Transcript O torfowiskach słów kilka - Koło Naukowe Przyrodników UKW w

Magdalena Królak
Ewa Wachowiak
TORFOWISKA - KIPIĄCE ŻYCIEM
MOKRADŁA
Ogólne wiadomości o torfowiskach
• 5 % obecności torfowisk w Polsce to znaczący element
nie tylko krajobrazowy, ale wręcz środowiskowy.
Torfowiska są tworami naturalnej przyrody ożywionej,
często o cechach pierwotnych.
• Co wyróżnia torfowiska od innych mokradeł:
Podstawową właściwością torfowisk jest umiejętność
akumulowania torfu poprzez odkładanie w nich
określonych
pozostałości
roślin
torfotwórczych.
Podstawowe kryterium wyróżnienia to kryterium
geologiczne, a nie wyłącznie opierające się na
roślinności rosnącej na torfowisku, z której torf może się
wytworzyć. Aby uznać mokradło za torfowisko, musi
odbyć się długi proces torfotwórczy, który doprowadzi do
uformowania pokładu torfu o grubości co najmniej 30 cm
(co daje nam ok. dziesiątek lat lub wiele stuleci).
W
trwale
nawodnionym
zbiorniku
torfowiskowym
gromadzenie torfu dochodzi do skutku m.in. dzięki
panowaniu takich warunków beztlenowych, które
zapobiegają rozkładowi martwej substancji roślinnej z
torfotwórczych zbiorowisk roślinnych. Okresowe wahania
poziomu wód znacznych rozmiarów, w innych, niż
torfowiska mokradłach, wywołują rozkład materii roślinnej.
Zmieniające się warunki hydrologiczne nie zapewniają
zachowania beztlenowości w nagromadzonych martwych
roślinach, wskutek czego ulegają mineralizacji i zamianie
na substancję humusową [Tobolski 2003].
• Jaka jest sytuacja w Polsce:
Wśród europejskich torfowisk Polska zajmuje ósme
miejsce. Pokrywają one 4,2 % powierzchni kraju.
Posiadamy:
Najwięcej torfowisk niskich- 83 % liczebności
Torfowisk wysokich jest 10 %
7% zajmują torfowiska przejściowe
W Polsce przeważają torfowiska przekształcone,
najwięcej z nich zamieniono na łąki i pastwiska (69,6%),
11,7 % jest pod lasami, ok. 5 % to wyrobiska
poeksploatacyjne.
Przeważająca liczba torfowisk skoncentrowana jest w
północnej części kraju.
Podział torfowisk
Stosunki wodne są główną przyczyną zróżnicowania
torfowiskowych ekosystemów. Do najlepszych cech
identyfikacyjnych mokradeł należy obecność utworów
geologicznych
(osadów),
ich
miąższość
oraz
różnorodność. Występowanie osadów można łatwo
testować stosując świder torfowy i laskę torfową. Dlatego
klasyfikowanie mokradeł nie należy wyłącznie opierać na
kryteriach florystyczno-fitocenotycznych, lecz głównie na
podstawie obecności osadów. W związku z tym
mokradła dzielimy na torfotwórcze- torfowiska oraz
mokradła nietorfowiskowe [Tobolski 2006]
• Tradycyjny podział torfowisk na trzy typy: niski,
przejściowy, wysoki, to podział hydrologiczny, oparty
na sposobach zasilania torfowisk w wodę.
• Wg Succow (2001) mamy pięć ekologicznych typów:
kwaśne torfowiska ubogie, przejściowe (kwaśne,
bazalne, wapienne), bogate. Kryterium to zawartość
azotu w proporcji do węgla.
• Okruszko (2001) dzieli torfowiska ze względu na
zasilanie wodą i geomorfologię. Wyróżnia tu torfowiska
ombrogeniczne,
topogeniczne,
soligeniczne,
fluwiogeniczne.
• Lang podaje kryterium hydrologiczno-geomorfologiczne:
Torfowiska lądowiejących zbiorników wodnych,
głównie
jezior,
torfowiska
paludyfikacyjne,
uformowane na podłożu mineralnym, źródliskowe,
rozwijające się przy ujściowych odcinkach źródlisk
oraz na zboczach
• Joosten i Succow (2001) wyróżnia hydrogenetyczne
typy:
lądowiejące,
powodziowe,
zabagniające,
źródliskowe, wiszące, kotłowe i deszczowe.
• Sposób zasilania torfowisk w wodę dzieli je na dwie
grupy:
1) wody podziemne i powierzchniowe oraz
2) wody opadowe
Ad. 1) Torfowiska niskie- reofilne, tj. związane z wodą
przepływającą, stąd bogate w sole
mineralne(eutroficzne).
Ad. 2) Jeśli na zbiornik torfowiskowy oddziaływują tylko
wody opadowe, to w porównaniu z podziemnymi i
powierzchniowymi, charakteryzują się ubóstwem
rozpuszczalnych związków, a jałowość wód
umożliwia rozpuszczanie CO2 powodującego
acydyfikację (zakwaszanie). To sprzyja inwazji
acydofitów, skąpożywnych mchów torfowców. Ich
zasadniczą umiejętnością jest magazynowanie
dużych ilości wody, sprzężone z szybkim
akumulowaniem torfu [ Tobolski 2003]. Torfowiska
takie nazywamy wysokimi – ombrofilnymi.
Oba typy przedstawiają zbiorowiska roślinne tak dalece
odrębne, że wprost trudno wskazać gatunki wspólne
obydwom. Istnieje jednak między nimi łącznik –
torfowiska przejściowe, wykazujące pewne właściwości
pośrednie, zarówno co do stosunków nawodnienia, jak
co do układu roślinności.
TORFOWISKA NISKIE
Nie przedstawiają najczęściej tak równomiernie
wykształconego kompleksu zespołów, jak torfowiska
wysokie. Niemniej zespoły rozwijające się na nich
występują w postaci mniejszych lub większych płatów
rozmieszczonych prawidłowo, tj. odpowiednio do
konfiguracji terenu, charakteru podłoża itp.
Utrzymywanie się zespołów niskotorfowiskowych na tym
samym miejscu przez dłuższy czas związane jest z tym,
że rozrastając się powodują one stopniowe spiętrzanie
się wód przez nie przepływających. Dzięki temu
zwierciadło wody w torfowisku podnosi się w miarę jak
ono rośnie na grubość, gromadzące się szczątki roślin
zabezpieczone są prze całkowitym rozkładem.
Z klasy Phragmitetea rozwijają się zespoły dwóch
związków: Phragmiton z gatunkami charakterystycznymi:
Acorus calamus, Bulboschoenus maritimus, Butomus
umbellatus, Oenanthe aquatica, Rorippa amphibian,
Sagittaria sagittifolia, Schoenoplectus lacustris,
Sparganium emersum, S. erectum, oraz Magnocaricion
z gatunkami charakterystycznymi: Carex acutiformis, C.
acuta, C. elata, C, paniculata, C. pseudocyperus, C.
riparia, C. rostrata, C. vulpina, Cicuta Virosa, Cladium
mariscus, Galium palustre, Lysimachia thyrsiflora, Poa
palustris [Matuszkiewicz 2001].
Acorus calamus
(Tatatak zwyczajny)
Bulboschoenus maritimus
(Sitowiec nadmorski)
Oenanthe aquatica
(Kropidło wodne)
Rorippa amphibian
(Rzepicha ziemnowodna)
Sagittaria sagittifolia
(Strzałka wodna)
Sparganium emersum
(Jeżogłówka pojedyncza)
Sparganium erectum
(Jeżogłówka gałęzista)
Carex acutiformis
(Turzyca błotna)
Carex acuta
(Turzyca zaostrzona)
Carex elata
(Turzyca sztywna)
Carex paniculata
(Turzyca prosowa)
Cicuta Virosa
(Szalej jadowity)
Cladium mariscus
(Kłoć wiechowata)
Zespoły klasy Scheuchzerio – Caricetea fuscae
wykształcają się rozmaicie, w dużej mierze w związku z
rozmaitą zasobnością podłoża w sole mineralne i jego
reakcją. Na podłożu przesiąkniętym przez
wody
przepływowe mezo – lub oligotroficzne i o odczynie pH
między 4 a 6, wykształcają się zespoły związku Caricion
canascentis – fuscae z gatunkami charakterystycznymi:
Ranunculus flammula, Viola palustris, Epilobium
palustre, Hydrocotyle vulgaris, Veronica scutellata,
Eriophorum angustifolium, Carem fusa. Na podłożu
przesiąkniętym przez wody eutroficzne o pH 6,5 do 8,2,
rozwijają się zespoły związku Caricion Davallianae z
gatunkami charakterystycznymi: Pinguicula vulgaris,
Tofieldia calyculata, Eriophorum latifolium, Campylium
stellatum [Matuszkiewicz 2001].
Ranunculus flammula
(Jaskier płomiennik)
Viola palustris
(Fiołek błotny)
Epilobium palustre
(Wierzbownica błotna)
Hydrocotyle vulgaris
(Wąkrota zwyczajna)
Veronica scutellata
(Przetacznik błotny)
Eriophorum angustifolium
(Wełnianka wąskolistna)
TORFOWISKA PRZEJŚCIOWE
Charakteryzują się znacznie mniejszą żyznością podłoża
w porównaniu z torfowiskami niskimi, ale za to są o wiele
bogatsze w substancje mineralne, niż wysokie.
Posiadają mieszany reżim hydrologiczny, obejmujący
zarówno wody gruntowe i powierzchniowe, jak i
opadowe. Mamy tu roślinność zawierającą torfotwórcze
składniki minerotroficzne, reagujące na zasilanie wód
mineralnych,
równocześnie
ombrotroficzne
(“deszczowe”), uzależnione od wód opadowych.
Powstają w różny sposób. Tworzą się na przykład na
podobieństwo torfowisk wysokich na wyniosłościach
gruntu, na wododziałach i korzystają z wody
pochodzenia atmosferycznego lub niekiedy niezbyt
wielkiego dopływu wód gruntowych. Inne powstają na
skutek zaniku przepływu, co pociąga za sobą
niedostarczanie substancji odżywczych i ubożenie
podłoża. Powstałe w ten sposób torfowiska przejściowe
mogą stanowić wstępne stadium do utworzenia torfowisk
wysokich. Jednakże mogą one trwać w formie
przejściowej, jeżeli istnieje nawet niewielki dopływ wód
żyznych.
TORFOWISKA WYSOKIE
Nie
przedstawiają
jednolitego
zespołu,
ciągnącego się na znaczniejszej przestrzeni, ale
tzw. kompleks zespołów: kilka – w naszym
przypadku dwa – zespoły splecione ze sobą na
podobieństwo mozaiki, tak że niewielkie płatki
jednego wstępują z wyraźną prawidłowością
między płatkami drugiego. Na powierzchni
typowo
rozwiniętych
torfowisk
wysokich
wykształcają się zazwyczaj dwa zespoły: jeden
zajmuje niewielkie wzgórki, tzw. kępy, drugi –
zaklęśnięcia między nimi, tzw. dolinki.
Zespoły kępowe - kępy zarośnięte są przez zespoły z
klasy Oxycocco – Sphagnetea, z rzędu Ledetalia
palustris, a związku Sphagnion fusci. Zbudowane są
przede wszystkim przez gatunki torfowców o wzroście
kępiastym, nie znoszące zalania ani podtopienia prze
wodę. Sphagnum fuscum, S. medium i S. rubellum.
Rosną też na nich nieraz w wielkiej obfitości, krzewinki z
rodziny
Ericaceae:
Oxycoccus
quadripetalus
i
Andromeda polifonia ponadto Eriophorum vaginatum,
Drosera rotundifolia i mech Politrychum strictum. W
większej części są to gatunki charakterystyczne dla
klasy, rzędu, związku. Towarzyszy im nieraz Ledum
palustre, a i rzadko gatunki reliktowe, arktyczno –
borealne:
Betula
nana,
Rubus
chamaemorus,
Chamaedaphne calyculata. W dalej posuniętych
stadiach sukcesji mogą pojawić się na kępach: Calluna
vulgaris, Vaccinium uliginosum, V. Vitis-idea, Empetrum
nigrum, a w górach także kosodrzewina [Matuszkiewicz
2001].
Sphagnum rubellum
(Torfowiec czerwonawy)
Sphagnum fuscum
(Torfowiec brunatny)
Oxycoccus quadripetalus
(Żurawina błotna)
Eriophorum vaginatum
(Wełnianka pochwowata)
Drosera rotundifolia
(Rosiczka okrągłolistna)
Betula nana
(Brzoza karłowata)
Rubus chamaemorus
(Malina moroszka)
Vaccinium uliginosum
(Borówka bagienna)
Empetrum nigrum
(Bażyna czarna)
Zespoły dolinkowe – W dolinkach torfowisk wysokich rozwijają
się zespoły zupełnie odmienne, wykazujące łączność
florystyczną z częścią zespołów niskotorfowiskowych i wraz z
nimi zaliczane do klasy Scheuchzerio – Caricetea fuscae i do
rzędu Caricetalia fuscae. Najczęściej spotykamy w dolinkach
zespół Caricetum limosae z gatunkami charakterystycznymi:
Scheuchzeria palustris i Carex limosa. Warstwę mchów
budują zwykle: Sphagnum cuspidatum, Sph. recurvum,
niekiedy inne mchy. Cariccetum limosae zarasta stale
podtopione dolinki oraz okrajki torfowisk wysokich, jak
również wykopane wśród nich rowy i doły. Może tworzyć
pływający
kożuch
na
powierzchni
zarastających
śródtorfowiskowych stawków, może wreszcie zarastać całą
powierzchnię torfowisk wysokich, gdy te przechodzą tzw. fazę
dolinkową zespół Rhynchosporetum albae nie wymaga tak
stałego podtopienia jak Caricetum lomosae, dlatego spotyka
się go nieraz w dolinkach i na okrajkach torfowisk wysokich,
które uległy podsuszeniu najczęściej pod wpływem człowieka
oraz na miejscach, skąd wybrano zewnętrzną warstwę torfu.
Spotyka się go także na torfowiskach przejściowych.
Charakterystyczne dla zespołu są: Lycopodium inundatum,
Drosera intermedia oraz rzadka Rhynchospora fusca.
Scheuchzeria palustris
(Bagnica torfowa)
Carex limosa
(Turzyca bagienna)
Sphagnum cuspidatum
(Torfowiec spiczastolistny)
Sphagnum recurvum
(Torfowiec odgięty)
Lycopodium inundatum
(Widłaczek torfowy)
Rhynchospora fusca
(Przygiełka brunatna)
Wśród naszych torfowisk wysokich wyróżniamy dwa
główne typy: bałtycki i kontynentalny. Pierwszy właściwy jest
klimatowi wilgotnemu, bogatemu w opady, jakkolwiek
torfowiska tu należące spotyka się jeszcze, choć rzadko,
nawet na Polesiu.
Charakterystyczną właściwością torfowisk typu
bałtyckiego jest tzw. regeneracja soczewkowa, tj. swoiste
następstwo po sobie w czasie i przestrzeni kęp i dolinek z
występującymi na nich zespołami roślinnymi. Torfowce
dolinkowe, zwłaszcza Sphagnum cuspidatum, rosnąc w górę i
dorastając z czasem do górnego poziomu podtopienia dolinek
przez wodę, przestają rosnąć.
Na ich miejscu osiedlają się gatunki o wymaganiach
pośrednich (Sph.recurvum, Sph. rubellum), kontynuując
przyrost torfu w dolince i umożliwiając osiedlenie się tam z
kolei torfowców kępkowych, nie znoszących podtopienia
(Sph. fuscum, Sph. medium). W miejscu dolinki tworzy się
nowa kępa, która po pewnym czasie przerasta otaczające ją
stare kępy, tym bardziej, że wzrastanie tych ostatnich uległo
tymczasem zahamowaniu, skoro wzrosły zbyt wysoko ponad
poziom wody w torfie. Na ich miejscu tworzą się nowe dolinki
z właściwym im zespołem dolinkowym.
Cała powierzchnia torfowiska podnosi się, a zarazem podnosi
się w nim samoczynnie poziom wody gruntowej, dzięki
dostatecznie wysokim opadom i dzięki siłom kapilarnym
działającym w torfie. W klimacie wilgotnym o dostatecznej
ilości opadów wzrastanie torfowiska wysokiego może
odbywać się tak długo, aż kres położy mu erozja, która – gdy
spadzistość zboczy stanie się zbyt wielka – spowoduje
rozmywanie i spłukiwanie powierzchni, przeciwdziałając
osadzaniu się Sph. cuspidatum w dolinkach. Jeśli między
regeneracją soczewkową a jej erozją ustali się tan pewnej
równowagi, wówczas torfowisko przedstawia tzw. kompleks
zastojowy. Łatwo jednak może dojąć do dalszej erozji i do
wzmożenia rozpadu torfowiska.
Regeneracja soczewkowa przeciwdziała osiedlaniu się drzew
stąd torfowiska bałtyckie są na ogół bezdrzewne. Dla
torfowisk typu bałtyckiego znamienne jest także to, że ich
kępy składają się z dwu części: ich szczyty zarasta
Sphagnum fuscum i Sph. medium, boki zaś – w formie
pierścienia opasującego tamte gatunki – Sph. recuvum, Sph.
ruellum i inne.
Torfowiska typu kontynentalnego – występują w klimacie
suchszym, o mniejszych opadach. Ich powierzchnia jest
w okresach suchych, np. latem, płaska; poziom wód
gruntowych leży wówczas znacznie poniżej niej na całej
przestrzeni torfowiska, łącznie z okrajkiem. W okresach
wilgotnych, np. na wiosnę, powierzchnia torfowiska
może się uwypuklać dzięki pęcznieniu torfu,
najsilniejszemu oczywiście tam, gdzie jest najgrubszy, a
najsłabszemu tam, gdzie jest najcieńszy, a więc na
obwodzie. Poziom wód gruntowych w tym okresie na
samym torfowisku leży poniżej powierzchni, natomiast
okrajek ulega zatopieniu. Kępy zarasta Sphagnum
medium, brak Sph. fuscum. Regeneracja soczewkowa
nie odbywa się. Sosna wkracza na torfowisko i zalesia je
w jego fazie kępkowej. Jeżeli jednak torfowisko, czy to
dzięki czynnikom naturalnym, czy sztucznym, zostanie
zalane lub podtopione, wówcza zespół kępkowy nie
może się utrzymać i cała powierzchnia zostaje zajęta
prze zespół dolinkowy Caricetum limosae. W tej fazie
dolinkowej torfowisko jest bezsilne; jeśli poprzednio rosła
na kępach sosna, to w tej fazie obumiera.
Znaczenie torfowisk
Obieg i magazynowanie wody
Mokradła, szczególnie torfowiska pełnią wyjątkową rolę
w gospodarce wodnej naszego kraju. Pod powierzchnią
roślinności - w torfach i innych akumulowanych
utworach, gromadzą olbrzymie ilości wody, korzystnie
wpływając na gospodarkę wodną ogromnych obszarów.
Ocenia się, że w torfowiskach zmagazynowanych jest
ok. 35 miliardów m3 wody! Jest to znacznie więcej niż
ilość wody pozostająca we wszystkich naszych
jeziorach. Torfowiska stanowią, więc wielką, naturalną
"gąbkę", która chłonie nadmiar wody zapobiegając
powodziom i oddaje ją w okresie suszy.
Krążenie pierwiastków oraz zbiorniki akumulacji
biogenicznej
Mokradła pełnią również istotną rolę w obiegu
pierwiastków szczególnie węgla i azotu. Odkładana
materia organiczna w postaci złóż torfu i innych osadów
organicznych "wyłącza" z obiegu ogromne ilości tych
pierwiastków. Ocenia się, że aż 10% pierwotnie
zasymilowanego węgla przez rośliny zostaje trwale
zakumulowanych w osadach organicznych. "Żywe"
ekosystemy
mokradłowe
przyczyniają
się
do
ograniczania efektu cieplarnianego. Wszelkie działania
człowieka
degradujące
mokradła
(osuszanie,
eksploatacja) przyczyniają się do uwalniania olbrzymich
ilości dwutlenku węgla, tlenku azotu a także metanu. To
zjawisko w oczywisty sposób przyczynia się do nasilania
efektu cieplarnianego!
Zapis zmian klimatycznych
Torfowiska należą do tej grupy mokradeł, która
nieustannie (przy odpowiednim uwodnieniu) odkładają
materię organiczną w postaci torfu. Przy zachowaniu
korzystnych warunków wodnych (brak tlenu) materia ta
nie rozkłada się, lecz ciągle przyrasta. Średnio
torfowisko przyrasta ok. 1 mm w ciągu roku. Istniejące w
naszym kraju, kilkunastometrowe pokłady torfu,
pozwalają prześledzić zmiany roślinności na przestrzeni
ostatnich kilkunastu tysięcy lat! Można z dużą
dokładnością oznaczyć gatunki roślin porastających
torfowisko w kolejnych etapach jego życia. W torfach
doskonale zachowują się pyłki roślin rosnących w
promieniu kilku kilometrów od samego torfowiska. Dzięki
temu wiemy np. jakie lasy porastały Polskę 1000 a
nawet 10 000 lat temu. Na podstawie roślinności wiemy
także jak zmieniał się nasz klimat.
Źródła i zasoby
biogenicznych to:
informacji
zawarte
w
osadach
• skład petrograficzny osadów,
• układ warstw w zbiorniku akumulacji biogenicznej,
• artefakty deponowane w osadach (osad to medium
przechowujące deponowane w nim znaleziska).
Możliwości badania przeszłości torfowisk:
• analiza pyłkowa,
• analiza makroszczątków roślinnych,
• analiza kopalnych okrzemek i innych glonów,
• analiza kopalnych niektórych grup zwierząt np.
wioślarek i owadów,
• analiza malakofauny,
• analiza chemiczna osadów,
• stopień rozkładu torfu.
ZASTOSOWANIA ANALIZY PYŁKOWEJ
DO BADAŃ:
•
•
•
•
•
•
historii holoceńskiej wędrówki drzew
zmian klimatu
zmian stosunków wodnych (wahania hydrologiczne)
datowania osadów
zbiorowisk subfosylnych (analiza fitosocjologiczna
dawnych zbiorowisk)
historii kultury ludzkiej
ANALIZA MAKROSZCZĄTKÓW ROŚLINNYCH
[Maksimow 1965, Tobolski 2000] :
• poznanie składu botanicznego torfu,
• odtworzenie fitocenoz torfotwórczych,
• poznanie sukcesji zbiorowisk roślinnych.
Badania paleoekologiczne torfowisk pozwalają na:
•
•
•
•
•
•
poznanie minionych stosunków hydrologicznych,
poznanie minionego klimatu,
poznanie rozwoju torfowiska,
poznanie historii i dynamiki zbiorowisk roślinnych
torfowiska i jego otoczenia,
określenie różnorodnych powiązań pomiędzy
torfowiskiem a środowiskiem abiotycznym,
poznanie środowisk przyrodniczych dawnych
społeczności.
Zastosowania badań paleoekologicznych (dyscypliny
naukowe):
•
•
•
•
•
hydrologia
i
limnologia
(paleohydrologia,
paleolimnologia),
klimatologia (paleoklimatologia)
geologia czwartorzędu (stratygrafia i podstawy dla
paleogeografii),
ekologia (podstawy dla geobotaniki, sukcesja
ekologiczna),
archeologia.
Zapis dziejów kultury materialnej człowieka
Z uwagi na ograniczony dostęp tlenu w torfowiskach
bardzo dobrze zachowują się wszelkie ślady działalności
człowieka.
Znanych
jest
wiele
stanowisk
archeologicznych, a nawet dobrze zachowanych ciał
ludzkich sprzed kilku tysięcy lat. Stanowią one niezwykle
ważny materiał poznawczy i historyczny wykorzystywany
we współczesnej nauce.
- osada w Biskupinie, Giecz, otoczenie jeziora
Lednickiego;
- drewno dawnych obwałowań, traktów, dróg;
- łodzie, wiosła;
-dary ofiarne, ozdoby
- szczątki ludzkie: człowiek z Tollund (Dania) oraz
człowiek z Lindow (Anglia)
Oczyszczanie wód- filtry przyrodnicze
Opady atmosferyczne, wody podziemne, a szczególnie
powierzchniowe w wielu przypadkach bywają mocno
zanieczyszczone. Mokradła, a przede wszystkim
torfowiska pełnią rolę naturalnych filtrów trwale
zatrzymujących i wyłączających z obiegu nadmierne
ilości różnych zanieczyszczeń. Właściwości filtracyjne
polegają
na
redukcji
wodnych
roztworów
przemieszczających się pionowo i poziomo. Mogą
bardzo zmniejszyć ładunek składników odżywczych,
spływających do rzek z otaczających pól, ograniczyć
przepływ azotu, unieruchamiać fosfor i związki siarki, a
także absorbować. Zatem mają istotne znaczenie w
naturalnym procesie samooczyszczania się wód.
Ochrona bioróżnorodności
Dla przyrodnika najważniejszą funkcją mokradeł
pozostaje bogactwo występujących tu gatunków roślin i
zwierząt. Mokradła ze względu na utrudniony dostęp
stanowią ostatnie naturalne ekosystemy i ostoje rzadkich
i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt. W
naszym kraju są to np. chronione storczyki czy
owadożerne rosiczki.
Funkcja krajobrazowa-urozmaicanie
krajobrazów i ich wnętrz
monotonnych
• Tereny produkcji żywności- wokół użytki zielone
• Siedliska roślin leczniczych
• Funkcja rekreacyjna i edukacyjna
Zagrożenia
A. Sztuczne odwadnianie torfowisk
B. Brak czynnej ochrony
C. Eksploatacja torfu
D. Schematyczna gospodarka leśna
E. Brak świadomości społecznej potrzeb i wymogów
ochrony torfowisk
• Odwadnianie i osuszanie
Na torfowiskach odwodnienie przyspiesza rozkład
nagromadzonego torfu, nie dochodzi do pochłaniania
CO2. Przerwana akumulacja torfu natychmiast wywołuje
decesję torfów, polegającą na biologicznym ich spalaniu.
Przekształcone torfowiska są źródłem emisji CO2 co
powoduje efekt cieplarniany.
Są to również procesy o katastrofalnych skutkach dla
egzystencji torfowisk, które w pierwszej kolejności
uwidaczniają się poprzez zmianę roślinności.
Osuszanie, a szczególnie eksploatacja torfowisk
negatywnie oddziałuje na zasoby wodne naszego kraju i
przyczynia się do strat spowodowanych powodziami
[Tobolski 2003].
• Człowiek będąc nieświadom wagi znaczenia torfowisk,
niszczył je, nie wiedząc że te ekosystemy torfotwórcze
mają największą na świecie produktywność.
• Kosztem nasadzeń cherlawych sosen można łatwo
zdeformować lokalne i regionalne układy hydrologiczne
Ochrona:
•
•
•
•
•
Skuteczna czynna ochrona torfowisk
Zahamowanie sztucznego odwadniania
Budowa zastawek;
Likwidacja rowów odwadniających
Eliminacja inwazyjnej roślinności (usuwanie świerka jako
gatunku obcego oraz usuwanie nadmiernie
rozrastających się podrostów i nalotów brzozy).
Renaturyzacja odwodnionych torfowisk
Prace
regeneracyjne,
podejmowane
w
celu
przywrócenia torfotwórczych zjawisk na odwodnionych
lub eksploatowanych martwych torfowiskach, są
zadaniem trudnym i kosztownym. Główna czynność
techniczna polega na odpowiednim zatrzymaniu, a
nawet spiętrzeniu wody. Zahamowanie odpływu wody
wywołuje wypadanie drzewostanów przy jednoczesnym
ograniczeniu, a później zahamowaniu rozkładu masy
torfowej. Te czynności mieszczą się w aktywności
bobrów [Tobolski 2003].
Czynna ochrona torfowisk przez człowieka polega na
powstrzymywaniu odpływu wód powierzchniowych ze
zmeliorowanych torfowisk i innych mokradeł, poprzez
budowę nieskomplikowanych drewnianych i drewnianokamiennych piętrzeń. Zatrzymanie odpływu wody to
konieczny, ale nie zawsze wystarczający warunek
ochrony mokradeł.
Co zrobić kiedy przesycha mokradło bezodpływowe, kiedy
główną przyczyną zmian jest obniżenie się poziomu wód
gruntowych? W przypadku wielu obiektów takie długotrwałe
przesuszenie może doprowadzić do zainicjowania sukcesji
drzew i krzewów. W miarę wzrostu zaczynają one działać jak
pompa ssąca, wyciągając z torfowiska i transpirując
kilkakrotnie, a w końcu kilkunastokrotnie więcej wody niż
niska roślinność mszaru czy turzycowiska. Sukcesja ta,
niepowstrzymana w porę, prowadzi do przyspieszonego
przesuszania i nieodwracalnego przekształcania obiektu,
murszenia torfu i zaniku charakterystycznych dla otwartych
mokradeł procesów i gatunków. W takich wypadkach
usunięcie drzew i krzewów jest często metodą zatrzymania,
bądź przynajmniej opóźnienia sukcesji roślinności, degradacji
ekosystemu i zaniku rzadkich gatunków roślin i zwierząt.
Działanie takie nie musi być oczywiście skuteczne, w miejsce
usuniętych sosen wkroczyć może zwarty nalot brzozy,
obniżenie poziomu wód gruntowych może być tak duże, że
omówione działania okażą się nieskuteczne, jednak zawsze
warto próbować. Poziom wody, obniżony, o co najmniej pół
metra, musi się podnieść o tyle, żeby uniemożliwić rozwój
kolejnych samosiewów drzew i krzewów [Jermaczek-Biuletyn
Klubu Przyrodników].
Dyskusja
Co z torfowiskami zniszczonymi?
Czy dawniej funkcjonujące torfowiska, na których
poziom wody został obniżony tak dalece, że utraciły
zdolność torfotwórczą i zostały zasiedlone roślinnością
zastępczą, należą jeszcze do torfowisk?
Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba sięgnąć do
ich budowy geologicznej, gdyż o przynależności do
torfowiska, zarówno naturalnego „żywego” jak i dzisiaj
już niefunkcjonującego, decyduje jego aktualna, a także
miniona aktywność torfotwórcza. Nawet w przypadku
silnie przekształconego zbiornika torfowiskowego
mającego
postać
odwodnionej
łąki
lub
zagospodarowanej rolniczo uprawy o zaszeregowaniu
do
torfowiska
postanawia
utwór
geologiczny
wypełniający zbiornik.
Folusz (projektowany rezerwat koło Szubina) jest
przykładem, gdzie torfowiska niskie zostały osuszone i
przeorane w celu przekształcenia ich w łąki kośne.
Po eksploatacji torfu pozostały doły, na których czas
pozwolił
zaobserwować
proces
sukcesji,
która
doprowadziła do wytworzenia zbiorowisk leśnych.
Dawniej dominowały tu zbiorowiska trzęślicowe, których
pozostałości prezentują sąsiednie fragmenty rzadkich łąk
trzęślicowych. Obecnie na dołach potorfowych
spotykamy duży udział pokrzywy zwyczajnej (Urtica
dioica), trzciny pospolitej (Phragmites australis),psianki
słodkogurz (Solanum nigrum), kielisznika zaroślowego
(Calystegia sepium),a także zarośli wierzbowych, w tym
wierzby szarej oraz wierzby rokity. Natomiast na łąkach
dominuje wiechlina łąkowa, kostrzewa czerwona,
kłosówka wełnista, szczaw zwyczajny.
• Torfowisko - wysokie dla jednych, przejściowe dla
drugich: problem przynależności
Przykładem jest torfowisko wysokie nad jeziorem
Charzykowskim w pobliżu Funki lub torfowisko wysokie
przy jeziorze lobeliowym „Wielkie Gacno”.
Na torfowisku wysokim płaty roślinności mogą mieć
postać mozaikową, gdyż w postaci kęp lub
soczewkowatych wypukłości składniki ombrotroficzne są
otoczone fitocenozami niskotorfowiskowymi. Taki układ
może stworzyć problem klasyfikacji danego torfowiska,
gdyż składem gatunkowym jest ono zbliżone do
przejściowego.
Przykłady odrębności typologicznej:
Torfowiska kotłowe na przykładzie torfowisk Borów
Tucholskich
Torfowiska kotłowe-mają powierzchnię mniejszą niż 1
ha. Powstają w wyniku zlądowienia powierzchni wodnej,
są to zagłębienia wytopiskowe po martwym lodzie.
Podnosi się u nich poziom wody w wyniku kolmatacji.
Polega ona na uszczelnianiu misy zbiornika utworami
organicznymi,
odgradzającymi
jednocześnie
od
otaczających wód powierzchniowych [Tobolski 2003].
Wiele torfowisk kotłowych ma w centralnej części
otwartą
powierzchnię
wodną.
Przylegający
do
powierzchni wodnej pierścień roślin torfowiskowych ma
postać nasuwającego się kożucha tzw. „pło”. W PN
„Bory Tucholskie”, na obszarach piaszczysk sandrowych
pło zasiedlają z reguły mchy torfowcowe w towarzystwie
roślin naczyniowych o wymaganiach oligo- i
mezotroficznych, a uformowane z nich torfy zawierają
komponenty torfowisk wysokich. Roślinność oraz
występowanie torfu torfowcowego sprawiają, że
torfowiska kotłowe kojarzone są z typem torfowisk
wysokich. Ale przynależność torfowisk kotłowych do typu
wysokiego wymaga geologicznej i hydrologicznej rewizji.
Ich zbyt małe powierzchnie wręcz uniemożliwiają
nagromadzenie odpowiedniej objętości wody opadowej,
która by zagwarantowała funkcjonowanie torfowiska
wysokiego. W związku z powyższym proponuje się
nadanie torfowiskom kotłowym rangę odrębnego
hydrologicznego typu torfowisk [Tobolski 2006]
Torfowiska źródliskowe:
Mają one kopułowaty kształt, przypominający terasę
rzeczną ( i często z nią mylone). Tworzą się pod
wpływem wody przesączającej się przez warstwę ziemi
od dołu ku górze, a zarastające od góry rośliny powodują
zabagnienie źródlisk [Tobolski 2006].
A oto spotkanie studentów biologii
UKW z mokradłami 
LITERATURA
• Torfowiska na przykładzie Ziemi Świeckiej / Kazimierz
Tobolski. Świecie : 2003.
• Torfowiska Parku Narodowego "Bory Tucholskie", Kazimierz
Tobolski. Charzykowy : 2006.
• Park Narodowy Bory Tucholskie u progu nowej dekady / red.
Józef Banaszak i Kazimierz Tobolski. Bydgoszcz : 2006.
• Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski /
Władysław Matuszkiewicz. Warszawa : 2001.
• Demolka na torfowisku/ Andrzej Jermaczek. Bociek nr 76
Zachęcamy do przeczytania ochrony mokradeł bałtyckich:
• www.eko.org.pl/lkp/plbaltbogs