Transcript Sprookjes in Nederland schriftelijke en

Erfgoed met een kleine e:
Volksverhalen in Nederland
Theo Meder
Meertens Instituut
Onderzoek en documentatie van
Nederlandse taal en cultuur
(onderdeel van de KNAW: de Koninklijke
Nederlandse Akademie van
Wetenschappen)
DOC Volksverhaal
Documentatie- en OnderzoeksCentrum
Volksverhaal
(onderdeel van de afdeling Etnologie)
http://www.docvolksverhaal.nl
Mission statement
Het DOC Volksverhaal documenteert en
onderzoekt volksverhalen en
vertelcultuur in Nederland in heden en
verleden, in het bijzonder in de
mondelinge overlevering.
Documentatie
De documentatie behelst het verzamelen,
vastleggen, archiveren en via de
Nederlandse Volksverhalenbank digitaal
ontsluiten van verhalen en
vertelgelegenheden
Onderzoek
Het onderzoek bestudeert de variabiliteit
van volksverhalen en vertelcultuur in de
traditie, en richt zich daarbij met name
op de functie en betekenis van verhalen
en vertellen
Wat is een volksverhaal?
Een volksverhaal is een mondelinge
vertelling die voor langere of kortere tijd
circuleert tussen (groepen) mensen.
Volksverhalen maken deel uit van de ‘orale
kunst’ (verbal art) van het dagelijkse
leven in heden en verleden.
Volksverhaal: genres
Sprookjes
Sagen
Legenden
Moppen
Broodjeaapverhalen
(We hebben geen Nederlandse mythes)
Publicaties (1)
Van Aladdin tot Zwaan
Kleef Aan
Lexicon van sprookjes:
ontstaan, ontwikkeling,
variaties.
Ton Dekker, Jurjen van der Kooi & Theo
Meder
Publicaties (2)
Publicaties (3)
Publicaties (4)
Project
Communities claiming tales:
Over het toeëigenen van verhalen
Boek: Verhalen van Stad en Streek; Sagen
en Legenden in Nederland
Orale cultuur als erfgoed
(vanaf de 19e eeuw)
Verhalen (sinds de Grimms)
Liederen (Hofmann von Fallersleben)
Expressie van de volksziel (Herder)
Ingezet om eigenheid te benadrukken:
eigen taal en cultuur.
Erfgoedisering (20e eeuw)
Immaterieel erfgoed (Unesco, Fonds
voor Cultuurparticipatie)
Commerciële uitbating
Musealisering, festivalisering
Zelfpromotie:
 Toerisme
 Saamhorigheid
Overlevering - Lage Landen
(middeleeuwen - 19e eeuw)
 Ridderromans
 Fabels, dier-epen
 Sproken, boerden
 Heiligenlevens
 Kronieken
 Volksboekjes
 Kluchtboekjes
 Almanakken
 Reisbeschrijvingen
Egbert van Luik: Fecunda ratis
(11e eeuw, Latijn)
Over een meisje dat van de jonge wolven gered werd
Wat ik hier meedeel, wisten de mensen uit de streek mij te vertellen.
Het is niet alleen wonderbaarlijk, maar ook zeer geloofwaardig.
Iemand nam uit de heilige doopvont een meisje op
en gaf haar een manteltje geweven uit rode wol.
Het was de vijftigste zondag na haar doop.
Het meisje was inmiddels vijf jaar geworden. Bij zonsopgang
dwaalde ze rond, en lette niet op zichzelf en op het gevaar.
Een wolf overviel haar, zocht vervolgens zijn nest in het bos op,
nam haar mee als prooi voor zijn welpen en liet haar daar achter
om opgegeten te worden.
Die vielen haar meteen aan, maar konden haar niet verslinden.
Toen lieten zij hun woestheid varen en begonnen haar hoofd te
aaien.
Het meisje zei: "Beestjes, verscheur niet dit manteltje,
dat mijn peetvader mij gaf toen hij mij uit de doopvont ontving.“
Zo matigt God, hun schepper, wrede zielen.
Fabel: Esopet (13e eeuw, volkstaal)
Esopet: afschrift (vs. 669-680)
DIe geet ghinc wilen te velde.
Haren kinde hiet si, dat helde
Sine dore besloten wel
Vorden wolf, die es soe fel.
Vor de dore ghinc hi bleeten
In die wise vander geeten.
Dat geetkijn sach vut doer .i. gat.
Ay dief, seidsoe, bestu dat?
Twi heefstu dijn luut verkeert?
Voer gode moetstu sijn onteert.
Tkint es te beter ende vroeder,
Horet na vader ende na moeder.
Aernout van Overbeke (1632-1674):
Anecdota sive historiae jocosae
Johan Picardt: Annales Drenthiae
(1660)
 Hunebedden
gemaakt door
reuzen
 Rovers Ellert en
Brammert
Groningen 1804: Het boek van
Trijntje Soldaats
Opgetekend door
Gerrit Arendsz.
Arends, 11 jr.
Veldwerk (1)
Limburg en Friesland
1875-1876, Henri Welters: Limburgsche
legenden, sagen, sprookjes en
volksverhalen
1895-1896, Waling Dykstra: Uit
Friesland's volksleven van vroeger en
later
Veldwerk (2)
Gerrit Jacob
Boekenoogen (18681930)
(zie Vertelcultuur in
Nederland)
Veldwerk (3)
Cornelis Bakker
(1863-1933), arts
te Broek in
Waterland
(Zie Vertelcultuur
in Waterland)
Brief van Bakker met voodoo sage
Veldwerk (4)
E.J. Huizenga-Onnekes
(1883-1956)
 Het boek van Trijntje
Soldaats (uitg. 1928)
 Het boek van Minne
Koning (1930)
Veldwerk (5)
Zeven provinciale
sagenboeken van
J.R.W. Sinninghe
(1904-1988)
Groningen, Overijssel,
Drenthe, Utrecht,
Holland, Zeeland,
Noord-Brabant.
Veldwerk (6)
Amsterdams
verzamel-offensief
door J.J. Voskuil
(1926-2008) in
jaren ‘60 en ‘70
 24 verzamelaars
 32.000 verhalen
Veldwerk (7)
A.A. Jaarsma
(1914-1991)
Ruim 16.000
verhalen
Ruim 300
sprookjes
Formulier
van
Jaarsma
met
gegevens
verteller
Handschrift
Jaarsma met
optekening
sprookje over
dankbare
bedelaar
Ype Poortinga (1910-1985): zeven
delen Fryske folksforhalen
Edities en veldwerk
De serie Onze
Volksverhalen onder
redactie van Tjaard
de Haan (19191983).
DOC Volksverhaal
Theo Meder
Ruben A. Koman
http://www.docvolksverhaal.nl
Benaderingswijzen van sprookjes
 Germaans-mythologische theorie (Grimms)
 Psychologische duiding (Freud, Jung, Bettelheim)
 Antroposofische benadering (Steiner)
 Structuralisme (Propp)
 Geografisch-historische methode (Krohn, Aarne)
 Historisch-sociologische invalshoek (Clerkx)
 Etnologische / cultuurhistorische invalshoek
ATU (Aarne-Thompson-Uther)
The Types of
International Folktales
(3 delen, 2004)
Roodkapje = ATU 333
(Little Red Riding Hood)
Soorten sprookjes in ATU
Diersprookjes (fabel) (Vos en raaf)
Wondersprookjes (Tafeltje dekje)
Religieuze sprookjes (Vliegende Hollander)
Novellesprookjes (realistische) (Getemde feeks)
Domme duivelsprookjes (Stenen uilenborden)
Grappige sprookjes (Dappere kleermakertje)
Formulesprookjes (Japanse steenhouwer)
Enzyklopädie des Märchens
In 1975 begonnen.
Moet 14 banden worden
(in 2013 af?)
Nederlandse Volksverhalenbank
www.verhalenbank.nl
Centrale begrippen in het onderzoek:
 Betekenis, betekenisgeving, beleving, perceptie
 Variabiliteit
 Intertekstualiteit, intermedialiteit
 Repertoires
 Toe-eigening en het claimen van verhalen
 Identiteit, etniciteit
 Authenticiteit, invention of tradition
 Memen en conduits
 Ostension
 Performance
Betekenis, betekenisgeving, beleving,
perceptie
Nachtmerrie, Old Hag, Druckgeist, duivel, alien; sleep paralysis
Variabiliteit
Slot
- Van Luik: goddelijke
bescherming
- Perrault: straf voor
onvoorzichtigheid
- Grimms: erbarmen
en tweede kans
Intertekstualiteit, intermedialiteit
Hoodwinked! (2005)
http://www.youtube.com/watch?v=JpVqRm8G97U
Repertoires
Het verhaalrepertoire
van Anders Bijma
(1890-1977)
Creatieve verteller vs.
Passieve verteller
Toe-eigening en het claimen van verhalen
Stompe Toren (Koudekerke, Westenschouwen)
Kiste Trui (Mook, Middelaar)
Identiteit, etniciteit
Dochter van Anansi als
Roodkapje
(Noni Lichtveld: Anansi
tussen god en duivel,
1997)
Authenticiteit, invention of tradition
De peelkabouters van Horst
Memen en conduits
 Meme: culturele
informatie-eenheid,
cultural building
block
 Conduit: kanaal, de
circuits waarbinnen
verhalen zich
verspreiden
Ostension: bestaande verhalen
beïnvloeden gebeurtenissen en
gedrag
 Pseudo-ostension
(grap)
 Proto-ostension (ikvertelling)
 Quasi-ostension
(misinterpretatie)
Performance
 Voordracht
Najib Amhali
http://www.youtube.com/watch?v=JUCoJPU-oMU&NR=1
Tijd voor vragen ?