Transcript Murawy kserotermiczne jako ostoja gatunków termofilnych

MURAWY KSEROTERMICZNE
JAKO OSTOJE TERMOFILNEJ FLORY
Ewa Wachowiak
DEFINICJA I CHARAKTERYSTYKA
MURAW KSEROTERMICZNYCH
Murawy kserotermiczne to ciepłolubne
zbiorowiska
trawiaste
o
charakterze
stepowym,
których
występowanie
uwarunkowane jest warunkami klimatycznymi,
glebowymi i orograficznymi.
Spotykane są głównie w południowowschodniej
i południowej
części Europy.
Ekstrazonalnie występują na terenie całego
kontynentu, zajmując zasobne w węglan wapnia
stoki w dolinach dużych rzek lub wychodnie skał
wapiennych. Występują również na rozległych
stokach pagórków, wąwozów, stromych zboczach
w dolinach rzecznych, utrwalonych piaszczyskach
u podnóża skał wapiennych, a także na półkach i
ścianach skalnych, na wychodniach skał
wapiennych a nawet na eksponowanych ku
południowi sztucznych stokach nasypów, wykopów
czy hałd. Występują w miejscach o dużym
nasłonecznieniu, przy ekspozycji południowej, przy
wysokich temperaturach powietrza i gleby.
Murawy kserotermiczne rozwijają się na płytkich
pararędzinach i rędzinach, lessach oraz na
czarnoziemach, na suchym podłożu o odczynie
zasadowym lub obojętnym, bogatym w węglan
wapnia. Występowanie i rozwój poszczególnych
zbiorowisk zależy przede wszystkim od stosunków
glebowych, wystawy, kąta nachylenia zboczy, a
także od działalności człowieka.
Są to zbiorowiska mające postać barwnych
muraw, o bogatej i zróżnicowanej florze, często z
udziałem gatunków reliktowych oraz rzadkich.
Flora
roślin
naczyniowych
muraw
kserotermicznych
jest
bardzo
bogata
i
urozmaicona, a wiele występujących tu gatunków
to rośliny zaliczane do rzadkich i zagrożonych w
skali Polski. Występujące na tych siedliskach
gatunki
pochodzą
głównie
z
Obszaru
Śródziemnomorskiego, osiągając w Polsce
północna granicę naturalnego zasięgu. Spotkać tu
można także wiele gatunków storczykowatych takich jak na przykład: storczyk purpurowy Orchis
purpurea, storczyk kukawka Orchis militaris,
dwulistnik muszy Ophrys insectifera.
Sezon wegetacyjny rozpoczyna się
wczesną wiosną, ale okres pełnego kwitnienia
przypada na przełom wiosny i lata.
Charakterystyczny zapach murawom nadają
macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum)
oraz szałwia łąkowa (Salvia pratensis).
Murawy kserotermiczne- w odniesieniu do
Rozporządzenia Ministra Środowiska z
dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów
siedlisk przyrodniczych oraz gatunków
roślin i zwierząt, wymagających ochrony
w formie wyznaczenia obszarów Natura
2000.
Murawy kserotermiczne są wymienione
w Załączniku nr 1 w/w rozporządzenia,
jednak priorytetowe są tylko murawy z
istotnymi stanowiskami storczyków.
Murawy kserotermiczne charakteryzują się
dużą różnorodnością florystyczną, z czym
związana jest bogata fauna bezkręgowców,
zwłaszcza chrząszczy, muchówek, błonkówek
i owadów prostoskrzydłych, pluskwiaków i
motyli. Na przykład w Pieninach murawy są
siedliskiem dla chronionego motyla niepylaka
apollo
(Parnassius
apollo)
[Perzanowska, Kujawa-Pawlaczyk 2004].
Rozmieszczenie muraw na świecie
Stepy w ścisłym tego słowa znaczeniu są
zbiorowiskami
obszarów
o
klimacie
kontynentalnym,
gdzie
tworzą
strefę
roślinności między formacją leśną a
półpustynną. Na obszarach o klimacie
wilgotniejszym,
lecz
na
siedliskach
szczególnie ciepłych i suchych spotyka się
oderwane wysepki roślinności stepowej
[Cwener 2006].
Największe obszary zajmują stepy na kontynencie eurazjatyckim.
Występują w południowo-wschodniej części Europy, od dolnego
Dunaju po środkową Wołgę i południowy Ural. Osobny ośrodek
występowania stanowi Nizina Węgierska, gdzie zbiorowiska roślinności
stepowej noszą nazwę puszty. W Azji stepy zajmują południową część
Niziny Zachodnio-syberyjskiej, a dalej na wschodzie spotykamy je we
wschodniej części Mongolii i na obszarach północno-wschodnich Chin.
Stepy Ameryki Północnej, zwane preriami, wykształcają się na
obszarze Wielkich Równin. Stepy Ameryki Południowej noszą nazwę
pampy i zajmują niewielki obszar położony między Andami, a rzeką
Paraną.
Mikroklimat panujący na zboczach:
W miejscach wzniesionych, głównym źródłem
różnic mikroklimatycznych są różnice w
ekspozycji terenu. Ilość światła, największa na
zboczach
południowych
maleje,
gdy
przechodzimy
ku
północnym,
natomiast
najcieplejsze są zbocza południowo-zachodnie,
gdyż na wschodnich znaczna ilość energii zostaje
rano zużyta na parowanie.
Nie bez znaczenia jest również nachylenie
zboczy. Przy jednakowym stopniu nachylenia,
zbocze może otrzymać nap przykład w kwietniu
tyle ciepła, ile dopływa do powierzchni płaskiej w
maju. Tłumaczy to wcześniejsze zakwitanie roślin
wiosną na takich zboczach [Szafer 1972].
Historia roślinności
kserotermicznej w Polsce
Na teren południowej Polski roślinność stepowa
przywędrowała prawdopodobnie trzema głównymi
szlakami: podolskim z Besarabii i Podola poprzez
Wyżynę Lubelską i Małopolską, a stąd na północ po
dolną Wisłę; morawskim z Niziny Węgierskiej, przez
Morawy i Bramę Morawską na Górny Śląsk i
Wyżynę Małopolską i dalej ku północy wzdłuż dolin
Wisły i Warty; szlakiem brandenbursko-pomorskim z
Turyngii przez dorzecze środkowej Łaby nad dolną
Odrę i Wisłę oraz na Dolny Śląsk. Na teren Polski
roślinność ta przywędrowała już w trzeciorzędzie.
Wędrówkom tym sprzyjał suchy, choć zimny, kontynentalny
klimat oraz olbrzymie, bezleśne tereny strefy peryglacjalnej.
Gdy na terenach opuszczonych przez lodowiec rozwinęły
się lasy, drogami wędrówek stały się przesmyki bezleśne,
szczególnie pradoliny wyżłobione przez wody lodowców,
doliny rzeczne oraz strome zbocza i pasma skałek, których
nie
zdołał
zasiedlić
las.
Szlak
brandenburskopomorski
Szlak morawski
Szlak podolski
Do znacznego rozprzestrzenienia się roślinności
stepowej przyczyniła się działalność człowieka. W
optymalnych warunkach klimatycznych okresu
atlantyckiego (5700-3100 lat p.n.e) rozprzestrzeniły
się ciepłolubne drzewa liściaste i powstały
wielogatunkowe lasy, z dominującymi: dębem i
leszczyną oraz z lipą, wiązem, jesionem, klonem i
olchą. W tym okresie rozpoczął się na obszarze
południowej Polski dynamiczny rozwój zbiorowości
ludzkich. Koczownicze i myśliwskie ludy kultur
paleolitycznych nie zakłócały jeszcze w znaczący
sposób rozwoju szaty roślinnej. Dopiero plemiona
neolityczne osiedlały się blisko rzek i eksploatowały
tereny na ich terasach, zajęte przez lasy i zarośla
łęgowe. Człowiek zaczął świadomie przekształcać
naturalne zbiorowiska, dostosowując je do swoich
potrzeb.
Późniejsze
ludy
rolniczych
kultur
neolitycznych
zaczęły
zajmować
tereny
wysoczyznowe, co sprzyjało dalszemu wylesianiu.
Skala przekształceń sprawiła, że naturalne
zbiorowiska leśne nie były w stanie odradzać się
po zaprzestaniu działalności człowieka, a w ich
miejsce
powstawały
zbiorowiska
antropogeniczne: łąki, pola i roślinność ruderalna.
Około 2400 lat p.n.e pojawiły się uchwytne
przejawy lokalnego naruszenia równowagi
środowiska
naturalnego,
związane
z
oddziaływaniem człowieka. Rozpowszechniały się
środowiska otwarte, na których rozwijały się
zbiorowiska roślinności stepowej. Dzisiaj także
roślinność
stepowa
zajmuje
przeważnie
stanowiska wtórne i utrzymuje się dzięki
działalności człowieka [Cwener 2006].
Przypuszczalnie rośliny ciepłolubne-budujące obecnie
murawy kserotermiczne -przywędrowały na ziemie obecnej
Polski z południa, wzdłuż dolin rzecznych, osiedlając się
pierwotnie na naturalnych stromych, podcinanych przez
wody rzek, urwistych i nagrzanych przez słońce brzegach.
Szybki rozwój zbiorowisk roślinności kserotermicznej
nastąpił dopiero po wkroczeniu rolnictwa na obrzeża dolin
rzecznych, w wyniku ich odlesienia i wprowadzenia
ekstensywnego użytkowania rolniczego. Murawy mają
półnaturalny charakter, co oznacza że są wynikiem
złożenia czynników naturalnych i działalności człowieka.
Stabilne występowanie kwietnych, „stepowych” muraw
w krajobrazie Polski trwało kilka wieków. Strome, suche
krawędzie
dolin
rzecznych
opierały
się
presji
intensywniejszego, opartego na coraz cięższym sprzęcie
rolnictwa, a także zabudowy. Dopiero w końcu lat 80-ych
XX wieku nad murawami zawisła inna groźba. Nastąpił
upadek rolnictwa, szczególnie na terenach użytkowanych
ekstensywnie, z większości obszarów muraw zniknęły
owce i rozpoczęły się szybkie zmiany we florze i sukcesja
roślinności krzewiastej [Jermaczek 2005].
PODZIAŁ NA JEDNOSTKI
FITOSOCJOLOGICZNE
Podział na podtypy:
1. Murawa naskalna
2. Murawy ostnicowe
3. Kwieciste murawy kserotermiczne
Klasa Festuco-Brometea obejmuje dwa rzędy:
*** Brometalia erecti ( Europa Zachodnia i Środkowa, pod
względem
florystyczno-genetycznym
związane
z
roślinnością stepową Obszaru Śródziemnomorskiego)
*** Festucetalia valesiacae ( Europa Wschodnia, w tym
również
Polska,
pod
względem
florystycznogenetycznym związane ze stepami Obszaru Eurozachodniosyberyjskiego)
Do tego rzędu należą wszystkie kserotermiczne
wapniolubne murawy niżowe z klasy F-B występujące w
Polsce.
**
Związek
Seslerio-Festucion
duriusculae
kserotermiczne, wapniolubne murawy naskalne
 Zespół Festucetum pallentis zespół kostrzewy bladej
[Matuszkiewicz 2001]
Murawa naskalna- zbiorowisko z panującą kostrzewą
bladą Festuca pallens. Występuje na wapiennych
ścianach skalnych. Spotykane jest na stromych, niemal
prostopadłych ścianach, w szczelinach i na półkach
skalnych, gdzie gromadzi się cienka warstwa próchnicy.
Najpełniej wykształcone płaty spotyka się przy ekspozycji
południowej i z przyległych sektorów horyzontu. Przy
ekspozycji południowej dominują gatunki kserotermiczne,
a przy ekspozycjach z północnego sektora horyzontu
wzrasta udział roślin cieniolubnych, z dominacją paproci i
mchów, które mogą pokrywać nawet do 50% powierzchni.
Zbiorowisko
murawowe
z
kostrzewą
bladą
Festucetum pallentis ogrywa rolę wybitnie pionierską.
Procesy sukcesyjne zachodzą tu stosunkowo wolno. W
zależności od ukształtowania podłoża skalnego mogą
pojawiać się tam pojedyncze krzewy i zbiorowisko może
ustępować miejsca ciepłolubnym zaroślom.
Reprezentatywne gatunki:
kostrzewa blada Festuca pallens,
rojownik pospolity Jovibarba sobolifera,
czosnek skalny Allium montanum,
perłówka orzęsiona Melica ciliata,
ożanka pierzastosieczna Teucrium botrys.
kostrzewa blada Festuca pallens
rojownik pospolity Jovibarba sobolifera
czosnek skalny Allium montanum
perłówka orzęsiona Melica ciliata
Rozmieszczenie muraw naskalnych w
Polsce
Pieniny Zachodnie, Skalice Nowotarskie i Spiskie, południowa część
Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, wschodnia część Wyżyny
Śląskiej [Perzanowska, Kujawa-Pawlaczyk 2004].
** Festuco-Stipion ( Południowo-Wschodnia
Europa, nawiązuje florystyczno-genetycznie do
prawdziwych stepów ostnicowych)
* Zespół:
Sisymbrio-Stipetum capillatae zespół stulisza
miotłowego,
Potentillo-Stipetum capillatae zespół
pięciornika piaskowego
Koelerio-Festucetum rupicolae zespół
kostrzewy bruzdkowanej i strzęplicy nadobnej
[Matuszkiewicz 2001]
Murawy ostnicowe- zbiorowiska muraw ostnicowych
Sisymbrio-Stipetum capillatae i Potentillo-Stipetum
capillatae występują na stromych (20-600, najczęściej
40-500) zboczach pagórków, wąwozach o południowej
wystawie oraz krawędziach dolin rzecznych. Zwykle
zajmują niewielkie powierzchnie, od kilku do
kilkunastu arów, jedynie w dolinach dużych rzek
pokrywają rozległe powierzchnie, od kilku do
kilkudziesięciu hektarów. Murawy te mają charakter
roślinności półnaturalnej. Wykształcają się w
miejscach szczególnie suchych, nasłonecznionych i
gorących.
W odróżnieniu od muraw z południa są wyraźnie
uboższe florystycznie i cechują się bardziej
mezofilnym charakterem.
Luźne murawy, dość monotonne, z dominacją
kserotermicznych traw - ostnicy włosowatej Stipa capillata
i na południu kraju kostrzewy walezyjskiej Festuca
valesiaca, a na północy także kostrzewy szczeciniastej
Festuca trachyphylla i ostnicy Jana Stipa joannis oraz z
nielicznymi bylinami dwuliściennymi, a także znacznym
udziałem terofitów. Mają one charakter suchego stepu
ostnicowego. Ruń murawy jest dwuwarstwowa, w
warstwie niższej (gatunki ciepło- i światłolubnych roślin
dwuliściennych), w warstwie wyższej - kwiatostany traw.
Zwarcie muraw jest zmienne, od 30 do 90%. Murawa ta
nie osiąga nigdy pełnego zwarcia i zwykle pomiędzy
kępami panujących traw widnieją fragmenty okruchów
skalnych i nagiej gleby, na której rozwijają się wiosną
drobne rośliny jednoroczne (terofity) oraz niekiedy
warstwa mchów. Nie występują tu natomiast geofity
wczesnowiosenne. Niekiedy w płatach muraw pojawiają
się też pojedyncze krzewy, np. tarniny, głogu.
Reprezentatywne gatunki:











stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum,
ostnica włosowata Stipa capillata,
ostnica Jana Stipa joannis,
ostnica powabna Stipa pulcherrima,
smagliczka pagórkowa Alyssum montanum,
pięciornik piaskowy Potentilla arenaria,
bylica polna Artemisia campestris,
lucerna sierpowata Medicago falcata,
kostrzewa szczeciniasta Festuca trachyphylla,
pajęcznica liliowata Anthericum liliago,
chaber drakiewnik Centaurea stoebe
ostnica włosowata Stipa capillata
ostnica Jana Stipa joannis,
chaber drakiewnik Centaurea stoebe.
Anthericum liliago
lucerna sierpowata Medicago falcata,
Rozmieszczenie muraw ostnicowych w
Polsce
Niecka Nidziańska, Wyżyna Kielecko-Sandomierska,
okolice Kazimierza nad Wisłą, Wyżyna Lubelska, Wyżyna
Krakowska, Dolina Dolnej Odry, Dolina Warty, Dolina
Noteci, Dolina Dolnej Wisły.
Ciepłolubne murawy ostnicowe są zbiorowiskami
względnie trwałymi, ze względu na skrajne warunki
siedliskowe. W zbiorowiskach wykształconych pod
wpływem ekstensywnej gospodarki pasterskiej, naturalne
procesy sukcesyjne zachodzą w miarę szybko. Nawet
niewielki wzrost żyzności podłoża (eutrofizacja siedlisk)
prowadzi do zmiany warunków świetlnych poprzez
zwiększenie zwarcia murawy i eliminacji gatunków
światłolubnych i gatunków o niskim wzroście, które
wcześniej pojawiały się pomiędzy kępami traw.
Zarzucenie
tradycyjnych
metod
gospodarowania,
zwłaszcza ekstensywnej gospodarki pasterskiej (wypasu),
umożliwia uruchomienie, a także przyspieszenie procesu
sukcesji wtórnej prowadzącej do przekształcania się
zbiorowisk murawowych w zaroślowe, głównie zarośla
tarniny Prunus spinosa, z udziałem głogów Crataegus
spp., róż Rosa spp. i innych gatunków. Na północy, w
murawach wykształconych na luźnych piaskach,
obserwuje się głównie wkraczanie sosny Pinus sylvestris.
Stanowiska muraw ostnicowych w Polsce należą do
najbardziej na północ wysuniętych w Europie. Wiele z nich
ma charakter reliktowy. Szereg gatunków związanych z
murawami ostnicowymi znalazło się w grupie roślin
zagrożonych wyginięciem w skali kraju i opisano je w
Polskiej Czerwonej Księdze Roślin. Są to na przykład:
 Stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum - EN (silnie
zagrożony wyginięciem w skali kraju)
 Gęsiówka uszkowata Arabis recta - CR (krytycznie
(skrajnie) zagrożony wyginięciem w skali kraju)
 Przetacznik wczesny Veronica praecox - CR
 Ostnica powabna Stipa pulcherrima - VU
 Ostnica Jana Stipa joannis - VU
 Wiśnia karłowata Prunus fruticosa - VU
 Ostnica piaskowa Stipa borysthenica - CR
 Pajęcznica liliowata Anthericum liliago - VU
Stulisz miotłowy
Sisymbrium polymorphum
Prunus fruticosa
 Poważnym zagrożeniem dla siedliska jest jego bardzo
ograniczony zasięg przestrzenny oraz znaczne jego
rozproszenie, a niekiedy także niewielka powierzchnia
płatów na poszczególnych stanowiskach. Murawy
ostnicowe należą do najbardziej na północ wysuniętych
siedlisk kserotermicznych. Mają reliktowy charakter
roślinności ciepłolubnej utrzymującej się wyłącznie dzięki
specyficznym warunkom siedliskowym oraz działalności
człowieka. Przy zarzuceniu ekstensywnej gospodarki
rolnej można spodziewać się szybkich i gwałtownych
przemian sukcesyjnych. W niektórych płatach obserwuje
się wkraczanie gatunków obcych dla tego siedliska, takich
jak jeżyna popielica Rubus caesius czy sosna Pinus
sylvestris, a także następują przemiany sukcesyjne
prowadzące do wykształcenia się zbiorowisk zaroślowych.
 Poważnym zagrożeniem dla muraw ostnicowych mogą
być dodatkowo spływające z pól nawozy oraz nawożenie
organiczne [[Perzanowska, Kujawa-Pawlaczyk 2004].






* * Związek Cirsio-Brachypodion pinnati (PołudniowoWschodnia Europa, pod względem florystycznogenetycznym, nawiązuje do tzw. stepów północnych lub
stepów łąkowych)
* Zespoły i zbiorowiska:
Inuletum ensifoliae zespół omanu wąskolistnego
Thalictro-Salvietum pratensis kwietny step łąkowy
Adonido-Brachypodietum pinnati murawa z miłkiem
wiosennym
Seslerio-Scorzoneretum purpureae murawy z seslerią
błotną
Zb. Carex glauca-Tetragonolobus maritimus subsp.
siliquosus zb. komonicznika skrzydlatostrąkowego i
turzycy sinej
Origano-Brachypodietum pinatti murawa z lebiodką
pospolitą [Matuszkiewicz 2001]
Zbiorowiska kwietnych muraw kserotermicznych są
bardzo
zróżnicowane
pod
względem
warunków
siedliskowych. Wyraźnie preferują cieplejsze ekspozycje:
południowe oraz południowo-zachodnie i zachodnie, ale
niektóre obserwowane są także przy wschodniej, a nawet
północnej wystawie ( Seslerio-Scorzoneretum). Na ogół
jednak spotykane są w miejscach szczególnie suchych,
nasłonecznionych i gorących. Zajmują najczęściej
niewielkie powierzchnie, od kilku do kilkudziesięciu arów,
zdarza się również, że mogą pokrywać nawet od kilku do
kilkunastu hektarów, mając charakter roślinności
półnaturalnej. Występują na stromych stokach, zboczach i
krawędziach pagórków oraz wąwozów i dolin dużych rzek
nizinnych. Duże znaczenie dla występowania muraw
kserotermicznych tego typu ma nachylenie stoku, które z
reguły waha się pomiędzy 250 i 300, choć niekiedy można
je spotkać w miejscach całkiem połogich – do kilku
procent nachylenia, lub na bardzo stromych stokach (np.
piargach).
Kwietne zbiorowiska murawowe mają na ogół
postać niewysokiej, barwnej i bogatej florystycznie
murawy – „stepu kwietnego”, o nieco tylko
rozluźnionej strukturze. W porównaniu z murawami
ostnicowymi są wyraźnie bogatsze florystycznie,
„kwietne” i cechują się bardziej mezofilnym
charakterem. Murawy wyróżniają się dużym
udziałem kserotermicznych i wapieniolubnych roślin
dwuliściennych, a niekiedy także kłosownicy
pierzastej Brachypodium pinnatum. W niższej
warstwie dominują gatunki roślin dwuliściennych,
znoszących nieco większe ocienienie, takie jak:
głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora,
dzwonek syberyjski Campanula sibirica czy
poziomka twardawa Fragaria viridis. W składzie
florystycznym bardziej mezofilnych muraw typowa
jest także obecność gatunków łąkowych oraz
zaroślowych.




















Reprezentatywne gatunki:
Aster gawędka Aster amellus,
oman wąskolistny Inula ensifolia,
len złocisty Linum flavum,
len włochaty Linum hirsutum,
dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia,
szyplin jedwabisty Dorycnium germanicum,
storczyk purpurowy Orchis purpurea,
mikołajek polny Eryngium campestre,
miłek wiosenny Adonis vernalis,
wężymord stepowy Scorzonera purpurea,
sesleria błotna Sesleria uliginosa,
turzyca niska Carex humilis,
ostnica Jana Stipa joannis,
lebiodka pospolita Origanum vulgare,
czyściec prosty Stachys recta,
czyścica storzyszek Clinopodium vulgare,
kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum,
komonicznik skrzydlastostrąkowy Tetragonolobus maritimussubsp.
siliquosus,
marzanka barwierska Asperula tinctoria,
przytulia północna Galium boreale
oman wąskolistny Inula ensifolia,
storczyk purpurowy
Orchis purpurea,
dziewięćsił popłocholistny
Carlina onopordifolia,
mikołajek polny Eryngium campestre,
Adonis
vernalis
Stachys recta
wężymord stepowy
Scorzonera purpurea,
Rozmieszczenie kwiecistych muraw w
Polsce
Pieniny, Niecka Nidziańska, Wyżyna Krakowska, Wyżyna
Częstochowska, Wyżyna Lubelska, Rejon Kazimierza nad Wisłą i
zbocza w dolinie Wisły koło Sandomierza, Wyżyna Śląska,
zbiorowisko rozpowszechnione jest w całym pasie wyżynnym i w
pasie pogórzy. Dolina Dolnej Odry, Dolina Warty, Dolina Noteci,
Dolina Dolnej Wisły.
Kserotermiczne zbiorowiska murawowe należą do
siedlisk stosunkowo trwałych, ze względu na skrajne
warunki glebowe i termiczne, w jakich występują. Przy
braku oddziaływania czynników antropogenicznych
naturalne procesy sukcesyjne zachodzą tu jednak dość
szybko. Tylko zbiorowisko murawowo-ziołoroślowe
Origano-Brachypodietum,
przy
utrzymujących
się
kserotermicznych warunkach siedliskowych, ma charakter
roślinności naturalnej, w pewnym tylko stopniu podatnej
na zarastanie. Jego płaty porastające piargi mogą ulegać
naturalnym odnowieniom. Natomiast te pochodzenia
półnaturalnego wykształcają się i utrzymują pod wpływem
ekstensywnej gospodarki pasterskiej i łąkarskiej, przy
określonych warunkach edaficznych i klimatycznych.
Wzrost żyzności podłoża (eutrofizacja siedlisk) i
warunków wilgotnościowych, prowadząc do zmiany
kompleksu warunków siedliskowych, powoduje zwiększenie
zwarcia murawy i eliminacji gatunków światłolubnych i
kserotermicznych. Zmiana warunków siedliskowych inicjuje
przemiany w kierunku innych, bardziej mezofilnych
zbiorowisk murawowych i łąkowych, a następnie zbiorowisk
zaroślowych i leśnych.
Bardzo bogate florystycznie murawy kserotermiczne
związane są z wyraźnie wapieniolubnymi i światłolubnymi
gatunkami, wśród których znajduje się wiele roślin prawnie
chronionych i zagrożonych:
 Sierpik różnolistny Serratula lycopifolia – CR (krytycznie
[skrajnie] zagrożony wyginięciem w skali kraju)
 żmijowiec czerwony Echium russicum– CR
 Przetacznik zwodny Veronica paniculata– EN (silnie
zagrożony wyginięciem w skali kraju)
 Szczodrzeniec zmienny Chamaecytisus albus– EN
 Storczyk samiczy Orchis morio– EN
 Storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata– EN
 Turzyca delikatna Carex supina– VU
 Jaskier illiryjski Ranunculus illyricus– CR
 Bylica pontyjska Artemisia pontica – CR
 Szafirek miękkolistny Muscari comosum– CR
 Pszonacznik wschodni Conringia orientalis– EN
żmijowiec czerwony
Echium russicum
Sierpik różnolistny
Serratula lycopifolia
Storczyk samiczy Orchis morio
Storczyk samiczy
Orchis morio
Jaskier illiryjski
Ranunculus illyricus
Szafirek miękkolistny
Muscari comosum













Szczodrzeniec zmienny Chamaecytisus albus – EN
Groszek szerokolistny Lathyrus latifolius – EN
Szyplin jedwabisty Dorycnium germanicum– EN
Dziurawiec wytworny Hypericum elegans– EN
Przytulia stepowa Galium valdepilosum– EN
Groszek pannoński Lathyrus pannonicus– VU
Len włochaty Linum hirsutum– VU
Starzec wielkolistny Senecio macrophyllus – VU
Dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia– VU
Kosaciec bezlistny Iris aphylla– VU
Ostnica Jana Stipa joannis– VU
Storczyk purpurowy Orchis purpurea– VU
Dwulistnik muszy Ophrys insectifera– VU [Perzanowska,
Kujawa-Pawlaczyk 2004].
Groszek pannoński
Lathyrus pannonicus
Kosaciec bezlistny
Iris aphylla
Dwulistnik muszy
Ophrys insectifera
Rozmieszczenie muraw kserotermicznych w Polsce
ZAGROŻENIA DLA MURAW
KSEROTERMICZNYCH
Roślinność muraw stabilizowana jest i w dużej
mierze kształtowana w wyniku ekstensywnej
gospodarki
łąkarskiej
i
pasterskiej.
Po
zaprzestaniu użytkowania przekształcają się w
drodze sukcesji wtórnej w zarośla, a następnie w
las. Głównym zagrożeniem dla istnienia i
funkcjonowania muraw kserotermicznych jest
sukcesja wtórna.
Zarzucenie użytkowania, zarastanie
W ostatnich latach w wyniku zaprzestania wypasu, murawy w wielu
rejonach uległy zniszczeniu, a te które nadal istnieją są zagrożone.
Główne zagrożenie stanowią zarastające je drzewa i krzewy, przede
wszystkim robinia akacjowa i tarnina. Jedynym sposobem ochrony
muraw jest przywrócenie wypasu oraz wycinka rozprzestrzeniających
się zakrzewień. Na co najmniej 1/3 powierzchni dawnych muraw
zbiorowiska krzewiaste trwale wyeliminowały roślinność murawową, na
znacznych obszarach współegzystują z nią, wypierając jednak w bardzo
szybkim tempie.
Zaprzestanie wypasu przyczyniło się również do przekształcenia składu
gatunkowego muraw, np. rozwoju zbiorowisk trawiastych z dominacja
rajgrasu wyniosłego, a także stopniowej eliminacji gatunków
kserotermicznych.
Na podstawie analizy map z różnych okresów oraz danych
literaturowych można ocenić, że typowe murawy kserotermiczne
zajmują obecnie mniej niż połowę powierzchni zajmowanej przez nie w
latach 70. Jedynie na najuboższych siedliskach piaszczystych,
cechujących się silnie zaznaczonymi warunkami kserotermicznymi
ekspansja zarośli wydaje się nieco wolniejsza.
zaorywanie
Murawy rosnące na bardziej połogich
zboczach, stanowiące enklawy wśród gruntów
ornych, są zagrożone zaoraniem, które niszczy je
bezpowrotnie. Od 2004 roku niebezpieczeństwo
zaorywania wszystkich płatów muraw, w których
jest to w ogóle wykonalne, stało się jeszcze
poważniejsze w związku z unijnymi płatnościami
bezpośrednimi, przysługującymi użytkowanym
gruntom rolnym-zgodnie z zasadami ich
przyznawania, zagospodarowanie rolne każdego
kawałka nieużytku powiększa dochód rolnika, a
zaoranie jest prostsze od prowadzenia na
murawach wypasu.
zabudowa, eksploatacja kopalin
Istotnym
zagrożeniem
dla
zachowania
zbiorowisk kserotermicznych w wielu obiektach
jest prywatyzacja gruntów, często związana z
planami ich nierolniczego zagospodarowania, w
tym także zabudowy. Obecnie znaczna liczba
cennych obiektów została kupiona lub jest
dzierżawiona przez osoby prywatne. Szczególnie
dotyczy to szeregu obiektów o wysokich walorach
przyrodniczych nad Wartą i Notecią, gdzie
większość fragmentów muraw znajduje się
obecnie w rękach prywatnych.
wypalanie traw
Sporadycznie, prowadzone raz na kilka lat wypalanie,
okresowo stanowić może protezę użytkowania rolniczego,
na krótka metę ograniczając rozwój zbiorowisk
krzewiastych, jednak wypalanie prowadzone corocznie,
regularnie, prowadzi do drastycznego ograniczenia
występowania szeregu gatunków roślin i zwierząt
bezkręgowych. Problem wypalania dotyczy przede
wszystkim obiektów w rejonie Santoka, gdzie stanowi to już
swego rodzaju tradycję.
Murawy kserotermiczne w skali Polski należą do
najbardziej
zagrożonych
typów
ekosystemów.
Oszacowano, że gdyby ekstrapolować w przyszłość
obecny trend ich zaniku, za około 20-30 lat stracilibyśmy
murawy z polskiego krajobrazu [Jermaczek 2005].
OCHRONA MURAW KSEROTERMICZNYCH
Utrzymanie pełnej zmienności zbiorowisk i
zachowanie bogactwa florystycznego tych siedlisk
wymaga podjęcia zabiegów ochrony czynnej
polegającej na przywracaniu i utrzymywaniu
dawnych, ekstensywnych form użytkowania takich
jak wypas, koszenie, w niektórych przypadkach
kontrolowane wypalanie [Perzanowska, KujawaPawlaczyk 2004].
Do najważniejszych cech, które trzeba
uwzględnić podczas tworzenia planów ochrony dla
kwietnych muraw kserotermicznych należy duża
wrażliwość tych siedlisk na zahamowany dostęp
światła, wzrost trofii oraz wilgotności gleby.
 rezerwat przyrody
 użytki ekologiczne
 obszary proponowane do ochrony Natura
2000
 obszar chronionego krajobrazu
 ochrona czynna
Zasadniczo, tylko w przypadku niektórych płatów
zbiorowiska murawowo-ziołoroślowego OriganoBrachypodietum, utrzymującego się przy silnie
kserotermicznych warunkach siedliskowych i
mającego charakter roślinności naturalnej,
ochrona bierna jest wystarczająca.
Kserotermiczne zbiorowiska murawowe należą
do roślinności ciepłolubnej utrzymującej się
wyłącznie dzięki specyficznym warunkom
siedliskowym oraz działalności człowieka. W
związku z tym wymagają bezpośrednich działań
ochrony czynnej.
 powstrzymanie sukcesji roślinności krzewiastej
Konieczne jest zahamowanie procesu sukcesji wtórnej,
co zapewniłoby dostęp światła do zbiorowiska i
zmniejszyłoby wilgotność podłoża.
 ekstensywny wypas owiec ( wypas taki z przyczyn
ekonomicznych jest nieopłacalny -wprowadzenie w celu
ochrony obiektów)
Wypas na murawach powinien być prowadzony przy
użyciu lokalnych gatunków i ras zwierząt, najlepiej owiec i
kóz. Jak wskazują doświadczenia z obszaru Jury
Krakowsko-Częstochowskiej,
wypas
na
murawach
kserotermicznych powinien być prowadzony w okresie
przed stwardnieniem łodyg traw (maj–czerwiec), gdyż w
przeciwnym przypadku zwierzęta ich nie zgryzają. Zalecać
można także kwaterowy typ wypasu. Dobre efekty można
uzyskać, stosując wypas naprzemienny, w czteroletnim
cyklu. Natomiast stosując wypas bydła na uwięzi, można
dowolnie kształtować mozaikową strukturę płatów muraw.
 mechaniczne usuwanie nalotu tarniny, głogów, robinii
Należy usuwać nalot drzew i krzewów, zwłaszcza
tarniny. Niektóre ich typy (bujniejsze, bardziej mezofilne)
mogą być także koszone. Koszenie kwietnych muraw
powinno być przeprowadzane co 2 – 3 lata, w późnym
okresie lata (od połowy sierpnia do września - w zależności
od warunków pogodowych), koniecznie po wysypaniu się
nasion. Zaleca się także pozostawianie „pasów
ekologicznych” lub koszenie poszczególnych części
murawy w kolejnych latach (koszenie naprzemienne).
Jeżeli występuje taka konieczność, należy także
przeprowadzać odkrzaczanie. Zabieg ten powinien mieć
miejsce w odpowiednim okresie roku, aby nie spowodować
rozrastania się krzewów wskutek odbijania pędów z szyi
korzeniowej. Wobec wyjątkowej żywotności tarniny
konieczne może być użycie odpowiednich środków
chemicznych
stosowanych
na
pęd
główny.
Najskuteczniejszą, chociaż bardzo czasochłonną metodą
jest karczowanie krzewów, powoduje ono bowiem
punktowe odsłonięcie gleby, która może zostać ponownie
zasiedlona przez murawy.
 programy rolnośrodowiskowe
 szerzenie świadomości edukacyjnej
 ochrona muraw w powiązaniu z hodowlą ginących
ras owiec, np. wrzosówek, a także turystyki
Zabiegów ochrony czynnej tego typu nie
należy przeprowadzać na całej powierzchni, gdyż
może to doprowadzić do inwazji gatunków
niepożądanych, takich jak trzcinnik piaskowy
Calamagrostis epigejos czy inne gatunki traw.
Przeprowadzając zabieg odkrzaczania, należy
uzyskać mozaikę murawy i zarośli, następnie
stopniowo dążyć do uzyskania właściwego
zwarcia zarośli, ale nie więcej niż 10–15%
powierzchni; w przypadku zespołu OriganoBrachypodietum nie więcej niż 30%.
Niektórzy autorzy dopuszczają także użycie
kontrolowanego wypalania jako czynnika odnawiającego
ten typ siedliska (wzorując się na naturalnych pożarach
stepów). Jednakże każdorazowe działanie tego typu
powinno być skonsultowane ze specjalistami od fauny
bezkręgowców i rozważone pod względem czasu
wykonania (sugerowany okres to przełom zimy i wiosny,
po zejściu śniegu i wysuszeniu pokrywy roślinnej, a przed
nadejściem
ciepłych
dni
i
początkiem
okresu
wegetacyjnego) oraz zakresu – wypalaniu podlegać
powinna każdorazowo tylko część obszaru. Powtarzalność
tego typu zabiegu ochrony czynnej także nie powinna być
zbyt duża, najczęściej co 8–10 lat.
Można podjąć próbę utworzenia użytków ekologicznych
na stanowiskach ciepłolubnych muraw, niepodlegających
dotychczas ochronie. W przypadku wystąpienia po sobie
kilku lat gorących i suchych, spodziewać się należy –
nieznacznej
poprawy stanu siedliska na drodze
naturalnej.
Murawy kserotermiczne w Dolinie Dolnej Odry
Roślinność kserotermiczna występuje na nasłonecznionych
stromych krawędziach doliny Odry, stanowiąc reliktowy element
roślinności Pomorza Zachodniego. Występuje tu na ekstrazonalnych,
wysuniętych najdalej na północny-zachód stanowiskach (Czubiński
1950).
Utrzymuje
się
dzięki
szczególnym
warunkom
mikroklimatycznym, jakie panują na stromych zboczach dolin
rzecznych, w obszarach w których makroklimat wykazuje cechy
kontynentalne (roczny opad <550 mm) wystawionych ku południowi i
zwykle zasobnych w węglan wapnia. Zawłaszcza wysokie temperatury
gleby i powietrza sprawiają, że skupia się tu bogata flora roślin
kserotermicznych w zbiorowiskach roślinności muraw stepowych i
piaskowych oraz w zaroślach określanych jako czyżnie. Murawy
stepowe skupiają szereg gatunków rzadkich i zagrożonych nie tylko w
skali Pomorza i należą niewątpliwie do najbardziej interesujących
zbiorowisk roślinnych tego regionu. Oprócz krawędzi doliny Odry
związane są również z południowymi skłonami pagórów morenowych.
W murawach kserotermicznych na krawędziach doliny
dolnej
Odry
występuje
cały
zestaw
gatunków
kserotermicznych. W większości przypadków są to gatunki
dosyć pospolite na tego typu siedliskach w Polsce. Są to
jednak taksony, których zasięg jest ograniczony tylko do
kilku regionów kraju, gdzie warunki klimatyczne i
siedliskowe stwarzają korzystne warunki do ich
występowania. Na Pomorzu, w tym i w dolinie Odry, są to w
większości gatunki bardzo rzadkie, notowane na niewielu
stanowiskach.
Murawy kserotermiczne mają najczęściej charakter
mozaikowy, a poszczególne zespoły można wyróżnić
głównie na podstawie dominacji gatunków. Zespoły
znalazły ochronę w rezerwatach, co przy odpowiednio
prowadzonej ochronie czynnej, stwarza sprzyjające
warunki dla zachowania tej różnorodności. Występują one
również poza rezerwatami tworząc większe lub mniejsze
płaty, najczęściej w układzie mozaikowym, wynikającym z
naturalnych różnic siedliskowych oraz z oddziaływań
antropogenicznych [Friedrich, Semczyszyn 2002].
Rezerwat Bielinek
Rezerwat Bielinek
Bardzo znany rezerwat przyrody, zajmujący zbocze doliny Odry
pomiędzy Bielinkiem, a Lubiechowem. Zbocze jest porozcinane
wąwozami, z których każdy ma swoją nazwę. Wykształcił się tu
unikatowy kompleks muraw kserotermicznych, zarośli, łęgów
zboczowych i innych lasów. Na jedynym polskim stanowisku rośnie tu
dąb omszony (Quercus pubescens), drzewo typowe dla strefy
śródziemnomorskiej. Do największych unikatów należą także: krzewwisienka stepowa (Prunus fruticosa), oraz rośliny zielne: oman
niemiecki (Inula germanica) i nawrot czerwonobłękitny (Ithospermum
purpureocoerulem). Na stromych skłonach zachowały się liczne płaty
muraw ostnicowych, w tym także z ostnicą Jana i ostnicą powabną. Z
ważniejszych jeszcze gatunków termofilnych wymienić warto
pajęcznicę liliowatą (Anthericum liliago) i czyśca prostego (Stachys
recta). Unikatowe skupienie roślin i zwierząt ciepłolubnych wykształciło
się na zboczu podcinanym wodami Odry, gdy jednak zmieniono bieg
rzeki, odsunięto ją od rezerwatu i procesy erozji ustały. W rezultacie
murawy dziś silnie zarastają krzewami tarniny i robinii [Jermaczek
2005].
Rezerwat Pamięcin
Rezerwat Pamięcin
Powołany został w celu zachowania zbiorowisk
roślinności stepowej. Zbocza wąwozów o wystawie
zachodniej, południowo-zachodniej i południowej porasta
roślinność kserotermiczna, zdominowana przez murawy
ostnicowe z ostnicą włosowatą (Stipa capillata) i ostnicą
Jana (Stipa joannis), pajęcznicą liliowatą (Anthericum
liliago)
i wieloma innymi rzadkimi gatunkami.
Rezerwat jest jednym z cenniejszych rezerwatów
roślinności stepowej Polski Zachodniej i drugim po
rezerwacie Bielinek tego typu obiektem nad Środkową
Odrą. Dominującym zbiorowiskiem murawowym na
stokach o wystawie południowej, zachodniej lub
południowo
zachodniej,
reprezentującym
typowe,
charakterystyczne dla rezerwatu murawy ostnicowe jest
zespół pięciornika piaskowego i ostnicy włosowatej.
Najistotniejszym zagrożeniem walorów przyrodniczych dla
których ochrony stworzono rezerwat jest sukcesja
roślinności krzewiastej i leśnej, prowadząca przede
wszystkim poprzez zacienienie podłoża, do eliminacji
murawowych zbiorowisk roślinności kserotermicznej.
Zbiorowiska roślinne decydujące o wartości rezerwatu,
niezależnie od ich wcześniejszej genezy, utrzymywane były
w warunkach ekstensywnej gospodarki rolnej. Zaprzestanie
tradycyjnego
użytkowania,
zapoczątkowało
proces
sukcesji, którego różne stadia obserwujemy obecnie na
całym obszarze rezerwatu. Dalszy swobodny rozwój
zbiorowisk zaroślowych i leśnych w ciągu następnych
kilkudziesięciu, a być może nawet kilkunastu lat,
doprowadzić może do znacznego, sięgającego połowy
zajmowanego
pierwotnie
obszaru,
ograniczenia
powierzchni
zbiorowisk
murawowych.
Podstawowym
zadaniem
konserwatorskiej
ochrony
przyrody rezerwatu jest więc obecnie powstrzymanie
sukcesji roślinności krzewiastej, przede wszystkim zarośli
tarniny i nalotu sosny, a także zmian w składzie
gatunkowym i strukturze roślinności murawowej. Jedyną
drogą do tego celu jest czynna eliminacja zarośli oraz
przywrócenie ekstensywnego wypasu owiec.
Podczas łapania owadów,
mieliśmy okazję „buszować” pośród licznie
występującej tu pajęcznicy liliowatej 
Obszar Chroniony Klubu Przyrodników w Owczarach
Obszar Chroniony Klubu Przyrodników w Owczarach
Jest to jeden z pierwszych prywatnych rezerwatów
przyrody w Polsce. W Owczarach zobaczyć możemy wiele
gatunków traw, wśród nich dwa gatunki ostnic: Stipa
joannis i Stipa capilata, bardziej pospolitą kłosownicę
pierzastą czy tymotkę Boehmera (Phleum boehmeri).
Wśród pięknie kwitnących roślin są : dzwonek boloński
(Campanula boloniensis) i syberyjski (Campanula sibirica),
oraz Anthericum liliago. Do Owczar warto też przyjechać,
żeby zobaczyć charakterystyczne „krzaczki” mikołajka
polnego (Eryngium campestre), występującego tu dość
licznie. Niewątpliwą okazją będzie też spotkanie zarazy
wielkiej (Orobanche elatior), bezzieleniowej rośliny
pasożytniczej. Charakterystyczny zapach murawom nadają
kępy macierzanki piaskowej (Thymus serpyllum) i szałwi
łąkowej (Salvia pratensis).
Thymus serpyllum
Pełna lista gatunków roślin naczyniowych stwierdzonych
na murawach w Owczarach wraz z ich charakterystyką
ukaże się wkrótce
Ochrona czynna w Owczarach polega
przede wszystkim na wypasie ginącej
rasy owiec wrzosówek, koników polskich, kóz
oraz wycince krzewów i zarośli.
Reszta zdjęć znajduje się w
dziale Galeria
literatura
 Cwener A., 2006. Polskie "stepy" [W:] Dzikie Życie nr 10(148)/2006
 Jermaczek A.(red.), 2005 . Xerothermic grasslands on the Odra, Warta and
Noteć. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin
 Matuszkiewicz W., 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych
Polski. Wyd. Nauk. PWN Warszawa.
 Perzanowska J., Kujawa-Pawlaczyk J., 2004. Murawy kserotermiczne. [W:]
Herbich J. (red.). Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradniki
ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000- podręcznik metodyczny.
Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 3.
 Szafer W., 1977. Szata roślinna Polski. PWN warszawa