VOGELS IN DE WINTER

Transcript VOGELS IN DE WINTER

CURSUS VOGELTREK EN WINTERVOGELS 2014

Vogelwerkgroep I.V.N. Afdeling regio Leiden 1

Vogeltrek en wintervogels 2014 © IVN regio Leiden  De inhoud is verzorgd door de Vogelwerkgroep IVN regio Leiden.  IVN regio Leiden is ook op het internet te vinden, met o.a. veel vogelinformatie:

www.ivn.nl/leiden of zoek bij “Google” naar IVN regio Leiden.

INHOUDSOPGAVE Voorwoord Hoofdstuk 1 Programma cursusavonden Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 Hoofdstuk 6 Programma excursies Gebiedsbeschrijvingen A. Noordduinen (Noordwijk) B. AmsterdamseWaterleidingduinen C. Starrevaartse plas D. De Wilck en omgeving E. Polderpark Cronesteyn Routebeschrijvingen naar in hoofdstuk 5 genoemde gebieden A. Noordduinen (Noordwijk) B. AmsterdamseWaterleidingduinen C. Starrevaartse plas D. De Wilck en omgeving Informatie over vogelwebsites A. Vogeltrek B. Vogelgeluiden C. Vogels algemeen en vogelfoto’s D. Waarnemen en tellen E. Spelletjes F. Startpagina’s G. IVN en KNNV H. Gratis APP Informatie over vogelwerkgroepen A. Vogelwerkgroep I.V.N. regio Leiden B. Vogelwerkgroep K.N.N.V. Leiden C. Vogelwerkgroep Cronesteyn D. Vogelwerkgroep Ver. Natuur- en Vogelbescherming Noordwijk (VNVN) E. Vogelwerkgroep Koudekerk/Hazerswoude Blz. 4 Blz. 6 Blz. 8 Blz. 10 Blz. 10 Blz. 13 Blz. 14 Blz. 16 Blz. 18 Blz. 20 Blz. 20 Blz. 21 Blz. 23 Blz. 26 Blz. 28 Blz. 28 Blz. 28 Blz. 28 Blz. 29 Blz. 29 Blz. 29 Blz. 29 Blz. 29 Blz. 30 Blz. 30 Blz. 32 Blz. 32 Blz. 33 Blz. 33 3

Voorwoord

Geachte lezer(es),

Hartelijk welkom bij de cursus ‘Vogeltrek en wintervogels’ 2014 van IVN-afdeling Leiden! Het doet ons veel plezier u nader te laten kennismaken met de verbazingwekkende prestaties die allerlei vogels leveren gedurende de vogeltrek. Daarnaast besteden we aandacht aan de overwintering van vogels in onze omgeving, zaken die voor de vogels letterlijk van levensbelang zijn. Natuurlijk verneemt u ook om welke vogels het gaat. De vogeltrek is misschien wel het meest spectaculaire verschijnsel dat we van deze gevleugelde dieren kennen. Onze kennis hiervan is nog lang niet volledig; er zijn nog heel veel open vragen. Meer en vooral bredere bekendheid met vogeltrek is hard nodig want onbewust oefenen we enorme invloed uit op het verloop van de trek en (daarmee) op het wel en wee of zelfs het voortbestaan van veel trekvogels. De gevolgen van menselijk handelen kunnen voor een aanzienlijk aantal soorten onvermoed groot zijn. Maar het helpen van vogels de winter door spreekt u misschien nog meer direct aan. Toch betekent ook dat niet automatisch dat onze winterhulp voor vogels in alle gevallen goed uitpakt. Op de cursusavonden gaan wij hier allemaal nader op in. Daarbij laten we u ook zelf bezig zijn: met vogelkenmerken, (in samenhang daarmee) met hun gedrag en ook met hun voedsel zodat u na afloop van de cursus niet alleen meer vogelsoorten kunt herkennen maar de vogels om u heen desgewenst ook goed kunt helpen overleven. Verder gaan we er geregeld op uit om de dieren zelf ook te ontmoeten. Het waarnemen van de grootte, vorm, kleur, gedrag en - in deze tijd van het jaar - de ‘roepjes’ van de vogels, het leren kennen van de diversiteit daarin en het 4

onderscheiden van de diverse soorten met hun kenmerken zijn belangrijke elementen van de aantrekkelijkheid van het ‘vogelaarschap’. In het najaar hebben we wel een beetje geluk met het weer nodig. Er kan een bui regen vallen, maar de ervaring leert dat de buien toch meestal beperkt zijn. Sommigen van u kunnen al een eindje gevorderd zijn op dit pad terwijl anderen de cursus misschien juist hebben gekozen om te zien of zij dit pad willen gaan inslaan. Onder u allen kan dus een tamelijk groot verschil in voorkennis bestaan. Wij hopen dan ook dat u er begrip voor zult hebben dat wij bij het begin willen beginnen en ons vooral willen richten op basale vogelzaken. Anderzijds is er bijv. tijdens excursies altijd wel ruimte om dieper op bepaalde onderwerpen in te gaan of bijv. nader aandacht te besteden aan minder algemeen voorkomende vogelsoorten. Stel daarom al uw vragen! Er is in elk geval plezier aan de cursus te beleven, zelfs voor ervaren vogelaars. Zij weten ook als geen ander dat je in de natuur telkens voor nieuwe verrassingen komt te staan. Dit wensen wij u in hoge mate toe! Moge de cursus voor u heel veel vogelplezier opleveren, ook in de toekomst! P.S. Als cursusmateriaal hebben we dit cursusboekje voor u gemaakt. Het boekje is niet bedoeld als een samenhangend studiewerk, maar meer als een informatiebron tijdens en na de cursus. Let in ieder geval op de praktische gegevens die hierin staan (zoals korte beschrijvingen van de excursieterreinen en de route daarheen; zij staan in het begin van dit boekje). Inhoudelijke informatie treft de cursist aan in het boekje

Vogel trek

gesteld. van Bart Hageraats, dat bij het cursusmateriaal hoort. Ander materiaal wordt alleen digitaal ter beschikking 5

Hoofdstuk 1 Programma cursusavonden Plaats: De cursusavonden worden gegeven in de Aula van het Wellantcollege in Oegstgeest. Adres: Lange Voort 70, 2341 KD Oegstgeest (071) 517 32 16 Tijd: De cursusavonden starten om 19.45 uur precies (de tweede avond de winkel om 19.15). De zaal is al vóór 19.30 (resp. 19.15) uur open. We verzoeken u vriendelijk om u op de avonden steeds op tijd te komen en u in de hal te melden. Eerste avond: Dinsdag 7 oktober 2014 Aanvangstijd Inhoud Presentatie 19.45 uur Welkomswoord en inleiding Floris de Boer 20.00 uur 20.45 uur Vogeltrek Pauze met uitleg over verrekijkers en excursielokaties Jan Westgeest Joop Vlieg Nico van Os 21.05 uur 21.30 uur 21.55 uur Practicum Vogeltrekspel Henny Blom en Nettie van der Meij Practicum vogeltrekgeluiden Jan Westgeest Afsluiting 6

Tweede avond: Dinsdag 14 oktober 2014 Aanvangstijd Inhoud Presentatie 19.45 uur Welkomswoord en inleiding Floris de Boer 20.00 uur Die vliegprestaties, hoe kan een vogel dat? Anke Burgers Henny Blom 20.30 uur 20.50 uur 21.05 uur 21.55 uur Vogels in de winter ook in eigen tuin en directe woonomgeving Pauze Practicum Wintervoeding Afsluiting Derde avond: Dinsdag 4 november 2014 Aanvangstijd Inhoud 19.15 uur (!) 20.00 uur Gelegenheid om de Groene winkel te bezoeken Eenden, ganzen en zwanen 20.45 uur Pauze met gelegenheid de Groene winkel te bezoeken Alle aanwezige gidsen Presentatie Dineke Kistemaker 21.05 uur 21.30 uur 21.55 uur Practicum Herkennen ganzen en eenden Practicum ganzengeluiden Afsluiting Jan Westgeest, Herman Berkhoudt en Nico van Os Dineke Kistemaker 7

Hoofdstuk 2 Programma excursies Eerste excursie Datum Tijd Zaterdag 11 oktober 8.00 – 10.30 uur Tweede excursie Datum Tijd Verzamelpunt Gebied Parkeerplaats Wantveld Duinen Noordwijk Verzamelpunt Gebied Zaterdag 18 oktober Derde excursie Datum Zaterdag 8 november Vierde excursie Datum Zaterdag 15 november 8.00 – 10.30 uur Tijd 8.00 – 10.30 uur Tijd 8.00 – 11.00 uur Parkeerplaats Oase Parkeerplaats Kniplaan Parkeerplaats Brasserie Cronesteyn Amsterdamse Waterleidingduinen Verzamelpunt Gebied Starrevaartse Plas Verzamelpunt Gebied De Wilck en omgeving (zie opm. 4 hieronder) Opmerkingen en tips 1) Indien onverhoopt een excursie wegens te slechte weersomstandigheden moet worden afgelast, blijft deze in principe vervallen. Toch is er ook één reserve datum gepland, nl. zaterdag 22 november, voor het geval er redenen zijn om een uitzondering op deze regel te maken. 2) 3) Verderop in dit boekje staan beschrijvingen van de gebieden en routebeschrijvingen naar de startpunten. U dient steeds zelf voor vervoer te zorgen. Goed idee: maak afspraken over met elkaar meerijden! 8

4) 5) 6) 7) Voor de excursie naar De Wilck e.o. verzamelen we bij Brasserie Cronesteyn, Vlietweg 2, 2323 LB Leiden (dichtbij de Lammebrug). We stappen daar zoveel mogelijk bij elkaar in de auto, want het gebied leent zich er niet voor om met heel veel auto´s achter elkaar rond te rijden en te parkeren. De benzinekosten zijn voor eigen rekening en kunnen ter plaatse met de chauffeur gedeeld worden. Een richtlijn voor het totaalbedrag kan zijn: het aantal km à € 0,20 per kilometer. Bij verhindering tijdens een excursie verzoeken wij u dringend u uiterlijk de avond tevoren vóór 21.00 uur af te melden (zo nodig s.v.p. de voicemail inspreken). Dat kan bij Henny Blom (071-5122028) of Nettie van der Meij (071-5156780 of 0620465900). Indien u in een noodgeval op de zaterdagochtend zelf moet bellen, bel dan 06-20168713. 8) 9) Trek steeds warme kleding aan (warmer dan nodig lijkt!) en waterdichte – bij voorkeur hoge - wandelschoenen. Voor onderweg een thermosflesje koffie en iets te eten is sterk aan te bevelen. 10) Verder zijn een verrekijker en/of telescoop (als u die heeft), een vogelgids(je) en een opschrijfboekje niet te ontberen. 11) Er is een aantal verrekijkers bij het IVN te leen. We vragen u dan wel een borg van € 50,- te betalen. Dit geld krijgt u, bij inlevering van de verrekijker in goede staat, weer terug. 12) Mocht u tijdens de excursies het tempo van de gids - om wat voor reden dan ook - te hoog vinden, zegt u dit dan gerust zodat de gids hier rekening mee kan houden. 9

Hoofdstuk 3 Gebiedsbeschrijvingen A. Noordduinen (Noordwijk) B. AmsterdamseWaterleidingduinen C. Starrevaartse plas D. De Wilck en omgeving E. Polderpark Cronesteyn A. Beschrijving van de Noordduinen (Noordwijk) De Noordduinen, gelegen direct ten noorden van Noordwijk aan Zee, zijn tegen het dorp aan vrij smal (ongeveer 1 km). Verder noordelijk worden zij steeds breder, totdat het gebied overgaat in de duinen van het Amsterdamse Waterleidingbedrijf, ongeveer ter hoogte van de Langevelderslag. In dit gebied is de afgelopen eeuwen het nodige gebeurd. Doordat deze duinen zo dicht tegen Noordwijk aan Zee aan liggen, lag het voor de hand dat ze vooral door de bewoners van Noordwijk aan Zee benut werden voor het weiden van vee, schapen e.d. en voor de teelt van bepaalde groenten, waaronder ook aardappelen. Wie nu in dit gebied rondwandelt, kan de overblijfselen van bijvoorbeeld de oude aardappelveldjes nog herkennen. Zij werden in wat kleinere dellen uitgegraven en zijn herkenbaar aan hun vlakke bodem. Het meest zuidelijke gedeelte was tot na de Tweede Wereldoorlog in gebruik als golfbaan. De helft hiervan was door de gemeente Noordwijk opgekocht voor de bouw van nieuwe woningen. De andere helft heeft nog geruime tijd gefunctioneerd, totdat aan het einde van de zestiger jaren in de vorige eeuw een nieuw terrein voor de Noordwijkse 10

Golfclub beschikbaar werd gesteld in het meest noordelijke deel. Hoewel door de aanleg van de nieuwe golfvelden veel van het natuurlijke karakter verloren is gegaan, zijn er toch nog de nodige interessante planten en vogels aan te treffen. Een verslag hiervan is te vinden in een speciale uitgave van de Noordwijkse Golfclub uit 2005, getiteld “Natuur op de Noordwijkse Golfclub”. Ruim tien jaar geleden is Staatsbosbeheer begonnen met de herinrichting van het tweede gedeelte van de oude golfbanen. De oude grasmat en de daaronder liggende teeltlaag werden weggeschoven en een groot deel van dit gebied werd min of meer “aan zijn lot overgelaten”. Daardoor kreeg het de kans om weer wat meer te gaan stuiven zodat nieuwe vochtige duinvalleien konden ontstaan. De laatste jaren treedt er meer vergrassing en verruiging op. De verstuiving neemt zo juist weer af. Na de Eerste Wereldoorlog werd een groot gedeelte van deze duinen met vooral Oostenrijkse dennen beplant. Het betrof hier voornamelijk werkverschaffingsprojecten, die verder als doel hadden de duinen te beschermen tegen overmatig stuiven en houten palen te produceren (o.a. voor het stutten van mijngangen). Een groot deel van deze aangelegde bossen verdween rond 1965 als gevolg van het massale optreden van de zgn. Dennenscheerder, een klein staalblauw kevertje, dat zich overal naar binnen dringt, waardoor de bomen langzaam afsterven. Een gunstige bijkomstigheid hiervan was wel dat de duinen zo weer gedeeltelijk hun natuurlijke gesteldheid terugkregen. Zowel de Eerste als de Tweede Wereldoorlog hebben duidelijk hun sporen in deze duinen nagelaten. Restanten van bunkers, verbindingswegen (bijv. de Oorlogsweg), versperringen e.d. zijn nog duidelijk in het terrein zichtbaar. 11

Het gebied is grotendeels begroeid met struikgewas en bomen, zoals bijv. de Duindoorn, de Kardinaalsmuts, de Wilde liguster, de Rimpelroos, de Abeel, de Balsumpopulier, de Esdoorn, de Spaanse Aak, de Oostenrijkse en de Corsicaanse den. Doordat het gebied vrij kalkrijk is, kunnen er ook vele planten groeien die kalk nodig hebben, zoals Tijm, Salomonszegel, Slangenkruid, Bremrapen, Wilde peen, Knikkende Silene enz. Verder herbergen deze duinen in het voorjaar vogelsoorten die bij voorkeur in duinen zoals deze voorkomen, zoals de Nachtegaal, de Graspieper, de Boompieper, de Kneu, de Grasmus, de Braamsluiper, de Roodborsttapuit, de Heggenmus en de Fitis. Wat roofvogels betreft komen hier broedvogels als de Ransuil en de Sperwer voor. Het gebied zelf vormt door zijn gevarieerde begroeiing en zijn aanzienlijke hoogteverschillen een aantrekkelijk wandelen/of recreatiegebied. Hier en daar zijn mooie uitkijkpunten gerealiseerd. Vooral in de weekeinden is de recreatiedruk behoorlijk hoog. Doordat dit gebied dicht langs de kust gelegen is, komen er vooral in het najaar tal van vogels over die op weg zijn naar zuidelijke oorden. Op sommige gunstige dagen kunnen het er wel vele duizenden zijn. Het gaat dan om grote aantallen spreeuwen, vinken, kepen, kwikstaarten, piepers, gorzen, kruisbekken, sijzen en diverse soorten roofvogels. Ook loont het de moeite in de trektijd en in de winterperiode die daarop volgt, langs de verschillende struiken te lopen, waarop vele trekvogels en wintergasten zich aan bessen en knoppen tegoed doen. Soms zitten er grote aantallen Kramsvogels en Koperwieken op bijvoorbeeld de Duindoorn. Ook Zwarte kraaien laten zich dan niet onbetuigd. 12

De excursie gericht op vogeltrek zal plaatsvinden op één van de befaamde uitkijkpunten, bijgenaamd de “Driehoek”. In de directe nabijheid is bovenop een strandslag een ander goed kijkpunt, waar men tevens een goed uitzicht heeft op zee. Daar zijn soms vele andere soorten te zien zoals Jan-van genten, Zwarte zee-eenden, Aalscholvers, jagers, div. meeuwensoorten, duikersoorten enz. B. Beschrijving van de Amsterdamse Waterleidingduinen (AWD) De AWD behoren tot Nederlands grootste duingebieden (3500 ha, incl. 530 ha bos). Het terrein wordt grotendeels gebruikt als waterwingebied voor de regio Amsterdam. Het kent een grote landschappelijke variatie en een rijke flora en fauna. De AWD zijn toegankelijk voor wandelpubliek: dit publiek heeft een unieke mogelijkheid om dit typisch Nederlandse landschap te verkennen. De grote variatie in landschap en begroeiing hangt natuurlijk samen met de rijke flora en fauna. Het laatste is een gevolg van het eerste. Het terrein bestaat uit bos en struweel, open plekken met stuifzand, vochtige en moerassige valleien en droge vlakten. Aan de zeezijde is er nauwelijks opgaand bos of struweel, maar landinwaarts neemt dit sterk toe. De vele duindoornstruwelen bieden voedsel, dekking en nestgelegenheid aan tal van vogels en zoogdieren.

Broedvogels

Het landschap van de AWD is zó afwisselend, dat er elk jaar zo'n 70 verschillende soorten vogels broeden. Roodborsttapuit en Braamsluiper maar ook rietvogels zoals Blauwborst en Rietzanger zijn er vaste klant. Evenals in de omliggende duingebieden zijn hier de karakteristieke open duinvogels zoals Tapuit, Paapje, Patrijs en Veldleeuwerik als 13

broedvogels helaas verdwenen. Andere soorten zoals de Wintertaling, de Zomertortel, de Fazant en de Groene specht worden ernstig bedreigd. Mogelijke oorzaken hiervan zijn: • toenemende vergrassing • stoppen met voeren (fazanten) • • verdringing door andere soorten mindere kwaliteit riet Gelukkig zijn er ook broedvogels die het wel goed doen. De Fitis, Grasmus, Tjiftjaf, Nachtegaal, Winterkoning, Boomkruiper en -klever, spechten-, mezen-, lijster- en vinkensoorten, Kleine karekiet, Havik en Buizerd gedijen juist goed bij de toegenomen verruiging van het gebied en bij het uitblijven van strenge winters.

Wintergasten

In de AWD verblijven ook in de winter veel vogels. Deze wintergasten overwinteren in de AWD zelf of zijn onderweg. De meeste overwinteraars zijn afkomstig uit het hoge noorden. In Nederland vinden zij in het algemeen voldoende voedsel om de winter door te komen. In de AWD hebben we het dan vnl. over watervogels, maar natuurlijk komen er ook zangvogels uit het hoge noorden. Dan betreft het bijv. Roodborstjes, Spreeuwen en mezen. Kramsvogels en Koperwieken komen vooral langs op hun weg naar een ander wintergebied. C. Beschrijving van de Vogelplas Starrevaart Tussen de Vliet en rijksweg A4 ter hoogte van Leidschendam-Voorschoten ligt de Vogelplas Starrevaart, een wel heel bijzonder natuurgebied in Zuid-Holland. De plas heeft in 1995 zijn huidige vorm gekregen en is aangelegd als natuurcompensatie voor zandwinning vanaf de tweede helft van de jaren zestig. Het zand is destijds gewonnen uit het terrein dat nu bekend 14

staat als ‘Recreatiegebied Vlietland’. Hier lag een goed bereikbare forse zandlaag die men wilde gebruiken voor wegenaanleg en in de woningbouw. Maar een decennium later hield de zandwinning geruime tijd op (de markt was ingezakt). Daardoor kreeg het gebied zoveel rust dat er een geweldig natuurgebied ontstond. Voor vogels werd het een uitstekend toevluchtsoord. Het belang voor de vele vogels was zelfs zódanig toegenomen dat overheden tot de overtuiging konden worden gebracht om deze natuurwaarde te bestendigen toen men de zandwinning hervatte. In die periode is besloten tot de aanleg van de Vogelplas, grenzend aan het zandwinningsgebied. Aan de kant van rijksweg A4 is een schuilhut geplaatst. Vanaf de parkeerplaats halverwege de Kniplaan is de vogelobservatieplek gemakkelijk te bereiken. Het hele jaar door zijn er talloze vogelsoorten te vinden, soms zelfs in enorme groepen. Uiteraard zijn dit voor het overgrote deel water- en rietvogels, maar ook roofvogels laten zich er vaak ‘spotten’ en in het broedseizoen zijn er allerlei zangvogels waar te nemen, zeker in combinatie met het aangrenzende Leidschendammerhout en de natuur rond het Recreatiegebied Vlietland. In de herfst en winter zijn er vrijwel altijd zwanensoorten, diverse ganzen- en eenden-soorten, steltlopers, meeuwen, sterns en ook kleine vogels waar te nemen, soms zelfs in grote aantallen. Maar geregeld zijn er ook meer bijzondere soorten te ontdekken, zoals een zee-eend of een slechtvalk (zie voor actuele waarnemingen bijv. de website van de Vogelwerkgroep Vlietland: www.vwgvlietland.nl). 15

D. Beschrijving van De Wilck in Het Land van Wijk en Wouden Het Land van Wijk en Wouden is het meest westelijke deel van het Groene Hart, het landelijke gebied tussen Alphen aan den Rijn, Leiden, Leidschendam-Voorburg, Den Haag en Zoetermeer. Omgeven door steden is dit een kloppend natuurhart, waar vele stadsbewoners de kans krijgen rust, ruimte en frisse lucht op te zoeken.

Het veenweidegebied

Voor het jaar 1000 was deze streek nog niet ontgonnen. Bos en moeras wisselden elkaar af. Maar daar kwam verandering in. In de Middeleeuwen werden lange, evenwijdige sloten gegraven voor de afwatering. Hierdoor ontstond het karakteristieke 'slagenlandschap'. Boekweit, hennep en rogge werden verbouwd. Maar gaandeweg begon de grond in te klinken; de bodem daalde steeds verder en werd ongeschikt voor akkerbouw. Zelfs molens konden het land niet meer voldoende bemalen en de akkers maakten plaats voor grasland, graan voor koeien. Zo ontstond het veenweidegebied. Turfstekerijen diepten de grond hier en daar nog verder uit en zo ontstonden meertjes en plassen. Op den duur werden ook die meertjes weer drooggelegd; de zogenaamde droog makerijen. Namen als Zoetermeer geven nog aan dat hier ooit een meer was. Het zijn de droogmakerijen die ervoor gezorgd hebben dat het Land van Wijk en Wouden grote en opvallende niveauverschillen kent. Het Land van Wijk en Wouden is Hollandser dan Hollands. Het karakteristieke veenweidegebied met zijn molens, koeien, knotwilgen en weidse vergezichten heeft eeuwenlang de wereldberoemde Hollandse landschapsschilders geïnspireerd. Nog steeds is hier te zien wat schilders als Ruysdael zagen! Het is een plezier door dit Land te fietsen of te wandelen. 16

De Wilck en Westeinde

Het Land van Wijk en Wouden kent een aantal specifieke natuurgebieden: Natuurgebied Noord-Aa, Weipoortse Vliet, de Kruiskade, de Elfenbaan, het Zaans Rietveld, De Wilck en Westeinde. Door de ruilverkaveling in de Rijnstreek in de jaren tachtig was het mogelijk twee reservaten voor weidevogels in te richten. Het zijn De Wilck (127 ha., nabij Hazerswoude-Dorp) en Westeinde (47 ha., nabij Stompwijk). De percelen in het reservaat zijn in gebruik bij de boeren uit de omgeving. Hieraan is wel een aantal voorwaarden verbonden. Zo mogen zij het gras niet voor 1 juli maaien. De weidevogels kunnen dan ongestoord hun eieren uitbroeden. Ook is het niet toegestaan kunstmest te strooien. In De Wilck en Westeinde handhaaft Staatsbosbeheer een eigen waterhuishouding. Hierdoor zijn hogere winter- en zomerwaterstanden mogelijk dan in de agrarische omgeving. Na de instelling van een eigen waterpeil is de weidevogelstand fors toegenomen.

De Wilck

De Wilck wordt steeds belangrijker als broed-, doortrek- en overwinteringsgebied voor veel vogels. De grutto, de tureluur, de scholekster, de kievit, de veldleeuwerik en de zomertaling broeden er. De goudplevier gebruikt het als doortrekgebied. Voor de kleine zwaan en de smient is het een overwinteringsgebied. Vogels als smienten, wulpen, grutto's, slobeenden en kuifeenden komen in deze reservaten (afhankelijk van het tijdstip van het jaar) in grote aantallen voor. Vanwege het feit dat De Wilck in de winter minimaal een procent van de totale wereldpopulatie van kleine zwanen herbergt, heeft dit gebied de status 'Wetland' gekregen. De Slingerwetering die door het gebied loopt, maakte vroeger deel uit van de loop van een uit het hoogveen 17

ontspringend veenstroompje de Wilck.

De HSL

De tunnel voor de HSL loopt ook onder dit mooie natuurgebied door, waardoor het gelukkig gespaard is gebleven voor de vogels (en voor ons). Wij gaan daar van de winter van genieten! Bronnen: Verslag adoptieterrein Het Groene Hart Natuurgidsencursus IVN 2008 H. Blom, M. van Heel, M. van Rijn en kaart Land van Wijk en Wouden 2008 E. Beschrijving Polderpark Cronesteyn

Deze beschrijving is toegevoegd, omdat het een paar keer gebeurd is, dat wij naar deze locatie moesten uitwijken wegens problemen met de toegankelijkheid van de geplande bestemming.

Dankzij het gevarieerde landschap van Cronesteyn zijn er aardig wat soorten te bewonderen (op dit moment zo'n vijftig). Het weidegebied herbergt in de lente grutto's, scholeksters, krakeenden en andere weidevogels. In de bos- en parkachtige delen zijn er dan allerlei zangvogels te vinden, waaronder de braamsluiper. Dankzij de sloten en rietkragen zijn ook bijvoorbeeld de ijsvogel (sinds 2011), de rietgors en de bosrietzanger van de partij als broedvogels. Maar de talrijkste broedvogel van het park is wel de blauwe reiger, met een indrukwekkende kolonie van intussen meer dan zestig nesten. Daartussen nestelen twee paartjes lepelaar. In de polder tussen het restaurant “De tuin van de smid” en de Moerastuin staat een nestpaal waar tegenwoordig jaarlijks door ooievaars gebruik van wordt gemaakt. Ook in de winter herbergt het park veel gasten. Volgens de laatste telling maar liefst 220 grauwe ganzen en bijna 400 smienten. Bij de decembertelling worden er ook altijd 18

krakeenden en wintertalingen gezien. Tussen de grauwe en Canadese ganzen zitten regelmatig kolganzen. Er zijn ook weer geregeld grote zilverreigers in het park te zien, ook al zo'n typische wintergast in de polder. En dan zijn er natuurlijk ook nog de standvogels, die hier blijven overwinteren en die straks in het voorjaar vroeg aan de slag kunnen om voor nageslacht te zorgen. De holeduiven die je in het voorjaar hoort roepen in het landgoedbos kun je 's winters zien foerageren op de weilanden. Ook de ijsvogel is een standvogel. 19

Hoofdstuk 5 Routebeschrijvingen naar in hoofdstuk 5 genoemde gebieden A. Naar de Noordduinen in Noordwijk, met overzichtskaart van Noordwijk U komt (naar alle waarschijnlijkheid) over de N-206 vanuit Leiden - richting Noordwijk. Neem dan de 2 e afslag waar Noordwijk / Voorhout wordt aangegeven. Onderaan de afrit gaat u linksaf, onder de 20

Provinciale weg (N-206) door, richting Noordwijk. U rijdt, op de van Berckelweg, Noordwijk binnen (bij een rotonde – zonder stoplichten – rechtdoor). Bij de grote kruising (4 rijbanen) met stoplichten – rechtvooruit aan de rechterkant ziet u het pand van het Zilveren Kruis / Achmea (op de kaart aangegeven als Kruising 1) – rechts voorsorteren en rechtsaf. Let op! maximaal 50 km/uur, flitskast!! Bij de volgende kruising (op de kaart Kruising 2) links voorsorteren en linksaf. U rijdt nu op de Northgodreef (bij een rotonde rechtdoor, let daarna op de 50km, flitskast!!) U rijdt de Northgodreef helemaal uit, aan het einde ziet u de duinen al. De weg maakt daar een grote bocht naar links en u ziet een heel groot parkeerterrein, het

Wantveld, Noordwijk, NL

(voor routeplanner Tomtom)

Het is hier - na 1 oktober (tot het voorjaar) - gratis parkeren. 21

B. N aar de Amsterdamse Waterleidingduinen, ingang Oase vanuit Leiden Transferium (naast A44) Reistijd: 30 minuten.

Toegang is € 1,50

(en tegenwoordig is het betaald parkeren;

dagparkeerkaart € 2,-

) Ga vanaf het parkeerterrein bij het

Transferium

linksaf, de

Dr. Tjalmaweg (N 206),

op richting Katwijk / Noordwijk.

Rij de N-206 helemaal uit, dit is ± 20 km. De weg maakt aan het eind een scherpe bocht naar rechts.

Na ongeveer 200 meter buigt de weg scherp naar links (je blijft op de N 206 rijden).

Na 400 meter maakt de weg een scherpe bocht naar rechts.

Na ongeveer 200 meter buigt de weg weer naar links.

Blijf de weg volgen en je rijdt het dorp Vogelenzang in.

Je rijdt via de

Vogelenzangseweg

het dorp door. Bij de rotonde na het dorp ga je voor ingang

Oase rechtdoor

en na ongeveer 2 km maakt de weg een S – bocht. Vanaf de bocht ga je, na ongeveer 250 meter, linksaf richting Oase Pannenkoekenhuis. Links achteraan op het parkeerterrein verzamelen we.

Voor routeplanner (Tomtom):

1 e Leijweg 6, Vogelenzang, Bloemendaal, NL (2114 BH) 23

C. Naar de Vogelplas Starrevaart met de autoroute vanaf de Lammebrug bij Brasserie Cronesteyn Het gebied is het gehele jaar vrij toegankelijk en – zoals gezegd – goed bereikbaar. -

per fiets

: tussen Voorschoten en Leidschendam vanaf de Veurse weg bij het bord “Restaurant De Knip”, of fietsend vanuit Stompwijk richting Leidschendam (of vice versa natuurlijk), de Kniplaan inslaan; fietsend langs de zuidoost-oever van de Vliet tussen Leiden en Leidschendam eveneens de Kniplaan inslaan -

per auto

: tussen Stompwijk en Leidschendam bij Stompwijk de Kniplaan oprijden (goed opletten voor de juiste afslag vanaf de Dr van Noortstraat, de weg 24

die door Stompwijk gaat, over het water); halverwege de Kniplaan (net over rijksweg A4) is een parkeerplaats (let op: niet op de uitwijkplaatsen langs de Kniplaan zelf parkeren; dit kan tot een bekeuring leiden!)

openbaar vervoer

: buslijn 45 tussen Den Haag en Leiden nemen en uitstappen bij halte ‘Kniplaan’. Deze weg aflopen, even naar links via de fietsbrug over de Vliet rechtdoor en verderop verschijnt rechts de plas (hoogstens ca. 10 minuten lopen)

Voor routeplanner (Tomtom): Kniplaan, Stompwijk, NL (parkeren: zie bij ‘per auto’)

(Op de kaart op de vorige pagina de autoroute vanaf de Lammebrug bij Brasserie Cronesteyn) 25

D . Naar Brasserie Cronesteyn (voor excursie naar De Wilck) Routebeschrijving vanuit het Transferium A 44 Ga vanaf het parkeerterrein bij het Transferium rechtsaf de Plesmanlaan, N 206, op richting Leiden. Je rijdt onder de A 44 door. Bij de eerste stoplichten ga je rechtuit. Bij de volgende stoplichten ga je rechtsaf, richting Voorschoten / Utrecht. Bij de eerstvolgende stoplichten ga je linksaf, richting Voorschoten / Utrecht. Je rijdt op de dr. Lelylaan. Je rijdt deze weg helemaal uit (7 stoplichten). De dr. Lelylaan gaat na de brug over in de Churchilllaan. Aan het eind van deze weg ga je bij de stoplichten linksaf, richting de snelweg A 4, Amsterdam - Rotterdam. Ga bij de volgende stoplichten rechtuit. De weg maakt een bocht naar rechts, blijf op de rechterbaan rijden. Bij de stoplichten ga je rechtuit. Je rijdt nu over de brug die over het Rijn - Schiekanaal ligt. Je rijdt op de Europaweg. Neem direct vanaf de brug de afslag naar rechts. Aan het eind van deze weg is aan de linkerkant Brasserie Cronesteyn.

Voor routeplanner (Tomtom): Vlietweg 2, Leiden, NL

(parkeren op de plaatsen aan de ventweg naast Brasserie Cronesteyn, langs de Europaweg; zie ook kaart van route beschrijving naar Starrevaart). 27

Hoofdstuk 5 Informatie over vogelwebsites Er zijn zeer veel websites met allerlei informatie over vogels, te veel om op te noemen. Via een zoekmachine levert een vogelnaam soms wel honderden pagina’s met informatie. (En bij gebruik van buitenlandse namen en/of de Latijnse naam nog veel meer.) Tussen al die sites zijn er die schitterend zijn, goede informatie geven en/of prachtige foto’s laten zien. Maar er ook altijd wel sites die dat niet (goed) doen. Hieronder staat een lijstje van websites waarop zowel de beginnende als de gevorderde vogelkenner leuke informatie kan vinden. Wie meer wil weten, kan na deze start op het internet waarschijnlijk verder zelf de weg wel vinden. A. Vogeltrek (incl. een Engelstalige over de recordhouder Rosse grutto): - http://nl.wikipedia.org/wiki/Vogeltrek - http://www.vogeltrekstation.nl (ook als je ringgegevens wilt doorgeven) - http://www.goosetrack.nl/ (Nederlandstalig) - http://www.usgs.gov/newsroom/article.asp?ID=1774 (Engelstalig) B. Websites voor (o.a.) vogelgeluiden: - Vogelvisie http://www.vogelvisie.nl/ - bijzondere soorten: http://www.dutchbirding.nl/soundgallery.php - overzicht vogelsoorten IVN: http://www.ivnvechtplassen.org/ivn_vogels/ C. Vogels (en andere levende wezens), algemeen en foto’s: - Vogelbescherming: 28

http://www.vogelbescherming.nl/ (o.a. gratis app Wadvogels) - vogeldagboek Adri de Groot: http://www.vogeldagboek.nl/ http://www.birdpix.nl/ - fraaie foto’s: http://www.natuurklik.nl en - over vogels Starrevaartse plas: http://www.vwgvlietland.nl/avifauna/index.html

D. Waarnemen / tellen: - http://waarneming.nl/index.php

- http://www.telmee.nl/ - http://www.trektellen.nl/ - https://www.sovon.nl/nl/content/vogelinfo E. Aardig spelletje om te downloaden (vooral voor beginners): - http://www.groenewiel.nl/games/vogel.htm

http://www.vogelvisie.nl/quiz_beginner.php

F. Startpagina’s, met links naar nog veel meer sites, maar soms ook met reclame: - http://vogelaar.startpagina.nl/ - http://wildbird.eigenstart.nl/ G. IVN-Leiden en KNNV-Leiden: - IVN-Leiden: http://www.ivn.nl/leiden/ - KNNV-Leiden: http://www.knnv.nl/leiden H. Gratis app voor iPad en iPhone, ontwikkeld door Erik Veldkamp, met als titel: Vogels in Nederland: - http://www.erikveldkamp.nl/ios.html

Hoofdstuk 6 Informatie over vogelwerkgroepen in de regio A. Vogelwerkgroep I.V.N. regio Leiden Vogels spreken sinds jaar en dag tot de verbeelding van mensen, alleen al omdat vogels kunnen vliegen. Ze zetten je ook altijd weer voor nieuwe verrassingen; je weet nooit wat je te zien en te horen krijgt, op welke plek je ook gaat kijken. Zo’n plek kan je eigen tuin al zijn, maar in de omgeving van Leiden zijn meerdere grote natuurgebieden waar je geregeld tientallen vogelsoorten kunt waarnemen, soms zelfs in zeer grote aantallen. Een greep uit de voorbeelden: in en om Cronesteyn , De Wilck , Vogelplas Starrevaart en de nabijgelegen polders, De Horsten , Meijendel , Berkheide , de Amsterdamse waterleidingduinen , het terrein rond Huys te Warmont en de polders nabij Warmond en Leiderdorp (aanklikken van een gemerkte gebiedsnaam roept extra informatie over dat terrein op). Natuurlijk hangt de ‘opbrengst’ aan waarnemingen af van de tijd van het jaar, zeker als je het op geluiden hebt gemunt. Verder zijn de aard van het gebied, het moment van de dag en het weer van invloed. Voor degene die vogels wil waarnemen, is het dus handig hier een beetje zicht op te hebben. Dat kun je door wat zelfstudie al heel snel en vrij gemakkelijk bereiken. Maar als je wat verder wilt gaan en soorten op zicht en/of geluid wilt leren (her)kennen of meer wilt weten over het gedrag van allerlei vogelsoorten, kan het helpen om één of meerdere cursussen te volgen. De Vogelwerkgroep van IVN regio Leiden biedt zulke cursussen geregeld aan. Tijdens de cursussen blijken belangstellenden op een aantrekkelijke 30

manier erg snel behoorlijk veel vogelkennis op te doen. De aanwezigheid van ervaren vogelkenners werkt daarbij versterkend en versnellend en hun enthousiasme over vogels werkt aanstekelijk. Elke cursus bestaat uit enkele avonden met informatieve presentaties maar ook met activiteiten uit te voeren door de cursisten zelf. Dat maakt zo’n avond afwisselend, extra leerzaam en leuk. Verder bevat elke cursus een aantal excursies naar vogelgebieden, zoals naar sommige van de hierboven genoemde. Dit veldwerk is zonder meer het meest spannend, want dan valt er van alles te zien, te horen, te bewonderen en te beleven. In het voorjaar zijn de cursussen onder meer gericht op vogelzang. In het begin van het seizoen zijn de bomen nog kaal en kun je veel vogels zien. Geleidelijk verschijnen er steeds meer vogelsoorten die bij ons gaan broeden. Dan groeien de blaadjes aan de bomen en gaat de zang een hoofdrol spelen bij het waarnemen van de binnenkomende soorten. We laten allerlei kanten van de zang en het broeden de revue passeren. Er is volop gelegenheid om de zang van verschillende soorten te leren (her)kennen. Het concert wordt steeds rijker en het wordt een ware kunst om de muzikanten te blijven onderscheiden. In najaar en winter speelt zang eigenlijk geen rol van betekenis, ook al blijven er kleine geluidjes die sommige soorten kenmerken. De periode van de trek breekt aan en dat levert heel verrassende nieuwe beelden op. In Nederland komen enorme aantallen vogels aan en grote groepen andere vogels vertrekken. Bij sommige soorten treden beide verschijnselen tegelijk op. Zo kan er in de winter een Scandinavisch roodborstje in de tuin zitten terwijl het roodborstje dat gebroed had, veel zuidelijker is getrokken. De cursus kan helpen het inzicht te vergroten. Wilt u meer weten over deze boeiende onderwerpen en zoekt u een leuke manier om hier snel meer over te leren, ga dan 31

voor informatie naar ‘Activiteiten’ en zoek de vogelcursus op. Hier kunt u vinden hoe u zich voor een cursus aan kunt melden. B. Vogelwerkgroep K.N.N.V. Leiden Eens per maand houdt deze vogelwerkgroep een excursie. In de winterperiode worden bovendien enkele studieavonden en/of vergaderingen gehouden. Daarnaast vinden diverse meer individuele activiteiten plaats zoals bijv. inventarisaties. In de werkgroep is een ruime belangstelling aanwezig voor alle aspecten van de natuur, zodat wij ons niet alleen richten op het vogelen maar op alles wat leeft en groeit. Op die manier proberen wij met elkaar de blik breed te houden, uiteraard met het accent op de vogels. Wij verwelkomen dan ook ieder die deze instelling kan delen. Heb je belangstelling en wil je een keer meegaan, neem dan contact op met Ad den Toom ([email protected] of 06 51190983) of Anke Burgers (071 5767870). C. Vogelwerkgroep Cronesteyn De Vogelwerkgroep Cronesteyn maakt elk voorjaar tien rondes om alle waarnemingen in kaart te brengen die op broeden wijzen. Acht van de bezoeken worden ’s ochtends vroeg gebracht, twee in de avond (voor de uilen). Daarna werkt de groep in een paar avonden de gegevens uit. Die gegevens zijn onder andere van belang voor het beheer van het polderpark. Meld je aan als teller! Wil je mee helpen tellen, dan is het wel vereist dat je algemene zangvogels als merel en zwartkop al aan hun geluid kunt herkennen. De braamsluiper komt dan ter plekke wel, want je wordt natuurlijk ingewerkt door een vogelteller met ervaring. We verwachten dat je een keer of acht per jaar meegaat op veldbezoek (4x in de vroege ochtend en 4x overdag) en dat je helpt met het uitwerken 32

van de gegevens. Aanmelding en informatie bij Corinna Vermeulen, 071–523 18 66, [email protected]

. D. Vogelwerkgroep Vogelwerkgroep Vereniging voor Natuur- en Vogelbescherming Noordwijk (VNVN) De vogelwerkgroep doet onderzoek naar de vogelstand rond Noordwijk. Er worden onder andere broedvogelinventarisaties, watervogel- en zeetrektellingen uitgevoerd. Voor beginnende vogelaars worden er cursussen georganiseerd. Contactpersonen: Hein Verkade (Tel: 071-3618865) en Rien Sluijs (Tel: 071-4025425) E-mail: [email protected] E-mail: [email protected] E. Vogelwerkgroep Koudekerk/Hazerswoude De Vogelwerkgroep (VWG) Koudekerk/Hazerswoude e.o. werd in 1980 opgericht door een vriendengroep. In hun onderlinge contacten kwamen ze tot de overtuiging dat het voor de regionale vogelstand van belang was om beschermende activiteiten te gaan ontwikkelen. Contactpersonen: Bas Bijl (voorzitter) 0172-685533 en Pieter van Woerden (Secretaris) 071-341 3400. Lijst vogelfoto’s Voorpagina: Wulp Pagina 19: Zwarte mees Pagina 21: Koperwiek Pagina 23: Kramsvogel Pagina 25: Spreeuwen Pagina 27: Steenloper Pagina 34: Sijs 33