Transcript PDF - Technisch Bureau Afbouw

EEN UITGAVE VAN HET TECHNISCH BUREAU AFBOUW
80e jaargang nr. 1 2017, februari, verschijnt 1x in de twee maanden.
Informatie over: afbouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie.
PUBLIEKE PAREL
SPRINGER HERSTELD
NATUURLIJKE KERKVLOER
TRANSPARANTE PRIVACY
mb01_cover.indd 1
13-02-17 09:32
Voor elke badkamer de
ideale oplossing
Ontdek de wensen van
jouw klant en kies het
juiste Knauf product
Elke klant is anders en heeft andere
wensen. De één wil absolute zekerheid
tegen vocht en schimmel, een ander
vindt bouwsnelheid het meest belangrijk.
Klick
GOLDBAND
QUICK
AQUASTUC
LSP 650
KLICK BOARD
H2
DRYSTAR
AQUAPANEL
INDOOR
●
●●
●●●
●
●
●●
●●●
Vochtbestendig
Schimmelwerend
-
-
-
-
-
●●●
●●●
Vochtregulerend
●●●
●●
●
●●
●●
●
●●●
Ontwerpvrijheid
●
●
●
●●
●●
●●
●●●
Bouwsnelheid
●
●
●●●
●●●
●●●
●●
●
●●●
●●
●
●●●
●●●
●●
●
Prijs incl. montage
● ● ● Zeer goede prestatie
● ● Goede prestatie
● Basis prestatie
- Geen prestatie (voor zover bekend)
Meer weten over Knauf oplossingen
voor in de badkamer?
knauf.nl/deidealebadkamer
21264 Knauf adv badkamercampagne Mebest A4.indd 1
03-02-17 15:22
Mebest groeit
Tekst:
Foto:
Jan Willem Kommer
Henk van der Veen
Een mens is nooit te oud om te leren. En een magazine
is nooit te oud om te groeien. In de jaren dertig begon
Mebest als een blad over het werk van de stukadoor. In de
jaren zestig/zeventig werd dat uitgebreid met terrazzo,
vloeren en later nog met plafond- en wandmontage.
Nu is het 2017 en is het afbouwmagazine bijna tachtig
jaar oud. Dat is een uitgelezen moment om de blik nog
weer wat te verbreden. Vanaf deze jaargang maakt ook
natuursteen onderdeel uit van de scoop van Mebest.
Natuurlijk hoopt Technisch Bureau Afbouw dat u als lezer
veel plezier aan de uitbreiding gaat beleven en dat de artikelen u bergen inspiratie en kennis zullen opleveren.
Als redacteur verheug ik me in ieder geval enorm op de toevoeging.
In de loop der Mebest-jaren heb ik al eens zo links en rechts kennis
mogen maken met natuursteen en dat is me steeds goed bevallen. Een prachtig natuurlijk materiaal met een enorme variatie in
uiterlijk, eigenschappen en toepassingen.
En dan de verwerkers ervan. Mensen die enorm veel van al die
verschillende steensoorten afweten, die er wonderbaarlijk mooie
dingen mee kunnen maken, er heel enthousiast over kunnen
vertellen en zeer bereid zijn om die deskundigheid te delen. Kan
niet anders of dat wordt feest!
Dus vanaf nu kunt in elke Mebest een projectreportage verwachten waarin de nadruk op natuursteen ligt, te beginnen met de Sint-Clemenskerk in
Nes, op Ameland.
Uiteraard is er meer te beleven in de nieuwe Mebest. Onder meer een superstrak afgewerkt advocatenkantoor, een zeer uitdagende stucrestauratie en
het kunstwerk ‘Oersoep’, waarmee de Beurspassage in Amsterdam is verfraaid, komen aan bod. Zonder de andere projecten tekort te willen doen wil
ik over dat laatste project nog wel wat kwijt. In de vorige Mebest schreven
we over het Anna van Buerenplein in Den Haag en nu dus over Oersoep.
Het is goed om te zien dat er weer ruimte is voor dit soort bijzonder werken in
de openbare ruimte. In ‘de periode die niet meer genoemd mag worden’ was er
zeker voor dergelijke grote kostbare kunstwerken nauwelijks geld beschikbaar.
Heel jammer natuurlijk want het zijn dé podia waar en de momenten waarop
de bedrijven uit de afbouwbranche hun uitzonderlijke kwaliteiten en bijzondere
waarde kunnen laten zien. Gelukkig is de wind gedraaid en groeit het aantal
speciale projecten weer waar Mebest de schijnwerpers op kan richten.
Heeft u zelf een bijzonder project waarvan u vindt dat het de aandacht van
Mebest verdient, schroom dan niet om contact op te nemen met de redactie!
MEBEST
mb01_column.indd 3
februari 2017
3
13-02-17 09:33
Informatie over Afbouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie. 80e jaargang nr. 1 2017, februari
In dit nummer
Een kantoor met veel gezichten
Van verbandmiddelenfabriek naar brandweerkazerne naar advocatenkantoor. Een
transformatie die een scala aan uiteenlopende wensen verwezenlijkte.
Pagina 29
Een vloer als een zandstrand
Op Ameland is de afgebrande Sint-Clemenskerk herbouwd. Het godshuis heeft een unieke vloer gekregen
van bijzondere natuursteentegels, kunstzinnig gecombineerd met terrazzo en mozaïek.
Pagina 20
Als een feniks
uit de as herrezen
De lelijke kant van siervuurwerk: een
unieke stijlkamer met prachtig stucwerk
die tijdens de jaarwisseling in de as werd
gelegd. Dankzij vakkundige restauratiestukadoors is het rijk gedecoreerde
plafond gereconstrueerd.
Pagina 38
4 MEBEST
mb01_inhoud.indd 4
februari 2017
13-02-17 09:46
en verder...
Oersoep: trekpleister
in terrazzo
Voor liefhebbers van terrazzo en mozaïek
is het continu feest in de Beurspassage.
De winkelpassage is één groot kunstwerk. Een unieke attractie in de openbare
ruimte.
Pagina 6
15
Schatten in Genua
27
Uit de praktijk van TBA
36
De groeve die nooit dicht mag
Het Neerlandsch Stucgilde deed aan
kennisverrijking in de Italiaanse havenstad.
Schade aan gepleisterde wanden met
vinylbehang.
Steenhouwer/docente Corry Kussendrager en de
passie voor natuursteen.
46 Adverteerdersindex
46 Colofon
MEBEST
mb01_inhoud.indd 5
februari 2017
5
13-02-17 09:46
6 MEBEST
mb01_beurspassage.indd 6
februari 2017
13-02-17 10:25
OERSOEP:
TREKPLEISTER
IN TERRAZZO
Tekst:
Jan Willem Kommer
Fotografie: Jan Willem Kommer, Matthijs Pronker
Een wandeling door de Amsterdamse grachten zonder nat te worden. Het
kan, in de nieuwe Beurspassage. Het kunstwerk waarmee vloer, wanden en
plafonds zijn versierd, bevat talloze verwijzingen naar de rijk gevulde wateren van de hoofdstad. Bedacht door kunstenaars Arno Coenen, Iris Roskam
en Hans van Benthem en gerealiseerd door terrazzobedrijf Zuliani Kunst en
Terrazzo B.V. uit Zoetermeer.
Bron van inspiratie
Etalages zitten er niet in de nieuwe Beurspassage
die Damrak en Nieuwendijk met elkaar verbindt.
En dat is maar goed ook want wat er ook aan
kleding, schoenen, horloges zou worden aangeprezen, er zouden maar weinig mensen naar
kijken. Er zijn immers veel bijzonderder dingen te
zien in de doorgang. Versierd met golven, vissen,
trilobieten, een windroos en nog veel meer details, vormen plafond, wanden en vloer één groot
beeldverhaal. ‘Oersoep’ hebben Iris Roskam, Arno
Met de Beurspassage heeft Amsterdam er een nieuwe publiekstrekker bij. (foto: Jan Willem Kommer)
Coenen en Hans van Benthem hun kunstwerk genoemd. Het vertelt namelijk over de bron van het
leven op aarde: water. En, iets minder poëtisch,
over de Amsterdamse grachten.
Loyale relaties
Grote uitdaging voor kunstwerken in de openbare ruimte is de uitvoering. Hoe realiseer je het?
Welke materialen gebruik je? Hoe zorg je dat het
mooi wordt en mooi blijft? Terrazzo, mozaïek, natuursteen en keramiek zijn beproefde technieken
en materialen, ook voor deze drie kunstenaars.
En de ervaringen met Zuliani Kunst en Terrazzo
waren goed dus Luigi Zuliani was niet verrast dat
ze bij hem aanklopten. “Aannemers zijn altijd
op zoek naar de goedkoopste partij maar een
MEBEST
mb01_beurspassage.indd 7
februari 2017
7
13-02-17 10:25
De vijftig meter lange Passage overbrugt een hoogteverschil van tachtig centimeter.
Winkelpubliek voelt dat niet maar Luigi Zuliani heeft het goed gemerkt. Elk blok terrazzo voor de plint had een andere dimensie. (foto: Jan Willem Kommer)
In ‘Oersoep’ hebben de kunstenaar allerlei verwijzingen naar de Amsterdamse grachten opgenomen. Luigi Zuliani legde ze vast in mozaïek. (foto: Jan Willem Kommer)
kunstenaar wisselt zelden van onderbroek. Voor
Hans van Bethem werken we al meer dan 25 jaar,
vanaf zijn academietijd. We hebben al zo’n dertig
kunstwerken voor hem gebouwd, gemonteerd en
geplaatst. Zelfs zijn eerste werken staan er nog
prachtig bij, dan heb je al de helft gewonnen.”
Overtuigende proefopstelling
De andere helft moest worden gerealiseerd met
het bedenken van oplossingen voor de uitvoering
van dit nieuwe kunstwerk en het maken van een
mockup die zowel kunstenaars als opdrachtgever
Wooninvest, aannemer Dura Vermeer/De Nijs
8 MEBEST
mb01_beurspassage.indd 8
en gemeente Amsterdam kon overtuigen. In zijn
werkplaats in Zoetermeer bouwde Luigi Zuliani
een deel van het kunstwerk op; vloer, wand en
plafond. Het plafond is gewelfd en moest bekleed
worden met Italiaans glasmozaïek. De terrazzoman maakte de gebogen ondergrond met
aluminium sandwichpanelen. “De eerste reactie
was ongeloof, ze dachten dat ik gek was. Maar ik
werk al tien jaar met deze panelen en weet dat
je ze alle kanten op kunt buigen en er de meest
scherpe bochten mee kunt maken. Ze zijn oersterk.” Dezelfde panelen gebruikte hij ook voor de
wand van de proefopstelling.
februari 2017
13-02-17 10:25
Voor elk blok
een andere mal
Uitgebreid getest
Ook de bevestiging van het glasmozaïek en de
keramische tegels op de aluminium ondergrond
leverde discussie op. Luigi Zuliani gebruikt daar
al sinds jaar en dag een polymeerlijm voor die
hij op de ondergrond spuit. “Die lijm heeft een
trekkracht van vijftien kilo per vierkante centimeter terwijl zo’n mozaïeksteentje een paar gram
weegt. Evengoed waren ze doodsbang dat het
niet zou houden. Er zijn allerlei tests gedaan door
TNO en door de lijmacademie. Uiteindelijk waren
ze wel overtuigd van de lijm maar we moesten de
platen nog wel afnemen met alcohol en voorbehandelen met een speciale primer.”
Zien is geloven
Normaal gesproken wordt een mozaïek gevoegd,
maar bij de proefopstelling had Luigi Zuiliani de
helft van het mozaïek ongevoegd gelaten. “Dan
konden ze zien wat het visuele effect van voegen
is, die spelen namelijk een grote rol. Kunstenaars
weten dat niet van tevoren. Ze tekenen, maar dat
doen ze zonder voegen.” Vooral bij de kopse kanten van de passage zou het effect van voegen erg
MEBEST
mb01_beurspassage.indd 9
februari 2017
9
13-02-17 10:25
10 MEBEST
mb01_beurspassage.indd 10
Tegen zo’n gedetailleerd kunstwerk in de vloer legt elke etalage
februari 2017
het af. (foto: Jan Willem Kommer)
13-02-17 10:25
Zuliani heeft de symbolen en figuren in de werkplaats gemaakt
en daarna in de vloer van de Beurspassage geplaatst en afgewerkt. (foto: Matthijs Pronker)
groot zijn. De openingen zijn iets breder dan het
binnenste gedeelte en door dat verloop zouden
voegen daar scheef gaan lopen. Toen de kunstenaars dat hoorden en de proefopstelling zagen,
was er geen twijfel: géén voegen.
Voegen hebben echter ook een praktische reden,
ze zorgen er onder meer voor dat er geen vocht
achter de steentjes kan komen. Daarom was het
voor Zuliani ook belangrijk om met de vertrouwde polymeerlijm te kunnen werken. “Dat wordt
een soort rubber; het neemt geen vocht op zodat
het altijd droog blijft achter de tegels.” Bij dit project zouden voegen echter ook een nadeel hebben. Het vrije werken van de aluminium panelen
zou erdoor worden belemmerd en ze zouden
spanning kunnen creëren waardoor het glasmozaïek kan afboeren of de voegen eruit drukken.
Uitgekiend mozaïekplan
Aan de hand van de tekening van de kunstenaars
is het mozaïek in de werkplaats in Zoetermeer
geprefabriceerd. Meer dan een miljoen glasmozaieksteentjes zijn erin verwerkt. Om die allemaal
op de goede plek te krijgen, is het ontwerp
onderverdeeld in segmenten. Die zijn net zover
vergroot tot alle pixels - die stuk voor stuk waren
voorzien van een kleurnummer - precies het
formaat van de mozaïeksteentjes hadden. Aan
de hand van die prints maakte Zuliani matrijsjes
waar 25 rijen van 25 steentjes in werden gelegd
en van een transportfolie voorzien. De prints
waren voorzien van een lokatienummer zodat
de mozaïekmatjes precies op de juiste plek op de
panelen konden worden geplakt. Het idee was
aanvankelijk om ook dat in de werkplaats te doen
en de gemozaïekte panelen in de Beurspassage
te monteren, maar dat leverde te veel risico’s
op. De matjes zijn dan ook in de Passage op de
aluminium ondergrond geplakt.
Goud op de wand, plint van terrazzo
De wandtegels zijn eveneens door Zuliani op het
werk zelf gezet. Ze zijn gemaakt door Solke Pasveer van Maatwerk Tegels. Een groot aantal van
de tegels is voorzien van een afbeelding in goud.
Luigi Zuliani legt uit hoe dat gaat. “Er wordt een
goudtransfer op de tegels geplakt en meegebakken. Goud en glazuur vloeien dan in elkaar over
zodat het materiaal er niet van kan worden afge-
Meer dan
twintig soorten
marmer
schraapt.” De kostbare tegels zijn met dezelfde
lijm op de aluminium panelen geplakt als voor de
mozaïekmatjes is gebruikt.
Ook voor de plint onder de tegelwand heeft de
Zoetermeerse terrazzo-expert die lijm gebruikt.
De rand bestaat uit blokken rode terrazzo die allemaal een verschillend formaat hebben. De vijftig meter lange passage loopt namelijk nogal af;
tussen Nieuwendijk en Damrak zit een verschil
van tachtig centimeter. “Een zeer arbeidsintensief onderdeel”, zegt Luigi Zuliani. “We hebben
voor elk blok een andere mal moeten maken.”
Tussen plint en tegelwand zit een duidelijk
zichtbare naad; de opening zorgt ervoor dat de
achterliggende muur kan ventileren. Ondanks
die constructie heeft vocht geen kans om achter
MEBEST
mb01_beurspassage.indd 11
februari 2017
11
13-02-17 10:25
Mooi maar spannend
“Het is een prachtig werk geweest om te maken”, zegt Luigi
Zuliani. “We hadden al deze kunstjes wel eens eerder gedaan,
maar niet eerder in één project en op zo’n grote schaal. We zijn
ruim een jaar bezig geweest met het maken van de mozaïeken; zestien kuub steentjes hebben we verwerkt. Een jaar van
tevoren zijn we al begonnen met de ornamenten maken. Dat
maakte het ook wel heel spannend. Ik was doodsbang voor
stomme fouten, voor verschuren bijvoorbeeld of voor een
verkeerde hechtbrug. Allemaal fouten die je zelf al eens hebt
gemaakt of her en der in de terrazzowereld hebt zien gebeuren. Natuurlijk, van fouten leer je. Maar bij dit soort werken is
het erop of eronder. Je verdient er dan wel meer aan dan aan
een badkamervloer, maar het risico is ook vele malen groter.
Zoiets als dit kun je maar één keer betalen. Als het scheurt en
het moet op jouw kosten eruit en opnieuw gemaakt, dan kun
je sluiten.”
12 MEBEST
mb01_beurspassage.indd 12
de plint te komen; aan de bovenzijde zijn de
terrazzoblokken afgeschuind zodat condens kan
afwateren.
Metaal in de vloer
In de rode terrazzoplinten zijn zo’n vijf soorten
steen verwerkt, en parelmoer. Dat aantal wordt
ruimschoots overtroffen door de vloer van de
Beurspassage. “Daar zitten meer dan twintig
soorten marmer in, en ook nog messing en
Bij dit soort
werken is het
erop of eronder
februari 2017
13-02-17 10:25
aluminium ”, zegt Luigi Zuliani. Aluminium is
gebruikt om de vloer te dilateren, die is immers
te groot om het zonder krimpvoegen te kunnen
stellen en aluminium valt het minste op in de
grote lichte velden. Messingstrips zijn ingezet
om de verschillende kleurvlakken te scheiden
Ook zijn er in de vloeren verschillende figuren
verwerkt die van messing zijn gemaakt; tandwielen bijvoorbeeld, en een windroos. Het was even
zoeken voor Zuliani voor hij de juiste methode
had gevonden om die objecten in de vloer op te
nemen. “Ik heb eerst geprobeerd om sparingen te
maken en ze daar in te passen. Daar ging te veel
tijd in zitten, dat zou te kostbaar worden. Uiteindelijk hebben we in de werkplaats de figuren in
malletjes gelegd en die opgevuld met terrazzo.
Die complete stukken hebben we op de ondervloer gesteld en daar met terrazzo tegenaan
gewerkt.” Dezelfde methode heeft hij gebruikt
voor de trilobieten, de schelpen, de golfjes en de
andere terrazzo-objecten.
Goed onderbouwde vloer
Tijdens de voorbereidingen heeft Luigi Zuliani nog dankbaar
gebruik gemaakt van de expertise van Technisch Bureau Afbouw. Aannemer Dura Vermeer wilde namelijk een schuimbeton constructievloer van zo’n zes à zeven cm maken en dat zag
de terrazzoman niet zitten. “De draagkracht kan wel voldoende
zijn, maar qua puntbelasting gaat het mis. Er zijn genoeg gevallen bekend waar een terrazzovloer van twee centimeter dik
op zo’n ondervloer zelfs op vijftien centimeter van de dilatatie
gewoon scheurt. Ik wilde een constructieve vloer die van zichzelf zorgt dat ie niet scheurt of breekt.” Als praktijkman kon
hij dat prima aanvoelen, maar de aannemer overtuigen met
een theoretische onderbouwing kon hij niet. Daar schakelde
hij Technisch Bureau Afbouw voor in. Geen verspilde moeite
want dankzij het rapport van technisch adviseur Onno de Vries
zorgde aannemer Dura Vermeer voor een traditionele betonnen vloer met boven- en onderwapening erin.
De constructievloer is daarna nog voorzien van een vijf centimeter dikke zandcementvloer. Die haalt de oneffenheden eruit
en zorgt voor een goede hechting. “Terrazzo op beton is niet
ideaal”, zegt Luigi Zuliani. “Beton bevat veel grind en dat is een
doods materiaal. Het neemt geen vocht op, zuigt niet aan. In
een zandcementvloer zit zoveel lucht, daar kan de cementpap
in lopen waardoor je wel een goede hechting krijgt.”
Bewondering alom
Het schuren van de rijk gedetailleerde vloer was
zo mogelijk een nog grotere uitdaging dan het
stellen en smeren. De combinatie van terrazzo
en messing is een lastige. “Dat metaal is harder
dan een verse vloer maar het krast erg”, legt Luigi
Zuliani uit. “Je moet het dus hoog schuren, dan
gaat het mooi glanzen. Alleen kan het graniet dat
ernaast ligt daar niet zo goed tegen, dat wordt
op een gegeven moment zwart. Het was dus erg
zoeken naar de grens.” De grote machines die hij
het liefst inzet bij zulke vloeroppervlakken, zijn
niet geschikt voor dat precisiewerk. Stukken met
een hoge concentratie aan messing heeft Zuliani
daarom met de handschuurmachine gedaan.
“Dat maakt het zeer arbeidsintensief maar levert
het mooiste resultaat op.” En afgaand op de ‘Oh’s’
en ‘Ah’s’ van het winkelend publiek is er geen
twijfel mogelijk over dat resultaat. Met Oersoep
in de nieuwe Beurspassage heeft de hoofdstad er
een unieke attractie bij.
Terrazzo
op beton
is niet ideaal
Beurspassage
Opdrachtgever: Wooninvest, Amsterdam
Architect: Rijnboutt Architecten in samenwerking met
RAMSA (Robert Stern)
Ontwerp kunstwerk ‘Oersoep’: Iris Roskam,
Arno Coenen, Hans van Benthem
Aannemer: Bouwcombinatie Dura Vermeer- de Nijs
Terrazzo- mozaïek- en tegelwerk: Zuliani Kunst en
Terrazzo B.V., Zoetermeer
MEBEST
mb01_beurspassage.indd 13
februari 2017
13
13-02-17 10:25
Het mozaïek is niet gevoegd. Zeker bij de kopse kanten van de
Beurspassage zouden de voegen het beeld enorm verstoren.
(foto: Jan Willem Kommer)
14 MEBEST
mb01_beurspassage.indd 14
februari 2017
13-02-17 10:26
Neerlandsch stucgilde in Genua
EEN STAD
WAAR HET
OUDE AMBACHT
NOG LEEFT
Tekst en fotografie: Matthijs Pronker
Sinds afgelopen najaar is in Genua eindelijk de tuin van Villa Pallavicini uit
1846 weer opengesteld voor publiek. Het Neerlandsch Stucgilde was tijdens
een korte studiereis in de Italiaanse havenstad direct in voor een uitgebreide
rondleiding langs de gerestaureerde gebouwen die samen een verhaal vertellen.
Kunstenaars
Het Neerlandsch Stucgilde is de eerste buitenlandse groep die wordt rondgeleid in dit
grotendeels gerestaureerde buitenverblijf Villa
Pallavicini. De huidige directrice Silvana Ghigino,
die tevens de leiding heeft over diverse kunstopleidingen in Genua, nam bewust het park onder
haar hoede om de restauratie te bespoedigen.
Een groot deel moet onder de vakkundige handen van meesterstukadoor Orlando Lastrico de
oude glans terugkrijgen. Orlando stamt uit een
gedreven stukadoorsfamilie en al snel blijkt dat
hij alle grote restauratiewerken in de stad onder
zijn hoede heeft. Over het park valt veel te vertellen maar we concentreren ons op het juweeltje
Tempio di Flora. Orlando kreeg de eer om dit
bloementempeltje zes jaar geleden weer in volle
glorie te doen opbloeien.
Dottore Adelmo Taddei toont opbouw eeuwenoud stucwerk
MEBEST
mb01_stucgilde.indd 15
februari 2017
15
13-02-17 10:20
Marmerino
Tempio di Flora werd eerst volledig gereinigd en
daarna bracht Orlanda rose marmerino aan in
afresco. Hij licht toe; “Dit bestaat uit marmerpoeder met ossenbloed en wat zwart pigment. Het
wordt vermengd met kalk. Kunstharsdispersie
komt hier niet aan te pas. Je brengt vier lagen
aan: de eerste met zand, de tweede en derde met
steeds fijnere materialen en de laatste met kleur.
Het vocht kan door alle lagen weg dus de kans
op schimmel is zeer gering. Wie Tempio di Flora
Genua intoetst kan alles bekijken op YouTube.
Interessant is de wijze van stempelen om de
decorrand compleet te krijgen. De stempel is uiteraard in negatief en deze techniek stamt af van
de Romeinen. Met een spatel wordt het geheel
bijgewerkt. Van hetzelfde basismateriaal maakten de stukadoors 1100 kleine balletjes die als
een koord het geheel omlijsten. Per dag kon twee
van de zeventien meter gerealiseerd worden. Wie
het hoofd even naar beneden wendt, ontwaart
hier een verbluffend strakke terrazzovloer.
Samenwerking
De meesterstukadoor Orlando neemt ons mee
de stad in om verschillende van zijn restauratiewerken te delen. Al snel blijkt dat hij een nauwe
samenwerking onderhoudt met Monica Piatti die
veel belangrijke fresco’s en schilderwerken nieuw
leven heeft gegeven. Twee grootheden dus, die
de Nederlandse gasten in een paar dagen tijd
allerlei schatten laten zien die een toerist niet
krijgt of die zonder uitleg nauwelijks opvallen.
Museo Sant’Agostino
Eerst even iets over Genua: een havenstad maar
dan met heel veel overzeese invloeden. Moren,
Grieken; door de eeuwen brachten ze hun schatten uit het Oosten naar de stad. Veel valt nog
te bezichtigen maar een groot deel is verwoest.
De curator van Museo Sant’ Agostino, Dottore
Adelmo Taddei, weet er alles van. In zijn kelder
liggen de overblijfselen.
“Dit is ons patrimonium, de geschiedenis van wat
ooit was, verzameld in stukjes van opgravingen.
Je kunt bij de zuilen of engeltjes zien hoe stucwerk toen was opgebouwd. De binnenkant van
gestucte beelden bestaat uit metaal dat omwikkeld werd met doek om het bewegen van ijzer
tegen te gaan, in geval van roest bij voorbeeld.”
Fresco’s
We mogen terug naar de bovenwereld: het museum met talrijke fresco’s die strappato oftewel
gestript zijn van stukken muur. De meeste komen
van kerken die bewust vernietigd werden en
waarbij op het laatst de schildering toch intact
moest blijven. Een ander deel is opgegraven
na bombardementen. Monica Piatti is al jaren
betrokken bij het restaureren van dergelijke
schoonheden uit 1100 of 1200 en gaat de groep
voor naar haar domein bovenin het Museum.
Hier liggen fresco’s die zwaar beschadigd zijn
door onkundig handelen van een metselaar die
alleen de ‘plaatjes’ heeft gestript maar de lijsten
eromheen vernietigde.
Monica Piatti leert ons: “Een fresco heeft stucwerk en schildering en, net als een schilderij, een
lijst. Het één hoorde bij het ander. Nu moet ik het
origineel terugvinden, laag voor laag, dag voor
dag. Het is mijn levenswerk geworden hier in het
torentje van het museum.“
Met een fijne naald brengt ze oorspronkelijk pigment aan in de duizenden gaatjes die ontstaan
zijn in de schildering. De leden van het Stucgilde
bekijken haar werk met de loep die ernaast ligt
en het respect groeit.
De kerk
Gaandeweg wordt duidelijk dat Monica nummer
één is van alle fresco-restaurateurs in de stad. De
passie klinkt door als ze ons even later door de
nabijgelegen kerk Sant’ Agostino voert en bij elke
nis de bijzonderheden vertelt. Door alle kunsten cultuurwerken heen staat één ding centraal:
Genua wilde altijd het beste van het beste.
Piatti: “Voor de aankleding van deze kerk werden
daarom artiesten uit de Oriënt gevraagd. Ze
hadden stijl en een hoge kwaliteit in ambachtelijkheid. Ze brachten zand vanuit het Midden-
16 MEBEST
mb01_stucgilde.indd 16
februari 2017
Palazzo Reale kantoor met een gum gerestaureerd
13-02-17 10:20
San Pietro in Banchi recent gerestaureerd door Orlando Lastrico
en Monica Piatti
Oosten mee en mengden dat met gips. Dus niet
met kalk en dat maakt dit gebouw al speciaal.”
Palazzo Reale
Speciaal; zo kunnen we ook Palazzo Reale typeren, dat het Gilde deze dagen mag bezoeken. Monica wijst onderweg in de stad naar de gelaagdheid van de huizen: “Genua zit tussen zee en
bergwand geklemd dus bouwgrond vind je hier
nergens. Daarom werd hier al vroeg in de hoogte
telkens ergens iets op gebouwd. Dat geeft een
frappante mix van een Middeleeuws pand met
daarop een classicistische stijl.”
Kantoor
Aangekomen bij het Palazzo Reale mogen we
bij hoge uitzondering naar een heiligdom: het
kantoor van de directeur. Aangrenzend bevindt
zich een salon met alkoof die geheel gestuct is
met bloemen, blauw ingekleurd en linten in basreliëf met bladgoud afgewerkt. De deuren zijn in
dezelfde stijl geschilderd. Hier heeft Monica vier
maanden gewerkt aan een volledige opleving van
de totaal vervuilde wanden en plafond. Ze werd
bijgestaan door twee andere restaurateurs.
“In het begin leek het of we in een grot kwamen.
De bloemen waren zwart van de rook en bleken ook nog overgeschilderd! We zijn letterlijk
gaan gummen, centimeter voor centimeter tot
het oorspronkelijke stuc- en schilderwerk weer
tevoorschijn kwam.”
Stucwerk,
schildering en lijst
van een fresco
hóren bij elkaar
Terrazzo
Ook hier moet de terrazzo vloer vermeld worden
als een staaltje van Italiaans vakmanschap. De
rest van het paleis biedt ook voldoende bijzondere vloeren en schilder- en pleisterwerken. Alles
past in de barokstijl zoals die op elke straathoek
in Genua nog valt te bewonderen. Ook hier
heeft de hand van Monica wanden en plafonds
opnieuw tot glorie gebracht. In een hoekje van
de kamer vertelt een vierkant vlakje nog hoe het
geheel eruit zag voor de restauratie.
Spiegelzaal
De trots van het paleis is de Spiegelzaal, naar
voorbeeld van Versailles vervaardigd. Monica
Piatti wijst aan: “Ook hier zie je stucwerk en
schildering direct in elkaar overlopen. Al het
stucwerk werd hier ter plaatse vervaardigd.
We onderscheiden stucco polycromo dus met
meerdere kleuren, stucco doppia, een dubbele
laag in mat of glanzende uitvoering en de stucco
d’oro, de vergulde versie. In sommige kamers zijn
honderden kilo’s goud verwerkt!”
MEBEST
mb01_stucgilde.indd 17
februari 2017
17
13-02-17 10:20
Romano Peppetto van basismateriaal tot realisatie
Een echte
restaurateur
houdt zich aan
zíjn regels
Palazzo Spinola
Monica Piatti maakt nog een rondje door de
stad en wijst links en rechts Palazzo’s aan die
eveneens restauratiewerken van haar bevatten.
Met haar uitleg krijgt elke gevel een gezicht. En
ineens staan we voor haar tweede huis: Palazzo Spinola. In de 18e eeuw werd ook hier een
Spiegelzaal geconstrueerd, op de plek waar eerst
een terras was. De broers Paolo en Franco Spinola
hebben het pand in 1958 aan de staat cadeau
gedaan en hier begint het verhaal waar specialisten van dromen.
Alles op elkaar afgestemd
Meubels, serviezen, tapijten, alles is hier op elkaar afgestemd en de wanden werden afgewerkt
met marmorino, stucwerk met marmerpoeder.
18 MEBEST
mb01_stucgilde.indd 18
Als net afgestudeerde mocht Monica hier de restauratie van stuc- en schilderwerk helpen realiseren. Geen van de werkers vermoedde dat onder
het plafond van de eerste kamer het origineel
schuil ging. Nog geen 25 jaar geleden werd dit
ontdekt bij een gewone routine-renovatie. Monica schoof in een hoekje wat laagjes stucwerk
weg en langzaam kwam de originele schildering
naar voren. “Daarna woonde ik hier ongeveer!”
lacht ze vol trots.
Nog meer moois
In een korte wandeling wordt de kathedraal
bekeken waar Monica fresco’s heeft gerestaureerd in de Doopkapel. Vervolgens komen we
bij San Pietro in Banchi, een kerk boven winkels
gebouwd.
Onze gastvrouw heeft hier de koepel geheel in
oude staat hersteld. Stukadoor Orlando Lastrico
restaureerde het stucwerk daar vlak onder.
Tijd voor een kijkje in Chiesa San Luca om een
andere restauratie te bewonderen van het
duo Piatti-Lastrico: alweer een koepel. Bij het
stucwerk valt op dat een geschilderde voet uit
de lijst steekt als een exemplaar in stucwerk. Om
te weten hoe dat ooit uit de losse hand werd
februari 2017
13-02-17 10:20
vervaardigd brengen we een bezoek naar de
Scuola Edile voor een prachtige demonstratie van
de leermeester van Orlando Lastrico, Romano
Peppetto.
Eigenwijs blijven
de mensen altijd
Scepsis
Hij schept nog altijd uit de vrije hand, mano
libera, zoals voorheen alle stukadoors in de stad
dat deden. Nu is de 80-jarige Romano de laatst
overgeblevene in de omgeving. Hij heeft veel
bijzondere werken op zijn naam staan en doet
vooral waar hij zin in heeft: boetseren met zijn
zelf uitgevonden mortelsamenstelling. Daar zit
naast zand en kalk ook tegellijmpoeder in. Met
een olijke blik vertelt hij voor hij aan de slag gaat:
“Dit piastrellite breekt nooit, ook niet als je er een
hoofd van maakt. Het hecht direct door de lijm,
en de mortel zelf kun je nog uren gebruiken.”
Gereedschap
Oude technieken met nieuwe middelen dus. In
een lijst gaat hij deze middag in drie uur tijd een
ornament maken uit de vrije hand. Zijn gereedschap bestaat uit een potlood, spijkertjes, lepel,
paleerijzer en kwastje. En plastic handschoenen
want de mortel is agressiever door de lijm. Er kan
ook marmerpoeder bij en eigenlijk alles wat de
maker op dat moment nodig denkt te hebben.
Ademloos kijkt de Nederlandse delegatie toe hoe
er in snelle bewegingen uit het blote hoofd en
met de vrije hand een rozet binnen de lijst wordt
getekend. Met een soort zelfgemaakte passer ontstaan cirkelvormen en Romano plukt wat happen
mortel van het geheel om vingervlug guirlandes
te boetseren. De ondergrond waarop het stucwerk
straks moet stralen is gewoon van gips.
Voorschriften
Terwijl de tovenaar zijn werk doet, vertelt Orlando iets over de achtergronden. “We hadden met
dit recept in de jaren ’80 veel restauratiewerken
moeiteloos kunnen verrichten, maar toen had
Romano het nog niet uitgevonden. Nu mag het
absoluut niet toegepast worden bij monumenten
omdat de voorschriften verscherpt zijn: alleen
met originele bestanddelen, dus zand en kalk
en mogelijk marmerpoeder, mogen we vergane
glorie weer doen herleven.”
Recepturen
Terwijl Romano met steeds fluksere hand zijn
kunstwerk voltooit, deelt Orlando wat recepturen met de Nederlandse afvaardiging. “Je moet
durven spelen met je basismateriaal. Een beetje
vocht erbij of juist wat marmerpoeder om het
lobbig te krijgen. Ik maak een scagliola – marme-
rimitatie - sneller met gips dan met marmerpoeder. Wil je vertragen dan doe je daar wat melk in,
het zuur daarin stopt de binding. “
Namaaktravertin
“Ik maak ook travertin na. Eerst zet je een laag
kalk op, dan twee lagen kalk met zand en dan
drie lagen met marmerpoeder erbij, dan ga je
snijden en de vette kalk aanbrengen in de massa.
Daar gooi je grof zout tegenaan met wat bruin
pigment want het moet wel oud lijken. Dat zout
verdwijnt uiteindelijk met water dat het oplost,
zodat je gaatjes overhoudt op die plekken en dat
lijkt op travertin. “
Orlando heeft op basis van alle ervaringen een
speciale vergunning om belangrijke werken aan
te pakken. “Ik blijf altijd dicht bij de bron van een
gebouw dus haal ik zand van het strand en was
het zout eruit voor een palazzo waar ooit met dat
materiaal het stucwerk is gedaan. Nu mag dat officieel niet meer, maar ach, nood breekt wet. Een
echte restaurateur houdt zich aan zíjn regels om
zo authentiek mogelijk werk te leveren.”
Natuursteen
Kerken en ander cultuurgoed zijn dus de broodwinning en gelukkig valt er in Genua nog genoeg
te restaureren. Orlando noemt zo even vijftien
monumenten in de omgeving waar hij of de
buitengevel dan wel de binnenzijde tot nieuwe
glorie mocht brengen.
“Maar eigenwijs blijven de mensen altijd. Op
plekken waar optrekkend grondvocht en neerslag een blijvende schade zullen toebrengen,
adviseer ik tot een meter van de grond gewoon
natuursteen. Het valt met onze technieken niet
van het stucwerk te onderscheiden en het blijft
goed. Maar dat kost dan weer net wat meer en
met bloedend hart stuc ik die grondlinie dan toch
maar. En ja hoor, een jaar later ziet het er niet uit
en moeten we het afbikken omdat er toch beter
natuursteen kan komen.”
De voormannen van het Gilde herkennen dit
soort calamiteiten direct. Ook de verkeerde
weersomstandigheden waarin toch dat werk
geklaard moet worden, tegen alle regels in.
Naast kennis en recepturen levert veel knikken
en luisteren naar elkaar bij deze reis in elk geval
verbroedering op.
MEBEST
mb01_stucgilde.indd 19
februari 2017
19
13-02-17 10:20
Zand, zee en wind
als inspiratiebron
20 MEBEST
mb01_kerk.indd 20
februari 2017
13-02-17 10:43
EEN VLOER
ALS EEN
ZANDSTRAND
Tekst en fotografie: Jan Willem Kommer
Wind, water en strand. Ze zijn nadrukkelijk aanwezig in het interieur van de
nieuwe Sint-Clemenskerk op Ameland. Onder meer voor de materiaalkeuze
voor de natuursteen vloer is de natuur van het Waddeneiland een belangrijke inspiratiebron geweest. De smaakvolle combinatie met mozaïek en terrazzo levert een geweldig eindresultaat op.
Terug van weggeweest
Vier jaar geleden sloeg het noodlot toe in Nes op
Ameland. De Sint-Clemenskerk, gebouwd in 1878
naar ontwerp van Pierre Cuypers, werd getroffen
door een hevige brand. Toen de brandweer klaar
was met blussen, stonden er alleen nog maar een
paar muren van het koor overeind, voor de rest
was het rijksmonument volledig in de as gelegd.
Een drama voor de twaalfhonderd leden van de
katholieke gemeenschap.
Maar er was ook goed nieuws. De kerk was goed
verzekerd en een flink aantal gulle gevers toonde
zich zeer begaan met het lot van de parochie.
Herbouw was dus geen probleem, en dankzij het
ontwerp van Verlaan & Bouwstra Architecten uit
Vianen en het bijzondere interieur dat kunstschil-
Voor het indrukwekkende kruis in de vloer van de nieuwe SintClemenskerk is een keramische tegel gebruikt die qua kleur en
structuur veel wegheeft van hout.
der Randolph Algera van Art Decor uit Heerenveen
bedacht en waarvoor hij zich liet inspireren door
strand, zee en lucht, is de nieuwe Sint-Clemenskerk misschien nog wel mooier dan de oude.
Eén van de meest in het oog springende onderdelen is de kunstzinnige vloer waarin diverse
materialen en technieken zijn gecombineerd.
Hij is gelegd door steenhouwerij De Vries. “We
werden benaderd voor het reconstrueren van
een aantal consoles”, zegt Jaring Roosma van het
natuursteenbedrijf uit Buitenpost. “Dat vonden
we wat mager dus we hebben gevraagd of we niet
ook een prijs voor de vloer konden maken. En met
succes, want uiteindelijk hebben we de opdracht
gekregen.”
Van Scandinavië naar het Verre Oosten
De vloer waar De Vries in eerste instantie een
prijs voor maakte, is er niet gekomen. Jaring
Roosma is daar niet verbaasd over. “We zouden
met rode en groene Öland gaan werken. Dat
materiaal is zeer moeilijk te verkrijgen, en het is
ook onbetaalbaar.” In het definitieve bestek was
MEBEST
mb01_kerk.indd 21
februari 2017
21
13-02-17 10:43
De nieuwe consoles, gemaakt van Franse kalksteen, zijn in de
werkplaats met de hand geprofileerd.
De vloer in de nieuwe Sint-Clemenskerk is een
prachtige combinatie van natuursteen, keramiek
en mozaïek.
het materiaal vervangen door tegels van Grand
Chateau Dore, 50 centimeter breed en in vrije
lengte, Spotted Blue van 60 bij 60 centimeter en
de keramische Betonwood Mocca Brown van 120
x 30 centimeter.
De Grand Chateau Dore, een leisteen uit India, is
gekozen vanwege de associatie met het zandstrand die hij opwekt. Het materiaal is namelijk
zandkleurig en heeft door het zandstralen een
structuur die gemakkelijk doet denken aan de
ribbels die door wind en water in het zand worden getekend.
Jaring Roosma was de steensoort nog niet eerder
tegengekomen. “Als ik moet werken met een
materiaal dat ik niet ken, dan bestel ik altijd eerst
een paar vierkante meter om het te bekijken en
uit te proberen. Ik moet er eerst een gevoel bij
22 MEBEST
mb01_kerk.indd 22
krijgen voor ik er in zo’n project mee aan de slag
ga”, legt hij uit. Bewerken hoefde hij het materiaal niet, hooguit moesten er wat van de tegels
pas worden gemaakt.
Balken onder de banken
Steenhouwerij De Vries heeft de Grand Chateau
Dore in alle ruimtes van de kerk gelegd. In de
twee zijkapellen bestaat de vloer volledig uit
de zandkleurige tegels maar in het schip zijn ze
gecombineerd met andere materialen. Daar zijn
onder meer twee brede stroken Spotted Blue gelegd. Op die Chinese hardsteen moesten de kerkbanken komen. Het idee was dat de zitplekken
demontabel zouden worden geplaatst. Samen
met aannemer Friso Bouw bedacht de steenhouwer een systeem waarbij op de constructievloer
februari 2017
13-02-17 10:43
De kerkbanken
zijn demontabel
geplaatst
houten balken zijn geplaatst die met een marge
van twee millimeter op de onderzijde van de tegels uitkomen. Tussen de balken kwam de specie
waarin de tegels van zestig bij zestig centimeter zijn gelegd. Zowel de houten balken als de
tegels die er op rusten, zijn voorgeboord zodat
de kerkbanken eenvoudig vast - en losgeschroefd
kunnen worden.
Keihard kruis
Opvallende blikvanger in de vloer is het reusachtige kruis dat van de entree tot aan het
altaar loopt. Hiervoor heeft Randolph Algera
de keramische tegel Betonwood Mocca Brown
uitgezocht. Net als de Grand Chateau Dore is het
een tegel die een sterke associatie oproept; al
gaat het hier niet om zand maar, zoals de naam
MEBEST
mb01_kerk.indd 23
februari 2017
23
13-02-17 10:43
al doet vermoeden, om hout. De gelijkenis houdt
op bij het uiterlijk, heeft Jaring Roosma ervaren;
het keramische materiaal is aanzienlijk lastiger te
verwerken dan hout. Midden in het kruis moest
een rond mozaïek worden geplaatst, een afbeelding van een schelp. “We hebben in de werkplaats met de CNC-machine bochten gefreesd
in de tegels. Vlak onder het oppervlak van het
materiaal bleek een laagje met korrels te zitten
die zo hard zijn dat er regelmatig hoekjes van de
tegels afsprongen. Het was een kwestie van net
zo lang proberen tot we een cirkel van het juiste
formaat hadden.”
Van hardsteen maakte de steenhouwer een plaat
die precies in de sparing paste. Hierop bracht
Jesus Castellanos van het Gronings Castellanos
Afbouw het mozaïek aan dat vervolgens door De
Vries in de kerk in de tegelvoer werd geplaatst.
Prachtige combinatie
Ook voor de vloer in de Mariakapel van de SintClemenskerk werkte steenhouwerij De Vries
succesvol samen met de Groningse terrazzieri. In
de gebedsruimte die links naast de ingang is te
vinden, is de Grand Chateau Dore gecombineerd
met wederom een mozaïek - een lelie, de bloem
die in de christelijke cultuur maagdelijkheid en
reinheid symboliseert - en terrazzo. “Wij hebben
de cementdekvloer gelegd waarna Castellanos
aan het werk is gegaan met het plaatsen van het
mozaïek, het leggen van de terrazzovloer en het
schuren. Daarna hebben wij de tegels rondom in
Door boucharderen is er
geen kleurverschil te zien
Aanvankelijk zou het altaar massieve treden krijgen, maar
24 MEBEST
mb01_kerk.indd 24
dat werd te kostbaar. Vandaar dat is gekozen voor tegels;
februari 2017
een Chinese hardsteen, Spotted Blue.
13-02-17 10:43
de kapel en het halletje geplaatst.” Die volgorde
was belangrijk, omdat anders door het schuren
de gezandstraalde structuur de natuursteenvloer
aangetast zou kunnen worden.
Praktische oplossing
In het koor van de Sint-Clemenskerk werkte
steenhouwerij De Vries voornamelijk met hardsteen. Aanvankelijk zouden de treden van het
altaar massief worden uitgevoerd, maar vanwege
de kosten is dat omgezet in tegels. Een logische
wijziging, maar wel eentje die wat problemen opleverde. Jaring Roosma legt dat uit. “Volgens het
bestek zouden we de Chinese hardsteen tegels
van zestig bij zestig centimeter gebruiken met
aan de randen een overstek van één centimeter.
Dat kan niet, dan ga je uit het patroon lopen. We
hebben dat opgelost door de hoektegels zelf te
maken, dan ben je niet gebonden aan die vaste
maat van zestig bij zestig.”
Het natuursteenbedrijf gebruikte Belgisch hardsteen voor de afwijkende tegels, en niet de Chinese variant die wel voor de overige tegels van de
treden, de stootborden en het plateau van het altaar zijn gebruikt. Prettige bijkomstigheid was dat
de treden een ander uiterlijk moesten krijgen dan
de rest van het altaar. “We hebben dat gedaan
door ze te boucharderen”, zegt Jaring Roosma.
“Na die bewerking is er geen verschil in kleur te
zien tussen Chinese en Belgische hardsteen.” Niet
dat een verschil de kerkgangers snel zou opvallen.
Daarvoor valt er in hun nieuwe Sint-Clemenskerk
te veel moois te zien.
Consoles, met de hand gehakt
De hoektegels maakte steenhouwerij
De Vries van Belgisch hardsteen. Doordat het materiaal is gebouchardeerd,
is er geen kleurverschil te zien met de
tegels uit China.
Voor Steenhouwerij De Vries vormde de vloer de hoofdmoot van
het werk. In eerste instantie was het bedrijf uit Buitenpost echter
benaderd voor het restaureren van een aantal consoles in het koor.
“Die hebben we op één na compleet vervangen, maar het was eerder
van symbolische waarde om die ene console te behouden dan dat het
praktisch nut had; ze waren compleet verbrand”, zegt Jaring Roosma.
De vernietigende werking van het vuur is zo groot geweest dat de
steenhouwer niet eens meer kon vaststellen welke steensoort voor
de originele consoles was gebruikt. “Ik denk dat het Bentheimer is
geweest, een zandsteen; maar ik kan dat niet met zekerheid zeggen.”
Voor de nieuwe consoles gebruikte hij een Franse kalksteen. “Was het
een buitensituatie geweest dan had ik wel voor zandsteen gekozen
maar de consoles zitten in een binnenruimte dus dan durfde ik kalksteen wel aan. Dat materiaal is goed te bewerken en uiteindelijk gaat
het bij die consoles puur om de vorm en het profiel. Kleur speelt geen
rol, ze zijn toch overgeschilderd.”
De consoles zijn in de werkplaats in Buitenpost met de hand in profiel
gehakt en naar Ameland gebracht om ze te plaatsen. Aangezien de
originele consoles een dragende functie hadden, heeft De Vries eerst
ankers aangebracht om het naastliggende metselwerk te dragen. Pas
daarna zijn de oude stukken weggehakt en de nieuwe consoles in de
muren geschoven. De ankers zijn blijven zitten dus een dragende functie hebben de nieuwe consoles niet; ze hoeven alleen maar mooi te
zijn. En dat doen ze goed, door de reconstructie ziet het koor er weer
net zo fraai uit als het origineel van Cuypers.
MEBEST
mb01_kerk.indd 25
februari 2017
25
13-02-17 10:43
Meer om de symbolische
waarde dan het praktisch nut
Herbouw Sint-Clemenskerk
In de Mariakapel zijn de natuursteen tegels prachtig
gecombineerd met terrazzo en mozaïek
26 MEBEST
mb01_kerk.indd 26
Opdrachtgever: Sint-Clemensparochie, Nes
Architect: Verlaan & Bouwstra Architecten uit Vianen
Aannemer: Friso Bouwgroep, Sneek
Natuursteenrestauratie en -vloer: Steenhouwerij De
Vries, Buitenpost
Terrazzo en mozaïek: Castellanos Afbouw, Groningen
februari 2017
13-02-17 10:43
Uit de praktijk van TBA
Tekst:
Jan Willem Kommer
De adviseurs van Technisch Bureau Afbouw
(TBA) worden regelmatig ingeschakeld als er
problemen zijn op afbouwgebied. Zo werd
technisch adviseur Alphons Hagen recent
gevraagd of hij de oorzaak kon achterhalen
van schade aan pleisterwerk dat was afgeAlphons Hagen is bij Technisch
Bureau Afbouw een van de
technisch adviseurs die gespecialiseerd is in stukadoorswerk.
(foto: Jan Willem Kommer)
werkt met vinyl behang. Frappant genoeg
waren er kort achtereen twee vergelijkbare
schadegevallen. Toeval of een trend?
VOCHT KAN
VERVELENDE
GEVOLGEN HEBBEN
Dunpleister en vinylbehang
De schadediagnose die Alphons Hagen in het
najaar van 2016 deed, ging om betonwanden
en verdiepingshoge cellenbeton panelen die
zijn gerepareerd met gipspleister en vervolgens
volledig overgepleisterd met een dunpleister op
basis van aluminium silicaten. De wanden zijn
ingerold met een behanglijm en beplakt met
een gewapend vinylbehang. Toen het behang bij
de vloer werd verwijderd om de plinten aan te
brengen, bleek de pleisterlaag zacht en stroperig
geworden. Hij werd hier en daar zelfs meegetrokken met het behang.
Bij zijn onderzoek merkte Alphons Hagen dat
op wanden die wel waren ingesmeerd met lijm
maar nog niet behangen, de pleisterlaag vormvast en droog was. De dunpleister werd wel zacht
wanneer hij hem natmaakte. Bij de ingelijmde
beton kon de technisch adviseur de dunpleister gemakkelijk van de betonnen ondergrond
afschuiven. De ingedroogde behanglijm werd
kleverig zodra hij werd bevochtigd.
Vochtige ondergronden
Met behulp van de hydrometer ontdekte Alphons
Hagen dat het vochtpercentage van de betonnen binnenwand (indicatief) nog meer dan zes
gewichtsprocent was en dat van de cellenbeton
(indicatief) boven de twee gewichtsprocent. Niet
alleen de vochtpercentages in de ondergronden
MEBEST
mb01_praktijk.indd 27
februari 2017
27
13-02-17 09:48
waren aan de hoge kant, ook de luchtvochtigheid in de ruimtes was fors. De ramen waren
gecondenseerd aan de binnenkant en de ruimtes
waren relatief koud. Onderzoek naar de dichtheid
van het vinylbehang leverde op dat dit geen of
nauwelijks water doorlaat.
Opeenstapeling van factoren
Volgens de technisch adviseur van TBA ligt de
oorzaak van de problemen vooral in die vochtigheid. De ondergronden zijn behangen terwijl ze
nog niet droog genoeg waren. Daarnaast was
tijdens het behangen de luchtvochtigheid aan de
hoge kant en zijn de ruimtes vervolgens onvoldoende verwarmd en geventileerd.
Doordat het gebruikte vinylbehang dicht van
structuur is, kon de behanglijm niet snel genoeg
drogen en kon het restvocht vanuit de ondergrond niet naar buiten verdampen. Het beton
zelf kon weinig vocht opnemen omdat het tamelijk dicht en nog relatief vochtig was.
Behanglijm en restvocht hebben daardoor overmatig langdurig ingewerkt op de pleisterlaag
met als gevolg dat die haar inwendige sterkte en
het hechtend vermogen aan de ondergrond heeft
verloren. De gebruikte pleister is namelijk luchtdrogend en bereikt zijn sterkte na droging. Wordt
hij vervolgens nat gemaakt, dan staat hij dat
vocht weer af aan de omgeving. Alleen moet hij
daar wel de mogelijkheid voor krijgen; hij moet
dus niet langdurig worden belast met vocht.
Het restvocht
kon nergens
heen
Déjà vu
Een paar maanden na deze schadediagnose werd
Alphons Hagen ingeschakeld voor een vergelijkbaar probleem. Ook hier ging het om een pleisterlaag die zacht werd nadat er was behangen.
Een uitgebreid onderzoek als bij het voorgaande
geval was niet mogelijk omdat de schade al
was hersteld. De situatie en de schade waren
echter zo vergelijkbaar dat het voor de technisch
adviseur duidelijk was dat ook hier te langdurige
vochtbelasting en te gebrekkige droging voor
de problemen hadden gezorgd. Want hoewel
er andere materialen waren gebruikt, ging het
eveneens om een vlakke en dichte betonnen
ondergrond, een luchtdrogende pleister en een
dampdicht vinylbehang.
Geen slechte combinatie
Bij beide diagnoses geeft Alphons Hagen nadrukkelijk aan dat de combinatie van luchtdrogende
pleister en vinylbehang op zich niet verkeerd is.
“Luchtdrogende pleister wordt veel in combinatie
met vinylbehang toegepast. Doorgaans gaat dat
goed, als de lijm maar snel kan drogen en als er
geen chemische aantasting plaatsvindt van de
dunpleister door lijm of primer.”
Op sommige plekken kwam
de pleisterlaag los bij het verwijderen van het vinylbehang.
(foto: Alphons Hagen)
De pleisterlaag liet zich gemakkelijk van de ingelijmde betonwand afschuiven. (foto: Alphons Hagen)
28 MEBEST
mb01_praktijk.indd 28
Op www.tbafb
ouw.nl
kunt u meer le
zen over
schadediagno
ses en
andere diensten
die
Technisch Bure
au
Afbouw levert
.
februari 2017
13-02-17 09:48
Hoe je ook naar het nieuwe kantoor van HJ Advocaten kijkt, het laat zich
telkens van een andere kant zien. Een knap staaltje werk van de architecten
en interieurontwerpers van Studio Standard en afbouwregisseur System
Flex; vooral ook omdat elke blik een fraai beeld oplevert.
Tekst:
Jan Willem Kommer
Fotografie: Henk van der Veen
EEN KANTOOR MET
VEEL GEZICHTEN
MEBEST
mb01_advocaten.indd 29
februari 2017
29
13-02-17 10:18
Een verrassend presentje, de kaalgemaakte wanden vertellen
iets over eerdere verbouwingen in de voormalige verbandmiddelenfabriek.
Veel minder bedden
Voordat HJ Advocaten erin trok had Weesperzijde 99 al behoorlijk uiteenlopende bewoners
en doeleinden gekend. Het begon met verbandmiddelenproducent Utermöhlen die het pand
eind 19e eeuw bouwde en er zijn fabriek in
vestigde. De laatste gebruiker was de brandweer,
die maakte er een hoofdkantoor van. Bijna was
de opvolger een hostel geworden maar bezorgde
buurtbewoners zagen de ruim 1000 bedden niet
zitten en protesteerden, met succes. Dat gaf
ontwikkelaar Lingotto de mogelijkheid om in
het ruim 6000 m2 grote gebouw 22 woningen te
creëren.
Onderdak voor advocaten
Op de begane grond van het meer dan 100
jaar oude pand is ook nog zo’n 350 m2 geschikt
gemaakt voor commercieel gebruik. Eind oktober
30 MEBEST
mb01_advocaten.indd 30
heeft HJ Advocaten zich in dat gedeelte gevestigd. Aangezien de ruimte casco was opgeleverd,
ging daar wel het nodige aan plannen maken en
afbouwen aan vooraf. De Amsterdamse advocaten hebben daarvoor dankbaar gebruik gemaakt
van de diensten van System Flex. Het plafond- en
wandmontagebedrijf uit Dongen coördineerde
de afbouw en installatiewerkzaamheden. Samen
met de bouwadviseurs van BBN adviseurs en de
architecten en interieurontwerpers van Standard
Studio toverden de afbouwers de voormalige
brandweerkazerne in een half jaar om in een verrassend advocatenkantoor.
Uitersten bijeen gebracht
De indeling van het kantoor kostte weinig
hoofdbrekens; die werd min of meer gedicteerd
door het gebouw zelf en door de aard van de
opdrachtgever. “Advocaten moeten zich goed
februari 2017
13-02-17 10:18
De kaalgemaakte wanden vertellen
het verhaal van het gebouw
De hoge zwarte profielen met
66.1 ST glas beantwoorden aan
de wensen van HJ advocaten
op het gebied van uitstraling,
transparantie en privacy.
kunnen concentreren, ze werken doorgaans met
niet meer dan twee mensen op een kamer”, zegt
architect Wouter Slot van Standard Studio. “We
hebben een rij van vier kantoorkamers gemaakt.
Verder is er een kleine kamer waar mensen
afgezonderd kunnen werken, zijn er twee meetingruimtes en is er een informele overlegplek.”
Wat meer denkwerk kostte, waren de specifieke
eisen van HJ Advocaten. Die leken nogal haaks
op elkaar te staan. Zo moest de uitstraling
chique zijn en zakelijk zijn maar ook gewoon,
warm, en originele elementen van de voormalige fabriek/brandweerkazerne tonen. Verder
moest het modern zijn en tegelijkertijd iets klassieks hebben en het gevoel van een oud gebouw
benadrukken. Tenslotte moest het open en
transparant zijn zonder de privacy te laten varen
die nodig is voor vertrouwelijke gesprekken.
Poorten van natuursteen
Hoewel de ruimte extreem kaal was opgeleverd,
begon het werk met slopen. Omdat HJ Advocaten twee afzonderlijke ruimtes kocht waar
één kantoor van moest worden gemaakt, zijn
er in de bestaande dikke muren doorgangen
gemaakt. Die zijn afgewerkt met twee centimeter dik Belgisch hardsteen. “Zodat je, als je van
de ene naar de andere ruimte loopt, het gevoel
krijgt dat je door een soort poort gaat”, licht de
architect toe “Je ervaart de bestaande structuur
van het gebouw maar ook dat de ruimtes in
elkaar overvloeien.” De keuze voor Belgisch hardsteen was logisch, gezien de wensen van de opdrachtgever. “Het is een mooie chique afwerking
die je veel ziet in 19e eeuwse gebouwen. Een
oud materiaal dat we op een moderne manier
hebben toegepast.”
MEBEST
mb01_advocaten.indd 31
februari 2017
31
13-02-17 10:18
Presentjes achter het pleisterwerk
De wanden zijn strak gepleisterd en wit gesausd, op enkele uitzonderingen na. Daar is het
oude metselwerk in het zicht gebracht, om het
oorspronkelijke karakter van het pand nog meer
te benadrukken. Heel verrassend kwamen bij
het afbikken allerlei presentjes tevoorschijn:
een dichtgemetselde doorgang, aanhechtingen
van een trap, een verdwenen schouw. Wouter
Slot had geen flauw idee dat die dingen er zaten
toen hij de plekken koos waar de pleisterlaag
verwijderd moest worden. “Maar het is heel tof
dat ze nu te zien zijn. Ze vertellen het verhaal
van het gebouw, en dat sluit mooi aan bij wat de
opdrachtgever wilde.”
Glasheldere geluidsisolatie
HJ Advocaten wilde ook transparantie en privacy,
Die vraag is beantwoord met glazen wanden met
grote openslaande deuren. “Daar hebben we 50
millimeter dikke Forster profielen voor gebruikt”,
zegt Olaf Haarmans van System Flex.
“Ze zijn speciaal ontworpen als brandwerende
scheiding tussen ruimtes.” System Flex heeft de
profielen op maat gezaagd en voorzien van 66.1
ST glas zodat ze ook voor een goede geluidsisolatie zorgen. “Ze leveren een weerstand van 38 dB”,
zegt Olaf Haarmans.
Voor de kamerscheidende wanden gebruikte
System Flex een metalstud systeem van Gyproc,
enkel skelet en dubbel beplaat met 12,5 mm dik
gipskarton. “We hebben het maximale uit die
wanden gehaald door ze rondom af te kitten,
sparingen en doorvoeringen achterwege te laten.
Zo halen ze tegen de 50 dB.”
Tegenvallers en lichtpunten
Naast een goede geluidsisolatie had HJ Advocaten ook de akoestiek in alle spreekkamers en
werkkamers hoog op de prioriteitenlijst staan.
De mogelijkheden waren beperkt want architect
Wouter Slot wilde perse een egaal plafond, zo
hoog mogelijk in de ruimtes. Een systeemplafond
viel dus af, net als een verlaagd gipsplatenplafond.
Oud materiaal
op een moderne
manier toegepast
Omdat een cementdekvloer te zwaar zou worden, is er
een dekvloer met Fermacell platen gemaakt. De vloerverwarming is ingefreesd en de platen zijn naadloos
afgewerkt met een gietvloer.
Poorten van hardsteen
32 MEBEST
benadrukken en accentueren
februari 2017
de bestaande robuuste
structuur van het gebouw.
mb01_advocaten.indd 32
13-02-17 10:18
In de sanitaire ruimte mocht
niets in de constructie worden
geschroefd; System Flex heeft
er alles geplakt.
Op advies van System Flex is er voor OWAplan
gekozen. “Een perfecte oplossing”, vindt Wouter
Slot. “Je merkt echt hoe goed het werkt en het ziet
eruit alsof het een gestukadoord plafond is.”
De montage van het akoestische plafond had
echter wel wat voeten in aarde, net als dat van
de verlaagde metalstud plafonds die leidingen en
installaties in de gangen aan het zicht onttrekken.
“Het gebouw was opgeleverd met brandwerende
plafonds”, vertelt Olaf Haarmans. “De constructeur liet ons weten dat we daar niets aan mochten
hangen omdat het daar niet op berekend was.
Dat is lastig want wat doe je dan met de OWAplaten en de installaties?” System Flex loste dat op
door het brandwerende plafond te demonteren
en terug te plaatsen zodat er extra ophanging en
achterhout op de juiste plekken aangebracht kon
worden en er wél het nodige aan kon worden be-
vestigd. “Bijkomend voordeel was dat we meteen
brandwerende dozen konden plaatsen want er
zaten nergens lichtpunten in het plafond.”
Elk nadeel…
Het plafond was niet de enige onaangename surprise die het casco opleverde. HJ Advocaten wilde
graag vloerverwarming en een egale vloerafwerking. Overleg met de constructeur leerde echter
dat de ondervloer die System Flex daarvoor in
gedachten had, veel te zwaar zou worden voor
het pand. Tenzij er iets aan de fundering zou worden gedaan. “Het was best een verrassing voor
ons dat er dus eigenlijk niet zo veel kon met het
casco”, zegt Wouter Slot. “Ook voor HJ Advocaten
was het een domper want vloerverwarming en
een gietvloer waren een uitdrukkelijke wens.”
MEBEST
mb01_advocaten.indd 33
februari 2017
33
13-02-17 10:18
Verrassend dat
er eigenlijk niet
zoveel kon met
het casco
Voor elk probleem is echter wel een oplossing.
Het casco was opgeleverd met een dunne Fermacellvloer. System Flex verwijderde die platen
en verving ze voor een dikkere variant. “Ze lagen
toch verre van vlak en nu konden we meteen het
verloop van vijftien centimeter tussen de voor- en
de achterzijde van het pand aanpakken”, aldus
Olaf Haarmans.
De dertig millimeter dikke nieuwe Fermacell
platen zijn ingefreesd om de leidingen van de
vloerverwarming kwijt te kunnen. Het uitgefreesde materiaal is gebruikt om de sleuven dicht
te zetten waarna de ondervloer met een vijf
millimeter dikke laag egaline vlak is gemaakt.
Daar is een gietvloer op aangebracht in een licht
grijsgroene tint die Standard Studio van het logo
van HJ advocaten heeft afgeleid.
Hoog niveau
Ondanks de tegenslagen met plafonds en vloeren
is het gelukt om het werk binnen de planning
van zeventien weken te realiseren. “We hadden
één week ingepland voor eventuele uitloop en
die hebben we wel nodig gehad”, zegt Olaf Haarmans. Opmerkelijk genoeg is aan de kwaliteit
van de afwerking niets te zien van de tijdsdruk.
Volgens hem heeft dat veel te maken met de
aanpak van System Flex.
Helmen en foto’s
Niet alleen HJ Advocaten is zeer tevreden over het
nieuwe pand, ook de vorige bewoner van het pand
is onder de indruk. “De brandweer is een kijkje
komen nemen en ze vonden het zo mooi geworden dat ze HJ advocaten een aantal oude foto’s
en brandweerattributen hebben gegeven om in
het nieuwe kantoor uit te stallen”, zegt Wouter
Slot. Het zijn mooie accenten die de verschillende
gezichten van Weesperzijde 99 nog eens extra
benadrukken.
34 MEBEST
mb01_advocaten.indd 34
Harde materialen als glas, baksteen en stuc maken akoestische
voorzieningen noodzakelijk. OWAplan was een perfecte oplossing omdat de architect per se een naadloos plafond wilde.
Het bedrijf uit Dongen is van oorsprong gespecialiseerd in plafond- en wandmontage maar
is zich in de loop der jaren gaan richten op het
aannemen van complete afbouwprojecten,
zelfs inclusief elektra en water. “We werken bij
voorkeur in een bouwteam, met een vaste groep
bedrijven. Zo weet je wat je aan elkaar hebt en is
het gemakkelijk om werkzaamheden op elkaar
af te stemmen. Daar wordt iedereen wijzer van,
inclusief de opdrachtgever.”
Weesperzijde 99
Opdrachtgever: HJ Advocaten, Amsterdam
Architect: Standard Studio, Amsterdam
Bouwmanagement: BBN adviseurs, Houten
Afbouwregie: System Flex, Dongen
Montage plafond- en wandsystemen: System Flex, Dongen
februari 2017
13-02-17 10:18
Open en transparant
met ruimte
voor privacy MEBEST
februari 2017
mb01_advocaten.indd 35
35
13-02-17 10:18
KENNIS,
EEN GROEVE DIE
NOOIT DICHT MAG
Tekst:
Jan Willem Kommer
Plafond- en wandsystemen, stukadoorswerk, terrazzo, vloeren en vloerafwerkingen; dat is wat u gewend bent van Mebest. Per dit jaar nemen we
ook natuursteen mee in het afbouwmagazine. Elders in deze uitgave kunt u
lezen over natuursteen bij de herbouw van de St. Clemenskerk in Nes. In dit
artikel over het materiaal, het vak, de branche.
Alles is mogelijk
“Wat ik heb met natuursteen? Het is gewoon
het meest fantastische materiaal dat je je kunt
bedenken!” Corry Kussendrager laat er geen
twijfel over bestaan, ze is een groot fan. “De
kleuren, de varianten, de bewerkingsmogelijkheden; het heeft zo ontzettend veel gezichten. Op
een bepaalde manier is het kneedbaar, je kunt er
alles mee maken.” De liefde voor en kennis van
natuursteen overbrengen aan nieuwkomers in de
branche is de missie van de steenhouwer. 25 leerlingen heeft ze dit jaar onder haar hoede. Vroeger
waren dat er wel drie keer zo veel maar de crisis
heeft ook de natuursteenbranche niet ongemoeid
gelaten. “Het dieptepunt hebben we gelukkig
gehad, er zit weer groei in. En mooi genoeg is de
huidige groep leerlingen veel jonger dan gebruikelijk. Maar de branche heeft absoluut behoefte
aan nóg meer jonge mensen.”
maar voornamelijk veel theoretische kennis. Zaken als tekenen, schetsen, theorie over machines,
zagen, lijmen, schuurmiddelen, constructies en
dergelijke komen aan de orde. Vooral ook petrologie, omdat kennis over de manier van ontstaan en
de samenstelling van gesteenten in feite de basis
is voor alle vakgebieden binnen de branche; of je
nu in de restauratie, grafwerk, bouw, gevels, vloeren of aanrechtbladen zit; ambachtelijk werkt of
juist machinaal. “Ze moeten weten dat stollingsgesteente ontstaat uit magma en lava, dat veel
sedimentgesteenten kalksteen bevatten, wat een
tufsteen nu eigenlijk is, dat een metamorf één
van die twee soorten is en dat die door bijvoor-
Onmisbare basiskennis
De leerlingen volgen een zogeheten BBL-opleiding; vier dagen per week werken en leren ze
bij hun werkgever en de vijfde dag krijgen ze les
op het ROC in Nieuwegein. Daar brengt Corry
Kussendrager ze enkele praktijkvaardigheden bij
36 MEBEST
mb01_groeve.indd 36
Een groot deel van de opleiding bestaat uit theorie, maar er
februari 2017
komen absoluut ook praktische vaardigheden aan bod.
13-02-17 10:38
Natuursteen; je raakt
er nooit op uitgekeken
Het klinkt wat vreemd als Corry Kusendrager zegt dat natuursteen op een bepaalde manier kneedbaar is, tot je ziet wat de
mogelijkheden zijn.
beeld druk, tijd of temperatuur is veranderd. Ze
moeten een gesteente kunnen herkennen en de
eigenschappen ervan kennen. Het is bijvoorbeeld
zinvol om te weten dat een granietachtige met
wat meer kwarts erin in gepolijste vorm minder
snel zijn glans zal verliezen en dat een steen die
geen kwarts bevat eerder slijtsporen zal tonen.
Ook is het handig om te weten hoe verweringsbestendig een steensoort eigenlijk is.”
Vraagbaak voor de architect
Het is niet alleen belangrijk dat leerlingen weten
met welke steenzaag of schuurschijf ze welk gesteente kunnen bewerken, waarvoor je welk materiaal kunt toepassen, of het buiten te gebruiken
is, hoe het verweert, of je het kunt polijsten, of
het zijn polijstglans behoudt, of het krasbestendig is enzovoorts, maar ook dat die kennis behouden blijft. Want als de natuursteenbranche er niet
meer over beschikt, waar moet de architect dan
te rade? Zelf weet hij het vaak niet meer door het
grote aanbod, volgens Corry Kussendrager. “Ik heb
het idee dat architecten veel kennis van steensoorten zijn kwijtgeraakt. Dat ze niet goed meer
weten wat er te krijgen is en wat je er allemaal
mee kunt doen.” Het verbaast de docente niet;
natuursteen heeft immers geduchte concurrentie
gekregen. “In de nieuwbouw worden vrijwel alle
dorpels met beton of composieten gemaakt”,
noemt ze als voorbeeld. “Aan de ene kant snap ik
dat wel, want dat gietspul is goedkoper. Maar het
is gewoon niet hetzelfde. Natuursteen geeft leven
aan een gebouw, kracht.”
Eindeloos leren
Maar ook al weet je alles van steen, er valt steeds
meer te leren doordat het aanbod doorlopend
verandert. “Ik begon ruim 20 jaar geleden in het
vak en het assortiment van toen is anders dan dat
van nu”, zegt Corry Kussendrager. “Dat komt doordat er in de loop van de eeuwen groeves uitgeput
raken of gesloten worden en er weer nieuwe
groeves worden geopend.” Daarnaast speelt
globalisering een rol. “Vroeger werd vooral met
steen uit België, Duitsland en Frankrijk gewerkt,
toen was Italië al ver weg en waren gesteenten
die daar vandaan kwamen dus exclusiever en
kostbaarder. Dit zie je in de monumenten terug,
zowel van binnen als buiten. De laatste decennia
komen er ook veel materialen uit andere delen
van de wereld en door de goedkope arbeidskrachten zijn deze vaak goedkoop. Dat levert compleet
nieuwe namen en materialen op. Socrates zei
niet voor niets ‘hoe meer je weet hoe minder je
weet’. Maar dat is ook een deel van de charme van
natuursteen; je raakt er nooit op uitgekeken.”
MEBEST
mb01_groeve.indd 37
februari 2017
37
13-02-17 10:38
(foto: Schuller Restauratiestukadoors)
38 MEBEST
mb01_plafondrestauratie.indd 38
februari 2017
13-02-17 10:35
ALS EEN
FENIKS UIT DE
AS HERREZEN
Tekst:
Jan Willem Kommer
Fotografie: Jan Wllem Kommer, Schuller Restauratiestukadoors
Het uitgangspunt bij restaureren is bewaren wat er is. Maar wat als vrijwel
alle originele delen verloren zijn gegaan? Dan komt het aan op reconstrueren. Schuller Restauratiestukadoors deed dat in een Amsterdams grachtenpand dat een zeer ongelukkige jaarwisseling had doorgemaakt.
Vuurwerkramp
Het is een terugkerend ritueel, de jaarlijkse
discussie over een vuurwerkverbod voor de binnenstad van Amsterdam. Begrijpelijk, want het
historische centrum bevat zo’n 8.000 monumenten en een groot aantal daarvan bestaat voor een
deel uit hout. Dat een ongelukje met een vuurpijl
grote gevolgen kan hebben is evident. En het is
allang geen hypothese meer. In 2008 ging een
Het plafond was in
bedroevende staat
monumentale woning aan de Herengracht bijna
volledig in vlammen op. Cynici zullen zeggen dat
er nog voldoende monumenten over zijn, maar
voor historici was het een regelrechte ramp.
Het kolossale grachtenpand stamde uit 1615
en is in de daaropvolgende eeuwen regelmatig
verbouwd, uitgebreid en gedecoreerd volgens de
destijds moderne trends. Het bevatte dan ook
een schat aan historische bouwdelen en interieurelementen. Een deel daarvan is in de loop der
jaren in musea terecht gekomen, maar het gros is
verloren gegaan.
Goed gedocumenteerd
Geluk bij een ongeluk was dat de brand bovenin het pand ontstond en geblust kon worden
MEBEST
mb01_plafondrestauratie.indd 39
februari 2017
39
13-02-17 10:35
De hoekornamenten van de
Spinger-kamer hebben Hans en
Michael Schuller aan de hand
van foto’s en schetsen helemaal
nieuw gemaakt.
Vier compleet nieuwe
hoekornamenten, gemaakt
in de werkplaats
voordat ook de kelderkluis verloren ging. Die
bevatte namelijk allerlei documentatie over het
gebouw waaronder foto’s uit de 19e eeuw van
de originele gevels en de stijlkamers. Daarvan
is dankbaar gebruik gemaakt bij de restauratie
van het pand. Zeker de stukadoors van Schuller
Restauratie hebben er profijt van gehad bij het
herstel van de ornamentenplafonds.
“De opzet was om de plafonds van de beletage
en de eerste etage zoveel als mogelijk te herstellen en terug te brengen wat verloren was gegaan;
maar het kwam vooral neer op reconstrueren
want van de originele plafonds was bitter weinig
overgebleven”, zegt Hans Schuller. Door de brand
waren de bovenste drie etages verloren gegaan
zodat het plafond van de eerste etage feitelijk als
40 MEBEST
mb01_plafondrestauratie.indd 40
dak fungeerde. Wat brand en bluswater had overleefd was vervolgens nog geruime tijd prooi voor
de elementen want het duurde jaren voordat de
restauratie van start ging.
Riet en stucanet
Grootste uitdaging voor Schuller was het plafond
van de 19e-eeuwse stijlkamer op die eerste
etage. Het ontwerp ervan was van Jan Springer,
de architect die ook de Stadsschouwburg heeft
ontworpen. “Het plafond was in bedroevende
staat”, zegt Hans Schuller. “Wat er aan riet nog te
redden viel hebben we laten zitten en aangevuld
met stucanet. Vaak laten we het vlakke werk over
aan een andere stukadoor maar dit was erg lastig. Het plafond was deels verzakt, er waren oude
februari 2017
13-02-17 10:35
De originele bladerlijst was volledig kromgetrokken door de brand.
Verwarmen en rechtbuigen maakten het mogelijk om er afdrukken van
te maken voor een reconstructie.
delen waarop we moesten aansluiten en het
heeft een vakverdeling met verschillende dieptes.
Niet bepaald een standaardplafond dus en
omdat we er wel zelf de decoraties op moesten
aanbrengen, hebben we het zelf gestukadoord.
Dan weet je zeker dat je de ondergrond krijgt die
je nodig hebt.”
Paat naar geheim recept
Het herstellen van het decoratiewerk was een
lastige opgave. Alle hoekornamenten waren weg
en op wat blaadjes na waarmee de perklijsten
waren ingelegd, was er van het lijstwerk vrijwel
niets meer over. Hoewel de stukadoor uit Den
Haag al jarenlang restauratiewerk doet, stelden
die blaadjes hem wel voor een raadsel. “Gips
Deze lijst
was helemaal
kromgetrokken
brandt of smelt niet maar wordt bros door zo’n
brand. Deze lijst was echter helemaal kromgetrokken. Dat hadden we nog nooit gezien.” Eén
van zijn klanten kon het mysterie oplossen. “Hij
maakt schilderijlijsten en vertelde me dat dit een
gietmateriaal is waar hij ook wel mee werkt. Paat
MEBEST
mb01_plafondrestauratie.indd 41
februari 2017
41
13-02-17 10:35
noemt hij het. Hij maakt het zelf, met beenderlijm en nog wat bestanddelen die hij liever voor
zichzelf houdt.” Door het kromgetrokken stuk te
verwarmen kon Schuller het weer rechtbuigen
zodat er een afdruk van kon worden gemaakt
voor reconstructie.
Pronkstukken
Voor het terugplaatsen van de hoekornamenten
moesten de restauratiestukadoors zich volledig
verlaten op de oude foto’s en een schets van
architect Hans Vlaardingerbroek. Aan de hand
daarvan maakte Michael Schuller met behulp
van vader Hans in de werkplaats vier compleet
nieuwe ornamenten. Met schroeven en gips zijn
de pronkstukken aan het gerestaureerde plafond
bevestigd. De hoekornamenten zijn prachtig
beschilderd, de medaillons met cherubijntjes
hebben een subtiele dieptewerking.
Een middenornament is er niet. “Aan sporen kon
je wel zien dat er ooit iets heeft gezeten, maar
het staat niet op de foto’s en er was ook niets
van terug te vinden tussen de resten”, zegt Hans
Schuller. Gemist wordt het niet want er is meer
dan genoeg te zien. Zoals de forse kooflijsten met
acanthusbladeren die de restauratiestukadoors
reconstrueerden. Net als de bladerlijsten waren
de kooflijsten gemaakt met paat. Dat materiaal
is veel harder dan de gips die de stukadoors gebruikten voor de reconstructie, zodat ze destijds
tegen de houten wand konden worden vastgespijkerd. De nieuwe lijsten zijn met gips aan
het plafond gelijmd en met montagekit aan de
houten wand.
Onbekende stijl
Op dezelfde etage waren er buiten de stijlkamer
nog twee andere kamers waar de restauratiestu-
Hans Schuller was deze decoraties nog
niet eerder tegengekomen dus het is
gissen geblazen voor wat betreft tijd en
plaats van herkomst. Al wekt het lijstwerk wel de indruk van een modernere
stijl dan de klassieken.
Aannemer had één van de ornamenten weten te redden; de restauratiestukadoors konden het gebruiken om nieuwe te maken.
42 MEBEST
mb01_plafondrestauratie.indd 42
februari 2017
13-02-17 10:36
kadoors de plafonds van moesten herstellen. De
plafonds zelf zijn helemaal opnieuw gemaakt
met gipskartonplaten. Ook alle decoraties zijn helemaal nieuw gemaakt. Schuller deed dat aan de
hand van foto’s en restanten. “De aannemer had
een hoekornament en een middenornament gedemonteerd en in de kelder bewaard. Die stukken
konden we herstellen en gebruiken om nieuwe
onderdelen te maken.” De twee plafonds zijn
veel minder rijk gedecoreerd dan het Springerplafond, maar wel intrigerend. Het lijstwerk is
erg strak en ook de ornamenten zijn niet erg
klassiek. De herkomst en stijl stellen de restauratiestukadoor voor een raadsel. “We hebben de
hele Silberling-collectie doorgekeken maar daar
zijn we deze stukken niet in tegengekomen. Het
doet enigszins Frans aan maar we weten niet
zeker of het daar ook echt vandaan komt. En ook
de periode waar het uit stamt is onduidelijk. De
stukken ogen wel modern en doen wat aan Art
Deco denken.”
Het plafond
fungeerde
feitelijk
als dak
Veilig opgeborgen
Het herstel van de plafonds is inmiddels afgerond
en het pand wordt weer bewoond. Helemaal
klaar is de restauratie echter nog niet. Zo zijn er
bijvoorbeeld nog wanden die moeten worden
afgewerkt. Daar zal de restauratiestukadoor niet
voor worden ingeschakeld, de wanden waren
destijds met schilderingen op doek afgewerkt.
Een reconstructie van het origineel zou tot de
mogelijkheden behoren, dat bevindt zich namelijk veilig in het Rijksmuseum.
De plafondrestauratie is gereed, het wachten is nog op wandbekleding.
MEBEST
mb01_plafondrestauratie.indd 43
februari 2017
43
13-02-17 10:36
De plafonddecoraties op
de bel-etage hadden de
brand redelijk goed doorstaan. De sierlijke lijsten
zijn door architect Vlaardingerbroek gebruikt als
basis voor zelf ontworpen
middenornamenten.
Bel-etage
Waar de bel-etage doorgaans het pronkstuk van een pand is,
is hij hier tamelijk sober wat stucdecoraties betreft. Wel is dat
stucwerk verrassend en uniek; heel speelse en sierlijke lijsten
die weinig relatie lijken te hebben met de bekende klassieke
stijlen. In de voorhal waren ze nog aardig intact gebleven zodat
ze als voorbeeld konden dienen voor de lange gang. Voor die
ruimte maakte Schuller nog drie ornamenten die architect
Vlaardingerbroek ontwierp aan de hand van het bijzondere
lijstwerk.
44 MEBEST
mb01_plafondrestauratie.indd 44
Herengracht 132
Opdrachtgever: REB Projects, Amsterdam
Architect: Bureau Vlaardingerbroek, Utrecht
Aannemer: Van Mourik Bouw, Ophemert
Stucrestauratie: Schuller Restauratie
februari 2017
13-02-17 10:36
TM
Noise
Fire
Solutions
Rood
alshuiskleur, Groen vanbinnen;
TM;
Rood als huiskleur,
GroenCradletoCradlecertified
van binnen;
NofisolBrand&Geluidschotten
Nofisol Brand& Geluidschotten Cradle to Cradle certifiedTM;
Waarom
CradletoCradle(C2C)?
Waarom Cradle to Cradle (C2C)?
NofisolstaatvoorMaatschappelijkVerantwoordOndernemen.
TM
Vanuit
die gedachte
heeft Nofisol
haar Nofisol
Brand- en Geluidschotten
Nofisol staat
voor Maatschappelijk
Verantwoord
Ondernemen.
programma
Cradle toheeft
Cradle
laten haar
certificeren.
gaat namelijk
Vanuit die gedachte
Nofisol
Nofisol Cradle
Brand- to
en Cradle
Geluidschotten
programma
veel
danlaten
alleen
een product
maarnamelijk
heeft daarnaast
Cradleverder
to Cradle
certificeren.
Cradlecertificatie,
to Cradle gaat
veel verder ook
dan alleen
betrekking
de organisatie
en ook
de betrekking
invloed van
organisatie
opinvloed
de
een productop
certificatie,
maar heeft
op dedeorganisatie
en de
van
maatschappij.
Resultaat;
de organisatie op de maatschappij. Resultaat;
NofisolStandardBarriers
Nofisol Standard Barriers
:Silverlevel
: Silver level
Nofisol High Value dB barriers :Bronzelevel
: Bronze level
NofisolHighValuedBbarriers
Nofisol eXtreme barriers
NofisoleXtreme barriers
TM
: Bronze level
:Bronzelevel
Nofisol Group
www.nofisol.com
www.nofisol.com
[email protected]
[email protected]
+31-(0)162 - 431
231
+31-(0)162431231
JETPRO SERIES
MIXPRO SERIES
Hogedruk wormpompen ter verwerking van
Compacte continu mengpompen met beperkte
dunpleisters, brandvertragende coatings en
afmetingen en lage gewichten. Zeer makkelijk
pleisters tot max. 3 mm korrelgrootte. Eenvoudig in
transporteerbaar. Voor het verspuiten van gips,
onderhoud en d.m.v. rond reservoir in roestvrij staal
vloerproducten, brandwerende producten en
en aftapplug zeer gemakkelijk te reinigen.
onmiddellijk mengbare pleisters die niet moeten
rusten voor gebruik.
www.wsb-benelux.eu
Euromair Mebest ad 185x135 mm.indd 1
Naamloos-1 1
09-02-17 09:07
09-02-17 15:43
is een uitgave van
Adverteerdersindex
Technisch Bureau Afbouw
Mauritskade 27, 2514 HD Den Haag
Telefoon: 070 - 33 66 500
Fax: 070 - 33 66 533
E-mail: [email protected]
Website: www.tbafbouw.nl
Abonnementen aanvragen, opzeggen en wijzigen via
bovenstaande gegevens.
Mebest
Website: www.mebest.nl
Twitter: @MebestNL
Knauf
2
Nofisol
45
Siniat
48
Technostuc Systemen
47
WSB Finishing Equipment
45
Redactie: Jan Willem Kommer - Klokhuys teks & foto, Delft
E-mail: [email protected]
Telefoon: 06 - 29 21 79 59
Fotografie: Jan Willem Kommer, Delft; Henk van der Veen,
Maassluis; Matthijs Pronker, Volterra (I); Alphons Hagen
Beeldbewerking: Henk van der Veen, Maassluis
Vormgeving: Sylvia Oxenham, X-Media Solutions, Doetinchem
Druk: Senefelder Misset B.V., Doetinchem
Advertenties, tarieven en inlichtingen uitsluitend bij:
PSH Media Sales
Mercuriusstraat 35, 7006 RK Doetinchem
Postbus 68, 7000 AB Doetinchem
Telefoon: 0314 - 355 840
Fax: 0314 - 355 643
E-mail: [email protected]
Website: www.pshmediasales.nl
Reproductie:
Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van de inhoud van deze uitgave berusten bij Technisch Bureau Afbouw, de
betreffende auteur en/of de betreffende fotograaf. Niets uit deze
uitgave mag zonder hun toestemming openbaar worden
gemaakt of verveelvuldigd.
46 MEBEST
mb01_colofon.indd 46
Eerstvolgende uitgave:
Mebest nr. 2-2017
Verschijningsdatum:
21 april 2017
Aanlevering advertentiemateriaal:
5 april 2017
februari 2017
13-02-17 09:39
De wereld van Technostuc Systemen
Technostuc Systemen levert prettig verwerkbare materialen
voor uiteenlopende toepassingen en projecten. Producten van
goede naam en hoge kwaliteit, die zekerheid bieden zowel bij
nieuwbouw en verbouw, als bij renovaties én monumenten.
Een lastig project? Vertrouw dan op de deskundige advisering
vooraf, ondersteuning en controles tijdens, en systeemgarantie na voltooiing van het project. Dát is ons succes.
Naturetherm binnenisolatie
Monumentale restauratie materialen
Rajasil Strobalen Kalkpleister
Comfortwall stucplaten en klimaat-kalk
Conluto Leemstuc
Naturewall en Heck BGI-systemen
Voor informatie en advies: T +31 (0)53 433 03 60 - E [email protected]
www.technostuc.nl
Verstand van stucwerk én na-isolatie
Naamloos-7 1
31-05-16 14:13
TECHPLUS,
voor vederlichte
verwerking.
Met de natuurlijke bouwpleister TECHPLUS bereik je
uitzonderlijk vlot een egaal oppervlak. TECHPLUS is
uiterst licht verwerkbaar en blijft lang romig voor een
gladde afwerking tot in het kleinste detail. Maak snel
kennis met dit unieke product en krijg met minder
inspanning meer werk gedaan. Nieuwsgierig?
Vraag uw demo aan via: [email protected]
SINIAT_Techplus_Ad A4_NL.indd 1
www.siniat.nl
9/02/17 16:35