Transcript Sprzedaż bezpośrednia z drobnych gospodarstw rolnych

Drobne gospodarstwa rolne
– stan aktualny i
perspektywy na przyszłość
1
dr hab. inż. Józef Kania, prof. UR
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Instytut Ekonomiczno-Społeczny,
Zakład Rozwoju Obszarów Wiejskich i Doradztwa
[email protected]
Szczyrk, 25 czerwca 2013 r.
Definicja gospodarstwa drobnego
 W Polsce do określenia, które gospodarstwa
zaliczamy do drobnych wykorzystuje się jego
powierzchnię.
Jednak wielkość ta ulega dość częstym i szybkim
zmianom:
 do 2 ha- małe, powyżej 2 ha- średnie,
 1-5 ha (za socjalizmu),
 1-10 ha (w początkach gospodarki rynkowej
- lata 90-te)
  20 ha (obecnie ?).
2
Definicja gospodarstwa drobnego
 Pomiar wielkości gospodarstw poprzez wielkość
sprzedaży (produkcję towarową):
• nietowarowe - brak sprzedaży, gospodarstwo
traktowane jest jako działka przyzagrodowa,
• towarowe - produkcja towarowa nadaje status
gospodarstwa.
3
Definicja gospodarstwa drobnego
 Pomiar w oparciu o wielkość ekonomiczną
wyrażoną w ESU* w Polsce:
• < 2 ESU - nieżywotne ekonomicznie,
• 2 do 4 ESU zdolne do rozwoju (niskotowarowe),
• > 4 ESU – żywotne ekonomicznie,
• > 8 ESU - w obszarze zainteresowań WPR.
Klasy ekonomiczne w UE:
• b. małe <4 ESU, małe 4-8 ESU
• średnio-małe 8-16 ESU, średnio-duże 16-40 ESU
• duże 40-100 ESU, b. duże >100 ESU
*1 ESU odpowiada 1200 euro wartości Standardowej Nadwyżki Bezpośredniej
tworzonej w gospodarstwie rolnym.
4
Definicja gospodarstwa drobnego
 Pomiar ze względu na wielkość zasobów siły
roboczej:
• < 0,1 AWU zatrudnienie znikome (marginalne),
• 0,1 – 0,5 AWU gospodarstwa wybitnie
dwuzawodowe,
• 0,5 – 1,0 AWU gospodarstwo potencjalnie
dwuzawodowe
• > 1 AWU gospodarstwo rodzinne
AWU – całkowite roczne nakłady pracy ludzkiej w ramach działalności
operacyjnej gospodarstwa rolnego = 2 200 godz./rok.
5
Definicja gospodarstwa drobnego
 Pomiar ze względu na osiągany poziom dochodu
rolniczego na 1 AWU i na gospodarstwo:
• dysparytetowa,
• parytetowa,
• ponadparytetowa.
 Pomiar ze względu na możliwości rozwoju
majątku produkcyjnego tj.:
• o reprodukcji zawężonej,
• reprodukcji prostej,
• reprodukcji rozszerzonej.
6
Co dalej z drobnymi gospodarstwami?
 Jak
dotąd polityka krajów rozwiniętych była
zorientowana na gospodarstwa duże (rozwojowe,
żywotne, konkurencyjne).
 Argument za tym przemawiający był wciąż ten sam:
zwiększenie efektywności dla podołania konkurencji.
Z góry zakładano, że gospodarstwa drobne są
zacofane, niewydajne i nieefektywne, traktowano je
jako przeszkodę na drodze modernizacji sektora
rolnego.
 W maju 2008 r. Rada Unii Europejskiej podjęła
kwestię drobnych gospodarstw, zwracając uwagę na
potrzebę rozpoznania korzyści jakie one przynoszą na
płaszczyźnie ekonomicznej, środowiskowej i
społecznej oraz ich możliwości rozwojowych.
7
Dylematy

Czy polityka rolna powinna wspierać
utrzymywanie się drobnych gospodarstw
w UE, czy też wspomagać ich wyjście z
rolnictwa?

Czy gospodarstwa drobne powinny dostać
nową szansę w ramach WPR?

Czy powinny być eliminowane czy też
podtrzymywane?
8
Jak wspierać gospodarstwa drobne?

wsparcie tworzenia kapitału społecznego,

wsparcie lokalnych rynków i systemów
żywnościowych,

wykorzystanie rosnącego popytu na żywność niszową
o w.w.d.,

wsparcie modernizacji gospodarstw z uwzględnieniem
np. kryterium największej społecznej wartości
dodanej.
9
Liczba i struktura gospodarstw w UE
(Eurostat 2007)
UE-27 – 13,4 mln > 0,5 ha (6,4 mln < 1 ESU)
47,5%
0,5 – 2 ha
22,4%
2 - 5 ha
11,6%
5 - 10 ha
_________
Razem: 81,5% 15,9% gruntów rolnych
10
Największa liczba gospodarstw w UE
(Eurostat 2007)
Kraj
Rumunia
mln
3,8
Polska
2,3
Włochy
Hiszpania
Grecja
1,6
1,0
0,86
11
Odsetek drobnych gospodarstw w UE
(Eurostat 2007)
0,5-2 ha
1.Bułgaria
2.Węgry
3.Rumunia
4.Włochy
5.Grecja
6.Portugalia
7.Polska
85,3%
72,3%
63,3%
49,6%
48,9%
46,3%
43,8%
2-5 ha
8,0%
7,6%
24,6%
23,7%
26,6%
26,6%
24,3%
12
12
PRZYPADEK POLSKI

bardzo duża liczba gospodarstw drobnych
- 2/5 to gospodarstwa samozaopatrzeniowe (2007 r.)
- 37% to gosp. do 2 ha,
- 63% to gosp. do 5 ha (2010 r.);
 duże
zróżnicowanie przestrzenne;
 brak
ładu przestrzennego (zabudowa);
 zachowanie
potencjału demograficznego wsi;
13
PRZYPADEK POLSKI CD.
na alokację środków dla gospodarstw dużych
(rozwojowych), które i tak nieproporcjonalnie dużo
otrzymują;
 presja
 deprecjonowanie
gospodarstw małych;
klarownej wizji i programu dla gospodarstw
małych w Polsce i UE.
 brak
14
Regionalne zróżnicowanie
drobnych gospodarstw rolnych
w Polsce
15
Mapa 1. Średnia wielkość gospodarstw rolnych* wg województw
POMORSKIE
18,48
WARMIÑSKO-MAZURSKIE
22,81
ZACHODNIOPOMORSKIE
29,68
PODLASKIE
KUJAWSKO-POMORSKIE
11,96
14,79
MAZOWIECKIE
13,36
19,67
8,37
WIELKOPOLSKIE
LUBUSKIE
7,34
£ÓDZKIE
7,34
15,35
LUBELSKIE
5,33
DOLNOŒL¥SKIE
ŒWIÊTOKRZYSKIE
OPOLSKIE
17,46
Legenda
Pow w ha
< 8,0 ha (6)
8 - 16 ha (5)
> 16 ha (5)
ŒL¥SKIE
6,51
PODKARPACKIE
3,75
MA£OPOLSKIE
4,41
16
*) objętych dopłatami ARiMR w ha gruntów rolnych w 2008 r.
Mapa 2. Udział gospodarstw rolniczych w przedziale obszarowym
1-5 ha w Polsce wg województw (w %)
Źródło: Rocznik statystyczny rolnictwa
i obszarów wiejskich. Warszawa 2008
17
Mapa 3. Udział gospodarstw rolniczych powyżej 30 ha
wg województw (w %)
9,5
POMORSKIE
6,4
WARMIÑSKO-MAZURSKIE
PODLASKIE
ZACHODNIOPOMORSKIE
4,8
9,3
KUJAWSKO-POMORSKIE
MAZOWIECKIE
5,9
4,6
1,8
4,5
WIELKOPOLSKIE
£ÓDZKIE
LUBUSKIE
1,4
1,2
4,1
LUBELSKIE
DOLNOŒL¥SKIE
4,6
0,5
ŒL¥SKIE
ŒWIÊTOKRZYSKIE
0,3
OPOLSKIE
0,7
MA£OPOLSKIE
PODKARPACKIE
0,2
Źródło: Rocznik Statystyczny
Rolnictwa i Obszarów Wiejskich
GUS Warszawa 2008
18
Mapa 4. Pracujący w rolnictwie (osób/100 ha UR)
wg województw
19
Źródło: Wieś Jutra 6/08
PRZYPADEK WĘGIER
W 2000 r. funkcjonowało 958 534 gospodarstw
rolnych – dominowały wśród nich niewielkie
gospodarstwa produkujące na własne potrzeby.
Jedynie 8% gospodarstw należało do grupy
komercyjnych, produkujących głównie na rynek.
41,8% gospodarstw rolnych nie miało w ogóle
żadnych gruntów rolnych i utrzymywało się z hodowli
zwierząt przydomowych, sadów lub winnic.
30% gospodarstw posiadało mniej niż 0,5 ha
gruntów ornych.
20
PRZYPADEK WĘGIER CD.
W latach 2003-2007 całkowita liczba gospodarstw
malała.
Działalność rolniczą zaprzestawały głównie osoby
starsze.
Według danych Eurostatu w 2007 roku :
80% gospodarstw posiadało mniej niż 2 ha ziemi,
8% od 2 do 5 ha ,
4% od 5 do 10 ha ,
4% od 10 do 20 ha ,
4% powyżej 20 ha .
21
PRZYPADEK RUMUNII
Gospodarstwa nietowarowe definiowane są jako
gospodarstwa wykorzystujące więcej niż 50% swojej
produkcji na zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych
własnego gospodarstwa domowego.
Stanowią one około 80% gospodarstw
indywidualnych.
22
PRZYPADEK RUMUNII CD.
Według danych Eurostatu w 2007 roku:
65% gospodarstw posiadało mniej niż 2 ha ziemi,
25% od 2 do 5 ha,
8% od 5 do 10 ha,
1,7% od 10 do 20 ha,
0,3% > 20 ha.
23
PRZYPADEK RUMUNII CD.
Coraz częściej zwraca się uwagę na rolę niskoi nietowarowych gospodarstw rumuńskich
w procesie dostarczania dóbr publicznych.
Usługi tworzenia rezerw zasobów: czyste
powietrze i woda.
Usługi regulacji: zasobów wodnych i klimatu,
zasoby genetyczne rzadkich gatunków roślin i
zwierząt.
Usługi kulturalne i usługi wsparcia — rekreacja
i turystyka.
Bioróżnorodność – naturalne łąki i pastwiska.
24
PRZYPADEK WŁOCH
1 677 tys. gospodarstw w tym:
50% < 2 ha
24%
2-5 ha
12% 5-10 ha
7% 10-20 ha
7% > 20 ha
25
PRZYPADEK WŁOCH
72% drobnych gospodarstw absorbuje 10,29%
całkowitych płatności w ramach WPR.
Gospodarstwa drobne są wyspecjalizowane np. w
sektorze wina, oliwy z oliwek, w ogrodnictwie.
Użytkują 13% ogólnej powierzchni gruntów rolnych i
wytwarzają mniej niż 10% całkowitej produkcji
rolniczej.
Odgrywają jednak ważną rolę w społeczeństwie
bowiem zaspokajają popyt na żywność wysokiej
jakości, troszcząc się jednocześnie i przywiązując wagę
do ochrony środowiska naturalnego.
26
Teraźniejszość i przyszłość
drobnych gospodarstw rolnych w UE
w deklaracji uczestników
Drobne gospodarstwa rolne stanowią dla Europy
unikatową, żywotną wartość w wymiarze społecznym,
ekonomicznym, środowiskowym i kulturowym.
Istotną rolę odgrywa II Filar WPR na rzecz ochrony
środowiska oraz podtrzymywania żywotności obszarów
wiejskich.
Istnieje pilna potrzeba zwiększenia wsparcia dla drobnych
gospodarstw rolnych.
Jest to najbardziej efektywny sposób zapewnienia
kontynuacji dostarczania żywotnych dóbr publicznych
27
przez drobne gospodarstwa.
Rekomendacje
28
W zakresie Filara I:
 Uproszczony pakiet pomocowy dotyczący
drobnych gospodarstw rolnych powinien być
ukierunkowany do wszystkich drobnych
gospodarstw rolnych w krajach UE.
 Gospodarstwa drobne powinny być
zdefiniowane jako podmioty otrzymujące w
ramach płatności WPR mniej niż 2000
euro/rok.
29
W zakresie Filara I cd.:
 Aby zmniejszyć koszty administracyjne
ponoszone przez rolników i agencje płatnicze,
w procesie sięgania po wsparcie płatność
powinna być wypłacana raz na trzy lata według
jednolitej stawki w całej UE.
 Warunkiem otrzymania przez rolników
płatności będzie spełnienie przez rolników
kryteriów Dobrej Kultury Rolnej (ochrona
środowiska, normy związane z obsadą
zwierząt).
30
W zakresie Filara I cd.:
 Wielkość otrzymywanej przez rolnika pomocy
powinna być wyższa od kwoty kosztów
transakcyjnych ponoszonych na jej dystrybucję.
 Płatności ekologiczne powinny być uzupełnione o
dodatkowe płatności do TUZ.
 Kryteria kwalifikujące obszary do TUZ powinny
zostać uzupełnione w celu włączenia
zadrzewionych pastwisk, które oferują tradycyjny
wypas i podtrzymują naturalne ekosystemy.
31
W zakresie Filara II:
 Konieczne jest wzmocnienie finansowania celów
rolno-środowiskowych. Wielkość środków
przeznaczonych na te cele powinna uwzględniać
dotychczasowy dorobek historyczny i
doświadczenia poszczególnych krajów w tym
zakresie.
 Nowe działania PROW powinny być nakierowane w
większym stopniu na innowacyjne projekty
partnerstwa rozwoju obszarów wiejskich, w tym
takie, które wspierają rolnictwo o wysokiej wartości
przyrodniczej.
32
W zakresie Filara II cd.:
 Dla obszarów o naturalnych utrudnieniach dla
prowadzenia działalności rolniczej
powinny zostać zdefiniowane wymogi i cele dla
gospodarowania rolniczego oraz wartości
środowiskowe i przyrodnicze, natomiast
zaprojektowane poziomy płatności oraz kryteria
kwalifikowalności powinny zachęcać rolników do
realizacji tych celów.
33
ŹRÓDŁA ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH
lokalna produkcja żywności,
wysoka bioróżnorodność,
krótkie łańcuchy dostaw,
bogate dziedzictwo kulturowe.
Sprawienie, aby małe gospodarstwo stało się
dochodowe wymaga wielu nakładów, które bywają
problemem nie do pokonania dla wielu niezamożnych
właścicieli, ale uczynienie małego gospodarstwa
dochodowym nie jest niemożliwe.
34
FUNKCJE DROBNYCH GOSPODARSTW ROLNYCH
 Za
podstawową funkcję istnienia i działalności
gospodarstw rolnych, także tych małych, możemy
przyjąć przede wszystkim produkcję rolniczą, jednak
coraz więcej mówi się także o nierolniczych aspektach
działania małych gospodarstw.
 Małe gospodarstwa mają trzy podstawowe zadania
dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich:
― są buforem chroniącym przed ubóstwem,
― podstawą dywersyfikacji i wielofunkcyjności
gospodarstw rolnych
― oraz zapewniają korzyści środowiskowe.
35
DROBNE GOSPODARSTWA A ŚRODOWISKO
Zrównoważone, szanujące środowisko naturalne rolnictwo jest
celem WPR i obejmuje ono odpowiedzialne gospodarowanie
zasobami naturalnymi, unikanie nadmiernej eksploatacji,
efektywne wykorzystywanie zasobów naturalnych, zachowanie
bioróżnorodności.
 Jak pokazują publikacje Organizacji Współpracy Gospodarczej
i Rozwoju (OECD) istnieją powiązania między technikami
intensywnej produkcji rolnej a utratą bioróżnorodności – a te
stosowane są na ogół przez gospodarstwa o większej
powierzchni i produkujące na potrzeby rynku, korzystające
z nawozów itp.
 Mniejsza efektywność i wydajność to elementy, za które
krytykuje się drobne gospodarstwa rolne.
Z innej perspektywy mogą one stać się ich atutem i zaletą.

36
Funkcja kształtowania krajobrazu

Drobne gospodarstwa rolne pełnią istotną rolę w kształtowaniu
krajobrazu wiejskiego – tego związanego nie tylko z przyrodą,
ale również z kulturą użytkowania przestrzeni. Układ pól,
budynków, przestrzeń zagospodarowana i wolna – elementy
kształtowania krajobrazu, które często doceniane są dopiero,
gdy znikają.

Krajobraz wiejski, także poprzez istnienie drobnych gospodarstw
rolnych, pozwala również na przekazywanie niematerialnych
wartości historycznych. Są one rzadko uświadomione, często
wydają się oczywiste i niezmienne, brak też możliwości
zastąpienia, wypełnienia tej funkcji poprzez inne podmioty.
37
Funkcja opiekuńcza

Ważnym wymiarem działania drobnych gospodarstw rolnych są
obowiązki, jakie wypełniają one wobec swoich członków,
użytkowników gospodarstwa.

W tradycyjnych rodzinach wiejskich pracę
w gospodarstwie wykonywali przedstawiciele kilku pokoleń, w
każdym wieku można było znaleźć zajęcie odpowiednie dla
siebie. Istotną funkcją tak działającego gospodarstwa była
możliwość sprawowania opieki nad najmłodszymi i najstarszymi
członkami rodzin wiejskich.
38
Opieka nad osobami starszymi

Jeśli chodzi o opiekę nad osobami starszymi trudno
o wiarygodne dane, dotyczące tego, jak wielu mieszkańców wsi
korzysta z takich usług.

Duża część domów opieki nad osobami starszymi mieści się na
terenach wiejskich, nie oznacza to jednak automatycznie, że
pensjonariuszami są także mieszkańcy wsi.

Dostępność do placówek medycznych, aptek i ośrodków
dziennego pobytu jest na terenach wiejskich gorsza niż
w miastach, co nakłada na członków ich rodzin dodatkowe
obowiązki związane z opieką nad ludźmi starszymi.
39
Opieka nad najmłodszymi

Gorszy dostęp do edukacji i opieki na wsi, w porównaniu do
miast, jest widoczny przede wszystkim na poziomie wychowania
przedszkolnego.

O ile dzieci uczęszczających do placówek przedszkolnych na
terenach wiejskich jest coraz więcej, to opieka nad nimi jest
odmienna na wsi i w mieście.
Przykładowo – w przedszkolach miejskich aż 73% dzieci korzysta z
3 posiłków, na wsi tylko 34%. Niemal połowa dzieci
uczęszczających do przedszkoli wiejskich je tam tylko jeden
posiłek – co prawdopodobnie oznacza, że placówki te działają w
mniejszym wymiarze godzin i nie odciążają rodziców tak bardzo,
jak w warunkach miejskich.
40
Ochrona przed ubóstwem

Kolejne z tych zadań – bufor chroniący przed ubóstwem szczególnie w polskich warunkach wydaje się być bezdyskusyjnie
aktualne.

Produkcja rolna na własne potrzeby jest buforem chroniącym
przed całkowitym ubóstwem, ponieważ zapewnia przynajmniej
skromne zasoby żywności, a niekiedy także niewielki dochód.
W sytuacji, gdy nie ma możliwości skorzystania z innych
zabezpieczeń – ze względu na słabość systemu opiekuńczego czy
wysoki poziom bezrobocia, brak miejsc pracy w pobliżu miejsca
zamieszkania tego rodzaju zabezpieczenie staje się szczególnie
ważne.
41
Ochrona przed ubóstwem cd.

Dane Eurostatu pokazują, iż w Polsce liczba gospodarstw
domowych (rolniczych) o łącznym dochodzie poniżej granicy
ubóstwa wynosiła w 2006 roku 39% (granica ubóstwa w Polsce
w 2006 roku wynosiła 1867 euro).

W badaniu podano także odsetek gospodarstw, których stan
poniżej granicy ubóstwa zmienił się i znalazły się ponad granicą
ubóstwa w wyniku oszacowania wartości produkcji nie
wprowadzonej na rynek.
Dla Polski było to 7,4% badanych gospodarstw.
42
 Rolnicy
uskarżają się na swój los, swą sytuację
ekonomiczną, różne są jednak akcenty i aspekty
ich dylematów.
Zwykle nieco inaczej te problemy widać
z perspektywy:
 rolnika,
 regionu,
 wsi,
 kraju,
 Unii Europejskiej.
43
Dziękuję za uwagę!
44
dr hab. inż. Józef Kania, prof. UR
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Instytut Ekonomiczno-Społeczny,
Zakład Rozwoju Obszarów Wiejskich i Doradztwa
[email protected]