Rétturinn til fjölskyldulífs

Málþing á Grand Hóteli 29. nóvember 2013

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Rétturinn fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Mannréttindayfirlýsing Sameinuðu þjóðanna: •

16. gr:

Fulltíða konur og karlar hafa rétt til að ganga í hjónaband og stofna fjölskyldu, án tillits til kynþáttar, þjóðernis eða trúarbragða. Þau skulu njóta jafnréttis við stofnun og slit hjúskapar, svo og í hjónabandinu. • Til hjúskapar skal ekki stofnað nema með frjálsu og fullu samþykki hjónaefna.

• • Fjölskyldan er í eðli sínu frumeining samfélagsins og ber samfélagi og ríki að vernda hana.

12. gr:

Eigi má að geðþótta raska einkalífi, fjölskyldulífi, heimili eða bréfa skriftum nokkurs einstaklings, né heldur ráðast á æru hans eða mannorð. Ber öllum lagavernd gagnvart slíkum afskiptum eða árásum.

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Skilgreining hugtakanna “réttur til fjölskyldulífs” og hugtakinu “fötlun”: – Skilgreining mikilvæg til afmörkunar á réttindum.

– Skilgreining hugtaksins fötlun fer að nokkru leyti eftir þeirri hugmyndafræði sem er gildandi hverju sinni.

• Læknisfræðileg skilgreining lengst af notuð.

• Félagsleg skilgreining, sem byggir á hugmyndafræði mannréttinda, er almennt notuð í dag. Leggur áherslu á að þær hindranir sem eru í umhverfinu eigi stóran þátt í að skapa fötlun einstaklingsins.

• Hugtakið er ekki afmarkað í eitt skipti fyrir öll, heldur er það í sífelldri þróun.

– Skilgreining á réttinum til fjölskyldulífs hefur ekki tekið eins miklum breytingum en er engu að síður í þróun í takt við þær breytingar sem orðið hafa á fjölskyldugerðum.

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

Lagaleg skilgreining hugtaksins fötlun: • Engin skilgreining í íslenskum lögum. Í 2. gr. laga um málefni fatlaðra nr. 59/1992 segir: • Einstaklingur á rétt á þjónustu samkvæmt lögum þessum sé hann með andlega eða líkamlega fötlun og þarfnist sérstakrar þjónustu og stuðnings af þeim sökum. Hér er átt við þroskahömlun, geðfötlun, hreyfihömlun, sjón- og heyrnarskerðingu. Enn fremur getur fötlun verið afleiðing af langvarandi veikindum, svo og slysum.

• Skilgreining Sáttmála Sameinuðu þjóðanna: – 2. mgr. 1. gr: Til fatlaðs fólks teljast m.a. þeir sem eru með langvarandi líkamlega, andlega eða vitsmunalega skerðingu eða skerta skynjun og sem verða fyrir ýmiss konar hindrunum sem geta komið í veg fyrir fulla og árangursríka samfélagsþátttöku til jafns við aðra.

– Formálsorð sáttmálans e-liður: … aðra.

sem viðurkenn

a að hugtakið fötlun þróast og að fötlun verður til í samspili fólks með skerðingar og umhverfis og viðhorfa sem hindra fulla og árangursríka samfélagsþátttöku til jafns við Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Rétturinn til fjölskyldulífs: – Með réttinum til fjölskyldulífs og barneigna er einkum átt við tvennt: – Annars vegar er réttur hvers manns til að velja sér það fjölskylduform sem honum hentar, velja sér maka og taka ákvörðun um barneignir. – Hins vegar er um að ræða vernd fjölskyldunnar gegn utanaðkomandi afskiptum eða inngripum. Sú vernd er að jafnaði tengd friðhelgi einkalífs. Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Lagaleg vernd: –

Stjórnarskrá Íslands, 71. gr:

– Allir skulu njóta friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu.

Ekki má gera líkamsrannsókn eða leit á manni, leit í húsakynnum hans eða munum, nema samkvæmt dómsúrskurði eða sérstakri lagaheimild. Það sama á við um rannsókn á skjölum og póstsendingum, símtölum og öðrum fjarskiptum, svo og hvers konar sambærilega skerðingu á einkalífi manns.

Þrátt fyrir ákvæði 1. mgr. má

með sérstakri lagaheimild takmarka

á annan hátt friðhelgi einkalífs, heimilis eða fjölskyldu ef

brýna nauðsyn

ber til

vegna réttinda annarra

.

– Undantekningin um takmörkun á friðhelginni vegna brýnnar nauðsynjar hefur mikla þýðingu til verndar gegn ofbeldi á heimili, t.d. Lög um nálgunarbann og brottvísun af heimili nr. 85/2011 Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Lagaleg vernd, frh.: –

Mannréttindasáttmáli Evrópu

. Hefur verið lögfestur á Íslandi.

– 12. gr: Karlar og konur á hjúskaparaldri hafa rétt á að ganga í hjónaband og stofna fjölskyldu í samræmi við landslög um þessi réttindi.

– 8. gr: Sérhver maður á rétt til friðhelgi einkalífs síns, fjölskyldu, heimilis og bréfaskipta. Opinber stjórnvöld skulu eigi ganga á rétt þennan nema samkvæmt því sem lög mæla fyrir um og nauðsyn ber til í lýðræðislegu þjóðfélagi vegna þjóðaröryggis, almannaheilla eða efnalegrar farsældar þjóðarinnar, til þess að firra glundroða eða glæpum, til verndar heilsu manna eða siðgæði eða réttindum og frelsi annarra. Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Lagaleg vernd, frh.: – Sáttmáli S.þ.um réttindi fatlaðs fólks tryggir rétt til fjölskyldulífs í 23. gr. Um tiltölulega ítarlegt og víðfemt ákvæði er að ræða.

– 1. Aðildarríkin skulu gera árangursríkar og viðeigandi ráðstafanir í því skyni að útrýma mismunun gagnvart fötluðu fólki í öllum málum sem lúta að hjónabandi, fjölskyldu, foreldrahlutverki og samböndum, á sama hátt og gildir um aðra, til þess að tryggja megi: • a) að réttur alls fatlaðs fólks, sem hefur náð tilskildum aldri, til að ganga í hjónaband og stofna fjölskyldu, með frjálsu og fullu samþykki hjónaefnanna, sé virtur, • b) að réttur fatlaðs fólks til að taka með frjálsum hætti ábyrgar ákvarðanir um fjölda barna og tíma milli fæðinga og til að hafa aðgang, sem hæfir aldri, að upplýsingum og fræðslu um frjósemisheilbrigði og fjölskylduáætlanir sé viðurkenndur og að því séu veitt nauðsynleg ráð sem gera því kleift að nýta sér þennan rétt.

• c) að fatlað fólk, þar með talið börn, fái haldið frjósemi sinni til jafns við aðra.

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Lagaleg vernd, frh.: – 2. Aðildarríkin skulu tryggja réttindi og ábyrgð fatlaðs fólks með tilliti til lögráðs, forráðs, fjárhalds eða ættleiðingar barna eða svipaðrar íhlutunar, þar sem þessi hugtök eru til í landslögum, og hagsmunir barnsins skulu í öllum málum varða mestu. Aðildarríkin skulu veita fötluðu fólki viðeigandi aðstoð við að uppfylla skyldur sínar sem uppalendur barna.

– 3. Aðildarríkin skulu tryggja fötluðum börnum jafnan rétt með tilliti til fjölskyldulífs. Til þess að þessi réttur verði að veruleika og í því skyni að koma í veg fyrir að fötluðum börnum sé leynt, þau yfirgefin, vanrækt eða að þau séu þolendur aðskilnaðar skulu aðildarríkin skuldbinda sig til þess að veita fötluðum börnum og fjölskyldum þeirra snemma alhliða upplýsingar, þjónustu og stuðning.

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Lagaleg vernd, frh.: – 4. Aðildarríkin skulu tryggja að barn sé ekki tekið frá foreldrum sínum gegn vilja þeirra nema lögbær yfirvöld ákveði, með fyrirvara um endurskoðun dómsvalds og í samræmi við gildandi lög og málsmeðferð, að slíkur aðskilnaður sé nauðsynlegur ef það er barninu fyrir bestu. Barn skal aldrei taka frá foreldrum sínum vegna fötlunar barnsins eða annars foreldris eða beggja.

– 5. Aðildarríkin skulu reyna til þrautar, ef kjarnafjölskylda er ófær um að annast fatlað barn, að sjá barninu fyrir annarri umönnun innan stórfjölskyldunnar en að öðrum kosti tryggja því umönnun hjá fjölskyldu innan samfélagsins.

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• 23. gr. SRFF, helstu efnisatriði: • Réttur til að stofna fjölskyldu • Réttur til að ákveða hvort, hvenær og hve mörg börn fólk eignast.

• Réttur til að halda frjósemi sinni • Jafnrétti fatlaðra barna til fjölskyldulífs.

• Skylda til að tryggja fötluðu barni umönnun fjölskyldu geti fjölskylda þess ekki annast það.

• Réttur til og ábyrgð á forsjá barna.

• Skylda ríkisins til viðeigandi aðstoðar við að uppfylla forsjárskyldur.

• Takmörkun á forsjársviptingu þar sem fötlun foreldris eða barns getur ekki ein og sér verið ástæða sviptingar.

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• 23. gr. SRFF, helstu efnisatriði: • Réttur til að stofna fjölskyldu – Engin skilyrði eru fyrir stofnun sambúðar. Sé einstaklingur sviptur sjálfræði getur þó lögráðamaður ákveðið búsetu og þar með sambúð – Skv. hjúskaparlögum 31/1993 þarf samþykki lögráðamanns til stofnunar hjúskapar.

• Réttur til að ákveða hvort, hvenær og hve mörg börn fólk eignast og til að halda frjósemi sinni.

– Heimild í lögum 25/1975 til að takmarka barneignir fólks. – Fóstureyðing heimil skv. umsókn lögráðamanns „sé kona vegna geðsjúkdóms, mikils greindarskorts eða af öðrum ástæðum ófær um að gera sér grein fyrir nauðsyn aðgerðarinnar“ Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• 23. gr. SRFF, helstu efnisatriði, frh.: • Réttur til að ákveða hvort, hvenær og hve mörg börn fólk eignast og til að halda frjósemi sinni, frh.: – Heimilt að veita leyfi til ófrjósemisaðgerðar skv. umsókn lögráðamanns „ef viðkomandi er fullra 25 ára, en er vegna geðsjúkdóms, mikils greindarskorts eða annarra geðtruflana varanlega ófær um að gera sér grein fyrir afleiðingum aðgerðarinnar“ – Áherslan er fyrst og fremst á skilyrðin fyrir samþykki lögráðamanns.

– Vafi um hvort ákvæðin séu í samræmi við 23. gr. sáttmálans.

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• 23. gr. SRFF, helstu efnisatriði, frh.: • Jafnrétti fatlaðra barna til fjölskyldulífs og skylda til að tryggja fötluðu barni umönnun fjölskyldu geti fjölskylda þess ekki annast það. – Foreldrar hafa skyldu til forsjár barna sinna, fatlaðra sem ófatlaðra.

– Foreldrar geta ekki sagt sig frá forsjá barna sinna.

– Geti fjölskylda ekki annast fatlað barn skulu stjórnvöld grípa til aðgerða og tryggja barni forsjá.

– Barnaverndarlög tryggja að barn verði aldrei forsjárlaust.

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• 23. gr. SRFF, helstu efnisatriði, frh.: • Takmörkun á forsjársviptingu þar sem fötlun foreldris eða barns getur ekki ein og sér verið ástæða sviptingar. • Friðhelgi einkalífs heimilis og fjölskyldu má einungis takmarka

með sérstakri lagaheimild

ef

brýna nauðsyn

ber til

vegna réttinda annarra

. Jafnræðisregla 65. gr. stjskrár – sömu viðmið skulu gilda um fatlaða og ófatlaða.

• Lagaheimild til takmarkana eða sviptingar forsjár er að finna í IV. og V. kafla barnaverndarlaga nr. 80/2002.

• Réttindi annarra verða að vera í húfi, í þessu tilfelli barnsins.

• Brýna nauðsyn þarf að bera til. • Ljósti saman hagsmunum foreldris og barns, ganga hagsmunir barns framar.

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• 23. gr. SRFF, helstu efnisatriði, frh.: • Skylda ríkisins til viðeigandi aðstoðar við að uppfylla forsjárskyldur. • Hvernig getur hið opinbera aðstoðað foreldri við forsjárskyldur?

• Í barnaverndarlögum segir að leitast skuli við að ná markmiðum laganna með því að styrkja fjölskyldur í uppeldishlutverki sínu og beita úrræðum til verndar einstökum börnum þegar það á við.

• Lög um félagsþjónustu sveitarfélaga nr. 40/1991 hafa m.a. að markmiði að tryggja þroskavænleg uppeldisskilyrði barna og ungmenna.

• Með félagsþjónustu er átt við þjónustu, aðstoð og ráðgjöf í m.a. tengslum við félagslega ráðgjöf, fjárhagsaðstoð, félagslega heimaþjónustu, málefni barna og ungmenna, þjónustu við unglinga og þjónustu við fatlaða. Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Skylda ríkisins til viðeigandi aðstoðar við að uppfylla forsjárskyldur, frh: • Í bvl. er fjallað um úrræði með samþykki foreldra í 24.gr. en þau eru m.a. að: – leiðbeina foreldrum um uppeldi og aðbúnað barns, – stuðla að því í samvinnnu við hlutaðeigandi stofnanir að beitt verði úrræðum samkvæmt öðrum lögum, – útvega barni viðeigandi stuðning og meðferð, – útvega barni eða fjölskyldu tilsjónarmann, persónulegan ráðgjafa eða stuðningsfjölskyldu, – Aðstoða foreldra eða þungaða konu við að leita sér meðferðar vegna veikinda, áfengis- eða vímuefnaneyslu eða annarra persónulegra vandamála.

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Skylda ríkisins til viðeigandi aðstoðar við að uppfylla forsjárskyldur, frh: – Forsendan fyrir aðkomu barnaverndarnefnda er að könnun máls hafi farið fram og rökstuddur grunur sé um að tilefni sé til.

– Slíkur grunur getur vaknað í mæðraeftirliti ef sýnt þykir að móðir muni eiga í erfiðleikum með að uppfylla forsjárskyldur sínar.

– Nálgun barnaverndarlaga er því sú að hætta sé á að barn búi eða muni búa við óviðunandi aðstæður.

– Í reglugerð nr. 787/2007 um heilsugæslustöðvar eru ákvæði um mæðravernd og ungbarna- og smábarnavernd þar sem annars vegar er leitast við að búa foreldra undir foreldrahlutverk sitt með fræðslu og ráðgjöf um meðgöngu, fæðingu og sængurlegu og hins vegar ráðgjöf til foreldra í ungbarna- og smábarnaeftirliti. Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Skylda ríkisins til viðeigandi aðstoðar við að uppfylla forsjárskyldur, frh: – Grundvallaratriði í þjónustu við fatlað fólk er að það njóti sömu þjónustu og ófatlaðir auk þeirrar sérþjónustu sem fötlunin krefst.

– Slíka sérþjónustu er m.a. að finna í lögum um réttindagæslu fyrir fatlað fólk nr. 88/2011.

– Jafnræði borgaranna felur í sér að lík mál skuli fá líka afgreiðslu og ólík mál ólíka afgreiðslu.

– Fatlað fólk er fjölbreyttur hópur og á rétt á að vera metið á eigin forsendum eins og aðrir.

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Skylda ríkisins til viðeigandi aðstoðar við að uppfylla forsjárskyldur, frh: – Úrræði sem í boði eru þegar ágreiningur er um aðstoð við að uppfylla forsjárskyldur eða um inngrip í fjölskyldulíf: – Lög um réttindagæslu nr. 88/2011 en markmið þeirra er að tryggja fötluðu fólki viðeigandi stuðning við gæslu réttinda sinna og tryggja að sjálfsákvörðunarréttur fatlaðs fólks sé virtur og fyllsta réttaröryggis gætt þegar brýna nauðsyn ber til að grípa inn í líf þess.

– Skv. bvl. má bera úrskurð um úrræði án samþykkis foreldra undir dómstóla eða eftir atvikum kærunefnd barnaverndarmála.

– Ákvörðun félagsþjónustu sveitarfélaga má skjóta til úrskurðarnefndar félagsþjónustu og húsnæðismála.

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Réttur fatlaðs fólks til fjölskyldulífs

• Er ástæða til að breyta lögum varðandi rétt fatlaðs fólks til friðhelgis fjölskyldulífs?

• Er réttindagæsla skv. Lögum um réttindagæslu fyrir fatlað fólk nægilega virk?

• Er ástæða til að fjalla sérstaklega um réttindi fatlaðra foreldra í barnaverndarlögum?

• Er þörf á að skerpa á þjónustu við fatlaða foreldra skv. Lögum um félagsþjónustu sveitarfélaga?

• Eða er aðalatriðið breytt viðhorf þeirra sem að málum fatlaðra foreldra koma, endurskoðun norma og viðmiða?

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz

Lagadeild Brynhildur G. Flóvenz