeneerd element nl. een fugathema waarin alle twaalf tonen van de
chromatische toonladder voorkomen. Deze opbouw staat symbool voor het
alomvattende, maar in duistere nevelen gehulde domein van de wetenschap.
Strauss:
Openingsfanfare
Drijven op gevoel
Vlucht uit het treurige bestaan
Het Russische sprookjesballet:
In tweede helft 19e eeuw in Rusland sprake van een ballet-rage. Topchoreografen zoals Marius Petipa
werken bij het Russisch ballet. Samen met componist Pjotr Iljitsj Tsjaikovsky maakt hij het sprookjesballet
‘De schone slaapster’(Doornroosje). Amusementswaarde van de choreografie staat voorop.
Tsjaikovski benadert dit ballet als een opera waarin muziek en handeling een eenheid vormen. Gebruik van
leidmotieven. Alles lijkt te kloppen: de betovering, de decors, de dure, prachtige overdadige kostuums en
de muziek.
fragment
Tsjaikovsky:
Doornroosje
divertissement
ballerina
pas-de-deux
Volksvermaak
Vlucht uit het treurige bestaan
Genie: Accent op het individu. Muzikale sterren zijn heroïsche
figuren. Ze blinken uit als instrumentale solisten en brengen het publiek
in vervoering.
Niccolò Paganini trekt volle zalen. Men zegt dat hij bezeten is van de
duivel,een typering die hij niet probeert te weerleggen. Hij is de enige die
de technische hoogstandjes op de viool kan spelen.
Paganini:
Melodrama: Het lichte vermaak bloeit. De nieuwe rijken komen in grote drommen naar de theaters
om te genieten van het melodrama: een verhaal met spanning waarin na veel spanning uiteindelijk de deugd
het kwaad overwint. Het is de voorloper van de avonturenfilm. Overdadige decors en theatereffecten.
Tussen theaters een hele concurrentiestrijd in hoogtepunten zoals stormen, vulkaanuitbarstingen, branden.
Ook de vaudeville is erg populair., Shows met verschillende aparte acts: zangers, dansers, goochelaars,
honden enz. Alles is mogelijk – zolang het maar netjes blijft! Hier geen rangen en standen.
Door de uitvinding van elektrisch licht veel meer effecten mogelijk. Licht is zo een deel van de voorstelling.
De dans van het volk:
De wals is in de 19e eeuw de dans van het volk.
Wervelende dansparen klampen zich – volgens
de toen heersende normen- onzedelijk vast.
Joseph Lanner en Johann Strauss Jr. zijn
veelgevraagd om speciale walsen te
componeren, zoals voor het Weense
Mannenzangvereniging: ‘aan de mooie blauwe
Donau’ . Niet zo succesvol vanwege de
nietszeggende tekst, maar als instrumentale
danscompositie erg populair.( eerste oplage
een miljoen stuks gedrukte bladmuziek.)
Wals karikatuur
De romantische held
Het miskende genie: Franz Schubert (1797-1828) stelt dat
een kunstenaar zich alleen in volledige artistieke vrijheid kan ontplooien.
Zijn lot is armoede en miskenning. De liederencyclus ‘Die Winterreise’:
-24 liederen- is gebaseerd op de gedichten van Wilhelm Muller. Het is een
reis door het landschap van de dood. De hoofdpersoon gaat in en aan de
natuur ten gronde.
Schubert streeft er naar om iedere stemming of gemoedstoestand in een
melodie te vertalen. Bij elk lied een pianopartij die de juiste
sfeer weet te raken.
Frédéric Chopin (Polen 1810-1849) Poolse banneling in
Frankrijk.Wonderkind en pianovirtuoos met een zwakke
gezondheid schreef alleen pianomuziek waarin elegante en
expressieve melodieën.Zijn werk vormt een
hoogtepunt van de romantische pianomuziek.
Camille Saint-Saëns: ‘Danse Macabre’
Mystiek: Casper David Friedrich (1774-1840).: “De
schilder moet niet alleen schilderen wat hij voor zich ziet, maar
ook wat hij in zichzelf ziet. Als hij niets in zichzelf ziet, moet hij
ophouden te schilderen wat hij voor zich ziet”.
De naar binnen gekeerde blik op de innerlijke wereld van de
geest is kenmerkend voor de literaire en schilderkundige
romantische beweging in Noord-Duitsland rond 1800. Friedrich
houdt zich bezig met fundamentele levensvragen, waarin de
relatie tussen de mens, de natuur en God centraal staat.
De zichtbare en tastbare natuur is als een schaduw van God.
Vlucht uit het treurige bestaan
Casper David Friedrich
Het kruis in de bergen
Het wrak van ‘De Hoop’
Kerkhof in de sneeuw
Vlucht naar de geest
SAMENVATTING
* Achtergrond Romantiek: industrialisatie, verstedelijking, armoede, anonieme massa.
* Kunstenaars vluchten in: denkbeeldige wereld (sprookjes, sagen,legenden), in het verleden en het exotische.
* Natuur wordt geïdealiseerd, aandacht voor gevoel en sentiment.
* Landschapsschilders: Constable, Turner, Friedrich.
* Schubert vertaalt iedere gemoedstoestand in een melodie.
* Gothic Revival ( John Ruskin), Arts & Craftsbeweging (Wiliam Morris) in Engeland.
* Cuypers bouwt Rijksmuseum in eclectische bouwstijl.
* Parijs wordt hoofdstad van de opera. Groeiende middenklasse wil sensatie en sentiment
* Opéra van Garnier. Gewijzigde functie theaterbezoek.
* Grand opéra: romantisch, kleurig en sprookjesachtig, volks en nationalistisch.
Muzikaal realisme in folkloristische dansen: Carmen van Bizet: exotisme.
* Wagner maakt van de opera een romantisch muziekdrama.Gesamtkunstwerk.
* Orkest in orkestbak, gebruik van leidmotieven.
* In symfonische muziek twee richtingen: de absolute muziek en de programmamuziek.
* Orkesten worden groter en klankkleur belangrijker.
* Romantisch ballet ( met ballet blanc) : zwevende ballerina’s, tutu en spitzen.
* Gaslicht creëert een magische sfeer.
* Ballet-rage in Moskou en St. Petersburg. Indrukwekkende divertissementen.
* Het lichte vermaak bloeit: wals is de dans van het volk, melodrama’s en vaudeville.