Transcript pdf - Iconen van de post

Iconen van de post
1943
germaanse symbolen
Pyke Koch
Ter aanvulling op de Vliegende duif-zegels van Chris Lebeau, geeft de PTT in 1942 aan
ontwerper Pyke Koch de opdracht om een nieuw type cijferzegel te ontwerpen.
Koch ontwerpt zeven zegels in de kleuren grijs, rood, blauw en groen. Op de zegels
staan Germaanse symbolische afbeeldingen van een waterpaard, een driekronenboom
(variant van de levensboom), twee zwanen, levensboom met twee zonnevogels, de
slangenboom (ook een variant van de levensboom), een ruiter te paard en twee
steigerende schimmels.
EIGENSCHAPPEN
materiaal papier zonder coating
techniek rotogravuredruk
afmeting 2,4 x 3,1 x 2,4
druk Koninklijke Joh. Ensched?, Haarlem
waarde 1 cent
in gebruik vanaf 1943
verkochte aantallen 10.506.719
PYKE KOCH
Pyke Koch wordt op 15 juli 1901 geboren. In 1920 begint Koch aan een studie rechten
aan de Universiteit van Utrecht. In 1927 laat hij zijn rechtenstudie voor wat het is en gaat
schildertechnieklessen volgen.
De schilderijen van Koch schilderijen hebben veelal een realistische insteek. Iets dat hij
later verder uitbouwt in de richting van het magisch realisme. Het magisch realisme
wordt door Koch als volgt omschreven: "Het magisch realisme bedient zich van
voorstellingen die wel mogelijk, maar niet waarschijnlijk zijn (...)"
(tentoonstellingscatalogus 'Magisch realisme in Nederland', Koninklijk Museum voor
Schone Kunsten, Antwerpen 1971).
Wanneer Koch in 1932 met de dichter Martinus Nijhoff in aanraking komt, besluiten zij
om een artistieke samenwerking aan te gaan. Koch gaat decors ontwerpen voor
theateruitvoeringen van Nijhoff en Nijhoff gaat gedichten schrijven aan de hand van
schilderijen van Koch.
Koch wordt in de jaren dertig van de twintigste eeuw een omstreden figuur wanneer hij
zijn nationaal-socialistische gevoelens kenbaar maakt en zich negatief uitlaat over de
democratie. Deze gevoelens laat hij op subtiele wijze zien in zijn Germaanse zegels uit
1943.
In de jaren voor de tweede wereldoorlog ontwerpt Koch vele postzegels voor de PTT.
De afbeeldingen op deze zegels hebben een gebeeldhouwd karakter.
Na de tweede wereldoorlog werkt Koch gestaag verder aan zijn schilderijen. Koch heeft
echter geen grootschalig oeuvre op zijn naam staan. Bij zijn overlijden in 1991 laat hij
ongeveer 90 werken na met voornamelijk afbeeldingen van achterstandswijken,
kermissen, stillevens en portretten.
SCHETSEN
Ontwerpschets van Pyke Koch voor de Germaanse symbolen-zegels uit 1943.
DE ZEGELS EN DE
Waterpaard
Op de 1-centzegel staat een waterpaard, ook wel zeepaard genoemd. Dit fabeldier heeft
het bovenlijf van een paard en het onderlijf van een vis en leeft in de zee. In Griekse
mythologieën trekken waterpaarden de wagen van de onderwatergod Poseidon.
SYMBOLIEK
Driekronenboom
Op de 1,5-centzegel staat een driekronenboom. Deze boom is een afgeleide van de
meiboom. De meiboom staat centraal bij de viering van het lentefeest waarbij de boom
versierd wordt en er om heen wordt gedanst. De meiboom zelf is weer een variant van
de levensboom. De driekronenboom heeft drie lagen gebladerte. Deze bladeren staan
mogelijkerwijs symbool voor de onderwereld, de wereld en de hemel.
Twee zwanen
Op de 2-centzegel staan twee witte zwanen afgebeeld met in hun midden een
palmachtige plant. Het ontwerp van deze zegels is afgeleid van de gevelafbeeldingen
met zwanen zoals deze voorkomen op Friese boerderijen. De achterliggende symboliek
gaat waarschijnlijk terug naar de zonnevogels die nieuw leven brengen. Het trekken in
het voorjaar en najaar van deze vogels brengen de zomer en de winter mee.
Levensboom met twee zonnevogels
Op de 2,5-centzegel staat een levensboom. De symbolische achtergrond van een boom
als verbeelding van het leven van de mens en van de wereld vindt zijn oorsprong in de
oudheid. De levensboom wordt dan veelal afgebeeld staand op een heuvel met zijn
wortels in de onderwereld en omringd door water. De onderwereld wordt verbeeld door
een slang of draak die aan de onderkant van de levensboom knaagt.
In de boom zitten twee zonnevogels die nieuw leven brengen. Op de zegel van Koch is
de onderkant van de boom staand op de heuvel omringd door water, vervangen door
een waterkruik zoals dat in de loop der tijd gangbaar is geworden.
Slangenboom
Ook op de 3-centzegel staat een levensboom waarbij de gedraaide stam aan de
onderkant overgaat in twee onderwereldslangen.
Ruiter te paard
Op de 4-centzegel staat een ruiter te paard afgebeeld. De ruiter als strijder zoals die
voorkomt in vele mythologieën en verhalen.
Steigerende schimmels
Op de laatste zegel uit de serie Germaanse symbolen, de 5-centzegel, staan twee
steigerende paarden. Deze schimmels van het Saksische ras staan symbool voor
levenskracht. Net als de zwanen sieren deze paarden menig gevel van oud-saksische
boerderijen alsook het wapen van Twente.
OVER DE VORMGEVING
1940 TOT 1950
PTT komt in 1940 vrijwel direct onder verantwoordelijkheid van de Duitse autoriteiten te
staan. Na 10 oktober van dat jaar mogen de pas verschenen koninginnezegels niet
meer worden verkocht. In 1942 komt er een Duits-gezinde PTT-directeur-generaal die
na het wegvallen van J.F. van Royen diens zorgvuldig opgebouwde vormgevingsbeleid
ter ziele laat gaan.
In de eerste twee oorlogsjaren 1940 en 1941 wordt het programma van de zomer- en
kinderzegels nog uitgevoerd onder het toeziend oog van Van Royen. De zomerzegels,
met portretten van belangrijke Nederlanders, worden vanaf 1936 door ontwerpers als
Sem Hartz, E. Reitsma-Valenca, Kuni Brink en Hub. Levigne uitgevoerd.
Naast deze serie begint de PTT in 1941 met het uitbrengen van de serie zeehelden.
Deze postzegelserie heeft echter een lang wordingsproces doordat Van Royen in maart
1942 wegens vermeende verzetsactiviteiten door de Duitsers wordt opgepakt. Hij wordt
afgevoerd naar het concentratiekamp in Amersfoort, waar hij enkele maanden later
overlijdt.
De Duitsgezinde PTT-directeur-generaal die de zeeheldenserie in 1943 laat verschijnen,
weet waarschijnlijk niet dat de zegels zijn ontworpen door Hartz en Reitsma-Valenca.
Beide ontwerpers zijn van Joodse afkomst en hebben in het geheim aan hun ontwerpen
gewerkt. De series die hierna volgen illustreren de sfeer van de tijd. In deze ontwerpen
ontbreekt het oog van Van Royen en de postzegels zijn slechts verworden tot
curiositeiten.
Aan de vormgeving van zaken als brievenbussen en meubilair wordt niets meer gedaan.
Na de bevrijding komen de bevrijdingszegels in omloop die in 1944 in Engeland zijn
ontworpen. Ook komt er direct een 'herrijzend Nederland'-zegel op de markt, die in het
laatste oorlogsjaar is ontworpen.
Als hommage aan Van Royen wordt de Dienst voor Esthetische Vormgeving opgericht,
die zijn vormgevingswerk bij PTT voortzet.
POST & MAATSCHAPPIJ
1940 TOT 1950
Tijdens de Tweede Wereldoorlog ondervindt PTT grote moeilijkheden met het
postvervoer. In februari 1945 is een brief van Groningen naar Den Haag een maand
onderweg. Na de bevrijding bewijst de post wederom haar veerkracht in moeilijke tijden.
Pas in 1947 is het postvervoer weer genormaliseerd.
Bezuiniging, mechanisering en rationalisering waren ervoor verantwoordelijk dat het
PTT-bedrijf tussen 1920 en 1930 grote veranderingen had doorgemaakt. Het volgende
decennium zou duidelijk maken dat de veerkracht van de post daardoor niet was
aangetast.
Het postvervoer daalt tijdens de Tweede Wereldoorlog aanzienlijk. Toch brengt PTT
jaarlijks meer dan 1 miljard brieven rond. Vanwege schaarste aan brandstof nemen
'oude' vervoersmiddelen de taken over: de lopende bode en paard en wagen. Het
vervoer loopt door de moeilijke omstandigheden grote vertragingen op: in februari 1945
is een brief van Groningen naar Den Haag een maand onderweg.
Na de bevrijding in mei 1945 moet de post opnieuw bewijzen zich aan de moeilijke
omstandigheden van de wederopbouw te kunnen aanpassen. De grootste moeilijkheid
ligt bij het vervoer: aan de ene kant door de roofzucht van de bezetter, aan de andere
kant door de desolate toestand van het spoor- en tramwegnet. Pas in 1947 is het herstel
zo ver gevorderd dat de speciale nachtposttreinen weer kunnen rijden. Het gebruik van
de Posttrein wordt zelfs uitgebreid tot twee vervoersdiensten per dag: een dagdienst en
een nachtdienst.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog ondervindt PTT grote moeilijkheden met het
postvervoer. In februari 1945 is een brief van Groningen naar Den Haag een maand
onderweg. Na de bevrijding bewijst de post wederom haar veerkracht in moeilijke tijden.
Pas in 1947 is het postvervoer weer genormaliseerd.
bron: www.iconenvandepost.nl
© TNT Post